Najbardziej reprezentatywną po operze formą wokalno

Omówienie programu
Najbardziej reprezentatywną po operze formą wokalno-instrumentalną
włoskiego baroku była kantata. Jej początki sięgają lat dwudziestych XVII
stulecia, zaś najdoskonalszy kształt uzyskała na przełomie XVII i XVIII wieku
w szkole neapolitańskiej. Najbardziej popularną odmianą była kantata solowa,
przeznaczona na jeden lub dwa głosy solowe z towarzyszeniem basso continuo
lub zespołu smyczkowego i złożona z przeplatających się arii i recytatywów
(najczęściej po dwie arie i dwa recytatywy według „klasycznego”
neapolitańskiego schematu: R-A-R-A). Istniały też kantaty bardziej
rozbudowane pod względem formy i obsady, z udziałem większej liczby
solistów i chóru, w których cykl uzupełniały ansamble, partie chóralne oraz
instrumentalne sinfonie lub ritornele.
Największym mistrzem kantaty włoskiej był niewątpliwie Alessandro
Scarlatti – czołowy twórca neapolitańskiej szkoły operowej. Skomponował on
ponad 600 utworów tego gatunku, z których spora część została wydana już za
życia kompozytora. Kantata Infirmata, vulnerata (Bezsilna i zraniona) należy do
bardziej znanych i stosunkowo często wykonywanych utworów Scarlattiego.
Jest to kantata świecka, ale w języku łacińskim; z tego też powodu w niektórych
źródłach określana jest jako motet. Pochodzi prawdopodobnie z roku 1702.
Składa się z sześciu części. W ariach mamy do czynienia z bogatym
wykorzystaniem polifonii, co wskazuje na wpływ stylu kościelnego (da chiesa).
W twórczości wenecjanina Antonia Vivaldiego kantata odegrała znacznie
mniejszą rolę aniżeli u jego neapolitańskiego poprzednika. Skomponował
zaledwie 40 kantat przeznaczonych na sopran lub alt z towarzyszeniem
instrumentalnym. Przeważnie mają one formę trzyczęściową, wzorowaną
poniekąd na włoskim koncercie solowym i obejmującą arię, recytatyw i arię
(schemat neapolitański: A-R-A). Kantata myśliwska Alla caccia… to typowa
kantata solowa na głos i basso continuo, zaś w kantacie Cessate, omai cessate
(Przestańcie, już przestańcie) soliście towarzyszy zespół smyczkowy.
Najdoskonalszy kształt kantata barokowa zyskała w twórczości Jana
Sebastiana Bacha. W blisko 250 dziełach tego gatunku, z których zdecydowaną
większość stanowią kantaty kościelne, doszło do mistrzowskiej syntezy wzorów
włoskich ze stylem indywidualnym lipskiego kantora – stylem przenikniętym
kunsztowną polifinią i głęboko zakorzenionym w chorale protestanckim.
Kantata nr 54 Widerstehe doch der Sünde (Przeciwstawiaj się grzechowi)
pochodzi z wczesnego, weimarskiego okresu twórczości Bacha; skomponowana
została w roku 1714 na siódmą niedzielę po Trójcy Świętej. Tekst tej
trzyczęściowej kantaty (aria – recytatyw – aria) zaczerpnięty został z rocznika
„Gottgefälliges Kirchę-Opffer” darmsztadzkiego bibliotekarza nadwornego,
Georga Christiana Lehmsa. Rozwija on w zasadzie jedną myśl: ostrzega przed
grzechem jako dziełem szatańskim, któremu należy przeciwstawić się z należytą
pobożnością, tak aby „kusiciel rzucił się do ucieczki”. W muzyce zarówno
obydwu arii i recytatywu odnaleźć można wiele figur retoryczno-muzycznych,
ilustrujących poszczególne fragmenty tekstu.
W muzyce instrumentalnej baroku podobnie reprezentacyjne miejsce jak
kantata zajmuje gatunek koncertu. Początkowo występował on jako koncert
zespołowy zwany concerto grosso, którego wzór stworzył wybitny skrzypek i
kompozytor, Arcangelo Corelli. W późnym baroku na pierwszy plan wysunął
się natomiast koncert solowy – główna „specjalność” A. Vivaldiego.
W 12 Concerti grossi op. 6 – zbiorze uważanym za największe
osiągnięcie G. F. Händla na polu muzyki instrumentalnej – kompozytor
nawiązał do tradycji Corelliego, przejmując typ obsady ograniczony do
instrumentów smyczkowych, a także swobodę w kształtowaniu formy
cyklicznej. Koncert c-moll nr 8 składa się aż z sześciu części, wśród których
odnajdujemy dwa tańce – allemande i sicilianę. Jest to wyrazem
charakterystycznego dla twórców późnego baroku dążenia do syntezy concerto
do chiesa i concerto da camera.
Wśród kilkuset koncertów Vivaldiego ogromną większość stanowią
koncerty solowe na skrzypce i orkiestrę, co wiąże się naturalnie z działalnością
kompozytora jako wirtuoza tego instrumentu oraz nauczyciela gry na
skrzypcach. Nie brakuje jednak koncertów na inne instrumenty, a także
koncertów podwójnych, potrójnych, poczwórnych, concerti grossi, wreszcie
symfonii koncertujących. Na wiolonczelę, smyczki i basso continuo napisał
Vivaldi blisko 30 utworów. Koncert g-moll, datowany na rok 1722, należy do
chętnie grywanych i cieszących się niesłabnącą popularnością dzieł z tej grupy.
Tomasz Baranowski