PROGRAM GOSPODARCZO

PROGRAM
GOSPODARCZO – OCHRONNY
Leśny Kompleks Promocyjny
„Lasy
Puszczy Białowieskiej”
RDLP w Białymstoku
2001r.
„ Czy widziałeś te sosny tak dumnie wyniosłe,
I świerki niebotyczne i dęby porosłe
Mchem brodatym od podstaw aż hen po
sklepienie;
Stare lipy – olbrzymy, co są jak marzenie?...
Czy widziałeś jak zwartą gromadą od ziemi
Młodzieży bujnej legion pnie się za staremi ?...
A czyś wiosną podsłuchał tam cudowną pieśń
głuszca?...
Nie?... Idź, usłysz i obacz, - poznasz, że to
puszcza”.
J.J. Karpiński
2
Spis treści
WSTĘP
1. Podstawy prawne opracowania – str. 4.
2. Dodatkowe regulacje określające zasady funkcjonowania LKP „LPB” – str. 5.
3. Cel i przedmiot opracowania – str. 8
Część I
OCENA ROZPOZNANIA STANU LASU I ZAGROŻEŃ.
1. Położenie oraz podział administracyjny – str. 8.
2. Właściwości kompleksu leśnego oraz warunki klimatyczne i glebowo-siedliskowe – str. 11
3. Bogactwo przyrodnicze – str. 17.
4. Warunki wodne – str. 26.
5. Obiekty kultury materialnej – str. 26.
6. Specyficzne problemy w zakresie ochrony przyrody i zarządzania- str.28.
7. Zagrożenia ekosystemów leśnych – str.29.
Część II
OCENA DOTYCHCZASOWYCH KIERUNKÓW I METOD
ZAGOSPODAROWANIA LASU - str. 32:
1. pod kątem realizacji ekologicznych funkcji lasu – str.33,
2. pod kątem realizacji produkcyjnych funkcji lasu- str. 35,
3. pod kątem realizacji społecznych funkcji lasu – str. 44.
Część III
PROPONOWANE ZMIANY I KOREKTY W ZAGOSPODAROWANIU LASU – str.51 .
Część IV
OKREŚLENIE KIERUNKU DZIAŁAŃ W CELU UDOSTĘPNIENIA LASU.
1. Na potrzeby edukacyjne – str. 62,
2. Na potrzeby turystyczne i rekreacyjne – str. 63.
Literatura – str. 64.
3
WSTĘP
1. Podstawy prawne opracowania.
W nawiązaniu do art. 13 b. ust. 3 Ustawy o lasach oraz Zarządzenia Nr 5
Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 24 stycznia 2001 r. w sprawie
Leśnych Kompleksów Promocyjnych opracowano jednolity program gospodarczo –
ochronny Nadleśnictw: Białowieża, Browsk, Hajnówka.
Podstawę prawną opracowania jednolitego programu Leśnego Kompleksu
Promocyjnego„ LASY PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ” ( LKP „LPB” ) stanowią :
a) Ustawa o lasach art. 13 b. ust. 3 „ Leśne kompleksy promocyjne są obszarami
funkcjonalnymi o znaczeniu ekologicznym , edukacyjnym i społecznym, dla
których działalność określa jednolity program gospodarczo – ochronny,
opracowany przez właściwego dyrektora regionalnej dyrekcji Lasów
Państwowych.
b) Zarządzenie Nr 5 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 24
stycznia 2001 r. w sprawie Leśnych Kompleksów Promocyjnych,
c)
Decyzja
nr 23 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa
z dnia 8 listopada 1994 r. w sprawie ochrony i zagospodarowania Puszczy
Białowieskiej.
d) Zasady Postępowania Hodowlanego i Ochronnego w Ekosystemach Leśnych
Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Puszczy Białowieskiej”, zatwierdzone
do użytku służbowego 3 października 1997r.
4
2. Dodatkowe regulacje określające zasady funkcjonowania LKP „LPB”.
Wielka wartość przyrodnicza i materialna Puszczy Białowieskiej nakłada na Nadleśnictwa
Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Puszczy Białowieskiej” obowiązek szczególnej
dbałości o jej stan dzisiejszy i przyszły. Chroniąc różnorodność biologiczną i naturalność
Puszczy, obok funkcji ochronnej widzimy w niej też miejsce na realizację innych funkcji lasu:
społecznych, turystycznych i surowcowych. Leśny Kompleks Promocyjny „ Lasy Puszczy
Białowieskiej” ustanowiony został dnia 19 grudnia 1994 r w polskiej części obiektu, na
gruntach Lasów Państwowych - Nadleśnictw Białowieża, Browsk, Hajnówka, podległych
administracyjnie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku. Działalność tych
jednostek nastawiona jest na zachowanie lub odtworzenie naturalnych walorów lasu oraz
wdrażanie trwałej , wielofunkcyjnej gospodarki leśnej i jej integrowanie z ochroną przyrody.
Właśnie w LKP następuje stopniowe przekształcenie modelu gospodarki surowcowej na model
gospodarki opartej o trwale zrównoważony rozwój. Istotne i ważne jest tu również prowadzenie
prac badawczych i wdrażanie wyników doświadczalnictwa leśnego do praktyki oraz ich
wykorzystanie w celach edukacyjno – szkoleniowych.
Zasady funkcjonowania LKP określają poniżej zamieszczone ważniejsze regulacje w postaci
zarządzeń i decyzji wydanych przez Ministra właściwego ds. leśnictwa oraz Dyrektora
Generalnego Lasów Państwowych.
♦
Decyzja Nr 23 Ministra Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dn.
8 listopada 1994 r. wydana w celu ochrony ekosystemów Puszczy Białowieskiej w części nie
objętej Białowieskim Parkiem Narodowym. W Puszczy wyodrębniono trzy obszary o
zróżnicowanych metodach postępowania hodowlano - ochronnego, stosownie do ich walorów.
Obszar I obejmuje Obręb Browsk ( bez Leśnictwa Narewka ), cały Obręb Zwierzyniec,
Leśnictwo Jelonka z Obrębu Narewka oraz Leśnictwa Stoczek i Podolany z Obrębu
Białowieża. Obszar ten spełnia rolę strefy ochronnej Białowieskiego Parku Narodowego i w
całości tworzy gospodarstwo specjalne, w którym zagospodarowanie lasu prowadzone jest wg
potrzeb hodowlanych i ochronnych drzewostanów, utrzymanych do wieku fizjologicznej
starości.
Obszar II – obejmuje pozostałą część kompleksu głównego P.B. W obszarze tym tworzy się
gospodarstwa w powiązaniu z siedliskowymi typami lasu, ich wariantami i stopniem
naturalności. Jest to strefa wielofunkcyjnej gospodarki leśnej prowadzonej z uwzględnieniem
podwyższonych rygorów ochronnych, zwłaszcza ograniczenia zrębów zupełnych.
5
Obszar III – obejmuje pozostałą część gruntów w zasięgu terytorialnym Nadleśnictw
puszczańskich. Obszar ten znajduje się poza głównym kompleksem Puszczy Białowieskiej.
Decyzja Nr 23 wprowadziła obowiązek opracowania Zasad postępowania ochronnego i
hodowlanego w LKP „ Lasy Puszczy Białowieskiej”.
♦
„Zasady postępowania ochronnego i hodowlanego w ekosystemach leśnych LKP „ Lasy
Puszczy Białowieskiej” opracowano w roku 1996. W 1997 roku zostały one zatwierdzone do
użytku służbowego przez Ministra OŚZNiL. W odniesieniu do sposobów zagospodarowania
obszar Puszczy Białowieskiej, w części poza granicami BPN, podlega ochronie i
zagospodarowaniu leśnemu w sposób specjalny. Jako zasadniczy cel postępowania ochronnego
i hodowlanego przyjęto prowadzenie działań skierowanych na zachowanie lub odtworzenie
naturalnych walorów lasu, przy pełnym rozpoznaniu warunków przyrodniczych oraz wdrażanie
trwałej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej i jej integrowanie z czynną ochroną przyrody.
Istotne i ważne jest prowadzenie prac badawczych i wdrażanie wyników doświadczalnictwa
leśnego do praktyki oraz ich wykorzystanie w celach edukacyjno – szkoleniowych.
( W LKP „ LPB” potrzebne jest rozwiniecie badań naukowych wspomagających zwiększenie
trwałości i naturalności lasów, poprawę ich stanu, zdrowotności i żywotności oraz możliwości
pełnienia wszelkich funkcji – wniosek z konferencji „ Postępowanie z drzewostanami
„przejściowymi” w nadleśnictwach LKP LPB” ).
Zasady obowiązują do czasu opracowania planu urządzenia lasu kolejnej rewizji urządzeniowej
na okres 1.01.2002- 31.12.2011.
♦
Zarządzenie Nr 30 Dyrektora Generalnego L.P z dnia 19 grudnia 1994 r.
( ustanawia Leśny Kompleks Promocyjny „ Lasy Puszczy Białowieskiej ”, w którym należy
prowadzić rozpoznanie stanu lasu oraz doskonalić gospodarkę leśną na podstawach
ekologicznych ).
♦
Decyzja nr 24 Dyrektora Generalnego LP. z dn. 27 sierpnia 1996 r. (wprowadza zasady
ochrony starych drzew o charakterze pomnikowym żywych i obumarłych oraz rzadkich
gatunków drzew w Puszczy Białowieskiej ).
W obszarze pierwszym ( spełniającym rolę strefy ochronnej dla Białowieskiego Parku
Narodowego ) i drugim ( do którego zaliczona została pozostała część kompleksu głównego)
istnieje obowiązek:
6
pozostawiania na pniu 3 - 5 szt. starych drzew na 1 ha. do biologicznej śmierci i
naturalnego rozkładu,
wyłączanie z wyrębu wszystkich drzew zarówno żywych i martwych - które
osiągnęły następujące wymiary pierśnic:
- 80 cm: dąb szypułkowy, bezszypułkowy, sosna zwyczajna, świerk pospolity,
- 70 cm: olsza czarna, jesion wyniosły, lipa drobnolistna, grab zwyczajny, osika,
- 60 cm: klon zwyczajny,
- 30 cm: wierzba iwa.
wyłączania z wyrębu wszystkich gatunków rzadkich bez względu na wiek, wymiary
i położenie o ile nie zajmują pow. od 0,10 ha wzwyż, a ich wyrąb nie jest
uzasadniony potrzebami hodowlanymi lub sanitarnymi. Dopuszczono możliwość
odstępstw od tych postanowień za zgodą Dyrektora Generalnego Lasów
Państwowych na wniosek dyrektora RDLP.
Decyzja Nr 24 zastapiła Decyzję Nr 25 z 5 lipca 1995 r.
♦
Decyzja Nr 48 Dyrektora Generalnego LP. z dn.6 lipca 1998r.( wprowadza zakaz wyrębu
ponad 100 - letnich drzew i drzewostanów o charakterze naturalnym na całym obszarze części
zagospodarowanej Puszczy ( kryterium naturalności stanowi wiek 100 lat .) Wymieniony zakaz
nie dotyczy „niezbędnych cięć sanitarnych”, ale na ich wykonanie konieczna jest zgoda
Głównego Konserwatora Przyrody. Utraciła moc Decyzja nr 32 Dyrektora Generalnego LP.
z dn. 21 kwietnia 1998 r.
♦
Decyzja nr 118 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dn. 30 grudnia 1998r.
(powołuje Radę Naukowo - Społeczną LKP „ LPB” jako organ doradczy i opiniodawczy
Dyrektora RDLP w Białymstoku. Do zakresu działania Rady należy ocena realizacji zasad
postępowania ochronnego i hodowlanego w LKP „ Lasy Puszczy Białowieskiej” i
podejmowanie inicjatyw w tym zakresie).
♦
Zarządzenie Nr 11 A Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dn.11 maja 1999 r.
(wprowadza wytyczne w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych).
7
3. Cel i przedmiot opracowania .
Głównym celem opracowania jest dokonanie analiz i oceny stanu lasu oraz dotychczasowych
kierunków i metod zagospodarowania, pod kątem realizacji funkcji lasu. Na tej podstawie
zostaną opracowane założenia dla potrzeb planu urządzenia lasu , programu ochrony przyrody
oraz lasów ochronnych.
Program składa się z czterech części:
I.
OCENA ROZPOZNANIA STANU LASU I ZAGROŻEŃ
z uwzględnieniem podziału administracyjnego, walorów przyrodniczo – leśnych, stopnia
naturalności lasu, warunków wodnych, obiektów kultury materialnej oraz istniejącymi
i potencjalnymi zagrożeniami środowiska.
II.
OCENA DOTYCHCZASOWYCH KIERUNKÓW I METOD
ZAGOSPODAROWANIA LASU pod kątem realizacji funkcji ekologicznych,
produkcyjnych, społecznych.
III.
PROPONOWANE ZMIANY I KOREKTY W ZAGOSPODAROWANIU LASU.
IV.
OKREŚLENIE KIERUNKU DZIAŁAŃ W CELU UDOSTĘPNIENIA LASU na
potrzeby edukacyjne, turystyczne, rekreacyjne.
Część I
Ocena rozpoznania stanu lasu i zagrożeń.
1. Położenie oraz podział administracyjny.
Określenie „Puszcza Białowieska” odnosi się w zasadzie do jednostki terytorialno leśnej, do której zaliczamy właściwą Puszczę Białowieską w jej historycznych granicach,
przyległą od północnego zachodu Puszczę Ladzką i z północnego wschodu Puszczę Świsłocką
oraz wszystkie tereny nieleśne. W wieku XVI przylegały do właściwej Puszczy Białowieskiej z
tego samego kierunku Puszcza Czarnołoska, Puszcza Łyskowska, łącząca się dalej w głąb
Białorusi z Puszczą Zdzitowską, Międzyrzecką i lasami Polesia. Od zachodu i południa lasy
8
pochłonęło osadnictwo jeszcze przed upływem XV wieku. Właściwa Puszcza Białowieska
zmniejszyła przy tym swą powierzchnię w ciągu 3 stuleci o 45% ( Faliński 2001).
Położenie Puszczy Białowieskiej wyznaczają współrzędne 23º31′ - 24º 21′ długości
geograficznej wschodniej i 52º 29′ – 52º 57′ szerokości północnej. Kompleks leśny Puszczy
Białowieskiej zajmuje powierzchnię ok. 150 000 ha i rozciąga się ze wschodu na zachód na
długość 55 km, a z północy na południe 51 km . Środek kompleksu leśnego wypada w
miejscowości Białowieża.
W podziale fizyczno-geograficznym Polski i ziem ościennych ( Kondracki 1978 ) miejsce
Puszczy Białowieskiej jako jednostki terytorialnej daje się określić jak niżej:
Obszar fizyczno-geograficzny: Europa Wschodnia,
Prowincja: Niż Zachodniorosyjski,
Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko – Białoruskie,
Makroregion: Nizina Półncnopodlaska,
Mezoregion: Równina Bielska.
W regionalizacji przyrodniczo-leśnej została wyróżniona jako samodzielna Dzielnica Puszczy
Białowieskiej w Krainie Mazursko – Podlaskiej.
Puszcza Białowieska, jako jednostka przyrodniczo – geograficzna pozostająca pod
wpływem wzrastającej izolacji od innych kompleksów leśnych zyskała indywidualność
przyrodniczą.
W środkowej części Puszczy, w widłach rzek Narewki i Hwoźnej dla potrzeb nauki, dydaktyki,
turystyki w 1921 roku utworzone zostało leśnictwo „ Rezerwat” o pow. ok. 50 km2 , które w
1924 r. przekształcono w nadleśnictwo „Rezerwat” w strukturze organizacji Lasów
Państwowych . W 1932 r. powołany został „Park Narodowy w Białowieży” podlegający
Dyrekcji Lasów Państwowych. Dopiero po II Wojnie Światowej Rozporządzeniem Rady
Ministrów utworzono Białowieski Park Narodowy jako samodzielną jednostkę ( 21.10.1947 r.
Dz. U. Nr 74 ) obejmującą rezerwat ścisły o pow. 4747 ha. Rozporządzeniem Rady Ministrów z
16.07.1996 r. powiększono Białowieski Park Narodowy o część gruntów z Nadleśnictw
Białowieża i Browsk. Dzisiejsza powierzchnia BPN wynosi ponad 105 km kw. w tym obszar
ochrony ścisłej ponad 47 km kw. Równocześnie utworzona została strefa ochronna tzw. otulina
Parku, która w lasach nadleśnictw puszczańskich obejmuje pas zmiennej szerokości , o pow. 3
224, 26 ha. Podział powierzchniowy Rezerwatu Ścisłego stanowi integralną część podziału
całego kompleksu Puszczy. Podstawą tego podziału jest tzw. podział wiorstowy.
Po drugiej wojnie światowej Puszcza Białowieska podzielona została granicą państwową. Lasy
po obu stronach są własnością państwową. Część zachodnia o pow. około 625 km2, położona
9
jest na terenie Polski. Natomiast część wschodnia o pow. około 875 km2 obecnie leży na
terytorium Białorusi . Od 1945 r. do 1957 r. była zapowiednikiem leśno – łowieckim.
Następnie w latach 1957 - 1991 roku stanowiła Gospodarstwo Rezerwatowo – Łowieckie, a od
września 1991 roku nadano jej status Państwowego Parku Narodowego „ Biedlawieżskaja
Puszcza” dzieląc na 13 nadleśnictw.
Zagospodarowany obszar polskiej części Puszczy podzielony był administracyjnie w 1958,
1968 r. na 8 nadleśnictw : Białowieża, Zwierzyniec, Browsk, Narewka, Ladzka Puszcza,
Starzyna, Leśna, Hajnówka. W 1978 r. wprowadzono nowy podział wyodrębniając trzy
nadleśnictwa: Białowieża, Browsk, Hajnówka.
Leśny Kompleks Promocyjny „ Lasy Puszczy Białowieskiej” ustanowiony został w polskiej
części obiektu na gruntach Lasów Państwowych ( Zarządzenie Nr 30 Dyrektora Generalnego
L.P. z dn. 19 .12.1994 r.). Jest gospodarczym obiektem leśnym, zarządzanym w imieniu
Skarbu Państwa przez trzy Nadleśnictwa: Białowieża, Hajnówka i Browsk, podzielone na 8
obrębów leśnych, stanowiących jednostki urządzeniowo- inwentaryzacyjne.
Administracyjnie LKP położony jest w województwie podlaskim, powiecie hajnowskim,
gminach: Białowieża, Hajnówka, Narewka, Narew, Dubicze Cerkiewne i m. Hajnówka.
Powierzchnia ogólna Nadleśnictw Puszczy Białowieskiej wg stanu na 31 grudnia 2000r. wynosi
52645,81ha, w tym powierzchnia leśna 50428,37 ha, nieleśna 2217,44 ha.
Szczegółowe zestawienie powierzchni (w hektarach) w poszczególnych Nadleśnictwach i
obrębach leśnych przedstawia się następująco:
Nadleśnictwo
Obręb leśny
Białowieża
Białowieża
Zwierzyniec
Browsk
Browsk
Narewka
Lacka Puszcza
Hajnówka
Hajnówka
Leśna
Starzyna
Razem LKP
Wg stanu
na 31.XII
Powierzchnia
leśna
nieleśna
12259,71
353,30
6578,93
163,83
5680,78
189,47
19659,46
706,67
5646,83
189,00
6159,48
162,00
7853,15
355,67
18509,20 1157,47
5715,61
211,20
5372,14
497,84
7421,45
448,43
50428,37 2217,44
10
2000r.
razem
12613,01
6742,76
5870,25
20366,13
5835,83
6321,48
8208,82
19666,67
5926,81
5869,98
7869,88
52645,81
W roku 1986 decyzją Wojewódzkiej Rady Narodowej lasy Puszczy Białowieskiej wraz z
otaczającymi je gruntami zostały uznane za Obszar Chronionego Krajobrazu o pow. ok. 88 000
ha, w centrum którego znajduje się Białowieski Park Narodowy podlegający ochronie ścisłej.
2. Właściwości kompleksu leśnego oraz warunki klimatyczne i glebowo-siedliskowe.
Puszcza Białowieska stanowi jeden z największych na Niżu Środkowoeuropejskim
kompleks leśny z drzewostanami reprezentującymi wszystkie typy lasu niżowego, właściwego
dla strefy borealno-nemoralnej. Charakteryzuje się wymieszaniem lasów liściastych
zrzucających liście na zimę i zimozielonych lasów szpilkowych. Zróżnicowanie
fitosocjologiczne- ekologiczne tych lasów odpowiada zróżnicowaniu siedlisk, właściwemu dla
równin denudacyjnych we wschodnich częściach postglacjalnego Niżu Północnoeuropejskiego.
Dominują tu mezoeutroficzne lasy dębowo-grabowo-lipowe oraz mezo-oligotroficzne lasy
dębowo-świerkowo-sosnowei oligotroficzne lasy sosnowe. Niewielki, choć znamienny jest
udział lasów świerkowych ( Faliński 2001).
Na przyrodnicze walory Puszczy wpływa fakt, iż pomimo położenia w pobliżu geometrycznego
centrum kontynentu europejskiego, znajduje się ona w strefie przejściowej klimatu
kontynentalnego i atlantyckiego oraz na południowo - zachodnim krańcu geobotanicznego
obszaru Działu Północnego.
Pod względem geologicznym teren ten leży na utworach stadiału Warty, zlodowacenia
środkowopolskiego, ale od północy w bliskim sąsiedztwie zalegają utwory ostatniego , tzw.
zlodowacenia bałtyckiego. Teren Puszczy jest równinny o niewielkich różnicach wysokości
względnej. Miejscami występują pagórki i wzgórza ( najwyższe 197 m ) tworząc na wschód od
Hajnówki pasmo wzniesień polodowcowych z najbardziej znaną tzw. Górą Batorego (o
wysokości 183 m). U schyłku ostatniego zlodowacenia , w warunkach pustyni arktycznej,
panujące wówczas silne wiatry doprowadziły do powstania nawianych równin piaszczystych
oraz pagórków i wydm parabolicznych.
W obniżeniach terenu znajdują się doliny rzeczne oraz niecki wytopiskowe i deflacyjne
zagłębienia międzywydmowe. Długotrwała akumulacja bagienna doprowadziła do odłożenia
się w nich pokładów torfowych i powstania obecnie równin akumulacji bagiennej. Występują
tu również mursze, namuły i mady. Obszar Puszczy w większości zbudowany jest w
wierzchnich warstwach z piasków w różnym stopniu gliniastych oraz z glin, miejscami ze
11
żwirem. Pod względem uziarnienia substratu istnieje duża zmienność, rozmieszczona
mozaikowato.
Według klasyfikacji Romera ( 1949r. ) Puszcza leży w klimacie Krainy Wielkich Dolin. Jest to
obszar przejściowy pomiędzy Europą Środkową i Wschodnią. Średnia roczna temperatura wg
danych wieloletnich wynosi 6,8 ºC. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec ze średnią
temperaturą 18,1ºC, najzimniejszym styczeń ze średnią –12 ºC. W okresie powojennym
najniższą temperaturę przy powierzchni gruntu odnotowano w Białowieży 11 stycznia 1950
roku – 41,7ºC, a najwyższą w dniu 8 sierpnia 1963 roku 34,5 ºC.
Średnia wieloletnia rocznych opadów atmosferycznych wynosi 642 mm. Najniższe roczne
opady zanotowano w 1953 roku – 426mm., najwyższe w 1970 roku – 941 mm. W ostatnim
okresie zdarzały się serie lat o niskich opadach. Podkreślić należy, że w warunkach lasów
puszczańskich do dna lasu dochodzi jedynie część deszczu, gdyż zatrzymaniu w pułapie
drzewostanu podlega około 40% opadów.
Okres wegetacyjny, wg kryterium termicznego, wynosi średnio 205 dni i jest o około 20 dni
krótszy, niż w zachodnich regionach kraju. Trwała pokrywa śnieżna zalega średnio przez 90
dni. Jej grubość wynosi przeciętnie 18 cm, a najwyższą wartość 95 cm odnotowano zimą
1969/70. Przeważają wiatry zachodnie, a ich najwyższe prędkości mają miejsce głównie w
początku zimy. Najniższe natężenie wiatrów następuje w okresie od czerwca do września.
Szczególnie częste w tym okresie jest występowanie huraganów, a nawet trąb powietrznych,
powodujących dotkliwe szkody w lesie.
Pełne rozpoznanie wartości przyrodniczych, a w szczególności gleb, siedlisk leśnych i
zbiorowisk roślinnych stworzyło podstawy do oceny warunków przyrodniczych. Prace
glebowo-siedliskowe w LKP „LPB” zostały wykonane w latach 1995 – 1998 wg „ Zasad
kartowania siedlisk leśnych” opracowanych przez IBL w 1994 r. Do powyższych zasad
opracowano uzupełnienia metodyczne uwzględniające specyficzne cechy siedlisk i zbiorowisk
leśnych Puszczy Białowieskiej, zatwierdzone w dn. 30.06.1995 r.
Podstawową jednostką klasyfikacji siedlisk jest siedliskowy typ lasu rozumiany jako typ
ekosystemu leśnego obejmujący fragmenty lasu wykazujące zbliżoną żyzność i podobne
zdolności produkcyjne. Jednostką niższego rzędu, określającą zróżnicowanie troficzne w
ramach typu jest podtyp siedliska. Zróżnicowanie geologiczno – glebowe, a zwłaszcza
wzajemny układ powierzchniowych warstw gleby i uwilgotnienie, określa wariant siedliska .
Siedliska o zbliżonych warunkach wilgotnościowych tworzące określone typy ekosystemów
leśnych zgrupowano w trzy szeregi: świeże, wilgotne, bagienne.
12
Powierzchniowy udział siedliskowych typów lasów w Leśnym Kompleksie
Promocyjnym „ Lasy Puszczy Białowieskiej” przedstawia się następująco - stan po pracach
glebowo-siedliskowych:
Siedliska świeże
Siedliska wilgotne
Siedliska bagienne i łęgowe
Powierzchnia w ha
Bśw
1855,12
Bw
1250,24
Bb
178,49
BMśw
7366,33
BMw
2024,71
BMb
192,64
LMśw
8085,41
LMw
3817,89
LMb
649,91
Lśw
10967,81
Lw
7343,85
Ol
3090,08
-
-
-
-
OlJ
4353,61
Razem
28274,67
Razem
14436,69
Razem
8464,73
Ogółem:
Leśny Kompleks Promocyjny „ Lasy Puszczy Białowieskiej”
51 176,09
Procentowy udział powierzchni siedliskowych typów lasów w Leśnym Kompleksie
Promocyjnym „ Lasy Puszczy Białowieskiej” przedstawia się następująco - stan po pracach
glebowo-siedliskowych:
BMb
0,4%
LMb
1,3%
Ol
6,0%
Bśw
3,6%
OlJ
8,5%
BMśw
14,4%
Bb
0,3%
Lw
14,3%
LMśw
15,8%
LMw
7,5%
BMw
4,0%
Bw
2,4%
Lśw
21,4%
13
W ramach siedlisk świeżych wyróżniono dwa warianty uwilgotnienia:
a. wariant I obejmujący siedliska umiarkowanie świeże bez wyraźnego wpływu wód
gruntowych na siedlisko,
b. wariant II ze słabym oddziaływaniem wód gruntowych i opadowych na siedlisko.
Siedliska wilgotne zgrupowano w dwu wariantach:
a. wariant I obejmuje siedliska umiarkowanie wilgotne,
b. wariant II grupuje siedliska silnie wilgotne.
W grupie siedlisk bagiennych wyróżniono trzy warianty uwilgotnienia:
a. wariant I obejmuje siedliska bagienne odwodnione z obniżonym poziomem wody gruntowej,
b. wariant II mokry, z silnym oddziaływaniem wód na siedlisko,
c. wariant III bardzo mokry, obejmujący siedliska silnie zabagnione.
W odniesieniu do LKP ”LPB” przyjęto następujące kryteria wyróżniania siedlisk:
siedliska w stanie zbliżonym do naturalnego lub mało zmiennym to siedliska
ukształtowane i pozostające stale pod wpływem naturalnej mało zmiennej roślinności
leśnej, gdzie elementy trwałe i łatwo zmienne odpowiadają sobie pod względem
ekologicznym. Roślinność ( drzewostan i roślinność ) zbliżona jest do naturalnej.
siedliska odkształcone nowa forma aktualnego stanu siedlisk, koncentruje
drzewostany „przejściowe” i „pocenturowskie”, wyróżnia je następujące elementy:
→ istotne zmiany w składzie gatunkowym drzewostanów w odniesieniu do ekosystemów
naturalnych,
→ niewielkie zmniejszenie frekwencji gatunków runa, wyróżniających naturalne formy
siedlisk i zbiorowisk roślinnych, przy wzroście roli gatunków siedlisk uboższych i grupy
gatunków towarzyszących,
→ nieistotne zmiany we właściwościach fizykochemicznych gleb: utwór geologiczny, typ,
podtyp, rodzaj i morfologia gleby, bez zmian w stosunku do ekosystemów naturalnych,
→ próchnica jak na siedliskach naturalnych przy zaznaczającej się tendencji do pogarszania
o 0,5 stopnia formy rozkładu.
siedliska zniekształcone
→ aktualna forma próchnicy wykazuje pogorszenie o jeden stopień rozkładu,
→ roślinność runa wykazuje cechy diagnostyczne siedlisk uboższych o około jeden
typologiczny stopień żyzności na siedliskach lasowych i o jeden typ pokrywy runa oraz o
jedną formę próchnicy na siedliskach borowych,
14
→ drzewostany na siedliskach grądowych, przeważnie jednogatunkowe sosnowe, rzadziej
świerkowe, sztucznie wprowadzone, ze zredukowanym podszytem i podrostem.
Siedliska zniekształcone występują najczęściej w grądach typowych i czyśćcowych o podłożu
gliniastych gleb płowych, niekiedy przekształconych przez uprawę rolną i długotrwały wypas
bydła. W drzewostanach dominuje sosna rzadziej świerk. Sosna jest nadmiernie ugałęziona z
sękami, często z krzywymi i rozwidlonymi strzałami.
Ponadto siedliska zniekształcone występują na gruntach porolnych, opisane jako zbiorowiska
zastępcze , siedliska potencjalne na obszarach nieleśnych ( łąki, bagna, bagienka śródleśne oraz
łąki, pastwiska, role, sady użytkowane przez ludność puszczańskich osad ) oraz siedliska
zdewastowane (wyeksploatowane żwirownie i kopalnie piasku, dość często z
zapoczątkowanym procesem sukcesji pierwotnej i wtórnej kreatywnej ).
W Nadleśnictwie Browsk siedliska świeże stanowią 59% powierzchni
( Bśw – 6,2%, BMśw –17%, LMśw –13,9%, Lśw –21,9 %) duży udział Bśw związany jest
z występowaniem gruntów porolnych na pow. ok. 3000 ha.,
nieco mniej zajmują siedliska wilgotne 27,6%
(Bw- 1,8%, BMw –4,4%, LMw –8,3%, Lw-13,1%),
natomiast siedliska bagienne wystepuja na pow. 13,4%
(Bb-0,2%, BMb-0,5%, LMb-,5%, Ol-3,7%, OlJ-7,5%).
Największą powierzchnię w Nadleśnictwie zajmują siedliska eutroficzne – lasy mieszane
świeże, lasy świeże, lasy mieszane wilgotne i lasy wilgotne 57,2% ogółu siedlisk.
Najmniej jest ubogich siedlisk bagiennych około 1% pow.
Powierzchniowe zróżnicowanie siedlisk przedstawia się następująco:
′
siedliska naturalne - pow. 15 848,18 ha (80,2%),
′
siedliska odkształcone – 2903,72 ha (14,7%),
′
siedliska zniekształcone – 425,54 ha ( 2,2%),
′
siedliska potencjalne na gruntach nieleśnych - 497,87 ha (2,52 %),
′
inne grunty nie klasyfikowane – 73,16 ha ( 0,38% ).
W Nadleśnictwie Białowieża siedliska świeże stanowią 56,5% powierzchni
( Bśw – 0,7%, BMśw –12,9%, LMśw –19,1%, Lśw –23,8 %),
nieco mniej zajmują siedliska wilgotne 26,6%,
( Bw- 1,6%, BMw –2,3%, LMw –5,6%, Lw-17,1%),
natomiast siedliska bagienne występują na pow. 16,9 %
15
(Bb-0,3%, BMb-0,5%, LMb-1,6%, Ol-4,6%, OlJ-9,9%).
Największą powierzchnię w Nadleśnictwie zajmują siedliska eutroficzne – lasy mieszane świeże,
lasy świeże, lasy mieszane wilgotne i lasy wilgotne 60,0 % ogółu siedlisk. Najmniej jest ubogich
siedlisk bagiennych około 1% pow.
Powierzchniowe zróżnicowanie siedlisk przedstawia się następująco:
′
siedliska naturalne - pow. 10 834,70 ha (86,0 %),
′
siedliska odkształcone –1445,47 ha (11,5%),
′
siedliska zniekształcone –17,79 ha ( 0,1%),
′
siedliska potencjalne na gruntach nieleśnych - 260,26 ha (2,1 %),
′
grunty nie klasyfikowane –40,13 ha ( 0,3% ).
W Nadleśnictwie Hajnówka siedliska świeże stanowią 50,5% powierzchni
( Bśw – 2,9%, BMśw –12,7%, LMśw –15,6%, Lśw –19,3 %),
nieco mniej zajmują siedliska wilgotne 30,0%
( Bw- 3,6%, BMw –4,6%, LMw –7,8%, Lw-14%),
natomiast siedliska bagienne występują na pow. 19,5 %
(Bb-0,5%, BMb-0,2%, LMb-0,8%, Ol-9,4%,OlJ-8,6%).
Największą powierzchnię w Nadleśnictwie zajmują siedliska eutroficzne – lasy mieszane świeże,
lasy świeże, lasy mieszane wilgotne i lasy wilgotne - 48,9 % ogółu siedlisk. Najmniej jest ubogich
siedlisk bagiennych około 1% pow.
Siedliska zdegradowane występują w dolinie rzeki Leśnej.
Ścieki przemysłowe spowodowały degradację obszarów leśnych gł. olsów typowych oraz
dzikich, nie użytkowanych łąk wzdłuż rzeki Leśnej .
Powierzchniowe zróżnicowanie siedlisk przedstawia się następująco:
′
siedliska naturalne - pow. 14985,88 ha (78,8%),
′
siedliska odkształcone –2804,81ha (14,7%),
′
siedliska zniekształcone – 71,12 ha ( 0,4%),
′
siedliska zdegradowane – 47,15 ha ( 0,3%),
′
siedliska potencjalne na gruntach nieleśnych - 1033,60 ha (5,4 %),
′
inne grunty nie klasyfikowane – 72,25 ha ( 0,4% ).
16
3. Bogactwo przyrodnicze
Puszczę Białowieską cechuje wysoki stopień naturalności, duża zwartość i rozległość
kompleksu leśnego, obecność znacznych powierzchni dorodnych starych drzewostanów
naturalnego pochodzenia z dużą ilością drzew pomnikowych. Trzy właściwości Puszczy
Białowieskiej decydują o jej szczególnej pozycji w przyrodzie Europy: dobry stan zachowania
większości elementów środowiska geograficznego, różnorodność, wysoki stopień naturalności
i bogactwo ekosystemów w warunkach tego samego klimatu lokalnego i podłoża
geologicznego oraz położenie w obszarze przejściowym Europy pod względem
biogeograficznym, klimatycznym, hydrograficznym. Wiele biocenoz leśnych Puszczy posiada
cechy lasów naturalnych charakteryzujących się złożoną wielowarstwową, wielogatunkową i
różnowiekową strukturą.
Niezwykle duże bogactwo flory (1107 gatunków roślin naczyniowych, 254 gatunki
mchów, ok. 330 gatunków porostów ) i fauny wraz z wielką zmiennością zbiorowisk leśnych
oraz w warunkach niżu europejskiego pełnego inwentarza ssaków żyjących w warunkach
naturalnych ( żubr, jeleń, łoś, sarna, dzik, wilk, ryś, borsuk, bóbr, wydra ). Przedstawiony
poniżej zarys flory Puszczy Białowieskiej oparto o publikacje A. W. Sokołowskiego (1995),
który podaje, że według aktualnych badań flora roślin naczyniowych w Puszczy (łącznie z
gatunkami synantropijnymi) liczy 1017 gatunków roślin, należących do 428 rodzajów i 93
rodzin. Reprezentowanych jest tu 44% najliczniejszych rodzin i 55% najliczniejszych gatunków
flory polskiej. W stosunku do flory niżowej, wskaźniki te są odpowiednio. Dotychczas
stwierdzono w Puszczy Białowieskiej 254 gatunki mszaków, w tym 54 wątrobowce, co stanowi
około 25% flory Polski. Bardzo bogata jest flora porostów, która liczy około 330 gatunków. O
bogactwie florystycznym lasów puszczańskich świadczy odnotowanie w jednym oddziale: 152
gatunków glonów aerofitycznych, 3500 gatunków grzybów ( w tym 430 to grzyby
kapeluszowe), 162 gatunki porostów, 41 gatunków wątrobowców, 105 gatunków mchów, 18
gatunków paprotników i 287 gatunków roślin nasiennych.
Ochroną gatunkową jest objętych 61 gatunków występujących na terenie Puszczy. Wiele
z nich występuje dość licznie, a niektóre można uznać za pospolite. Jednak 14 gatunków
stwierdzono zaledwie na jednym stanowisku, a 5 innych zanotowano na 2-4 stanowiskach
(Sokołowski A.W., 1995). Spośród gatunków występujących w Puszczy 7 jest wpisanych do
polskiej czerwonej księgi roślin.
W Puszczy Białowieskiej występuje 26 gatunków drzew wchodzących w skład
zbiorowisk leśnych. Obecna struktura gatunków panujących w drzewostanach Nadleśnictw
17
Puszczy Białowieskiej jest rezultatem układu mozaiki siedliskowej oraz wynikiem ludzkiej
działalności. Dominującym gatunkiem jest sosna panująca w siedliskach borowych i częściowo
w lasach mieszanych. Drugim gatunkiem najczęściej występującym jest świerk, który znajduje
warunki optymalne w średnio żyznych borach i lasach mieszanych, a często występuje we
wszystkich niemal typach lasu odgrywając szczególną rolę w kształtowaniu struktury i
dynamiki zbiorowisk leśnych ( Paczowski 1930, Matuszkiewicz1952, Faliński 1986,
Sokołowski 1966). W najżyźniejszych siedliskach lasowych ( grądach )znaczne powierzchnie
(obok właściwego dla nich dębu) zajmują drzewostany brzozowe, grabowe i osikowe, a czasem
świerkowe i sosnowe. Brak jest we florze Puszczy Białowieskiej buka, lipy szerokolistnej,
jaworu i klonu polnego. Dąb bezszypułkowy i jodła występują tu na skraju zasięgu
geograficznego i nie odgrywają większej roli w strukturze zbiorowisk leśnych. Duży udział w
budowie zbiorowisk leśnych odgrywa dąb i grab.
W Puszczy Białowieskiej występują wszystkie typy zbiorowisk leśnych , które są możliwe w
danym położeniu geograficznym . Zajmują one ponad 95 % powierzchni Puszczy. Miejscami
towarzyszą im zbiorowiska roślin krzewiastych. W wyniku przeprowadzonych badań
fitosocjologicznych stwierdzono występowanie 25 jednostek w randze zespołu i 11 jednostek
niższego rzędu - podzespołów. Reprezentują one 5 klas zespołów.
Ich syntaksonomia przedstawia się następująco:
Oxycocco-Sphagnetea Br.-Bl. et R. Tx. 1943
Sphagnetalia magellanici (Pawł. 1928) Moore (1964) 1968
Sphagnion magellanici Kästner et Flösner 1933 em. Dierss. 1975
Eriophoro vaginati-Sphagnetum recurvi Hueck 1929
Ledo-Sphagnetum magellanici Sukopp 1959 em. Neuhäusl 1969
Sphagno-Betuletum pubescentis Sokoł. 1985
Vaccinio-Piceetea Br.-Bl. 1939
Vaccinio-Piceetalia Br.-Bl. 1939
Dicrano-Pinion Libb. 1933
Vaccinio vitis-idaeae-Pinetum Sokoł. 1980
Molinio-Pinetum J. Mat. 1973
Vaccinio uliginosi-Pinetum Kleist 1929
Vaccinio-Piceion Br.-Bl. 1938
Vaccinio myrtilli-Piceetum Sokoł. 1980
Sphagno girgensohnii-Piceetum (Pol. 1962) em. Sokoł. 1977
18
Betulo pubescenti-Piceetum Sokoł. 1980
Calamagrostio arundinaceae-Piceetum Sokoł. 1968
Querco-Piceetum (Mat. 1952) em. Sokoł. 1968
Pino-Quercion Medw.-Korn. 1959
Pino-Quercetum Kozł. 1925 em. Mat. et Pol. 1955
Calamagrostio arundinaceae-Pinetum Sokoł. 1980
Querco-Fagetea Br.-Bl. et Vlieg 1937
Quercetalia pubescentis Br.-Bl. 1931
Quercion petraeae-pubescentis Jakucs 1961 em. Medw.Korn. 1972
Potentillo albae-Quercetum Libb. 1933
Fagetalia sylvaticae Pawł. 1928
Carpinion betuli Oberd. 1953
Melitti-Carpinetum Sokoł. 1976
Corylo-Piceetum Sokoł. 1973
Tilio-Carpinetum Traczyk 1962
Alno-Padion Knapp 1942
Circaeo-Alnetum Oberd. 1953
Piceo-Alnetum Sokoł. 1980
Ficario-Ulmetum campestris Knapp 1942
Carici remotae-Fraxinetum Koch 1926
Alnetea glutinosae Br.-Bl. et R. Tx. 1943
Alnetalia glutinosae R. Tx. 1937
Alnion glutinosae (Malc. 1929) Meijer Drees 1936
Carici elongatae-Alnetum Koch 1926
Carici elongatae-Quercetum Sokoł. 1972
Salicetum pentandro-cinereae (Almq. 1929) Pass. 1961
Betulo-Salicetum repentis Oberd. 1964
Pino-Betulion pubescentis Sokoł. 1980
Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis Czerw. 1972
Salicetea purpureae Moor 1958
Salicetalia purpureae Moor 1958
Salicion albae R. Tx. 1955
Salicetum triandro-viminalis Lohm. 1952
Zbiorowiska nieleśne. Obok dominujących
19
Lemnetea Koch et Tx. 1955
Lemnetalia Koch et Tx. 1955
Lemnion minoris Koch et Tx. 1955
Riccietum fluitantis Slavnic 1956
Lemnetum minoris (Oberd. 1957) Mülleret Görs 1960
Lemno-Spirodeletum polyrrhizae (Kelhofer 1915) W. Koch 1954 em. Müller et Görs
1960
Hydrocharition Rübel 1933
Lemno-Hydrocharitetum morsus-ranae (Oberd. 1957) Pass. 1978
Potamogetonetea R. Tx. et Prsg. 1942
Potamogetonetalia Koch 1926
Ranunculion fluitantis Neuhausl. 1959
Ranuculetum fluitantis Allorge 1922
Potamogetion Koch 1926 em. Oberd. 1957
Potamogetonetum natantis Soo 1927
Elodeetum canadensis (Pign. 1953) Pass. 1964
Nymphaeion Oberd. 1957
Nupharo-Nymphaeetum albae Tomasz. 1977
Stratiotetum aloidis (Nowiński 1930) Miljan 1933
Utricularietea intermedio-minoris Den Hartog et Segal 1964 em. Pietsch 1965
Utricularietalia intermedio-minoris Pietsch 1965
Sphagno-Utricularion Müll. et Görs 1960
Sparganietum minimi Schaaf 1925
Phragmitetea R. Tx. et Passarge 1942
Phragmitetalia Koch 1926
Phragmition Koch 1925
Butometum umbellati (Konczak 1968) Phil. 1973
Scirpetum lacustris (Allorge 1922) Chouard 1924
Oenantho-Rorippetum Lohm. 1950
Sagittario-Sparganietum emersi R. Tx. 1953
Sparganietum erecti Roll 1938
Phragmitetum communis (Gams 1927) Schmale 1939
Acoretum calami Kobendza 1948
20
Glycerietum maximae Hueck 1931
Eleocharitetum palustris Schennikov 1919
Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926) Libb. 1931
Magnocaricion Koch 1926
Caricetum acutiformis Sauer 1937
Caricetum ripariae Soó 1928
Caricetum vesicariae Br.-Bl. et Denis 1926
Caricetum elatae Koch 1926
Caricetum rostratae Rübel 1912
Caricetum buxbaumii Issler 1932
Caricetum gracilis (Graebn. et Hueck 1931) R. Tx. 1937
Iridetum pseudacori Eggler 1933
Peucedano-Calamagrostietum canescentis Weber 1979
Sparganio-Glycerion fluitantis Br.-Bl. et Siss. in Boer 1942
Glycerietum fluitantis Wilzek 1935
Caricetum caespitosae Steffen 1931
Caricetum appropinquatae (Koch 1926) Soo 1938
Molinio-Arrhenatheretea R. Tx. 1937
Molinietalia Koch 1926
Molinion Koch 1926
Junco-Molinietum Prsg. 1951
Deschampsietum caespitosae Grynia 1961
Filipendulo-Petasition Br.-Bl. 1947
Filipendulo-Geranietum Koch 1926
Calthion R. Tx. 1936 em. Oberd. 1957
Deschampsietum caespitosae Grynia 1961
Cirsietum rivularis Ralski 1931
Scirpetum sylvatici Knapp 1946
Epilobio-Juncetum effusi Oberd. 1957
Cirsio-Polygonetum R. Tx. 1931
Arrhenatheretalia Pawł. 1928
Arrhenathereterion elatioris (Br.-Bl. 1925) W. Koch 1926
Arrhenatheretum medioeuropaeum (Br.-Bl. 1919) Oberd. 1952
21
Trifolio-Geranietea sanguinei Müll. 1962
Origanetalia Müll. 1962
Geranion sanguinei R. Tx. 1961
Geranio-Trifolietum alpestris (Kuhn 1937) Müll. 1961
Trifolion medii Müll. 1961
Trifolio-Agrimonietum Müll. 1961
Asplenietea rupestria Br.-Bl. ap. Meier et Br.-Bl. 1934
Androsacetalia vandellii Br.-Bl. ap. Meier et Br.-Bl. 1934
Androsation vandellii Br.-Bl. ap. Jenny 1926
Hypno-Polypodietum Jurko et Pecir 1963
Scheuchzerio-Caricetea fuscae Nordhargen 1936
Caricetalia fuscae Koch 1926 em. Nordh. 1937
Rhynchosporion albae W. Koch 1926
Sphagno-Caricetum limosae Sokoł. 1988
Caricion fuscae Koch 1926 em. Klika 1934
Sphagno-Caricetum nigrae Sokoł. 1986
Carici-Agrostietum caninae R. Tx. 1937
Calamagrostietum neglectae (Steffen 1931) Tołpa 1956
Caricion lasiocarpae Vanden Bergh. in Lebrum et all. 1949
Sphagno-Caricetum lasiocarpae
Sphagno-Caricetum rostratae Steffen 1931
Oxycocco-Sphagnetea Br.-Bl. et R. Tx. 1943
Sphagnetalia magellanici (Pawł. 1928 in Pawł. et al. 1928) Kärstn. et Flöss. 1933
Sphagnion magellanici Kästner et Flöss. 1933
Eriophoro vaginati-Sphagnetum recurvi Hueck 1929
Alnetea glutinosae Br.-Bl. et R. Tx. 1943
Alnetalia glutinosae R. Tx. 1937
Alnion glutinosae (Malc. 1929) Meijer Drees 1936
Salicetum pentandro-cinereae (Almq. 1929) Pass. 1961
Betulo-Salicetum repentis Oberd. 1964
Obok dominujących zbiorowisk leśnych występują zbiorowiska wodne, torfowiskowe i
krzewiaste o charakterze naturalnym lub półnaturalnym. Wzbogacają one bioróżnorodność
Puszczy.
22
Fauna Puszczy wg najnowszych badań obejmuje 11 564 gatunki. Natomiast szacuje się,
że w granicach Puszczy występuje ok. 21 000 gatunków. Wśród gatunków fauny puszczańskiej
1660 gatunków stwierdzono po raz pierwszy, z tego 49 to gatunki nowe dla fauny w Polsce.
Szczególnie bogata jest fauna owadów licząca 9282 gatunki. Na uwagę zasługuje
występowanie wielu gatunków rzadkich i zagrożonych zasiedlających martwe drewno.
W Puszczy stwierdzono 250 gatunków ptaków. Dominują tu gatunki leśne gniazdujące, lecz w
większości odlatujące na zimę. Mało jest ptaków przelotnych i związanych z siedliskami
antropogenicznymi. Liczna też jest fauna ptaków drapieżnych dziennych -15 gatunków, sów –
8 gatunków, dzięciołów – 8 gatunków lęgowych oraz ptaków pokrzewkowych – 18 gatunków.
W związku z budową zbiornika w Siemianówce można spodziewać się zwiększenia liczby
ptaków wodnych i błotnych.
Na terenie Puszczy stwierdzono12 gatunków płazów i 7 gatunków gadów.
Jedynie w Puszczy Białowieskiej zachował się pełny europejski zespół ssaków reprezentowany
przez 58 gatunków, z żubrem na czele.
Puszcza Białowieska jest więc obiektem o wyjątkowych i niepowtarzalnych walorach flory i
fauny. Zdecydowało o tym położenie geograficzne, obszar, stan zachowania lasów, niższy niż
w innych częściach Polski i Europy stopień eksploatacji drzewostanów oraz ochrona
ekosystemów leśnych.
Obszar LKP „Lasy Puszczy Białowieskiej” wraz z pozostałymi formami ochronnymi
województwa podlaskiego wchodzi w skład krajowego systemu obszarów chronionych
(KSOCH) połączonych korytarzami ekologicznymi. W myśl art.2a ustawy o ochronie przyrody
z dnia 16 października 1991 roku z późniejszymi zmianami „ korytarzem ekologicznym jest
obszar pomiędzy dwoma lub wieloma obszarami chronionymi, nie zabudowany, umożliwiający
migrację roślin i zwierząt”.
Najbliżej położonymi obszarami chronionymi w stosunku do Puszczy Białowieskiej są obszary
chronionego krajobrazu Dolina Bugu i Dolina Narwi oraz położony na północ od Doliny Narwi
obszar Puszczy Knyszyńskiej.
Tereny położone między Puszcza Białowieską a Puszczą Knyszyńską spełniają po części rolę
korytarza ekologicznego. Duży udział lasów na tym terenie, liczne zakrzaczenia i zadrzewienia,
obecność rzeczek i strumieni, obszarów zabagnionych, dolina rzeki Supraśl, zbiornik
Siemianówka, ułatwiają migrację zwierząt i roślin. Tym korytarzem przemieszczają się m.in.
stada wilcze, rysie i żubry między Puszczą Białowieską i Knyszyńską.
Doskonałym korytarzem ekologicznym, łączącym Puszczę Białowieską z doliną Biebrzy jest
dolina Narwi, pełniąca rolę łącznika między potężnym kompleksem leśnym i rozległymi
23
bagnami. Rolę potencjalnego korytarza ekologicznego pełni też obszar zawarty między Puszczą
Białowieską a Doliną Bugu. Prace nadleśnictw Bielsk i Nurzec wykorzystujące walory
ekologiczne tego terenu, przy prowadzonych tam w szerokim rozmiarze zalesieniach gruntów
porolnych, pozwalają przypuszczać, że wkrótce stanie się on istotnym łącznikiem Puszczy
Białowieskiej z Doliną Bugu.
W celu zapewnienia warunków kompleksowej ochrony przyrody Puszczy Białowieskiej
starano się stworzyć jednolity, system obiektów objętych ochroną konserwatorską.
Zestawienie aktualnych form ochrony przyrody ( użytki ekologiczne, pomniki przyrody,
obiekty kultury materialnej oraz stanowiska chronionych i rzadkich gatunków roślin i zwierząt )
przedstawia poniższa tabela:
LKP LASY
PUSZCZY
NADLEŚNICTWO
L.p. Formy ochrony przyrody
1.
2.
3.
4.
5.
Rezerwaty – pow. w ha
( wg rozporządzenia)
Strefy ochronne wokół
miejsc gniazdowania
ptaków chronionych
- pow. w ha
Stanowiska chronionych
gatunków roślin - pow. w ha
Pomniki przyrody
obiekty w szt.
Użytki ekologiczne
- pow. w ha
BIAŁOWIEŻA
BROWSK
HAJNÓWKA
BIAŁOWIESKIEJ
1231,03
306, 50
1924,29
3461,82
1235,82
1 896, 05
1 506, 86
4638,73
-
-
2, 05
2,05
667
79,84
35
8, 66
517
605,48
1220
693,98
Z 20 rezerwatów przyrody istniejących na terenie Leśnego Kompleksu Promocyjnego Lasy
Puszczy Białowieskiej”, 9 nie ma sporządzonych planów ochrony. Pozostałe mimo, że
posiadają zatwierdzone plany ochrony, to jednak bez zatwierdzonych wskazań gospodarczych.
Konieczne jest zatem opracowanie i zatwierdzenie wytycznych gospodarczo-ochronnych dla
istniejących rezerwatów.
24
Dane dotyczące rezerwatów przyrody na terenie Nadleśnictw LKP „ LPB „
przedstawia poniższa tabela:
L.
P
Plan
Ochrony
rezerwatu
Powierzchnia leśna w ha.
REZERWAT
NADLEŚNICTWO
BIAŁOWIEŻA
BROWSK
HAJNÓWKA
BIAŁOWIESKA
-
699,10
700,76
1355,25
1356,91
-
-
Do
1. 31.12.2011
Krajobrazowy im.
Władysława Szafera
r.leśno-krajobrazowy
656,15
656,15
2. Nie ma
Kozłowe Borki
r. leśny
246,97
Podolany
r. leśny
15,10
3. Nie ma
4. Nie ma
5. Do
31.12.2011
6. Do
31.12.2011
1. Nie ma
2. Nie ma
3. Nie ma
1. Nie ma
2. Do
31.12.2011
3. Do
31.12.2011
4. Do
31.12.2011
5. Do
31.12.2011
6. Do
31.12.2011
7. Nie ma
8. Nie ma
9. Do
31.12.2011
1 Do
0. 31.12.2011
1 Do
1. 31.12.2011
Podcerkwa
r. faunistyczny
Pogorzelce
r. leśny
Wysokie Bagno
r. leśny
Gnilec
r. florystyczny
Siemianówka
r. leśny
Dolina Waliczówki
r. florystyczny
Berezowo
r. faunistyczny
Głęboki Kąt
r. leśny
Dębowy Grąd
r. faunistyczno-leśny
Lipiny
r. leśny
Michnówka
r. lesny
Nieznanowo
r. florystyczno-leśny
Olszanka –Myśliszcze
r. faunistyczny
Przewłoka
r. faunistyczny
Sitki
r. florystyczno-leśny
Starzyna
r. faunistyczno-leśny
Szczekotowo
r. leśny
PUSZCZA
246,97
-
15,10
-
228,12
-
7,63
6,15
-
-
7,63
6,15
78,92
78,54
-
-
78,92
78,54
-
228,12
37,21
-
37,21
-
224,54
224,54
44,75
-
-
44,75
115,26
115,26
-
-
-
40,26
40,46
40,26
40,46
-
-
99,84
100,47
99,84
100,47
-
-
56,68
56,68
56,68
56,68
-
-
85,09
85,86
85,09
85,86
-
-
27,73
27,49
27,73
27,49
-
278,32
278,32
78,38
78,38
-
-
-
-
35,29
34,09
35,29
34,09
-
-
369,45
370,08
369,45
370,08
-
-
36,92
36,44
36,92
36,44
25
Ogółem:
wg planu
1232,89
306,50
1922,32
3461,71
wg rozporządzenia
1231,03
306,50
1924,29
3461,82
4. Warunki wodne.
Puszcza znajduje się na wododziale zlewni Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego ( południowa
część leżąca w Białorusi ). Jest to efekt uregulowania rzek puszczańskich i przekopania Kanału
Tyzenhauza . Cieki wodne z terenu LKP spływają na południe do rzeki Bug i na północ do
Narwi. Sieć rzeczną w polskiej części Puszczy tworzą Narewka z dopływami Łutownia i
Hwoźna oraz Leśna Prawa z dopływami Perebel i Przewłoka. Strumienie i mniejsze cieki
wodne , z uwagi na małe spadki terenu, mają na ogół charakter inicjalny, bez wykształcenia
wyraźnie zaznaczonej doliny. Rzeki Narewka, Łutownia i Hwoźna płyną sztucznymi
wyprostowanymi korytarzami. Również wiele mniejszych cieków ma wyprostowane Koryta.
Powoduje to znaczne przyśpieszenie spływu wód terenu Puszczy. Od strony północnej graniczy
z Puszczą dolina rzeki Narwi oraz istniejący od roku 1997 sztuczny zbiornik wodny
„Siemianówka” o powierzchni zalewu, przy całkowitym napełnieniu , ponad 3000 hektarów. W
południowo-zachodniej części kompleksu leśnego w miejscowości Topiło, zlokalizowane są
stawy, o powierzchni około 20 hektarów istniejące od roku 1936. Początkowo służyły do
konserwacji drewna przed szkodnikami, a obecnie wykorzystywane są do celów rekreacyjnych
i rybactwa. Mniejsze stawy znajdują się także w parku Pałacowym w Białowieży.
Dwa większe zbiorniki wybudowano na dopływie Przewłoki w części białoruskiej, gdzie
również wykonano w latach 50 – tych rozległe prace melioracyjne, w tym na obszarze Dzikiego
Nikoru, będącego początkiem Bagien Poleskich.
Czystość wód najważniejszych rzek w polskiej części Puszczy: Narewki i Leśnej Prawej uległa
poprawie dzięki uruchomieniu oczyszczalni ścieków w Hajnówce, Białowieży i Narewce.
5. Obiekty kultury materialnej.
Obszar Puszczy Białowieskiej stanowił od stuleci pogranicze kulturowe, etniczne,
narodowościowe, wyznaniowe , gospodarcze, cywilizacyjne. Wszystko to nie pozostało bez
wpływu na sposoby zagospodarowania, ochrony lasu, jak również na charakter lokalnych
obyczajów i stan pozostałych do dziś zabytków kultury materialnej i kultów religijnych.
26
Krajobraz kulturowy charakteryzują cenne zabytki, w tym sakralne zarówno z czasów neolitu,
jak i średniowiecza orsz z XVIII i XIX wieku (kurhany z III i X-XI w n.e. oraz mielerze,
potażarnie ). Posiadanie przez nadleśnictwa informacji o znajdujących się na jego terenie
dobrach kultury materialnej jest niezbędne. Na terenie Puszczy Białowieskiej stwierdzono np.
występowanie około 600 wczesnośredniowiecznych kurhanów. Największe skupiska kurhanów
zostały objęte rezerwatem przyrody Szczekotowo położonym na terenie Nadleśnictwa
Hajnówka. Obiekt kultu religijnego Świątynia – Krynoczka, położony w oddz. 330 Bg na
terenie Nadleśnictwia Hajnówka, został umieszczony na trzecim miejscu pośród obiektów
sakralnych prawosławia w Polsce. Drzewostany występujące na powyższym obiekcie
projektowane są do gospodarstwa specjalnego ( 6 ha.).
Miejsca pamięci w Nadleśnictwie Białowieża:
- miejsce straceń z lat 1941-44 –oddz. 500Da,
- dwa krzyże :
• jeden upamiętniający śmierć gen. Bałachowicza– 449 Ah ( Góra Batorego),
• drugi z 1920 roku postawiony przez I Oddział Wojska Polskiego – 449 Ah ( Góra Batorego),
- krzyż na miejscu obozowania Powstańców w roku 1863 – Oddz. 525 Ci,
Miejsca pamięci w Nadleśnictwie Hajnówka.
- pomnik partyzantów z II wojny światowej
- obelisk partyzantów z II wojny światowej
- pomnik powstańców z 1863 roku
- mogiła partyzantów z II wojny światowej
- krzyż z 1772 r.
- krzyż dla ofiar NKWD z 1945 r.
- miejsce straceń – krzyże i pomniki
/dla ofiar faszyzmu/
- kapliczka ekumeniczna z 2000 r.
-- trzy krzyże
- oddz. 536 Bf
- oddz. 211 Ff
- oddz. 514 Ej
- oddz. 666 Ac
- oddz. 215 Ca
- oddz. 382 Bb
- oddz. 355 Ac, Cc
- 598 Db
- oddz. 575 Cc
Kurhany na terenie Nadleśnictwa Hajnówka występują dość licznie. Największe ich skupisko
zaewidencjonowano w Uroczysku Szczekotowo – 130 na terenie rezerwatu Szczekotowo.
Pozostałe znajdują się w:
- Leśnictwie Kryniczka
- 1
- Leśnictwie Wilczy Jar - 12
- Leśnictwie Nieznany Bór - 13
- 14
- Leśnictwie Sacharewo
Ogółem zaewidencjonowano 170 kurhanów.
Nadleśnictwo Hajnówka współdziała w utrzymaniu ww obiektów z parafianami,
organizacjami młodzieżowymi i samorządami. Na terenach gdzie występują kurhany
obowiązuje zakaz zrywki drewna wleczonej i półpodwieszonej.
27
Miejsca pamięci w Nadleśnictwie Browsk.
- pomnik upamiętniający rozstrzelanie 43 mieszkańców gminy Narew i sąsiednich w dniu
31.07. 1941r. przez Niemców
oddz. 763 Ca,
- pojedyncza mogiła z krzyżem prawosławnym – oddz. 763 Cc,
- pomnik trzech radzieckich żołnierzy z II Wojny Światowej – oddz. 74 Ac,
- pomnik partyzanta – oddz. 14 Ad,
- miejsce zastrzelenia Nadleśniczego Nadleśnictwa Narewka ( 1954/55 )– oddz. 98 Af,
- grób żołnierza radzieckiego z II wojny Światowej – oddz. 85,
- grób podleśniczego zastrzelonego podczas pełnienia obowiązków służbowych ( sprzed II
wojny światowej) - oddz. 50 Ci,
- mogiła zbiorowa 500 Żydów z Narewki- 47 Da,
- zbiorowy grób mieszkańców wsi Łuka zamordowanych w 1941 r. – oddz. 81 Df.
6.Specyficzne problemy w zakresie ochrony przyrody i zarządzania.
„ Puszcza Białowieska kryje w sobie przedziwną różnorodność i rozmaitość
drzewostanów. Widzimy tutaj przeróżne kombinacje zrzeszeń prawie wszystkich krajowych
gatunków drzew, od suchych borów sosnowych począwszy, przez lasy mieszane, do czystych
drzewostanów liściastych i ubogich borów bagiennych. Stanowią one na pierwszy rzut oka istną
bezładną mozaikę powodującą ciągłe zmiany krajobrazu i silnie utrudniają orientację. Ta
mozaikowatość jednak pozostaje w matematycznie prawie ścisłej zależności od takich
czynników, jak: gleba, nachylenie terenu i wilgotność” - obraz Puszczy wg J.J. Karpińskiego –
1930 r.
Powołanie modelowego leśnego kompleksu promocyjnego zachowało prowadzenie gospodarki
leśnej na podstawach ekologicznych, w sposób zapewniający trwałość puszczańskiego
charakteru. Istnienie placówek naukowych z liczną kadrą badawczą ułatwiało wdrażanie
wyników badań do praktyki leśnej. Jako obiekt zarządzany zgodnie z zasadami
zrównoważonego rozwoju o szczególnych formach ochrony jest przykładem współdziałania
użytecznych społecznie wielostronnych funkcji lasu z trwałością ochrony przyrody.
Szczególny charakter obiektu został uwzględniony w opracowanym planie zagospodarowania
przestrzennego. Leśnicy współdziałają z władzami samorządowymi, wspierają w
podejmowaniu działań dotyczących ochrony środowiska, poprawienia jakości wód, powietrza,
gleby oraz ogólnych wartości krajobrazowych.
Mając na uwadze specyfikę obszaru, szczególnie istotne były działania dotyczące gospodarki
odpadami, utylizacji ścieków oraz modernizacji wysypisk, odpowiadających standardom
ochrony środowiska. Obszar Puszczy Białowieskiej funkcjonuje jako integralna część regionu i
województwa o ponadregionalnym znaczeniu, dlatego też prowadzone były w szerszym
28
zakresie działania skoordynowane z zamierzeniami lokalnych samorządów i władz
wojewódzkich w celu usprawnienia usług publicznych i infrastruktury regionalnej.
Obwiązujące regulacje prawne oraz brak środków budżetowych na zadania zlecone w zakresie
ochrony przyrody, utrudniało realizację celów, dla których utworzono rezerwaty przyrody.
Brak zatwierdzonych zabiegów ochronnych w planach ochrony rezerwatów, zobowiązuje
gospodarza terenu każdorazowo do uzgodnienia wszystkich zabiegów z Wojewódzkim
Konserwatorem Przyrody.
7. Zagrożenia ekosystemów leśnych
Cała Puszcza Białowieska położona jest w strefie niskich zagrożeń środowiska.
Drzewostany w Puszczy z powodu bogatej różnorodności biologicznej i znacznego obszaru
lasu o dużej zgodności biocenozy z biotopem oraz występowania wszystkich faz rozwojowych
wykazują stosunkowo wysoką odporność na skażenia środowiska. Stan zdrowotny Puszczy
Białowieskiej należy uznać za względnie dobry. Jednakże postępujące od kilku lat obniżenie
poziomu wód gruntowych, zanieczyszczenie atmosfery dwutlenkiem siarki i tlenkami azotu
oraz szkody od zwierzyny łownej i żubra stanowią stale wzrastające zagrożenie zarówno dla
drzewostanów dojrzałych, jak i dla młodego pokolenia. Nawarstwiające się wyżej wymienione
i inne czynniki, osłabiające głównie drzewostany świerkowe, są przyczyną coraz liczniejszego
występowania kornika drukarza, a także innych patogenów, które w stanie równowagi
biologicznej drzewostanów powodowały szkody nieistotne gospodarczo. Ostatnia gradacja
kornika drukarza miała miejsce w latach 1994-1996. Natomiast gradacja rozpoczynająca się w
roku 2000 spowodowana jest osłabieniem drzewostanów świerkowych z powodu suszy.
Dominacja drzewostanów starszych klas wieku zmniejsza ich naturalną odporność biologiczną
i zwiększa predyspozycje chorobowe. W latach 1990 – 1999 miało miejsce większe pojawienie
się miernikowców, szczególnie piędzika przedzimka, który zasiedlał głównie grab, leszczynę i
częściowo dęby. Często w historii Puszczy znaczne straty gospodarcze powodowały silne
wiatry oraz okiść. W okresie 1979 - 1988 r. kilkakrotnie zaistniały sytuacje klęskowe, po
których uprzątnięto śniegołomy, wiatrołomy i wywroty w ilościach przekraczających
planowane roczne rozmiary pozyskania drewna.
29
W efekcie niekorzystnych oddziaływań szeregu ww. czynników szkodotwórczych następuje
uruchamianie się łańcucha chorobowego. Osłabienie drzewostanów wpływa na uaktywnienie
się patogenów grzybowych, w tym chorób korzeni tj. opieniek i huby korzeni. Ma to również
bezpośredni związek z okresowym uaktywnianiem się zjawiska zamierania drzewostanów
dębowych. W latach 1998-2000 wystąpiło również zjawisko zamierania drzewostanów
jesionowych wszystkich klas wieku, a w 2001 r. zamieranie drzewostanów olszowych starszych
klas wieku.
Nadleśnictwa LKP „Lasy Puszczy Białowieskiej” zaliczane są do III kategorii
zagrożenia pożarowego lasu (zagrożenie małe).
W okresie ostatnich 10 lat ( 1991 – 2000 ) odnotowano 94 pożary na pow. 48,76 ha:
- Nadl. Browsk
- 59 pożarów,
26,64 ha
- Nadl. Hajnówka
- 27 pożarów,
17,24 ha
- Nadl. Białowieża
- 8 pożarów,
4,88 ha
Największe zagrożenie występowało na gruntach porolnych będących w zarządzie L.P.
Nadleśnictwa Browsk ( ok. 3 000 ha ) i na terenach lasów niepaństwowych ( ok. 1700 ha ), na
obrzeżach kompleksu Puszczy Białowieskiej, oraz w południowej części Nadleśnictwa
Hajnówka (drzewostany sosnowe na gruntach porolnych).
Najczęstszymi przyczynami pożarów były przerzuty ognia z nieużytków sąsiadujących z
lasami, nieostrożność ludzi i podpalenia.
W związku z przewidywanym wzrostem ruchu turystycznego oraz zalesianiem gruntów
porolnych sąsiadujących z terenami leśnymi w przyszłości można spodziewać się zwiększenia
zagrożenia pożarami lasów. Dlatego w roku 2000 Nadleśnictwo Browsk zostało wyposażone w
wieżę obserwacyjną z TV przemysłową i samochód patrolowo - gaśniczy. Ponadto północ
kompleksu jest obserwowana z wieży w Nowej Woli (Nadl. Żednia), a południe z dostrzegalni
w Dobrowodzie (Nadl. Bielsk).
Obecnie stosowane metody zabezpieczenia przeciwpożarowego są wystarczające do ochrony
obszarów leśnych LKP i nie naruszają funkcji ekologicznych, produkcyjnych i społecznych
lasu.
Istniejące i potencjalne zagrożenia zachowania i funkcjonowania ekosystemów
Puszczy mają przeważnie charakter lokalny i są to:
1. Zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego, których źródłem są lokalne systemy
grzewcze ( głównie kotłownie komunalne i zakładowe oraz indywidualne źródła ciepła )
pracujące na węglu kamiennym ze znaczną zawartością siarki. Źródła te koncentrują się
głównie w Białowieży, Narewce i Hajnówce.
30
2. Zanieczyszczenia wód powierzchniowych i gruntowych powodowanych często
niedostatecznym stopniem oczyszczania ścieków sanitarnych przez funkcjonujące
oczyszczalnie ścieków lub brakiem objęcia systemem kanalizacyjnym wielu zwartych
jednostek osadniczych , a także nie uporządkowaniem gospodarki ściekowej na terenach o
zabudowie rozproszonej. np. zanieczyszczenia wód rz. Łutownia oraz lasów Nadleśnictwa
Hajnówka, które są pod wpływem intensywnego działania ścieków komunalnych i
przemysłowych miasta Hajnówka. Szkodliwe oddziaływanie zarejestrowano w oddz. 412 Dd,
413 Ccdgh, 437 Badh, 438 Abcdf, 438 Cbcg, 438 Dfg, 461 Bab, 462 Aabcdf, 462 Bcdgh,
462 Caf, 462 Abcdf, 461 Cbcdf, 461 Dhijk, 485 Aabcdfgh, 485 Bbc, 485 Cab, 485 Df. Są to
obszary silnie zabagniające się. Powierzchnia ich obejmuje ok. 242 ha.
W celu zminimalizowania szkód w roku 1997 oddano do użytku oczyszczalnię miejską w
Hajnówce, która oczyszcza ok. 67 % ścieków.
3. Zagrożenia wynikające z dotychczasowego sposobu unieszkodliwienia ( utylizacji )
odpadów komunalnych tj.
♦
składowanie odpadów na wysypiskach nie dostosowanych do obowiązujących norm
ochrony środowiska ( poza urządzonym wysypiskiem gminnym w Narewce ),
♦
spalania odpadów szpitalnych w urządzeniach nie przystosowanych do termicznej
utylizacji odpadów niebezpiecznych,
♦
niewłaściwego składowania i niszczenia opakowań po chemicznych środkach ochrony
roślin,
♦
braku kompleksowych rozwiązań utylizacji odpadów stałych w gminach tworzacych
Związek Gmin Puszczy Białowieskiej.
4. Zakłócenia układu stosunków wodnych spowodowane głównie przez:
♦
zmeliorowanie bagien Dzikiego Nikoru ,
♦
regulację koryta rzeki Narewki powyżej Parku Pałacowego,
♦
regulacja rzeki Łutownia w latach 60 – tych.
♦
melioracje gruntów Polany Białowieskiej w dół od Parku Pałacowego ( między Parkiem
Pałacowym, a Obszarem Ochrony Ścisłej ) wykonanych w latach 60-tych ub. wieku.
♦
budowę zbiornika wodnego „Siemianówka”,
♦
małą drożność niektórych przepustów drogowych.
5. Zagrożenia komunikacyjne wynikające głównie z:
♦
przewozu szkodliwych substancji szlakiem kolejowym Cisówka - Hajnówka - Siedlce.
31
♦
wzrastającego ruchu samochodowego na drodze wojewódzkiej Hajnówka Białowieża,
♦
brak funkcjonowania kolei Hajnówka – Białowieża mogącej być przyjaznym środkiem
transportu dla LKP „LPB”, odciążającym jednocześnie drogę transportu
samochodowego,
♦
przelotu nad Puszczą Białowieską samolotów wg ustalonego korytarza powietrznego
Warszawa – Mińsk – Moskwa.
Podstawowy problem, którego rozwiązanie umożliwi przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom
z tytułu zanieczyszczenia środowiska, jest określenie źródeł i poziomu tych zanieczyszczeń.
Puszcza Białowieska uważana była do niedawna jako wolna od zanieczyszczeń i skażeń
przemysłowych. W ostatnim dwudziestoleciu nastąpiło pogorszenie się tego stanu. Wskazują
na to badania monitoringowe, jak też zauważalne osłabienie stanu aparatu asymilacyjnego
drzew.
Obserwowana w ostatnich latach tendencja do zmniejszania się ilości opadów, przy dużej
wilgotności względnej i małej przewiewności lasów Puszczy Białowieskiej, sprzyja
zwiększającemu się występowaniu kwaśnych deszczy w opadach atmosferycznych.
Zahamowanie tej tendencji jest możliwe tylko przez ograniczenie emisji gazowych
zanieczyszczeń powietrza, tak ze źródeł lokalnych jak i przenoszonych z odległych stron.
Część II.
OCENA DOTYCHCZASOWYCH KIERUNKÓW I METOD ZAGOSPODAROWANIA
LASU POD KĄTEM REALIZACJI FUNKCJI LASU:
Lasy spełniają bardzo różnorodne funkcje, wynikające z potencjału biotycznego
ekosystemów leśnych i preferencji społecznych, które tradycyjnie określane są jako funkcje
ekologiczne ( ochronne ), produkcyjne ( gospodarcze ) i społeczne ( socjalne ). Wzrost jednej
funkcji lasu często ogranicza funkcje pozostałe. Równocześnie wiele rodzajów funkcji lasów
uzupełnienia się wzajemnie lub z siebie wynika oraz jest zmienne w czasie i przestrzeni.
Puszcza Białowieska jako obiekt o wartościach przyrodniczych i społecznych ma zapewnić:
32
♦
zachowanie seminaturalnych elementów środowiska przyrodniczego (ekosystemów
naturalnych –lasy, łąki, cieki wodne i ich doliny), walorów estetyczno –
krajoznawczych oraz szczególnych wartości kulturowych,
♦
pozyskanie niedrzewnych użytków z lasu i gospodarki łowieckiej,
♦
rozwijanie turystyki ( poznawczej, wypoczynkowej, pobytowej, świątecznej i
codziennej oraz kwalifikowanej),
♦
pozyskanie drewna i odnawianie lasu,
♦
zasilanie podatkiem budżetu samorządów lokalnych,
♦
prowadzenie prac naukowo – badawczych i edukacyjnych,
♦
kształtowanie korzystnych warunków do rekreacji społeczeństwa,
♦
gospodarki rolnej z preferencją rozwoju rolnictwa ekologicznego.
Jest to przykład współistnienia użytecznych społecznie wielostronnych funkcji lasu z trwałością
ochrony przyrody. Decyzja Nr 23 Ministra Ochrony Środowiska , Zasobów Naturalnych i
Leśnictwa w sprawie ochrony i zagospodarowania Puszczy Białowieskiej wyraźnie
zaakcentowała problemy ochronne i hodowlane jako decydujące o sposobie zagospodarowania
lasu i zakresie użytkowania drzewostanów .
1. Funkcje ekologiczne ( ochronne ) lasu
określiły zakres zaspokajania oczekiwań społecznych oraz ukierunkowały działania w zakresie
zachowania równowagi środowiska i ciągłości procesów biologicznych . Szczególna ochrona
walorów Puszczy Białowieskiej dotyczyła zachowania procesów ekologicznych.
Prowadzone prace ochronno - hodowlane miały na celu:
♦
zachowanie naturalnych warunków środowiska leśnego w całym mezoregionie Puszczy,
♦
zachowanie lub odtworzenie właściwych siedliskom biocenoz leśnych o zbliżonym do
naturalnego puszczańskim charakterze oraz zapewnienie trwałości ekosystemów leśnych i
ciągłości wielostronnego wykorzystania ich zasobów.
W celu stworzenia właściwych podstaw dla oceny warunków i stanu lasu ” w latach
1995 – 1998 wykonane zostały badania glebowo-siedliskowe wg „ Zasad kartowania siedlisk
leśnych” opracowanych przez IBL w 1994 r. Do powyższych zasad opracowano uzupełnienia
metodyczne uwzględniające specyficzne cechy siedlisk i zbiorowisk leśnych Puszczy
Białowieskiej, zatwierdzone w dn. 30.06.1995 r.
W ramach opracowania dokonano szczegółowej inwentaryzacji i kartografii gleb oraz siedlisk
wraz ze wstępnym rozpoznaniem aktualnych i potencjalnych zespołów roślinnych.
33
Wyróżnione zostały zbiorowiska naturalne, odkształcone, zniekształcone, zdegradowane oraz
leśne zbiorowiska zastępcze.
Wykonanie szczegółowej waloryzacji przyrodniczo leśnej umożliwiło:
♦
ochronę różnorodności biologicznej dziko żyjących roślin i zwierząt, dla zachowania
bogactwa genetycznego i wielostronnych funkcji lasu o znaczeniu lokalnym ,
krajowym i międzynarodowym,
♦
restytucję metodami aktywnej hodowli i ochrony zniekształconych i zdegradowanych
fragmentów zbiorowisk leśnych Puszczy, z wykorzystaniem także procesów sukcesji
naturalnej,
♦
zwiększenie korzystnego wpływu Puszczy na środowisko przyrodnicze, a
równocześnie dążenie do ograniczenia niekorzystnych dla Puszczy zagrożeń
ekologicznych.
Ochrona i tworzenie korzystnych warunków życia biologicznego jest realizowane poprzez :
♦
zachowanie w stanie zbliżonym do naturalnego lub odtwarzanie śródleśnych
zbiorników i cieków wodnych, a także ochronę lasów łegowych, wilgotnych i
bagiennych,
♦
zachowanie w stanie nienaruszalnym biocenoz tzw. użytków ekologicznych (bagien,
śródleśnych łąk, trzęsawisk, torfowisk),
♦
odbudowę leśnej retencji wodnej.
Na zlecenie DGLP, w latach 1996 – 1998 zostały zinwentaryzowane, przez prof. dr hab. A.W.
Sokołowskiego lasy naturalne lub zbliżone do naturalnych o nadzwyczajnym bogactwie
florystycznym i strukturalnym.
Liczba naturalnych drzewostanów wraz z zajmowaną powierzchnią wg nadleśnictw jest
następująca:
-
Nadleśnictwo Białowieża – 171 drzewostanów na pow. 1277,98 ha,
-
Nadleśnictwo Browsk – 133 drzewostany na pow. 912,91 ha,
Nadleśnictwo Hajnówka – 179 drzewostanów na pow. 1423,87 ha.
W całej zagospodarowanej części Puszczy zakwalifikowano do grupy naturalnych
483 drzewostany o łącznej pow. 3614,76 ha.
Jednym z podstawowych czynników utrzymania żyzności i stabilności siedlisk było
ograniczanie procesów degradacji stosunków wodnych w lasach. Zakłócenia spowodowane
działalnością człowieka stopniowo były przywracane do stanu pierwotnego poprzez
34
zastosowanie lokalnie zabiegów korygujących (ochrona miejsc występowania bobra, drobne
zastawki na ciekach z drewna, kamieni, powalonych drzew ).
W Nadleśnictwie Browsk wykonano 13 progów tzw. bystrotoków na ciekach wodnych np.:
Jelonka, Łutownia, Braszcza, Przedzielna. Grunty nieleśne typu zabagnione łąki, bagna,
torfowiska, pozostawiało się w stanie nienaruszonym.
Istotnym elementem lasu naturalnego od zawsze były stare i martwe drzewa wraz z
rozkładającym się drewnem, stanowiło to środowisko życia wielu gatunków roślinnych i
zwierzęcych, odgrywających istotną rolę w funkcjonowaniu ekosystemu leśnego. Aby poznać
rolę starych drzew w zbiorowiskach paranaturalnych i zagospodarowanych lasach Puszczy
Białowieskiej zrealizowano na zlecenie DGLP z dn. 23.09.1997 r. opracowanie „ Zasad
ochrony starych drzew z uwzględnieniem ciągłości pokoleń na terenie Leśnego Kompleksu
promocyjnego „ Lasy Puszczy Białowieskiej”. Koordynatorem powyższego raportu został pan
Prof. dr hab. Tadeusz Przybylski z Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku. W celu zwiększenia
różnorodności biologicznej wprowadzono zasadę pozostawiania w drzewostanach dojrzałych
części drzewostanu istniejącego , bez jakichkolwiek zabiegów gospodarczych, do wieku
starości fizjologicznej. I tak w drzewostanach okalających BPN wyłączono z zabiegów 10 %
powierzchni podlegającej przebudowie lub odnowieniu. Natomiast w pozostałym kompleksie
Puszczy 5% tej powierzchni. Jednocześnie na powierzchniach w całej Puszczy pozostawiano
drzewa o charakterze pomnikowym, przestoje, drzewa dziuplaste, obumarłe, aż do całkowitego
ich rozkładu. Były to często płaty zbiorowisk obejmujące skupiska kilku drzew starszych
każdego gatunku głównego w danym siedliskowym typie lasu na każdym hektarze, wraz z
domieszkami oraz nienaruszoną warstwą krzewów i runa.
2. Funkcje produkcyjne ( gospodarcze ) lasu
polegają na zachowaniu potencjału produkcyjnego Puszczy z uwzględnieniem odnawialności i
trwałego użytkowania drewna , niedrzewnych użytków pozyskiwanych z lasu i gospodarki
łowieckiej.
Lasy i gospodarka leśna w Puszczy Białowieskiej wielokrotnie stanowiły element systemowej
ochrony i zagospodarowania zasobów przyrodniczych. Stosowane były w dużym stopniu
indywidualne systemy zagospodarowania , w tym specyficzne metody postępowania
hodowlano-ochronnego na wszystkich etapach rozwoju drzewostanu – od fazy uprawy do
dojrzałości. Uwzględniając wyjątkowość lasów Puszczy , w roku 1997 zostały opracowane i
zatwierdzone przez MOSZNiL Zasady postępowania hodowlanego i ochronnego w
35
ekosystemach leśnych LKP”LPB”. Określiły one ogólne zasady systemu zagospodarowania
Puszczy. Główną zasadą postępowania hodowlanego było zapewnienie trwałości bogactwa
gatunkowego Puszczy , naturalności procesów biocenotycznych ekosystemów leśnych oraz
dobrej kondycji i wysokiej produkcyjności drzewostanów. Metody działania , pozwoliły na
realizację postawionych celów, różnicujących się pod względem rygorów ochronnych w
układzie przestrzennym i czasowym. We wszystkich lasach Puszczy Białowieskiej preferowane
były naturalne sposoby odnowienia lasu na wszystkich siedliskach, a uzupełnianie sztucznie
było stosowane w miarę potrzeb, o ile umożliwiło ono realizację przyjętych celów
hodowlanych w postaci złożonego składu gatunkowego i form zmieszania.
W przypadku wprowadzenia odnowień sztucznych bezwzględnie były przestrzegane zasady
regionalizacji nasiennej oraz zasady i działania zawarte w ,,Programie zachowania leśnych
zasobów genowych i hodowli selekcyjnych drzew leśnych w Polsce” na lata 1991-2010.
Na terenie Nadleśnictw LKP „Lasów Puszczy Białowieskiej” uznano 383 drzewa doborowe
reprezentujące 7 gatunków (So, Św, Brz, Db, Ol, Jś, Oś ), których pędy w części zostały
wykorzystane do założenia plantacji nasiennych So, Św, Ol.
Ponadto uznano 231 ha Wyłączonych Drzewostanów Nasiennych (6 gatunków So, Św, Db, Ol,
Brz, Jś) oraz 4500 ha Gospodarczych Drzewostanów Nasiennych.
Na wielu siedliskach występują gatunki drzew niezgodne z typem siedliskowym.
Na tych powierzchniach stosowano sztuczne odnowienie wprowadzając odpowiedni materiał
sadzeniowy. Podstawą zaspokojenia potrzeb na leśny materiał rozmnożeniowy była produkcja
sadzonek w szkółkach leśnych.
Powierzchnia produkcyjna szkółek LKP wynosiła 16,35 ha.
W poszczególnych Nadleśnictwach przedstawia się następująco:
-
Białowieża - 5,40 ha,
-
Browsk - 4,73 ha,
-
Hajnówka - 6,22 ha.
Szczególną troską były otaczane gatunki stanowiące składniki docelowego składu gatunkowego
drzewostanu takie jak: So; Db; Js; Kl; Lp; Wz. W składzie naturalnych drzewostanów jako
gatunki domieszkowe były również zachowane Brz, Os, Gb i wierzba iwa.
Przygotowanie gleby łącznie z jej spulchnieniem wykonywano jesienią, w roku
poprzedzającym wykonanie zabiegów odnowieniowych. Dobór gatunków był dostosowany do
lokalnych warunków mikrosiedliskowych i drzewostanowych. Stosowano wielolatki
szkółkowane dobrej jakości. Małe luki pozostawiano do sukcesji naturalnej, większe
wypełniano gatunkami występującymi w niedoborze. Wprowadzając w pierwszej kolejności
36
gatunki szybkorosnące lub cienioznośne, zależnie od powierzchni i wysokości drzewostanu,
dostosowywano ich dobór do lokalnych warunków mikrosiedliskowych, sadząc wielolatki
szkółkowane.
W czasie cięć pielęgnacyjnych w drzewostanach, w których zrealizowano dolesienia,
przestrzegano zasad ich ochrony.
Pielęgnowanie lasu polegało na harmonijnym godzeniu procesów naturalnych z potrzebami
wielofunkcyjnej gospodarki leśnej . Obejmowało ono szereg czynności gospodarczych
związanych z kształtowaniem równowagi w ekosystemach leśnych tzn. pielęgnowanie siedliska
i całości biocenozy w tym szczególnie drzewostanu.
W prowadzonych cięciach pielęgnacyjnych i odnowieniowych:
♦ wspierano procesy sukcesji naturalnej przez inicjowanie i utrwalanie naturalnego
odnowienia o składzie i strukturze odpowiadającym siedlisku,
♦ uwzględniano biologiczną regenerację gleb i siedlisk zniekształconych i zdegradowanych,
♦ zwiększano wachlarz gatunków domieszkowych i biocenotycznych w siedliskach
borowych,
♦ preferowano cięcia odnowieniowe w formie jednostkowej, grupowej, brzegowej wszędzie,
gdzie były ku temu odpowiednie warunki,
♦ unikano linii prostych przy ewentualnym zakładaniu zrębów zupełnych.
Charakter wykonywanych cięć pielęgnacyjnych uzależniony był od okresu życia drzewostanu:
* okresu uprawy,
* okresu młodnika,
* okresu dojrzewania drzewostanu (tyczkowiny i drągowiny),
* okresu dojrzałości drzewostanu.
We wszystkich rodzajach cięć pielęgnacyjnych obowiązywały selekcyjne metody postępowania
hodowlanego. Kierunek selekcyjny w czyszczeniach wczesnych i późnych miał charakter
selekcji negatywnej, natomiast w trzebieżach wczesnych i późnych selekcji pozytywnej.
Każdy zabieg, niezależnie od tego w jakim okresie życia drzewostanu był wykonywany,
wzmagał odporność drzewostanu na działanie czynników szkodliwych.
Cięciom pielęgnacyjnym stawiano następujące zadania:
♦
regulowanie zagęszczenia i odpowiedniego rozmieszczenia drzew w drzewostanie w sposób
sprzyjający tworzeniu się biogrup stabilizujących drzewostan,
♦
wspieranie procesów sukcesji naturalnej poprzez inicjownie i utrwalanie naturalnego
odnowienia o składzie i strukturze odpowiadającym siedlisku,
37
♦
biologiczną regenerację gleb i siedlisk zniekształconych i zdegradowanych,
♦
regulowanie składu gatunkowego ze szczególnym zachowaniem szerokiego wachlarza
gatunków domieszkowych i biocenotycznych na siedliskach borowych,
♦
zabezpieczenie najbardziej wartościowych składników drzewostanu,
♦
wyprzedzanie procesów naturalnego wydzielania się drzew z drzewostanu,
♦
wzmożenie odporności biologicznej drzew i drzewostanów przed szkodami ze strony
czynników abiotycznych i biotycznych.
Pielęgnowanie gleby i niszczenie chwastów prowadzono tak, aby zapewnić dobre warunki
wzrostu nowym nasadzeniom. Preferowano ręczne sposoby ochrony przed chwastami poprzez
wykaszanie, wydeptywnie, wyrywanie, zapewniając lepszy rozwój samorzutnie pojawiających
się odnowień naturalnych.
Czyszczenia wczesne i czyszczenia późne miały na celu głównie ograniczenie wzrostu
zbędnych domieszek w drzewostanie głównym. Prowadząc zabiegi dbano o utrzymanie
pożądanych gatunków podszytowych poprzez udostępnienie im potrzebnej przestrzeni
życiowej, jednak bez uszczerbku dla prawidłowego wzrostu gatunków docelowych.
Przerzedzenie nadmiernie zagęszczonych partii młodników miało zapobiegać zbytniemu
wysmukleniu drzew, prowadzącemu do ich osłabienia i utraty odporności na czynniki
zewnętrzne. Przerzedzano tylko w stopniu odpowiadającym potrzebom biologicznym drzew w
celu prawidłowego rozwoju korony i strzał, zachowując jednocześnie pełne zwarcie młodnika.
W młodnikach o niskiej stabilności zabiegi pielęgnacyjne prowadzono poprzez 3-etapowe
cięcia w 10-leciu. I etap polegał na przyhamowaniu wzrostu gatunków lekkonasiennych w
najbliższym sąsiedztwie gatunków głównych. II etap przyhamowanie wzrostu gatunków
lekkonasiennych znajdujących się w dalszej odległości od gatunków głównych. III etap
hamowanie wzrostu pozostałych egzemplarzy gatunków lekkonasiennych uznanych za zbędne.
Szczególną troską otaczano przegęszczone młodniki dębowe. Prowadzone przerzedzenie
górnych warstw spowodowało tworzenie się dolnych pięter drogą naturalnych odnowień, jako
ważnego elementu pielęgnacyjnego. Przegęszczone kępy świerkowe o wyraźnej martwej
pokrywie glebowej, przerzedzano, aż do czasu lekkiego zazielenienia się pokrywy gleby
gatunkami runa leśnego.
Ekspansja gatunków lekkonasiennych, głównie brzozy i osiki powodowała ,,zagłuszanie”
gatunków docelowych. Szczególnej troski wymagały uprawy i młodniki sosnowe oraz dębowe
z udziałem lipy, jesionu i wiązu.
38
W celu zwiększenia biologicznej odporności lasu na czynniki szkodliwe w czyszczeniach
późnych zachowywano i popierano drzewka górujące, tzw. ,,przerosty” charakteryzujące się
cienkogałęzistą koroną i odpowiednią jakością oraz żywotnością. Trzebieże wczesne
prowadzono w okresie dojrzewania drzewostanu, to jest w okresie wzmożonego,
najintensywniejszego rozwoju drzew. Zasadniczy zabieg wykonywano w górnej warstwie
drzewostanu. Celem zwiększenia biologicznej odporności lasu na czynniki szkodliwe popierano
drzewa wyróżniające się wysoką żywotnością i tworzące szkielet drzewostanu lub stanowiące
pożądaną domieszkę biocenotyczną. Typując drzewa dorodne szczególną uwagę poświęcano
naturalnie utworzonym biogrupom, których drzewa mają zazwyczaj wyższy potencjał życiowy,
zwiększają odporność drzewostanu na zagrożenie przez śnieg i wiatr, a ich nierównomierne
rozmieszczenie miało na celu zachowanie naturalnej struktury przestrzennej drzewostanu.
Zabiegi powtarzano przeciętnie co 5 lat, a w drzewostanach starszych co 7 – 10 lat.
W drzewostanach jednogatunkowych, światłożądnych oraz dotychczas niedostatecznie
pielęgnowanych stosowano częstszy nawrót, co umożliwiło pełniejsze zaspokojenie potrzeb
pielęgnacyjnych drzewostanów. Obowiązująca ogólnie w lasach zasada indywidualnego
traktowania każdego drzewostanu , w Puszczy była przestrzegana w sposób szczególny.
Postępowanie hodowlane było dostosowane do specyfiki poszczególnych drzewostanów i
typów zbiorowiska leśnego.
Podstawą działalności z zakresu ochrony lasu były prawidłowo i terminowo
wykonywane prace pielęgnacyjne , zgodne z zasadami trwałego i zrównoważonego rozwoju.
Stałe wspieranie odporności ekosystemów leśnych przesądzało o ich kondycji zdrowotnej.
Utrzymanie stanu sanitarnego i zdrowotnego drzewostanów wymagało stosowania metod
zawartych w Instrukcji Ochrony Lasu. W praktyce napotykano na trudności, zwłaszcza w
zwalczaniu szkodników wtórnych świerka w ponad 100-letnich drzewostanach świerkowych.
Zgodnie z Decyzją nr 48 Dyrektora Generalnego LP zgody na usuwanie drzew zasiedlonych
udzielał Główny Konserwator Przyrody. Wydanie zgody jak to miało miejsce w 2000 roku było
obwarowane ograniczeniami i występowały opóźnienia czasowe w podejmowaniu szybkich
działań, co spowodowało ograniczenie skuteczności stosowanych metod zwalczania
szkodników wtórnych. Z tych względów za nieuzasadnione wydaje się być utrzymywanie w
mocy Decyzji nr 48 DGLP z dnia 6.07.1998 r. w sprawie realizacji zakazu wycinki drzew i
drzewostanów powyżej 100 lat. Komplikuje ono zabiegi hodowlano - ochronne w
drzewostanach oraz doprowadza w efekcie do niewykorzystania znacznych mas surowca
posuszowego o dobrej jakości technicznej.
39
Z punktu widzenia ochrony lasu nie wystarczała ochrona bierna starych drzewostanów, ale
należało popierać działania hodowlano - ochronne zmierzające do właściwej reprezentacji
głównych gatunków lasotwórczych wszystkich klas wieku w oparciu o rodzime ekotypy i ich
skuteczną ochronę między innymi przed szkodami spowodowanymi żerem zwierzyny, w celu
zabezpieczenia tego unikalnego obiektu dla przyszłych pokoleń.
Struktura użytkowania wg kategorii cięć realizowana w latach 1991 – 2000 w Puszczy
Białowieskiej przedstawiono w poniższej tabeli:
Rok
Rębnia I
Rębnie II,III,
Płazowiny, przestoje
(m3)
IV (m3)
linie oddziałowe (m3)
1991
20402
9677
665
2558
5005
31946
42928
113181
1992
19246
11049
1649
1797
8646
37451
42993
123731
1993
18238
10854
1624
924
12214
27374
47328
118556
1994
18220
11005
1010
1296
17760
32994
45124
127409
1995
6525
1021
1925
24380
18426
52610
113187
1996
52
9209
477
1850
27071
39234
34592
112485
1997
1795
7458
=
1802
19228
68803
21764
120850
1998
624
7625
=
1870
14870
77028
14840
116857
1999
2014
8415
206
18365
14212
78677
15024
120384
2000
446
12522
389
1556
17747
60364
28061
121085
Razem
87562
97014
7041
17414
161133
472297
345264
1187725
8300
CP
TW
TP
Użytki
Razem
przygodne
Porównanie wykonanej struktury cięć ze strukturą ustaloną w planie u.l. jest bardzo utrudnione,
bowiem w Puszczy Białowieskiej w ciągu dziesięciu lat faktycznie obowiązywały dwa plany
urządzenia lasu: jeden w latach 1992 – 1996 i drugi zatwierdzony przez MOŚZNiL, w latach
1997 – 2001. Ten drugi plan nie zwierał szczegółowego rozdzielenia maksymalnej
dopuszczalnej do pozyskania ilości grubizny na poszczególne kategorie cięć, toteż
dokonywanie porównań wykonania z planem w latach 1997 – 2001 nie jest możliwe.
W zrealizowanej strukturze cięć bardzo niski, nieproporcjonalny do struktury wiekowej
drzewostanów udział rębni I i rębni złożonych, był wynikiem ograniczeń w użytkowaniu
nakładanych kolejnymi regulacjami w Puszczy Białowieskiej. Niepokojąco duży był również
udział użytków przygodnych w ogólnej masie pozyskiwanej grubizny. Udział ten wynosił
średnio 29%, ale bywały lata gdy wynosił on 46% ogółu pozyskanej grubizny. Duża ilość
użytków przygodnych ma również związek z administracyjnymi ograniczeniami użytkowania
40
rębnego, bowiem zbyt długo przetrzymywane na pniu stare drzewa łatwiej ulegały chorobom,
były częściej łamane przez wiatr i atakowane przez szkodliwe owady.
Przeciętny udział poszczególnych gatunków w masie pozyskiwanej grubizny wynosił:
So – 19%,
Św – 30%,
Db, Jś, Kl,Wz- 8%,
Gb-3%,
Brz –15%,
Ol –12%,
Oś,Lp,Tp – 13%.
W ostatnich latach zaobserwowano tendencję spadku udziału w pozyskiwanej miąższości
sosny i dębu, wzrósł natomiast procentowy udział brzozy, olszy i grabu.
Gospodarka łowiecka stanowiąc przez wieki jeden z priorytetów w gospodarowaniu
Puszczą posiadała dużo niższą rangę. Tym niemniej łowiectwo w Puszczy nadal było bardzo
ważną dziedziną, a utrzymywane zwierzostany stanowiły integralną część ekosystemu, w
którym leśnicy zobowiązani byli gospodarować w sposób przemyślany i perspektywiczny.
W Puszczy i terenach do niej przyległych utworzono Rejon Hodowlany „Puszczy
Białowieskiej”. Wyróżniono w nim trzy ośrodki hodowli zwierzyny gospodarujące na
dziewięciu obwodach łowieckich. Na terenach przyległych do Puszczy gospodarkę łowiecką
prowadzą koła łowieckie.
Stany liczebne zwierzyny w Puszczy są dobrze rozpoznane. Leśnicy wspólnie z
przedstawicielami nauki dopracowali się metod inwentaryzacji dających rzetelne wyniki.
Populacje ssaków łownych oraz dużych drapieżników monitorowane są od kilku lat w sposób
ciągły, a wyniki prezentowane były w kwartalnych sprawozdaniach IBL w Białowieży. Stan
populacji żubra i jego rozmieszczenie było monitorowane przez Ośrodek Hodowli Żubrów
Białowieskiego Parku Narodowego.
Na początku lat 90-tych stany zwierzyny były zbyt wysokie, a szkody w drzewostanach dużo
większe niż „gospodarczo znośne”. Wtedy to podjęto decyzję o konieczności znacznego
ograniczenia populacji jeleni – głównych sprawców szkód. Obecnie stany zwierzyny nie
podlegają znacznym fluktuacjom.
W roku 1998 wprowadzono wieloletnie plany hodowlane przyporządkowane do rejonów
hodowlanych. Plany wieloletnie opisują okres dziesięcioletni podając docelowe liczebności
zwierzyny wraz z rozbiciem na lata podczas doprowadzania do tego stanu. Plany wieloletnie
zawierają ponadto informacje i wytyczne w zakresie aktualnych i docelowych powierzchni łąk
41
śródleśnych i przyleśnych, poletek żerowych, zgryzowych, podszytów, liczby wodopojów itp.
Dla rejonu ściśle określone są wartości przyrostu zrealizowanego i planowania łowieckiego po
uwzględnieniu przyrostu i presji drapieżników. Plany choć obowiązujące mogły podlegać
modyfikacjom po analizie powyższych informacji i kwestii presji jeleniowatych na środowisko
(powierzchnie grodzeń, wielkość szkód).
Liczebności docelowe zwierzyny określone wieloletnim planem na rok 2007
(OHZ-ty i obwody dzierżawione)
Nadleśnictwo
Liczebność [szt.]
Łoś
Jeleń
Sarna
Dzik
Browsk
15
535
710
494
Białowieża
15
400
210
600
Hajnówka
15
444
1233
597
Rejon Puszczy
45
1379
2153
1691
Białowiekiej
Stany zwierzyny grubej w rejonie hodowlanym Puszczy Białowieskiej (OHZ-ty
i obwody dzierżawione) w latach 2000-2001
Nadleśnictwo
Liczebność [szt.]
Łoś
Stan na 31.03.
Jeleń
Sarna
Dzik
2000
2001
2000
2001
2000
2001
2000
2001
20
18
570
554
738
813
520
395
Białowieża
7
10
287
360
218
284
387
360
Hajnówka
12
18
276
568
245
316
284
261
Rejon Puszczy
39
46
1133
1482
1201
1413
1191
1016
Browsk
Białowiekiej
Przez ostatnie lata pozyskanie jeleni było planowane i kształtowało się na poziomie poniżej
20% wiosennych stanów. Łosie nie były pozyskiwane, a sarny w bardzo ograniczonym stopniuwyłącznie rogacze (w małej liczbie) i na obrzeżach Puszczy. Populacja dzików była
42
użytkowana na poziomie około 30% stanów wiosennych. Takie ostrożne użytkowanie było
spowodowane obecnością dużych drapieżników, ich dużą presją na populacje ofiar, jak
również potrzebą osiągnięcia liczebności nakreślonych wieloletnim planem hodowlanym.
Zarówno jelenie jak i dziki pozyskiwane były w odpowiedniej strukturze wiekowo-płciowej.
Spośród zwierzyny drobnej pozyskiwano lisy, jenoty, zające, okazjonalnie ptactwo.
Duży problem stanowiła wolnościowa populacja żubrów, której liczebność była zbyt duża, a
która wywierała dużą presję na środowisko. „Gospodarowanie” stadem żubrów, jak również
odpowiednie zagospodarowywanie terenu (uprawa łąk, poletek, wykładanie siana. itp.) pod
jego potrzeby leżało w gestii BPN.
Wszystkie nadleśnictwa w Puszczy posiadają po kilkadziesiąt hektarów łąk i poletek
łowieckich (ze znaczną przewagą tych pierwszych), utrzymują bardzo dużą liczbę lizawek, a
także utrzymują sztuczne wodopoje. W małej ilości występują obradzające drzewa owocowe.
Poletka zgryzowe utrzymywane były sporadycznie, co jest zrozumiałe przy obfitości tego
rodzaju żeru w Puszczy. Ponadto nadleśnictwa utrzymywały siatkę buchtowisk i nęcisk co w
znaczny sposób obniżało poziom szkód w uprawach rolnych w okresie wiosenno-letnim.
Użytki po trzebieżach, jak również pojedynczo ścinane osiki udostępniane były zwierzynie w
okresie jesienno-zimowym.
Działania prowadzone na powierzchniach łowieckich miały jednak charakter ekstensywny, a
potencjalne możliwości w tym zakresie nie były wykorzystane . Pomimo zapisu w „Zasadach
postępowania hodowlanego i ochronnego w ekosystemach leśnych LKP PB” który obligował
do „zwiększania naturalnej bazy żerowej zwierzyny i żubrów przez odpowiednie
zagospodarowywanie łąk śródleśnych, oraz części gruntów rolnych i składnic...” leśnicy pod
presją „ochroniarskiego lobby” nie stosowali koniecznych zabiegów agrotechnicznych.
Brakowało także chęci współpracy w powyższym temacie ze strony BPN.
Gospodarowanie populacjami zwierzyny grubej w Puszczy Białowieskiej było szczególnie
utrudnione. Z jednej strony dążyliśmy do maksymalnego ograniczenia szkód od zwierzyny w
drzewostanach, z drugiej musieliśmy utrzymywać populacje na poziomie liczebnym
gwarantującym odpowiednią ilość ofiar dla dużych drapieżników, a jednocześnie musieliśmy
zapewnić stały, wyrównany przychód w działalności OHZ poprzez polowania i wpływy ze
sprzedaży tusz. Dodatkowo nakładał się na to wszystko wysoki stan żubrów z silną presją na
środowisko.
Powyższe kwestie można pogodzić, a szkody wyrządzane przez zwierzynę w drzewostanach
utrzymywać na niskim poziomie tylko poprzez bardzo intensywne zagospodarowanie
powierzchni łowieckich, zapewniając zwierzynie bogatą i różnorodną bazę żerową.
43
Zgodnie z Ustawą o lasach Nadleśnictwa LKP”LPB” zasilają corocznie budżet
samorządów lokalnych. Podatek leśny wyliczany na podstawie powierzchni fizycznej
rezerwatów i lasów ochronnych oraz powierzchni przeliczeniowej lasów gospodarczych
powyżej 40 lat, po odliczeniu zwolnień, wynosił łącznie ok. 890 tys. zł. rocznie.
3. Funkcje społeczne służą kształtowaniu korzystnych warunków zdrowotnych i
rekreacyjnych, wzbogacają rynek pracy, służą tworzeniu różnorodnych form użytkowania lasu
przez społeczność lokalną.
Obszar gmin puszczańskich ( 1624 km2 ) zamieszkuje prawie 56 tys. mieszkańców. Ludność
miejska stanowi 48 % populacji skupiona jest głównie w Hajnówce i w Kleszczelach.
Przeciętna gęstość zaludnienia wynosi 34 osoby/km2 i jest to bardzo niski wskaźnik.
Najpoważniejszymi problemami lokalnej społeczności są: wysoki poziom bezrobocia, odpływ
młodzieży do miast i starzenie się lokalnej społeczności. Głównym źródłem utrzymania
mieszkańców gmin puszczańskich jest praca w szeroko rozumianym sektorze gospodarki leśnej
i przetwórstwa drzewnego. Puszcza Białowieska jest podstawowym miejscem pracy dla 600
osób oraz źródłem dodatkowych dochodów kilku tysięcy osób. W 1996 roku na terenie Gmin
Puszczy Białowieskiej, utworzono Stowarzyszenie Gmin Puszczy. Do roku 2000
zarejestrowanych było ok. 200 zakładów przetwarzających drewno, zatrudniających ponad
2000 osób. Kilkadziesiąt osób znajduje zatrudnienie w Zakładach Usług Leśnych, a ponad 150
w usługach turystycznych. Nieliczne i sezonowe stanowiska pracy związane były z handlem
drewnem, skupem płodów runa leśnego.
W celu zaangażowania społeczności lokalnej w działania na rzecz zrównoważonego rozwoju
została stworzona Interdyscyplinarna Grupa Robocza w ramach „ Projektu Puszcza
Białowieska”. Organizacja ta otrzymała wsparcie od Duńskiej Agencji Współpracy dla
Środowiska w Europie Wschodniej ( DANCEE ).W ramach Projektu m.in. wdrożono program
małych dotacji w celu podniesienia lokalnych dochodów, zwiększono dostęp do informacji o
walorach przyrodniczych , potencjale turystycznym oraz możliwościach w zakresie edukacji i
kulturowych wartości Puszczy Białowieskiej.
Puszcza Białowieska to jeden z najcenniejszych obszar przyrodniczo-leśny kraju , o znaczeniu
międzynarodowym jako jedyny zbliżony do naturalnego leśny krajobraz na Niżu Europejskim
była od dawna szeroko wykorzystywana również dla potrzeb nauki. W Białowieży mają swoje
siedziby: Zakład Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk, Zakład Lasów Naturalnych
Instytutu Badawczego Leśnictwa, Białowieska Stacja Geobotaniczna Uniwersytetu
Warszawskiego oraz Pracownia Demografii Roślin Instytutu Botaniki PAN. Ponadto każdego
44
roku powstają dziesiątki prac badawczych wykonywanych przez naukowców z innych
ośrodków. Badania naukowe prowadzone od ponad 80 lat na terenie całej Puszczy dotyczą
długoterminowych kompleksowych badań nad dynamiką i funkcjonowaniem lasów mieszanych
i liściastych , o charakterze naturalnym wraz z badaniami nad inwentarzem flory i fauny.
Białowieża stała się znanym ośrodkiem naukowym w skali międzynarodowej. W ostatnich
latach realizowano tu ok. 100 tematów badawczych. Szczególnie istotne badania wieloletnie
oparte o stałe powierzchnie badawcze pozwalały na śledzenie procesów zachodzących w
ekosystemach leśnych bez bezpośredniego wpływu człowieka.
Realizacja szeroko rozumianej edukacji przyrodniczej i leśnej, zwłaszcza młodzieży
szkolnej i nauczycieli w nadleśnictwach LKP „Lasy Puszczy Białowieskiej”, należała do
podstawowych, profesjonalnie przygotowanych kierunków działań.
Prowadzona była, nie tylko przez pracowników bezpośrednio zajmujących się tą tematyką, ale
także poprzez bezpośrednie kontakty z leśniczymi.
Wymienić należy następujące formy edukacji:
• spotkania w szkołach,
• spotkania bezpośrednio w lesie,
• ogniska połączone z pogadankami,
• ścieżki edukacyjne,
• akcje sprzątania lasu o zasięgu krajowym oraz lokalnym,
• konkursy plastyczne,
• wydawanie broszur informacyjnych, folderów.
Edukację leśną na terenie Nadleśnictwa Białowieża prowadzono głównie w Ośrodku
Edukacji Leśnej „Jagiellońskie”. Pracami Ośrodka kierowała osoba zatrudniona na etacie
„ekologa”,. Większość organizowanych zajęć to zajęcia terenowe mające charakter wycieczek
edukacyjnych, rzadziej warsztaty terenowe. Rocznie z zajęć prowadzonych w terenie przez
pracowników Nadleśnictwa korzystało ok. 2000-2500 osób. Ośrodek zwiedziło ok. 4000 osób –
oglądając wystawy i punkty edukacyjne. OEL został wyposażony częściowo w sprzęt do druku
wydawnictw, z którego korzystają również sąsiednie Nadleśnictwa.
1. Wystawy na terenie Ośrodka miały charakter stacjonarny (Białowieża w reprodukcjach
starych fotografii, stare narzędzia leśne) oraz czasowy ( w roku 2001- Puszcza w fotografii
fotoamatorów wspólnie z WFOŚiGW, „Barcie w malarstwie” - obrazy olejne Jerzego
Korniewo, „Rzeźba w drewnie czyli drewno rzeźbą zapisane” - autorstwa Sławomira Smyka,
coroczna wystawa pokonkursowa „Las w moich oczach”. Pracownicy Nadleśnictwa biorą
45
udział w targach i imprezach plenerowych ogólnokrajowych koordynowanych przez Centrum
Informacjne Lasów Państwowych (CILP).
2. Wydawnictwa w łącznym nakładzie ok. 50 tysięcy egzemplarzy (autorstwa trzech
nadleśnictw i RDLP w Białymstoku) od 1995 edukują i przybliżają piękno Puszczy
Białowieskiej. Przykładowo dla każdej ze ścieżek edukacyjnych opracowano przewodnik
kolorowy i jednobarwny.
W latach 2000-2001 Nadleśnictwo wydało, bądź wznowiło następujące przewodniki:
-
„Ścieżki edukacyjne Nadleśnictwa Białowieża” (wspólnie z WFOŚiGW) (kolor),
-
„Krajobrazy puszczy”- druk własny w OEL (cz. b.),
-
broszura „Historia gospodarowania Puszczą i LKP” – druk własny w OEL (cz. b.),
-
„Nadleśnictwo Białowieża – turystom” – druk własny w OEL (cz. b.),
-
„Nadleśnictwo Białowieża” folder (kolor),
-
„Nadleśnictwo Białowieża” -kalendarz.
Nadleśnictwo współpracuje w ramach programu COWI nad zagadnieniami turystycznymi i
edukacyjnymi dla całej Puszczy (włącznie z BPN). Udzielane są informacje dotyczące bazy
edukacyjnej i turystycznej zamieszczane w materiałach promocyjnych przygotowywanych
przez samorządy lokalne, RDLP czy CILP.
Ważną dziedziną edukacji było prowadzenie praktyk zawodowych dla uczniów Zespołu Szkół
Leśnych. Prowadzono je na wysokim poziomie organizacyjnym i merytorycznym. W szerokim
zakresie przedstawiano leśnikom przybywającym z różnych stron Polski i Europy specyfikę
pracy w warunkach puszczańskich.
Nadleśnictwo Browsk zatrudniało jedną osobę na etacie podleśniczego ds. edukacji
przyrodniczo - leśnej, której zadaniem było między innymi prowadzenie Izby Edukacji
Przyrodniczo - Leśnej. Jej działalność skierowano głównie na współpracę z młodzieżą i
nauczycielami.
Istotnymi elementami działalności nadleśnictwa w celu edukacji społeczeństwa, były:
-
współpraca z regionalną gazetą „Nad Narewką”,
-
organizacja różnego rodzaju imprez związanych z ochroną środowiska,
-
przeprowadzanie lekcji biologii dla dzieci i młodzieży,
-
tworzenie ścieżek edukacyjnych.
Edukacja przyrodniczo- leśna była jednym z najważniejszych zadań realizowanych przez
nadleśnictwo.
1. Wystawy stałe w Izbie edukacji przyrodniczo- leśnej:
- rośliny borów i lasów Puszczy Białowieskiej,
46
- filatelistyczna o tematyce leśnej.
2. Wydawnictwa.
- Przewodnik po ścieżce dydaktycznej „Pod Dębami”,
- Mini folder Nadleśnictwa Browsk.
Nadleśnictwo Hajnówka zatrudniało specjalistę ds. ekologii, którego zadaniem była
m.in. współpraca ze szkołami, w dziedzinie edukacji leśnej dzieci i młodzieży.
Edukacja była prowadzona poprzez:
- spotkania w szkołach lub bezpośrednio w lesie, przy ognisku, połączone z pogadankami;
- ścieżki edukacyjne;
- akcje sprzątania lasu o zasięgu krajowym oraz lokalnym;
- spotkania w punkcie informacji turystycznej.
Edukacja objęła nie tylko dzieci i młodzież, ale także osoby dorosłe. Nadleśnictwo nie
posiadało bazy edukacyjnej w postaci ośrodków lub izb. Za miejsce edukacji uznać można
Kolejkę Leśną Hajnówka - Topiło. Nadleśnictwo było współorganizatorem konkursów o
tematyce leśnej oraz historii kolejki wąskotorowej, organizowanych w ramach działalności
LKP. Rozwiązanie konkursu połączone było z wystawą prac w Bibliotece Miejskiej w
Hajnówce.
1.
Wydawnictwa.
Nadleśnictwo samodzielnie zredagowało następujące publikacje w formie broszur:
- Ścieżka edukacyjna „Harcerska Górka”,
- Ścieżka edukacyjna „Kolejką wąskotorową z Hajnówki do Topiła”,
- „Kolejką przez Puszczę”.
Nadleśnictwo współfinansowało także inne wydawnictwa :
- Rezerwaty Przyrody Puszczy Białowieskiej;
- Ciuchcią przez Polskę;
- Puszcza Białowieska-Zielonym szlakiem;
- Powiew Puszczy, autor: Borys Russko;
- Albumy związane z Puszczą Białowieską.
W związku z niewystarczającą ilością funduszy przeznaczonych na ten cel, od kilku lat
Nadleśnictwo przekazuje wiadomości na temat LKP oraz gospodarki leśnej w formie ulotek i
folderów wykonywanych przez własnych pracowników w formie kserokopii.
Rekreacja i wypoczynek na terenach leśnych Nadleśnictw LKP „ LPB” stale się
nasila. Nadleśnictwa dążą do zaspokojenia rosnących potrzeb turystów, wspierając rozwój
47
takich form turystyki, które nie są uciążliwe dla przyrody Puszczy. Starają się, aby ruch
turystyczny był pod kontrolą. Zagospodarowanie turystyczne ograniczało penetrację
turystyczną w głąb Puszczy, a w szczególności w odniesieniu do: rezerwatów, ostoi zwierząt
chronionych, drzewostanów cennych przyrodniczo, wyłączonych drzewostanów nasiennych.
Aktualny stan obiektów turystycznych wg Nadleśnictw:
Nadleśnictwio Białowieża:
♦ szlaki turystyczne piesze – łącznie 68 km: czerwony – 9 km, zielony – 9,5 km, niebieski – 23
km, żółty – 20 km, czarny (łącznikowe i doprowadzające do ciekawych miejsc) – 6,5 km,
♦ szlaki turystyczne konne – łącznie 23 km: Czerlonka-Czerlońska Dróżka-Tryb JagiellońskiTryb Zwierzyniecki-Czerlonka (4,5 km); Czerlonka-Tryb Grubolipny-Góra Batorego (11 km);
Droga Sinicka od szosy do toru kolejowego (3 km); Grudki-Tryb Jagielloński-OEL-Podolany (4,5
km),
♦ ścieżki edukacyjne – łącznie 15 km: „Szlak Królewskich Dębów i Wielkich Książąt
Litewskich” (0,5 km); „Żebra Żubra” (4 km), „Krajobrazy Puszczy, cz. I i cz. II (6,5 km);
„Puszczańskie Drzewa” (3,5 km), „Miejsce Mocy” (0,5 km),
♦ punkty edukacyjne – 3 szt.: żwirownia k. OEL, matematyczny (na terenie OEL), „ptasi zegar”
(na terenie OEL),
♦ miejsca ogniskowe ogólnodostępne: 6 stanowisk w uroczysku Stara Białowieża ,
♦ miejsca ogniskowe o ograniczonym dostępie: uroczysko Hajduki (wiata, stoły, ławy – 60
miejsc), uroczysko Gierkówka (zadaszenie, stół, ławy – 10 miejsc), teren OEL „Jagiellońskie”
stoły i ławy 40-60 osób, Pogorzelce (zadaszenie, stoły, ławy, kominek – 40 osób), Budy
(zadaszenia, stoły, ławy – 20 osób), szkółka leśna w Czerlonce (zadaszenie, stół, ławy – 20 osób),
♦ kempingi – kemping Grudki (zadaszenia, stoły, ławy, przyłącza elektryczne, szalet, umywalnia
– do 100 osób),
♦ parkingi samochodowe – łącznie 4: oddz.oddz. 367Ar, 424Dabc, 500Da/529Abd, 452Bij,
♦ parkingi dla pojazdów konnych – łącznie 4: oddz.oddz. 367Ar, 473Cg, 424Da, 500Da,
♦ miejsca sprzedaży pamiątek – 1 szt.: oddz. 424Da,
48
♦ wiaty i zadaszenia – łącznie 16 szt.: ur. Stara Białowieża (6), przy „Żebrach Żubra” (1), ur.
„Gierkówka” (1), ur. Hajduki (1), Pogorzelce (1), Budy (3), przy ścieżce „Krajobrazy Puszczy”
(1), oddz. 428Dc (1), oddz. 452Bc (1).
Na terenie Ośrodka Edukacji Leśnej „Jagiellońskie” poza salami do prowadzenia zajęć
kameralnych znajduje się tablica edukacyjna „Ptasi budzik”, zestaw tablic prezentujących
tematykę leśną (ekosystem, zwierzęta, wypoczynek, grzyby, ochrona lasu, ochrona przeciwpożarowa, zagrożenia środowiska itp.) oraz punkt dydaktyczny na którym dokonywano
pomiaru kłody, obliczano cenę drewna oraz omawiano ekonomiczne aspekty prowadzenia
gospodarki leśnej.
Przy Ośrodku zrekultywowano żwirownię, którą wykorzystywano jako geologiczny
punkt dydaktyczny (piaskowce, zlepieńce, głazy granitowe, budowa warstwowa moreny).
Nadleśnictwio Hajnówka:
♦ Szlaki turystyczne-piesze
-
szlak zielony Hajnówka - Białowieża 18,5 km
-
szlak niebieski - Mały szlak powstania styczniowego 27 km
-
szlak czerwony Hajnówka- Narewka 9,5 km
♦ Miejsca rekreacyjno-ogniskowe
-
Topiło 598 Df
♦ Miejsca ogniskowe
-
Lipiny 271 Bb
-
Łozice 536 Bh
-
Judzianka 383 Ah
♦ Mini Skansen Kolejki Wąskotorowej 329 D
♦ Punkt Informacji turystycznej - Zwierzyniec 419 Da
♦ Ścieżki Dydaktyczne
-
„Kolejką wąskotorową z Hajnówki do Topiła” ( 11 km ) – utworzona została na
podbudowie kolejki leśnej, przekazanej nadleśnictwu w 1997r. Na trasie zlokalizowano 8
przystanków dydaktycznych, przedstawiających charakterystyczne elementy przyrody Puszczy
Białowieskiej.
-
Leśne Osobliwości 2 km
-
Harcerska Górka 3 km
49
Nadleśnictwio Browsk:
♦ Szlaki turystyczne
-
szlak czerwony ( Rezerwat Szczekotowo – Narewka) – dł. Ok. 10km;
-
zielony ( granica z N-ctwem Żednia – Zalew Siemianówka) – dł. Ok. 5 km;
-
czarny ( łączący) – dł. 2 km; PTTK Białowieża
-
zielony ( Jelonka – Kosy Most) – dł. Ok. 5km;
-
żółty ( Białowieża – Narewka) – dł. Ok. 7 km;
-
niebieski ( Białowieża – Siemianówka ) – dł. Ok. 30km;
Łączna długość szlaków przebiegających po terenie Nadleśnictwa Browsk wynosi ok. 60 km.
Oznakowanie jest widoczne w terenie ze względu na stałą opiekę przez poszczególne oddziały
PTTK( Białowieża, Białystok, Hajnówka ).
♦ II.Parkingi leśne
-
Świnoroje oddz. 78Cb
-
Gruszki oddz. 62Bh
♦ III.Izba przyrodniczo – leśna
♦ Przeprowadzanie zajęć kameralnych w ramach cyklu ,,Dyplom Młodego Leśnika’’ oraz z
zakresu podstawowych zagadnień o tematyce leśnej, ekologicznej i ochrony przeciwpożarowej
lasu.
♦ Tematyka zajęć kameralnych:
-
Puszcza – prezentacja multimedialna, wykład teoretyczny, tablice edukacyjne
-
LKP – j.w
-
Łowiectwo – j.w
-
Nadleśnictwo – j.w
-
Ochrona przeciwpożarowa – wykład teoretyczny – tablice edukacyjne
-
Filmy przyrodnicze.
♦ Minimuzeum sprzętu leśnego
♦ Miejsca ogniskowe (biwakowe)
-
78 Cb, 78Ba (pow. 1,61ha) – Leśnictwo Świnoroje.
-
92Cs (pow. 0,05ha) – Leśnictwo Przechody.
-
80 Cb (pow. 0,40ha) – Leśnictwo Olchówka.
Tereny LKP”LPB” przeznaczone na cele rekreacji, turystyki i wypoczynku oznakowane są
tablicami. Dostęp do nich jest możliwy drogami publicznymi, bądź znakowanymi szlakami
turystycznymi. Oznakowanie jest „wtopione” w krajobraz (tablice kolorystycznie nie są
50
„krzykliwe”). Obiekty turystyczne są zlokalizowane tak, by dojazd drogami leśnymi był
ograniczony do minimum. Dodatkowo biura turystyczne otrzymują od Nadleśnictwa
Białowieża zgodę na korzystanie z tras dostępnych dla bryczek i wierzchowców. W przypadku
znacznego oddalenia - „Miejsce Mocy" , Nadleśnictwo Białowieża dopuściło dojazd
bryczkami, a ostatnio samochodami do nieczynnego toru kolejowego.
Przy ścieżkach edukacyjnych ustawiono duże tablice informacyjno-dydaktyczne oraz
tabliczki małe z syntetycznym opisem zjawiska. Tabliczki te były na bieżąco uzupełniane i
wymieniane w przypadku zniszczenia. Nadleśnictwa wykorzystywały do dydaktyki elementy
występujące w naturze i praktyce leśnej: stosy i mygły drewna, mrowiska, budki lęgowe
ptaków, drzewa pomnikowe, ślady żerowania zwierząt, w tym bobrów.
Wszystkie miejsca ogniskowe były specjalnie przygotowane (oczyszczone do gleby
mineralnej i obłożone brukiem kamiennym). Wyznaczone były osoby odpowiedzialne z
Nadleśnictw, lub znana była osoba odpowiedzialna ze strony organizatora.
Duży ruch turystyczny wymagał stałej kontroli szczególnie stanu porządku i estetyki na
miejscach turystycznych.
Część III.
Proponowane zmiany i korekty w zagospodarowaniu lasu.
W świetle aktualnych uwarunkowań ( rozpoznanie glebowo-siedliskowe,
ekspertyza rozpoznania drzewostanów naturalnych, nowelizacja ustawy o lasach i ochronie
przyrody, proekologiczna polityka leśna państwa, dyrektywy ptasia i siedliskowa) realizacja
podstawowych celów hodowlano-ochronnych wymaga nowelizacji części dotychczas
obowiązujących zarządzeń w sprawie zagospodarowania i ochrony Puszczy Białowieskiej.
Zarządzenia i decyzje podejmowane doraźnie, odnośnie postępowania w konkretnych
przypadkach , powinny mieć charakter systemowy i zawierać prawne zasady pozwalające
nadleśniczemu działać w sposób umożliwiający realizację obowiązku zachowania właściwego
stanu lasu ( ustalenie z konferencji Postępowanie z drzewostanami „ przejściowymi” ).
W związku z powyższym istnieje potrzeba korekty Decyzji Nr 48 DGLP w sprawie uznania za
naturalne drzew i drzewostanów ponad 100 letnich. W przedziale ponad 200 – letniego
intensywnego użytkowania Puszczy kryterium wieku nie może być jedynym wskaźnikiem
naturalności lasu. Powyższa Decyzja ogranicza renaturalizację lasu utrudniając równocześnie
51
prowadzenie hodowli i ochrony lasu. Wielka wartość przyrodnicza i materialna Puszczy
Białowieskiej nałożyła na nadleśnictwa Leśnego Kompleksu Promocyjnego „ Lasy Puszczy
Białowieskiej” szczególny obowiązek dbania o jej stan dzisiejszy i przyszły.
Celem zasadniczym prowadzenia wszelkich działań hodowlanych jest postępowanie w
kierunku inicjowania odnowień naturalnych i ich ochrona dla zachowania trwałości lasu.
Uwzględniając trwałość bogactwa gatunkowego Puszczy, naturalność procesów
biocenotycznych ekosystemów leśnych, dobrej kondycji i wysokiej produkcyjności
drzewostanów oraz rozwoju społeczności lokalnej proponuje się utworzenie gospodarstwa
specjalnego na całym obszarze Leśnego Kompleksu Promocyjnego ,, Lasy Puszczy
Białowieskiej” z podziałem na:
-
gospodarstwo specjalne I,
-
gospodarstwo specjalne II.
Do gospodarstwa specjalnego I proponuje się zaliczenie:
-
obszaru I określonego Decyzją Nr 23,
-
rezerwatów przyrody istniejących,
-
rezerwatów przyrody projektowanych,
-
lasów stanowiących ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej,
-
wyłączonych drzewostanów nasiennych,
-
lasów obronnych,
-
wyłączonych powierzchni doświadczalnych,
-
lasów naturalnych wg lokalizacji prof. A.W. Sokołowskiego,
-
lasów na siedliskach bagiennych (Bb, BMb, LMb),
-
lasów przeznaczonych do masowego wypoczynku zlokalizowanych wokół Hajnówki oraz w
obr. Starzyna osada Topiło w oddz. 598Df (cz.) o pow. 1,20 ha,
-
drzewostanów zachowawczych,
-
lasów w których występują dobra kultury materialnej – 5,68 ha (w Obr. Hajnówka oddz.
330Af,g,h).
Zagospodarowanie lasu prowadzone będzie wg potrzeb hodowlanych i ochronnych
drzewostanów.
52
Do gospodarstwa specjalnego II proponuje się zaliczenie:
-
pozostałych drzewostanów LKP , które zostały zlokalizowane w II i III obszarze ochronnym
powołanym Decyzją Nr 23 Ministra OŚZNiL, i nie zaliczono ich wcześniej do gospodarstwa
specjalnego I.
W gospodarstwie tym należy przyjąć ustalone i zaakceptowane Decyzją Nr 23 wieki dojrzałości
♦
sosna - 140 lat na wszystkich siedliskach,
♦
świerk - 120 lat na wszystkich siedliskach,
♦
dąb szypułkowy: 160 lat na siedliskach borowych,
200 lat na siedlisku lasu mieszanego,
240 lat na siedl. lasu świeżego, lasu wilgotnego i olsu
jesionowego,
♦
dąb bezszypułkowy – 300 lat na wszystkich siedliskach,
♦
jesion: 180 lat na siedliskach lasu wilgotnego i olsu jesionowego,
140 lat na pozostałych siedliskach,
♦
brzoza – 80 lat na wszystkich siedliskach,
♦
lipa, klon, wiąz – 100 lat na wszystkich siedliskach,
♦
olsza: 100 lat na siedliskach lasu wilgotnego i olsu jesionowego,
80 lat na pozostałych siedliskach,
♦
osika – 50 lat na wszystkich siedliskach,
♦
grab: 120 lat na siedlisku lasu świeżego,
100 lat na pozostałych siedliskach.
Z użytkowania rębnego proponuje się wyłączenie:
-
lasów stanowiących ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej,
-
wyłączonych drzewostanów nasiennych,
-
lasów naturalnych wg lokalizacji prof. A.W. Sokołowskiego,
-
lasów przeznaczonych do masowego wypoczynku zlokalizowanych wokół m. Hajnówka
Topiła i osady Topiło,
-
istniejących rezerwatów przyrody, jeśli takiego użytkowania nie przewidziano w
obowiązującym planie ochrony rezerwatu,
-
projektowanych rezerwatów przyrody,
53
-
lasów na siedliskach bagiennych w zbiorowiskach: Dryopteridi-Betuletum pubescentis, Betulo
pubescenti-Piceetum, Sphagno-Betuletum, Ledo-Sphagnetum i Salicetum triandro viminalis.
Możliwość prowadzenia użytkowania rębnego w lasach obronnych uzależnia się od
uzgodnień z użytkownikiem terenu ( JW ), a w lasach doświadczalnych od uzgodnień z
placówką prowadzącą badania naukowe.
W pozostałych lasach należy przyjąć sposób użytkowania nawiązujący do metod
sprawdzonych w Puszczy od kilku ostatnich dziesięcioleci, uwzględniający rygory ochronne i
stan drzewostanów. Dla zapewnienia trwałości drzewostanów podstawowym celem
użytkowania rębnego winno być inicjowanie procesów odnowieniowych z ograniczaniem
do niezbędnego minimum zrębów zupełnych, wykorzystywaniem w stopniu
maksymalnym odnowień naturalnych i dążeniem do uzyskiwania składów upraw
przewidzianych w typach siedliskowych lasu.
Postępowanie hodowlane powinno być ukierunkowane na zachowanie tego co naturalne i na
renaturalizowanie elementów odkształconych. Powinno zapewnić zachowanie jak największej
liczby cech i elementów lasu naturalnego, a przede wszystkim pełnego składu gatunkowego
drzew, krzewów, runa, nienaruszonej gleby, zróżnicowanej struktury wiekowej i drobnopowierzchniowej formy zmieszania, obecność starych drzew i pewnej ilości martwego
rozkładającego się drewna.
Obowiązująca w lasach zasada indywidualnego traktowania każdego drzewostanu, w Puszczy
Białowieskiej powinna być przestrzegana w sposób szczególny. Postępowanie hodowlane
powinno więc być dostosowane do specyfiki poszczególnych drzewostanów i typów
zbiorowiska leśnego, umożliwi to wyhodowanie lasu zrównoważonego, obciążonego jak
najmniejszym ryzykiem hodowlanym.
Możliwe jest to poprzez kształtowanie drzewostanów o bogatym składzie gatunkowym,
zróżnicowanej budowie przestrzennej i małopowierzchniowych formach zmieszania ( zasada
rozproszonego ryzyka hodowlanego) . Zachowanie pełnego bogactwa genowego przez
właściwy dobór składu gatunkowego do warunków siedliska wraz z prowadzoną pielęgnacją
wpłynie na zwiększenie stabilności ekosystemu leśnego ( zasada zmniejszenia ryzyka
hodowlanego).
W związku z powyższym należy przywołać wyróżnione przez Prof. dr hab. Aleksandra W.
Sokłowskiego 4 kategorie drzewostanów:
1. Starodrzewia pochodzenia naturalnego o pełnym składzie.
2. Starodrzewia pochodzenia naturalnego o zubożonym składzie.
54
3. Drzewostany średnich klas wieku z odnowienia naturalnego, tzw. „pocenturowskie”
lub przejściowe.
4. Drzewostany średnich klas wieku z odnowienia sztucznego.
Drzewostany pierwszej grupy to drzewostany określone jako naturalne i zbliżone do
naturalnych. Zajmują one łącznie ok. 3,6 tys. ha. Powinny one być wyłaczone z użytkowania , a
zabiegi hodowlane powinny być ograniczone do pielęgnacji istniejących odnowionych gniazd
oraz niezbędnych zabiegów ochronnych. Usychające drzewa gatunków liściastych i iglastych
powinny pozostawać na miejscu.
Drzewostany drugiej grupy – starodrzewia naturalnego pochodzenia , ale o zubożałym
składzie gatunkowym w wyniku dawnej gospodarki leśnej, wymagające zabiegów ( cięć )
odnowieniowych inicjujących odnowienie samosiewem, uzupełnianie odnowieniem sztucznym.
Cięcia powinny wynikać tylko z potrzeb hodowlanych i ochronnych.
Na siedliskach lasu mieszanego świeżego, lasu świeżego, lasu wilgotnego powinny być
stosowane głównie rębnie złożone ( gniazdowo stopniowa oraz gniazdowa ).
Na siedliskach olsu jesionowego należy stosować głównie cięcia odsłaniające podrost i nalot
jesionu. W pozostałych lasach na siedliskach bagiennych (bór bagienny, las mieszany
bagienny) powinny być wykonywane zabiegi ochronne i sanitarne.
Na siedliskach borów mieszanych, świeżych i wilgotnych należy stosować cięcia inicjujące
odnowienie naturalne sosny. Odnowienie samosiewem powinno być uzupełniane odnowieniem
sztucznym.
Drzewostany trzeciej grupy tzw. „ pocenturowskie” – przejściowe, powinny być
zagospodarowane zgodnie z poniżej przedstawionymi ustaleniami sformułowanymi na
specjalnej konferencji nt. „Postępowanie z drzewostanami przejściowymi w nadleśnictwach
LKP „ LPB”.
♦ Uznaje się za celowe przebudowę tych drzewostanów w zależności od typu siedliskowego lasu i
obecnego składu gatunkowego drzewostanu, ukierunkowaną na osiągnięcie celów zawartych w
aktualnych opracowaniach glebowo-siedliskowych, tzn. renaturalizacji drzewostanów oraz
powstania wielogatunkowych drzewostanów o złożonej strukturze piętrowej. Za najpilniejszą
uznaje się przebudowę drzewostanów osikowych, brzozowych i odroślowych olszowych.
♦ Zaniechanie rębnego użytkowania drzewostanów powoduje powstanie zakłóceń procesów
odnawiania i pielęgnacji lasu, co w konsekwencji obniża stabilność oraz przerywa trwałość
pełnionych funkcji. Drzewostany przejściowe, w wieku rębnym i bliskorębnym należy uwzględnić
przy bilansowaniu planowanej regulacji rozmiaru cięć oraz w programie ich realizacji w następnym
55
dwudziestoleciu. Cięcia powinny być intensywne, ukierunkowane na przebudowę i odnowienie
drzewostanów, a rodzaj rębni dostosowany do wymagań odnowieniowych gatunków na
poszczególnych siedliskach.
♦ Zbiorowiska wykazujące cechy rozpoczętej samoregulacji powinny być zaprojektowane do
przebudowy częściowej lub dostosowanych zabiegów pielęgnacyjnych , celem ukierunkowania i
przyspieszenia tych procesów.
♦ Zasadą obowiązującą w leśnictwie powinno być możliwie wierne naśladowanie przyrody, dlatego
określoną część drzewostanów „ przejściowych” należy pozostawić bez żadnych zabiegów celem
dokonywania obserwacji i badań naukowych związanych z naturalną sukcesją , pomimo tego, że
skuteczność procesów naturalnych o wymiarze wielkopowierzchniowym może okazać się wątpliwa.
Należy przyśpieszyć przebudowę drzewostanów przejściowych , w celu nie dopuszczenia do
deprecjacji drewna na pniu.
Drzewostany grupy czwartej – pochodzące z odnowienia sztucznego, powinny być
zagospodarowane wg nowych ustaleń przez Komisję Techniczno –Gospodarczą w IV rewizji
urządzeniowej.
Na siedliskach lasowych najodpowiedniejszą rębnią do zachowania puszczańskiego charakteru
drzewostanów jest rębnia stopniowa. Rębnia stopniowa gniazdowa IIId ma uniwersalny
charakter i umożliwia uzyskanie odnowienia wszystkich gatunków drzew. Pozwala ona w
optymalny sposób na zachowanie trwałości lasu, składu gatunkowego oraz walorów
produkcyjnych.
Na siedliskach borowych należy inicjować odnowienie sosny samosiewem uzupełniane
odnowieniem sztucznym.
Inicjowanie odnowień naturalnych sosny należy rozpoczynać już w drzewostanach IV klasy
wieku.
Przygotowując glebę pod odnowienia należy pamiętać o ochronie runa i rzadkich gatunków
roślin.
Zróżnicowane warunki glebowe należy uwzględnić przy doborze i rozmieszczeniu
poszczególnych gatunków. W odnowieniach powinny znaleźć się wszystkie gatunki drzew i
krzewów występujące w danych warunkach siedliskowych w naturalnych zbiorowiskach
leśnych.
Odnowienie sztuczne winno być ograniczone do gatunków głównych w sytuacji , kiedy będzie
zapewnione odnowienie gatunków domieszkowych z samosiewu. Przy braku odnowień należy
wprowadzić gatunki domieszkowe równocześnie z gatunkami głównymi.
56
Nie będzie to dotyczyło gatunków lekonasiennych ( brzoza, olsza, osika ), które w warunkach
rozluźnionego drzewostanu lub otwartej przestrzeni łatwo odnawiają się z samosiewu.
Na siedliskach lasowych, jako domieszka, powinny się znaleźć wierzba iwa, jabłoń dzika,
grusza dzika, jarzębina, a w olsach wierzby: pięciopręcikowa i krucha.
Przy pielęgnacji upraw podczas wykaszania nie należy eliminować pojawiających się z
samosiewu gatunków domieszkowych, a jedynie regulować ich udział. W trakcie prac
pielęgnacyjnych należy umożliwić rozmnażanie się również gatunków runa.
Czyszczenia późne i trzebież wczesna powinny być wykonywane z niewielką intensywnością ,
ale przy częstych nawrotach.
Zabiegom tym powinna stale towarzyszyć świadomość celu, jakim jest kształtowanie lasu o
pełnym składzie gatunkowym drzewostanu, warstwy krzewów i runa, zgodnych z warunkami
siedliska, z uwzględnieniem przejawiających się zmian klimatu.
W odniesieniu do drzewostanów bliskorębnych, istotnym jest indywidualna analiza stanu
każdego drzewostanu pod kątem potrzeby zastosowania w nim trzebieży późnej. Należy
pozostawić drzewa dziuplaste oraz część posuszu i drewna murszejącego, w ilościach nie
będących w sprzeczności z zasadami ochrony lasu.
Należy też pozostawić na pniu 3 – 5 szt. starych drzew na 1 ha, do biologicznej starości i
naturalnego rozkładu.
W celu zwiększenia różnorodności biologicznej , należy pozostawić w drzewostanach
dojrzałych części drzewostanu istniejącego bez jakichkolwiek zabiegów gospodarczych do
okresu fizjologicznego zamierania drzew. Wyłączenie z zabiegu winno obejmować 10 %
powierzchni w obszarze okalającym Białowieski Park Narodowy tj. Obręby : Browsk,
Białowieża, Zwierzyniec oraz 5 % w pozostałych lasach kompleksu leśnego Puszczy.
Dotyczy to równocześnie pozostawiania drzew o charakterze pomnikowym, przestoi,
drzew dziuplastych, obumarłych, aż do całkowitego rozkładu. Powinny to być skupiska
kilku drzew starszych każdego gatunku głównego w danym siedliskowym typie lasu na
każdy 1 ha., wraz z domieszkami i młodszymi elementami drzewostanu oraz nie
naruszoną warstwą krzewów i runem. Tak wybrane fragmenty lasu winny być trwale
zachowane jako charakterystyczne dla poszczególnych biotopów. Podczas wykonywania
prac hodowlano ochronnych należy zwracać szczególną uwagę na :
a. zachowanie puszczańskiego charakteru drzewostanów rozpatrywanych całościowo
(wymagane jest stworzenie sieci obejmującej fragmenty lasów naturalnych,
charakteryzujących się występowaniem pełnego cyklu naturalnych faz rozwojowych, w tym
fazy starzenia i rozpadu).
57
b. zachowanie zasobów genowych najstarszych, autochtonicznych i rodzimych populacji
drzew leśnych, równocześnie należy utrzymać obowiązek dalszego wyłączania od wyrębu
wszystkich wartościowych dla hodowli lasu nasienników i przestojów VII i starszych klas
wieku oraz pamiętać o pozostawieniu przy prowadzeniu cięć rębnych w gospodarczych
drzewostanach nasiennych, ponad 150 letnich 5 – 10 % drzew najlepszych w formie kęp,
jako drzew nasiennych.
c. stan sanitarny drzewostanów, budzący poważne obawy związane z zagrożeniem gradacją
kornika drukarza. Obowiązujące uregulowania prawne wymagają skutecznych działań w
świetle obowiązujących przepisów. Należy pozostawić do decyzji nadleśniczych sposoby,
metody i terminy działań wynikających z instrukcji ochrony lasu, pozwalające na skuteczną
ochronę drzewostanów poprzez ograniczenie liczebności populacji szkodliwych owadów, a
w szczególności kornika drukarza.
d. osiągnięcie zamierzonych celów i efektów hodowlano-ochronnych w drzewostanach na
siedliskach z istotnym udziałem gatunków światłożądnych (sosna, dąb, klon i inne),
wymagane jest stworzenie optymalnych warunków wzrostu i rozwoju odnowień.
Jako kompleks wyróżniający się spośród lasów Europy istnieje potrzeba
szeroko zakrojonych badań naukowych, ukierunkowanych na doskonalenie zasad
zagospodarowania lasów, które w znacznym stopniu są zniekształcone. Puszcza powinna być w
pełniejszy niż dotychczas sposób wykorzystana do rozwijania badań biocenotycznych i
ekologicznych nabierających coraz większego znaczenia dla racjonalnego użytkowania
zasobów przyrody i kształtowania przyrodniczego środowiska. Zagospodarowanie Puszczy
powinno zapewniać trwałość zasobów genowych drzewostanów i całych biocenoz i co za tym
idzie zachowanie w Puszczy cech lasu naturalnego: pełnego bogactwa gatunkowego i
zrównoważonej struktury wiekowej drzewostanów, bogactwa mikrosiedlisk i obecności w
drzewostanie przestojów różnych gatunków drzew. Jednym z podstawowych czynników
utrzymania żyzności i stabilności siedlisk jest ograniczenie procesów degradacji stosunków
wodnych w lasach. Ich zakłócenie spowodowane działalnością człowieka, winno być
przywrócone do stanu pierwotnego poprzez lokalne zastosowanie zabiegów korygujących
(ochrona miejsc występowania bobra, drobne zastawki na ciekach z drewna, kamieni,
powalonych drzew ). Grunty nieleśne typu zabagnione łąki, bagna, torfowiska, należy
pozostawić w stanie nienaruszonym. W przypadkach uzasadnionych, po zaopiniowaniu przez
Radę Społeczno-Naukową i uzyskaniu pozytywnej oceny oddziaływania na środowisko,
dopuszcza się budowę zbiorników małej retencji.
58
Opracowanie planów i programów odbudowy małej retencji wymagają podbudowy naukowej i
dotyczą:
♦ zachowania w stanie zbliżonym do naturalnego oraz odtworzenie śródleśnych zbiorników,
cieków i oczek wodnych jako warunek witalności ekosystemów leśnych,
♦ zachowania w stanie naturalnym wszystkich istniejących torfowisk, trzęsawisk, mszarów,
śródleśnych bagien i łąk jako naturalnych regulatorów wilgotności siedlisk,
♦ renaturalizacji cieków wodnych z uwzględnieniem tworzenia meandrów, łach i starorzeczy,
♦ zachownia dolin rzek w stanie naturalnym, w tym lasów łęgowych, olsów i innych naturalnych
formacji przyrodniczych,
♦ przywrócenia lasów na terenach przyległych w strefach wododziałowych.
Celowe jest kontynuowanie prac dotyczących spiętrzeń wód z wykorzystaniem naturalnego
miejscowego materiału. Istniejące rozwiązania inżynieryjne w nadleśnictwach puszczańskich
w postaci 33 mostów i 212 przepustów zabezpieczają potrzeby w tym zakresie i nie zachodzi
potrzeba ich rozbudowy, poza bieżącymi pracami konserwatorskimi. W Nadleśnictwie
Białowieża konieczne jest wybudowanie 4 zastawek na istniejących ciekach wodnych.
Realizując ideę zrównoważonego rozwoju istnieje potrzeba strefowania form ochrony Puszczy.
W nawiązaniu do wstępnej koncepcji dr B. Łonkiewicza dotyczącej powołania rezerwatu
Biosfery, ze strefami reżimów ochronnych, widzimy potrzebę podjęcia działań zmierzających
do utworzenia transgranicznego rezerwatu Biosfery Puszczy Białowieskiej. Nieodzownym
będzie powołanie wspólnego zespołu , który wypracuje zasady funkcjonowania tego terenu.
Fragmenty Puszczy o najwyższych walorach przyrodniczych należy objąć ochroną
rezerwatową. Cele, ograniczenia i kierunki działania dla nowo utworzonych rezerwatów
przyrody i lasów ochronnych zostaną określone w stosownych zarządzeniach Ministra
Środowiska i Wojewody. Zasady realizacji zawarte zostaną w Planach ochrony rezerwatów.
Wykonana w 1995 roku analiza stanu zachowania sieci rezerwatów wykazała, że powierzchnia,
struktura powierzchniowa, rozmieszczenie, forma ochronna, udział chronionych ekosystemów,
określenie celów ochronnych białowieskich rezerwatów nie odpowiada rzeczywistym
potrzebom ochronnym tego obiektu. Ochroną rezerwatową należałoby objąć opracowane i
udokumentowane naukowo w latach 1995-1998 przez IBL drzewostany naturalne i zbliżone do
naturalnych oraz ekosystemy do tej pory niedostatecznie chronione, np. siedliska bagien. Byłby
to końcowy etap wdrażania kolejnego zalecenia decyzji nr 23 Ministra Ochrony Środowiska,
59
Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 8 listopada 1994 roku, dotyczącego ochrony
ekosystemów leśnych Puszczy poza granicami Białowieskiego Parku Narodowego.
W formie użytków ekologicznych należy chronić grunty nieleśne takie jak: doliny rzeczne,
śródleśne bagna, wybrane wydmy itd. Ponadto, stosownej opieki wymagają inne obiekty o
szczególnych walorach przyrodniczych, to jest poza już wymienionymi - pomniki przyrody,
kurhany miejsca historyczne itp.
Należy odstąpić od decyzji zabraniającej wykonywania zabiegów w rezerwatach w
drzewostanach II i straszych klas wieku, przy jednoczesnym uznaniu za preferencyjne
zabiegów w drzewostanach I i II klas wieku. Niezbędne jest uporządkowanie problemów
dotyczących populacji żubra w Puszczy Białowieskiej. W zakresie zapobiegania szkodom ze
strony zwierzyny łownej należy utrzymać dotychczasowy system dwukrotnych liczeń
zwierzyny w roku, w celu uzyskania możliwie dokładnej liczebności. Grodzenie upraw i
młodników jest najskuteczniejszą formą zapobiegania tym szkodom.
Dla zachowania trwałości lasu oraz jego ochrony należy kontynuować działania zmierzające
do ograniczenia zagrożeń ekosystemów leśnych poprzez:
♦ obniżenie szkód powodowanych przez zwierzynę łowną i żubra, poprzez stosowanie różnego
rodzaju metod zabezpieczania głównie upraw i młodników,
♦ doprowadzenie stanu liczebnego zwierzyny łownej i żubra do ilości zapewniającej
zrównoważony rozwój ekosystemów puszczańskich, a także opracowania zasad i metod poprawy
warunków
bytowania
zwierzyny
w
aktualnej
sytuacji
realizowania
polityki
trwale
zrównoważonego rozwoju,
♦ stosowanie we wszystkich drzewostanach Puszczy Białowieskiej (poza ochrona ścisłą)
skutecznego prognozowania, wykrywania i terminowego zwalczania szkodników wtórnych,
♦ kontynuowanie monitoringu środowiska zanieczyszczeń w Puszczy Białowieskiej,
♦ ograniczenie antropopresji na ekosystemy puszczańskie przez opracowanie specjalistycznego
planu zagospodarowania przestrzennego, kreującego rozwój turystyki w sposób nie zagrażający
celom zrównoważonej i wielofunkcyjnej gospodarki leśnej,
♦ modernizowanie istniejących systemów grzewczych z węglowych na bardziej przyjazne dla
środowiska,
♦ modernizowanie gospodarki odpadami komunalnymi i przemysłowymi tak, by docelowo istniał
system selekcji odpadów u producenta (gospodarstwa domowe, zakłady) wraz z recyklingiem.
Zadania z zakresu łowiectwa na najbliższe dziesięciolecie powinny koncentrować się na
zagadnieniach:
60
♦ kontynuacji monitoringu zwierzyny grubej w Puszczy, doskonaląc metody oceny liczebności i
struktur populacyjnych,
♦ dążeniu do osiągnięcia stanów zwierzyny grubej zawartych w planie wieloletnim; jedynie w
przypadku dzików należałoby dokonać analizy wielkości szkód czynionych w uprawach rolnych
i ocenić czy stać nas na utrzymywanie liczby dzików określonej wieloletnim planem,
♦ utrzymywaniu dotychczasowego odstrzału strukturalnego jeleni i dzików dążąc do osiągnięcia
„naturalnych struktur” populacyjnych,
♦ określeniu docelowej wielkość populacji żubrów i jej utrzymywaniu,
♦ zwiększaniu zasobności bazy żerowej poprzez bardzo intensywne zagospodarowanie
powierzchni łowieckich – wskazać zabiegi agrotechniczne które mogą być stosowane w
warunkach reżimu ochronnego Puszczy we współpracy z BPN,
♦ w trakcie prac urządzeniowych należy dokonać analizy powierzchni przydatnych łowiectwu, a
także ocenić możliwości przekwalifikowania upraw permanentnie uszkadzanych przez zwierzynę
i szczególnie trudnych w wyprowadzeniu na poletka zgryzowe.
Puszczy Białowieskiej potrzebny jest monitoring stanu lasu-ekosystemu leśnego. Konieczna
jest okresowa kontrola kierunku rozwoju lasu na podstawie analizy stanu lasu na stałych
powierzchniach badawczych. Jest to konieczne dla podejmowania szybko odpowiednich
zabiegów w przypadku stwierdzenia niekorzystnych zjawisk. Powtarzanie analizy należy
dokonywać co 5 -10 lat.
Zagrożenie środowiska stale monitorowane przez Zakład Lasów Naturalnych IBL w
Białowieży (monitoring techniczny i biologiczny) winno być systematycznie publikowane.
Kontynuacja tych badań zapewni obserwację dynamiki zachodzących zmian. Pozwoli to na
podejmowanie w odpowiednim czasie właściwych działań zmierzających do ograniczenia
zarówno emisji jak imisji zanieczyszczeń.
Ważnym aspektem w działaniach zarówno nadleśnictw LKP jak i miejscowych samorządów
powinno być konsekwentne zwalczanie nielegalnych wysypisk odpadów stałych oraz
zainicjowanie nowoczesnych wysypisk połączonych z sortowaniem odpadów. Również
wspólnie z samorządami wskazane jest prowadzenie edukacji społeczności lokalnych w
tematach zagrożeń środowiska, dotyczących zarówno ekosystemów leśnych, jak i terenów na
obrzeżach Puszczy Białowieskiej.
Należy wspierać gminy z obszaru Puszczy Białowieskiej w działaniach dotyczących
wprowadzania selektywnej zbiórki odpadów oraz budowy wysypisk śmieci w celu likwidacji
dzikich wysypisk. Aktualny jest problem ciągłego zanieczyszczanie obrzeży lasu śmieciami.
61
Problem ten jest rozwiązywany doraźnie przez bieżące sprzątanie i akcje propagandowe
wspólnie z Urzędem Miasta i Gminy oraz młodzieżą szkolną.
Obowiązujące przepisy prawa leśnego zmuszają nadleśniczego do zarządzania zgodnie ze
sztuką leśną na podstawie planu urządzenia lasu. Dlatego za niezbędne uważa się sporządzenie
planu u.l. w sposób, który pozwoli realizować obowiązek wynikający z prawa.
Decyzje wydawane pochopnie, pod presją żądań różnych grup nie mogą mieć wpływu na
przemyślane , racjonalne sposoby postępowania hodowlno - ochronnego zawarte w planie u.l.
Część IV.
OKREŚLENIE KIERUNKUN DZIAŁAŃ W CELU UDOSTĘPNIENIA LASU:
1. na potrzeby edukacyjne
Edukacja przyrodniczo-leśna społeczeństwa jest jednym z najważniejszych zagadnień mających
istotny wpływ na świadomość społeczną w zakresie leśnictwa. Tylko dzięki umiejętnemu
zaprezentowaniu misji, celów i bieżącej działalności Lasów Państwowych, jako wychodzących
naprzeciw oczekiwaniom społeczeństwa (przez wiedzę do zrozumienia a może i korygowania
naszej działalności!) da szanse kontynuowania wieloletniej dobrze służącej lasom, gospodarki.
Edukacja przyrodniczo-leśna społeczeństwa to przedsięwzięcie, które powinno należeć do
podstawowych i bardzo profesjonalnych kierunków działania nadleśnictw Leśnego Kompleksu
Promocyjnego „LPB”.
W związku z powyższym należy uwzględnić:
♦ wzbogacanie tematycznie istniejących ścieżek edukacyjnych (szczególnie ścieżki „Krajobrazy
Puszczy”) oraz doskonalenie systemu do samodzielnych zajęć w oparciu o OEL i tereny do niego
przyległe np. dawna żwirownia,
♦ tworzenie w miarę potrzeb i możliwości nowych ścieżek edukacyjnych,
♦ rozwiązanie problemu wykorzystania zabytkowych budynków drewnianych na terenie OEL na
potrzeby edukacyjne – tzw. „Zielona szkoła”,
♦ przekład i druk wydawnictw w językach obcych - jako jedno z zadań na najbliższy okres,
♦ uzupełnienie sprzętu „małej poligrafii” co zapewni w przyszłości niski koszt druku i oprawy, a
także możliwość aktualizowania przewodników po ścieżkach położonych w trzech
Nadleśnictwach ,
♦ kontynuację i rozwijanie dotychczasowych konkursów i programów popularyzujących wiedzę
o lesie i leśnictwie,
62
♦ zapraszanie
nauczycieli na terenowe zajęcia akcentujące praktyczną i społeczną, w tym
kulturotwórczą rolę lasu i leśnictwa w Polsce.
♦ kontynuację oraz rozszerzanie tematyki i częstości szkoleń przewodników turystycznych w celu
zapoznawania ich z zasadami wielofunkcyjnej gospodarki leśnej i realizacją ochrony przyrody
przez Nadleśnictwo,
♦ wspólne wyjazdy terenowe i spotkania wyjaśniające cele gospodarki leśnej dla samorządów
lokalnych (powiatowych i gminnych) oraz pracowników zakładów naukowych działających na
terenie LKP „LPB”,
♦ rozwijanie współpracy z Białowieskim Parkiem Narodowym,
♦ nawiązanie i rozwijanie współpracy z leśnikami z Białorusi,
♦ aktywne występowanie o środki zewnętrzne i dotacje z różnych funduszy celowych we
współpracy z innymi podmiotami prowadzącymi edukację, w celu odciążenia własnego budżetu,
♦ opracowanie systemu wydawnictw ciekawie opracowanych materiałów informacyjnych
skierowanych do określonych grup społecznych,
♦ rozwijanie współpracy ze wszystkimi regionalnymi mediami – prasa, radio, telewizja,
♦ dokończenie w Nadleśnictwie Hajnówka modernizacji skansenu połączonej z budową stacji
kolejki leśnej,
♦ utworzenie w Nadleśnictwie Hajnówka sali edukacyjnej z wyposażeniem multimedialnym,
♦ stworzenie ekspozycji związanej z historią kolejek wąskotorowych,
♦ w związku z otwarciem nowego szlaku kolejki – Hajnówka – Postołowo -utworzenie przy niej
przystanków edukacyjnych oraz miejsca palenia ognisk na końcu tej trasy,
♦ opracowywanie i wydawanie wspólnych wydawnictw w ramach LKP.
2. na potrzeby turystyki i rekreacji
Inspirowany przez nadleśnictwa i specjalistyczne organizacje rozwój turystyki winien
przyczynić się do lokalnego rozwoju gospodarczego.
Uporządkować należy, w koordynacji ze wszystkimi nadleśnictwami LKP ``Lasy Puszczy
Białowieskiej``, inwentaryzację obiektów turystycznych i rekreacyjnych ze szczegółowym
opisem. Konieczne byłoby wskazanie niezbędnych nakładów i potrzeb rzeczowych, aby w
możliwie maksymalnym stopniu skorzystać z obiektów istniejących. W dalszej kolejności
należy opracować koncepcje rozwoju oferty turystyczno - rekreacyjnej nadleśnictw z
uwzględnieniem walorów przyrodniczych, kultury materialnej i aspektów edukacyjnych.
63
Należy rozpatrzyć możliwość włączenia się nadleśnictw w organizowanie lokalnego biura
turystycznego. Uczestniczyć w porozumieniu z miejscowymi samorządami i lokalnymi
organizacjami turystycznymi w tworzeniu programu promocji turystyki. Tworzyć warunki do
wykorzystania przyrodniczych i materialnych walorów terenów nadleśnictwa dla rozwoju
ruchu turystycznego i lepszego wykorzystania posiadanej bazy noclegowej. Zasadne jest
rozszerzenie ilości pokoi gościnnych i miejsc noclegowych w nadleśnictwach, zwłaszcza w
OEL ``Jagiellońskie``, które winno oferować możliwość organizowania zielonych szkół dla
placówek oświatowych spoza Powiatu Hajnowskiego.
W ramach programu ochrony przyrody sporządzić mapę obiektów edukacyjnych oraz obiektów
turystycznych na terenie nadleśnictw. Pracownicy Nadleśnictw winni uczestniczyć w pracach
lokalnych organizacji oraz instytucji samorządowych oraz włączać się w szkolenie
przewodników turystycznych.
Opracowanie:
RDLP w Białymstoku.
Konsultacja:
Pan prof. dr hab. Aleksander W. Sokołowski – Zakład Lasów Naturalnych IBL w Białowieży,
Pan dr inż. Czesław Okołów – Białowieski Park Narodowy w Białowieży.
Dziękuję Wszystkim za bardzo cenne uwagi i recenzję:
DYREKTOR
Literatura:
1. Zasady postępowania hodowlanego w LKP „LPB” – A.W. Sokołowski,
2. Cel i metody zagospodarowania lasu Puszczy Białowieskiej z uwzględnieniem drzewostanów
przejściowych i negatywnych – M. Kutrzeba,
3. Leśny Kompleks Promocyjny Puszcza Białowieska – RDLP w Białymstoku,
64
4. Zasady postępowania hodowlanego i ochronnego w ekosystemach LKP”LPB”,
5. Zasady ochrony starych drzew z uwzględnieniem ciągłości pokoleń na terenie LKP „LPB”,
6. Decyzja Nr 23 MOŚ,ZNiL z dnia 8 .11. 1994r.
7. Kontrakt dla PB – wyd. II MOŚZNiL, XII 1999.
8. Podstawy strategii zarządzania Puszczą Białowieską – Członkowie GR Projektu DANCEE PB,
9. Puszcza Białowieska - Edward Więcko,
10. Wycieczka do Puszczy – J.J. Karpiński,
11. Polityka Leśna Państwa – MOŚZNiL,
12. Plan Ochrony Parku Operat Zagospodarowania Przestrzennego – Zespół autorski:
M. Patejuk, B. Gajewska, i inni,
13. Plany III rewizji u.l.,
14. Opracowanie glebowo-siedliskowe LKP „LPB”,
15. Materiały opracowane przez nadleśnictwa LKP „LPB”,
16. Materiały opracowane przez wydziały RDLP w/m.
17. Prace Sokołowski 1991,
18. KondrackiJ.,1994 , Geografia polski,PWN. Warszawa,
19. Prace Faliński J.B. 1992.
65