CZŁOWIEK W INSTYTUCJI TOTALNEJ

CZŁOWIEK W INSTYTUCJI TOTALNEJ
ANETA BARANOWSKA
CZŁOWIEK W INSTYTUCJI TOTALNEJ
Społeczne aspekty służby polskich żołnierzy poza granicami kraju
NOMOS
© 2013 Copyright by Aneta Baranowska & Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana,
ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie,
zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.
Recenzje: prof. dr hab. Kazimierz Doktór
prof. dr hab. Jan Maciejewski
Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Redakcja wydawnicza: Jadwiga Nagły
Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz
Projekt okładki: Agnieszka Nabielec
ISBN 978-83-7688-144-7
KRAKÓW 2013
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21
e-mail: [email protected]; www.nomos.pl
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Rozdział I. Misje wojskowe – ujęcie globalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1. Współczesny system bezpieczeństwa międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . 13
1.1. Bezpieczeństwo międzynarodowe jako wyzwanie XXI wieku . . . . . . 13
1.2. Problem utrzymania pokoju międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.3. Rola instytucji ponadnarodowych w utrzymaniu pokoju
i bezpieczeństwa na świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2. Idea współczesnych operacji pokojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.1. Istota operacji i misji pokojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.2. Współczesne pojęcie operacji pokojowych – kłopoty z terminologią . . 34
2.3. Ewolucja charakteru operacji pokojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Rozdział II. Misje pokojowe – doświadczenie polskie . . . . . . . . . . . . . . . . 47
1. Ewolucja udziału w operacjach pokojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2. Operacje pokojowe i międzynarodowe w strategii bezpieczeństwa kraju . . 52
3. Wybrane operacje pokojowe i międzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
3.1. Polska Misja Wojskowa w Komisji Nadzorczej Państw
Neutralnych w Korei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3.2. UNEF II (Egipt 1973–1979) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3.3. UNPROFOR 1992–1995 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
3.4. Afganistan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3.5. Irak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Rozdział III. W poszukiwaniu kontekstu teoretycznego . . . . . . . . . . . . . . 85
1. Trzy podstawowe rozumienia instytucji w socjologii . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
2. Koncepcja instytucji totalnej Ervinga Goffmana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
2.1. Proces degradacji osobowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
2.2. System przywilejów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
2.3. System wtórnego przystosowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
2.4. Techniki adaptacyjne do życia w instytucji totalnej . . . . . . . . . . . . . . 95
2.5. Krytyka koncepcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
5
3. Wokół tematyki instytucji totalnych – „karanie dyscyplinarne” Michela
Foucaulta oraz świat „zachłannych instytucji” Lewisa A. Cosera . . . . . . 99
4. Armia jako instytucja totalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
5. Osobliwość interakcjonizmu Ervinga Goffmana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
6. Użyteczność koncepcji instytucji totalnych i metafory dramaturgicznej
do własnych badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Rozdział IV. Wykorzystane procedury i warsztat badawczy . . . . . . . . . 115
1. Cele i problemy badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
2. Źródła wywołane – ujęcie jakościowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
2.1. Społeczne warunki organizacji badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
2.2. Uwagi o realizacji badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
2.3. Stosowane techniki i narzędzia badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
2.4. Metody analizy danych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
3. Źródła zastane – ujęcie ilościowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
3.1. Cel, założenia i przedmiot badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
3.2. Krytyczny ogląd materiału źródłowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
3.3. Sposób analiz danych ilościowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Rozdział V. Warunki służby poza granicami kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
1. Przestrzeń i przestrzenne uwarunkowanie życia codziennego . . . . . . . . . 133
2. Czas życia codziennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
3. Środowisko społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
4. Środowisko materialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
5. Sytuacje trudne – sposoby radzenia sobie z nimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Rozdział VI. Kształtowanie jaźni w instytucji totalnej . . . . . . . . . . . . . . 167
1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
2. Faza poprzedzająca wyjazd na misje – między rodziną a armią . . . . . . . 168
3. Faza realizacji misji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
3.1. Proces degradacji osobowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
3.2. System przywilejów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
3.3. Drugie życie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
3.4. Adaptacja i przyswajanie roli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
4. Faza po powrocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
4.1. Readaptacja do służby w kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
4.2. Readaptacja do życia w rodzinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
6
Rozdział VII. Konsekwencje udziału w misji irackiej w wymiarze
osobistym i zawodowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
1. Faza poprzedzająca wyjazd na misje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
1.1. Oczekiwania żołnierzy wobec udziału w misji irackiej . . . . . . . . . . 195
1.2. Przygotowanie organizacyjne i psychiczne żołnierzy oraz ich
rodzin do misji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
2. Faza realizacji misji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
2.1. Adaptacja do warunków służby poza granicami kraju . . . . . . . . . . . 202
2.2. Zaangażowanie i współpraca a poziom akceptacji czynników
motywujących do działania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
2.3. Sytuacje trudne i sposoby radzenia sobie z nimi . . . . . . . . . . . . . . . . 209
2.4. Sytuacje patologiczne towarzyszące żołnierzom w trakcie służby
w Iraku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
3. Faza po powrocie z misji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Rozdział VIII. Zamiast zakończenia – typy rzeczywiste . . . . . . . . . . . . . 225
1. Proces wyłaniania typów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
2. Prezentacja wyników poszukiwań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
2.1. Poszukiwacze przygód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
2.2. Pragmatyczni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
2.3. Uciekinierzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
2.4. Przymuszeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
2.5. Jednorazowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
2.6. Profesjonaliści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
2.7. Przypadki szczególne – typy mieszane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
2.7.1. Jednorazowy profesjonalista – domator . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
2.7.2. Pragmatyczny poszukiwacz przygód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
Aneks: Scenariusz wywiadu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Spis tabel i wykresów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Summary: The Human in a Total Institution: The Social Aspects of
Polish Soldiers’ Tours of Duty Abroad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
7
Wstęp
Książka ta ma na celu ukazanie mechanizmów kształtowania się strategii działań indywidualnych i grupowych, strategii przystosowawczych
(adaptacyjnych), procesów podejmowania decyzji oraz mechanizmów
poznawczych ludzi znajdujących się w instytucji totalnej, w perspektywie teorii interakcjonizmu symbolicznego ze szczególnym uwzględnieniem wpływu specyficznych warunków służby żołnierzy polskich na
Bliskim Wschodzie.
Głównym zadaniem, jakie sobie stawiam, jest poddanie oglądowi
problemu, którego sens wiążę się z pytaniem: Co się dzieje z człowiekiem w sytuacji, kiedy pojawia się świadomość zagrożenia zdrowia i życia a dotychczasowy porządek rzeczy stwarza okoliczności na wskroś
nowe, nietypowe, trudne do zdefiniowania, wymuszające jakieś reakcje,
zachowania, a często również konflikty moralne?
Po raz pierwszy podjęłam temat związany ze służbą żołnierzy polskich
poza granicami kraju, pisząc moją pracę magisterską: Techniki adaptacji do
życia w instytucji totalnej. Na przykładzie żołnierzy mieszkańców obozu Babilon w Iraku. Przekonałam się wówczas, iż życie Polaków wchodzących
w skład Wielonarodowej Dywizji w Iraku to świat zamknięty, odizolowany,
rządzący się własnymi prawami, a przy tym mało znany. Jako społeczeństwo niewiele wiemy na temat różnych aspektów życia żołnierzy biorących
udział w misjach pokojowych. Nasze wyobrażenia na ten temat najczęściej
są kreowane przez media. Stąd podjęcie tego tematu wydaje się uzasadnione, choćby chęcią wypełnienia luki w wiedzy na ten temat.
Ponadto podejmowany przeze mnie problem związany z militarną
obecnością Polski poza jej granicami znajduje się w centrum zainteresowania społeczeństwa polskiego. Obecnie szczególnie żywe kontrowersje
budzi zaangażowanie polskich wojsk w Afganistanie. Obecność naszych
żołnierzy w tym kraju stała się jednym z głównych tematów ostatniej
kampanii prezydenckiej.
9
Niestety problemy związane z militarną obecnością Polski poza jej
granicami nigdy nie były przedmiotem debaty publicznej, a taka miała
i ma miejsce w większości państw europejskich. Brak oficjalnej debaty
publicznej nie oznacza braku kuluarowych dyskusji na ten temat.
Zwolennicy naszego zaangażowania w Afganistanie twierdzą, że
udział Polaków w tak ważnej operacji umacnia pozycję państwa na
arenie międzynarodowej. Ponadto wpływa na bezpieczeństwo poprzez
zwiększenie stabilności w kluczowym regionie powiązanym z międzynarodowym terroryzmem. Do plusów zalicza się również modernizację
wojska polskiego oraz korzyści gospodarcze.
Z kolei przeciwnicy uważają, że udział Polaków w operacji w Afganistanie wpływa negatywnie na bezpieczeństwo, zwiększając tym samym
zagrożenie ataku terrorystycznego ze strony muzułmańskich fundamentalistów. Ponadto wyliczają brak korzyści gospodarczych i finansowych,
wydatki z budżetu państwa na utrzymanie wojsk polskich w Afganistanie, a co ważniejsze, wskazują na wzrastającą liczbę poległych żołnierzy.
Każda instytucja totalna jest swoistym laboratorium życia społecznego, jak pisał Erving Goffman, jest hybrydą społeczną łączącą elementy
społeczności mieszkańców z elementami organizacji formalnej – i tym
samym stanowi dogodny obszar eksploracyjny nie tylko dla socjologów,
ale również dla przedstawicieli innych nauk (w szczególności psychologów). W zamkniętych, izolowanych od wpływów zewnętrznych grupach
społecznych jest możliwe rozpoznanie i śledzenie wielu typów relacji
społecznych, które w otwartych społecznościach nie zachodzą.
Moim zamiarem nie jest ukazanie funkcjonowania samej i n s t y t u c j i
t o t a l n e j, l e c z l u d z i j a k o p o d m i o t u w t e j ż e i n s t y t u c j i. Nie chcę również ograniczyć się tutaj jedynie do czystego opisu, ale
chciałabym poznać i wyjaśnić społeczne uwarunkowania zachowań ludzi
w instytucji totalnej, co może pozwolić w przyszłości efektywniej organizować i planować działania żołnierzy, rozwiązywać problemy wynikające
z niedostosowania zachowań do wymogów i ograniczeń instytucjonalnych
oraz eliminować dysfunkcje w funkcjonowaniu instytucji.
Prezentowana przeze mnie perspektywa badawcza jest rzadko pojawiającą się w badaniach nad wojskiem perspektywą badacza bez munduru,
któremu, przystępując do badań racjonalnych, dane było narazić się na konflikt z ideologią armii i jej organami służącymi tejże ideologii. Dla młodej
badaczki, posługującej się współczesnymi narzędziami badań społecznych,
okoliczności realizacji projektu badawczego chwilami były bardzo trudne.
10
Wymienię tutaj choćby ograniczenie (wynikające z zapisów prawnych)
możliwości wykorzystania technik badawczych do ankiety i wywiadu,
trudności w uzyskaniu danych z Wojskowego Biura Badań Społecznych
(które przez długi okres opatrzone były klauzulą tajności) czy wydłużoną
procedurę ubiegania się o zgodę Sekretarza Stanu ds. Personalizacji w Ministerstwie Obrony Narodowej na prowadzenie badań w tymże resorcie.
Pomimo kłopotów, jakie napotkałam w realizacji mojego projektu badawczego (szerzej zostały one opisane w rozdziale metodologicznym), dzięki
życzliwości wielu osób, które udzieliły mi wsparcia w trakcie prowadzenia
badań, pomyślnie udało się osiągnąć wstępne złożenia pracy.
Książka składa się z ośmiu rozdziałów. Punkt wyjścia mojej rozprawy stanowi spojrzenie na misje pokojowe z perspektywy globalnej.
Przedstawiam elementarne pojęcia bezpieczeństwa i pokoju międzynarodowego. Następnie charakteryzuję rolę organizacji regionalnych
(ONZ, NATO, OBWE i UE) w budowie współczesnego systemu bezpieczeństwa. W dalszej kolejności opisuję narodziny samej idei misji
pokojowych oraz ich ewolucję zarówno w wymiarze jakościowym, jak
i ilościowym.
Rozdział drugi to prezentacja udziału Wojska Polskiego w łagodzeniu konfliktów i niesieniu pomocy humanitarnej w odległych rejonach
świata. Przedstawiam w nim dynamikę udziału Polski w operacjach
pokojowych i międzynarodowych oraz opisuję jej prawne podstawy.
W końcu analizuję udział Polski w najważniejszych operacjach pokojowych (według schematu: warunki służby, geneza misji, rola polskiego
kontyngentu).
W trzecim rozdziale zakreślam teoretyczne ramy mojej książki. Dokonuję prezentacji istotnych z punktu widzenia mojej pracy teorii oraz
operacjonalizacji podstawowych pojęć. Wyjątkowo interesująca poznawczo jest dla mnie propozycja Goffmana zawarta w pracy o instytucjach totalnych. Koncepcję totalną uzupełniam innym, nie mniej znanym
wątkiem teoretycznym amerykańskiego socjologa, a mianowicie jego
metaforą dramaturgiczną. Perspektywa dramaturgiczna wzbogaca analizę, nie zubożając totalności opisywanych zjawisk.
W rozdziale czwartym przedstawiam procedurę i warsztat badań
empirycznych, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki społecznego
kontekstu tychże badań oraz wynikających stąd trudności w ich opracowaniu. Prezentuję tutaj wykorzystane w mojej pracy, dopełniające się badania jakościowe i ilościowe. W pierwszym przypadku cennym źródłem
11
informacji pozostają dla mnie pogłębione wywiady swobodne osobiście
przeprowadzone z uczestnikami misji irackiej; z kolei w drugim – dane
ilościowe pochodzące z badań WBBS. Daje mi to możliwość swoistego
zderzenia wyników badań pochodzących z dwóch różnych źródeł.
Cztery kolejne rozdziały stanowi prezentacja wyników badań empirycznych.
W rozdziale piątym, stosując typowy dla socjologii warsztat opisowo-wyjaśniający, dokonuję analizy życia codziennego żołnierzy pełniących
służbę na Bliskim Wschodzie w jego pięciu wymiarach: przestrzeń życia
codziennego, czas życia codziennego, środowisko społeczne, środowisko
materialne oraz trudne sytuacje i sposoby radzenia sobie z nimi. Powyższe elementy stanowią dla mnie wskaźnik jakości życia „misjonarzy”.
W kolejnym rozdziale, posługując się perspektywą retrospektywną,
przedstawiam trzy fazy społecznego funkcjonowania żołnierzy pełniących służbę w ramach PKW Irak: etap przygotowania do misji, etap realizacji misji oraz etap po powrocie z misji. Ważna jest tutaj dla mnie idea
k a r i e r y zarysowana przez Goffmana w pracy Asylums, którą wykorzystuję do analizy jaźni wojskowych. Ma ona dwa zasadnicze aspekty.
Jeden związany ze zjawiskami subiektywnymi, takimi jak wyobrażenia
o sobie samym i poszukiwanie tożsamości; drugi aspekt skupia się na
oficjalnej pozycji społecznej, stosunkach prawnych, stylu życia (Goffman
1961: 119). Praca ta pozwala mi na obserwację przemiany zachowań jednostek, przemiany, jaką kariera wywołuje w samoocenie i ocenie innych.
W rozdziale siódmym następuje zmiana metody socjologicznej (opisowo-wyjaśniającej) na ilościową. Na podstawie opinii zebranych wśród
uczestników misji stabilizacyjnej w Iraku dokonuję oceny konsekwencji
udziału żołnierzy w misji w wymiarze zawodowym oraz rodzinnym. Przeprowadzam wtórne analizy danych zebranych przez WBBS w ramach projektu „Społeczne aspekty służby poza granicami kraju” (2004) – które traktuję jako surowy materiał empiryczny – oraz analizę danych pochodzących
z badania: „Psychospołeczne aspekty służby poza granicami kraju” (2006).
Całość dopełniają materiały będące proponowaną przeze mnie próbą
stworzenia typów rzeczywistych żołnierzy-„misjonarzy”. Przedstawiam
całą panoramę typów „czystych”: od poszukiwacza przygód poprzez
profesjonalistę do uciekiniera oraz ukazuję przypadki mieszane, czyli
takie, które nie dają się do końca zakwalifikować do żadnego z rozpatrywanych typów.
12