Jolanta Wilk i Łukasz Krzaklewski „Przygotowania Estonii do

Jolanta Wilk i Łukasz Krzaklewski „Przygotowania Estonii do

UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE
KRAKOWSKA SZKOŁA BIZNESU
STUDIA PODYPLOMOWE
MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO
Jolanta Wilk, Łukasz Krzaklewski
Przygotowania Estonii do przyjęcia wspólnej waluty
na tle pozostałych państw nadbałtyckich
Praca pisana pod kierunkiem
Dr Katarzyny Stabryły-Chudzio
Kraków 2015
Spis treści
Spis treści ................................................................................................................................... 2
1.
Wstęp .................................................................................................................................. 3
2.
Droga Estonii do strefy euro ............................................................................................... 3
3.
Członkostwo Estonii w Unii Gospodarczej i Walutowej.................................................... 6
4.
Sytuacja makroekonomiczna w Estonii .............................................................................. 8
•
•
•
•
•
5.
Inflacja pokazana przez zharmonizowany wskaźnik cen – HICP ................................... 8
Dynamika Produktu Krajowego Brutto na osobę ........................................................ 10
Stopy procentowe .......................................................................................................... 11
Stopa bezrobocia ........................................................................................................... 12
Realny dochód do dyspozycji na osobę ....................................................................... 13
Szanse i zagrożenia związane z wejściem do strefy euro ................................................. 15
6.
Zakończenie ...................................................................................................................... 17
Literatura .................................................................................................................................. 20
2
1. Wstęp
Celem artykułu jest przedstawienie przygotowań Estonii na tle innych krajów
nadbałtyckich tj. Litwy, Łotwy do wejścia do strefy euro. W pierwszej części zostało opisane
przygotowania się Estonii objętej od 2004 roku derogacją. W drugiej części artykułu
wykazano korzyści oraz zagrożenia wynikające z przystąpienia Estonii do strefy euro i
wprowadzenia wspólnej waluty. Dodatkowo zostały omówione uwarunkowania gospodarcze
w świetle nominalnych kryteriów konwergencji, a także historyczne doświadczenia tego kraju
w dążeniu do wprowadzenia wspólnej waluty. Horyzont czasowy procesu opisanego w
artykule to lata 2004 -2014. Najważniejszym czynnikiem makroekonomicznym, jaki poddany
został analizie to siła nabywcza obywatela Estonii zarówno przed wejściem do strefy euro, jak
i niedługo po przyjęciu wspólnej waluty.
Estonia jest jednym z najmniejszych państw europejskich o powierzchni: 45 226 km²
oraz ludności ok. 1340 tysięcy mieszkańców, a pod względem wielkości produkcji
gospodarka Estonii jest rozmiarem niewiele większa do Malty. Estońska gospodarka jest
również na niższym poziomie rozwoju gospodarczego niż państwa członkowskie strefy euro,
jednakże szybkie tempo wzrostu gospodarczego występujące jeszcze przed kryzysem z 2008
roku zmniejszyło ten dystans. Dobre otoczenie biznesu przełożyło się na przyspieszenie
rozwoju estońskiej gospodarki, ponieważ Estonia należy do jednych z najbardziej liberalnych
gospodarek świata z wysokim stopniem otwartości gospodarczej.
2. Droga Estonii do strefy euro
Na mocy Traktatu Akcesyjnego Estonia stała się państwem posiadającym status tzw.
członka z derogacją. Oznaczało to, iż chcąc zbliżyć swoją gospodarkę i wstąpić do Unii
Gospodarczo - Walutowej Estonia będzie kontrolowana co roku w zakresie warunków
koniecznych do przyjęcia wspólnej waluty. Oprócz niezależności banku centralnego, Estonia
zobowiązana była więc do wypełnienia czterech kryteriów: stabilności cen, fiskalnego,
kursowego i odnoszącego się do stóp procentowych. W świetle właśnie tych tzw. kryteriów
konwergencji nominalnej, wynikających z Traktatu z Maastricht z 1992 roku, Estonia stając
się członkiem Unii Europejskiej zobowiązana została do prowadzenia polityki kursowej tak,
aby nie naruszyć interesów Unii Europejskiej.
Kryterium dotyczące stóp procentowych stanowi, iż długoterminowe stopy
procentowe w krajach członkowskich nie mogą przekraczać więcej niż 2 punkty procentowe
3
średniego poziomu stóp w trzech krajach Unii Gospodarczo-Walutowej o poziomie najniższej
inflacji.
W przypadku Estonii nie było możliwe określenie długoterminowej stopy procentowej
z uwagi na fakt, iż była krajem, w którym nie był rozwinięty rynek obligacji tak jak w innych
krajach strefy euro.
W przypadku Litwy natomiast w dwunastomiesięcznym okresie do kwietnia 2014
roku średnia długoterminowa stopa procentowa wynosiła 3,6 %, czyli znacznie poniżej
wartości referencyjnej wynoszącej 6,2 %. Różnica oprocentowania względem referencyjnych
obligacji długoterminowych w strefie euro zmniejszała się znacznie od 2010 roku osiągając
bardzo niski poziom, co stanowiło dowód dużego zaufania rynków do Litwy.
W 2013 roku w raporcie dotyczącym kryterium konwergencji na temat inflacji na
Łotwie wykazano, że w okresie 12 miesięcy do kwietnia 2013 roku na Łotwie średnia stopa
inflacji wynosiła 1,3%., czyli znacznie poniżej wartości referencyjnej wynoszącej 2,7%.
Oznacza to, że kraj spełniał kryterium stabilności cen.
Kryterium stabilności cen natomiast stanowi, iż w żadnym państwie Unii
Gospodarczo-Walutowej zharmonizowany wskaźnik inflacji nie może przewyższyć średniej
stopy inflacji wyliczonej w trzech krajach wyróżniających się najniższym poziomem tej
stopy, o więcej niż 1,5 punktu procentowego.
W
czerwcu
o Konwergencji
2014
2014,
roku
oceniając
Europejski
kryterium
Bank
Centralny
stabilności
cen
opublikował
Raport
stwierdzono,
iż
w
dwunastomiesięcznym okresie referencyjnym do kwietnia 2014 roku inflacja w Unii
Europejskiej była osłabiona, a to z powodu niskiego wkładu cen energii i żywności oraz
niskiej aktywności gospodarczej w większości państw. Wartość referencyjna dla kryterium
stabilności cen wynosiła 1,7%; obliczono ją przez dodanie 1,5 pkt. proc. do nieważonej
średniej arytmetycznej stóp inflacji HICP za 12 miesięcy na Łotwie (0,1%), w Portugalii
(0,3%) i w Irlandii (0,3%).
Oceniając poziom inflacji w Estonii w momencie przystąpienia do euro, zauważono,
iż jest ona zmienna. Z raportu o konwergencji Europejskiego Banku Centralnego wynikało, iż
12 miesięczna stopa inflacji w Estonii w 2008 roku wynosiła 10,6%, na co wpływ miał wzrost
gospodarczy, któremu towarzyszyły szybkie wzrosty cen. W 2010 roku, kiedy gwałtownie
ceny spadły, wskaźnik stopy inflacyjnej pokazywał ujemną wartość 0,7%. Wpływ na to miał
spadek dynamiki rozwoju gospodarczego w roku 2009, co skutkowało redukcją wydatków
wewnętrznych w Estonii.
4
Warto podkreślić, iż po wstąpieniu do Unii Europejskiej wartość zharmonizowanego poziomu
inflacji w Estonii była powyżej zalecanej wartości referencyjnej. Z danych Eurostatu wynika,
iż inflacja w Estonii
jest prowadzona do niższych poziomów poprzez politykę stóp
procentowych, jednak estońska gospodarka i jej wysokie tempo rozwoju wywołuje szybki
wzrost cen. Według Eurostatu, w 2012 roku ceny konsumpcyjne w Estonii osiągnęły poziom
85,8 proc. poziomu cen średniej unijnej.
Europejski Bank Centralny w raporcie o konwergencji wyraził pozytywną ocenę w aspekcie
inflacyjnym Estonii.
Litwa natomiast ubiegała się o przyjęcie do strefy euro już w 2007 roku, jednak
Komisja Europejska uznała wówczas, że jest to niemożliwe ze względu na
inflację,
nieznacznie przekraczającą dopuszczalny limit.
,,Wzrost cen na Litwie w roku 2001 oraz 2002 był bardzo niski. W roku 2003 nawet pojawiła
się deflacja na poziomie 1,1%. W roku 2003 nastąpił dynamiczny wzrost PKB utrzymujący
się w kolejnych latach. Widać, że trend ten pociągnął za sobą wzrost cen. W roku 2008
inflacja była juz dwu cyfrowa - 11,1%. Szczęśliwie w roku 2009 spadła juz do poziomu 4,2%
i w kolejnych latach nie przekraczała 5%.” (http://euro-dane.com.pl/litwa, data dostępu:
31.05.2015).
Analizując przebieg inflacji w Estonii, Litwie i na Łotwie, należało z pewnością wziąć
pod uwagę bardzo silny realny wzrost gospodarczy mierzony PKB brutto, przy jednoczesnym
występowaniu takich czynników jak: silny wzrost wynagrodzeń przekraczający poziom
wydajności pracy, nadmierny wzrost popytu, wzrost światowych cen żywności i energii, co
sumarycznie doprowadziło do przegrzania gospodarki i spadku jej konkurencyjności.
(Europejski Bank Centralny, 2010).
Ponadto Estonia, chcąc wejść do strefy euro, nie mogła być objęta procedurą
nadmiernego deficytu, która związana jest z przekroczeniem wskaźników odnoszących się do
sektora instytucji rządowych i samorządowych. Wskaźniki te wynoszą 3% PKB w
odniesieniu do deficytu oraz 60% PKB w odniesieniu do zadłużenia, w przypadku Estonii
deficyt budżetowy w 2009 roku wyniósł -1,7 % PKB, natomiast wskaźnik zadłużenia w 2009
roku wyniósł 7,2% PKB.
Europejski Bank Centralny, który wydaje ocenę pozytywną pozostawania w
europejskim mechanizmie walutowym w przypadku Estonii potwierdził, iż kurs korony
estońskiej nie ulegał wahaniom, co wynikało z niezmiennej polityki kursowej. Ze względu na
fakt, iż w okresie przebywania w ERM II zakazana jest samowolna dewaluacja waluty
5
krajowej względem euro, Estonia nie zdewaluowała z własnej inicjatywy centralnego kursu
korony estońskiej wobec euro.
3. Członkostwo Estonii w Unii Gospodarczej i Walutowej
Estonia, Łotwa i Litwa wstąpiły do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku. Stało się to
początkiem procesu integracji realizującej późniejsze wprowadzenie wspólnej waluty na
mocy Traktatu Akcesyjnego. Przed przystąpieniem do Unii Europejskiej Estonia była
wytypowana na lidera we wprowadzaniu standardów krajów zachodnich poprzez
zastosowanie podatku liniowego, szybką informatyzację kraju i rozwój infrastruktury, przez
co pierwotnie zakładano, że zdoła przyjąć wspólną walutę europejską w 2007 roku. Te
oczekiwania nie zostały jednak spełnione z powodów makroekonomicznych i systemowych,
co zostało wykazane w raporcie o konwergencji opublikowanym 12 maja 2010 roku przez
Komisję Europejską i Europejski Bank Centralny. (Doświadczenia Estonii …, 2011, s. 15).
Estonia przyjęła ostatecznie wspólną europejską walutę w dniu 1 stycznia 2011 roku,
co było efektem prowadzonej przez ten kraj konsekwentnej polityki integracyjnej. Od
momentu uzyskania niepodległości (w 1991 roku) po rozpadzie Związku Socjalistycznych
Republik Radzieckich, Estonia konsekwentnie dążyła do zacieśniania więzi z krajami Europy.
Przyjęcie wspólnej waluty było elementem oderwania się od radzieckiej przeszłości i otwarcia
się na Europę Zachodnią. Przykład Estonii był argumentem uzasadniającym dążenia przez
Litwę i Łotwę do podjęcia konsekwentnych działań mających na celu wprowadzenie wspólnej
waluty. Estonia, w porównaniu do Litwy i Łotwy, o wiele bardziej akcentowała podobieństwo
ekonomiczne i kulturowe do Europy Zachodniej.
Przyjęcie waluty euro w Estonii – kraju, którego gospodarka jest nastawiona na
eksport – pozytywnie wpłynęło na jej otwartą gospodarkę, poprzez wyeliminowanie ryzyka
kursowego związanego z wymianą waluty. Należy zaznaczyć, że eksport w Estonii stanowi
około 70 % PKB, a znaczący udział w wysokości 2/3 w transakcjach eksportowych mają
kraje Unii Europejskiej (Ziarkiewicz, 2011).
Różnice pomiędzy Estonią a Litwą i Łotwą uwidocznione były głównie poprzez różne
analizy gospodarcze, a także rankingi oceniające sytuację społeczno-gospodarczą. Według
danych Eurostatu w 2010 roku PKB Estonii na mieszkańca wynosił 65% średniej unijnej,
podczas gdy Litwy i Łotwy odpowiednio 58% i 52%. W rankingu innowacyjności gospodarek
unijnych w 2010 roku Estonia zajmowała 14. miejsce natomiast Łotwa i Litwa odpowiednio
27. (ostatnie) i 25 (Ziarkiewicz, 2011).
6
Estonia była krajem należącym do bardzo szybko rozwijających przed kryzysem
gospodarczym. W 2009 roku wskutek kryzysu odnotowano w Estonii wysoki spadek PKB
(-14,3% w stosunku do roku 2008). W 2010 i 2011 roku gospodarka estońska rozpoczęła fazę
rozkwitu. W tych latach dużego znaczenia nabierał napływ bezpośrednich inwestycji
zagranicznych do Estonii, z uwagi na rosnącą atrakcyjność inwestycyjną tego regionu.
Sytuacja demograficzna w Estonii w latach 2004-2009 była jedną z dwóch istotnych
przyczyn kryzysu gospodarczego, który wystąpił w pierwszym kwartale 2009 roku. W okresie
wspomnianych pięciu lat liczba ludności zmniejszyła się z 1,351 mln osób do ok. 1,325 mln,
o około 26 tys., co stanowi ok. 2% populacji państwa. Drugim czynnikiem była wysoka
emigracja do krajów tzw. starej Unii Europejskiej (U15) w rozpatrywanym okresie, która
wyniosła ok. 20 tys. mieszkańców. Spowodowało to spadek liczby ludności, a tym samym
spadek liczby osób pracujących, w efekcie czego nastąpił ogromny wzrost przeciętnego
wynagrodzenia z 7400 koron brutto do 13 117 koron brutto. W konsekwencji pogorszyła się
konkurencyjność na tle innych państw. Na przełomie 2006 i 2007 roku uwidocznione było
zmniejszenie napływu inwestycji zagranicznych poprzez wycofanie już rozpoczętych
inwestycji oraz brakiem lokowania nowego kapitału zagranicznego.
Czynnikiem, który zadziałał w zakresie redukcji efektów kryzysu była sprawność
Estończyków w staraniach o dotacje. Aż 80% środków unijnych przewidzianych w budżecie
UE na lata 2009- 2013 zostało zakontraktowanych i wydanych przez Estończyków (Wójcik,
2008). Mimo kryzysu gospodarczego w 2009 roku sytuacja finansowa w Estonii nie
pogorszyła się na tle innych krajów. W 2011 roku odnotowano 1% nadwyżki salda sektora
instytucji rządowych i samorządowych. Jest to rezultat długotrwałego i konsekwentnego
przestrzegania budżetowych zasad ostrożności fiskalnej (Nadchodząca burza. Raport z
transformacji, 2012). Skutkiem takiej polityki było utrzymywanie niskiego poziomu długu
publicznego zarówno w okresie przedkryzysowym, jak i w latach 2009-2010. Była to polityka
pozostająca w widocznym kontraście względem sytuacji większości państw Unii
Europejskiej, a zwłaszcza Litwy i Łotwy. O ile dług Łotwy wzrósł w latach 2007–2010 z 9%
do 45% PKB, dług Litwy z 17% do 37% PKB, to w przypadku Estonii relacja długu
publicznego do PKB wzrosła zaledwie z 4% do 8% PKB, przy czym łączne aktywa finansowe
państwa przekraczały w 2010 roku wartość długu publicznego (Doświadczenia Estonii…,
2011).
7
4. Sytuacja makroekonomiczna w Estonii
J. A. Estey (1959; s. 111) uważa że: cykl koniunkturalny to zjawisko występowania w
gospodarce
wahań
koniunktury w okresach
kilkuletnich
przy utrzymującym
się
długookresowym trendzie wzrostu gospodarczego. Najczęstsze mierniki wykorzystywane do
badania koniunktury w gospodarce to: dynamika PKB, poziom zatrudnienia, zmiany ceny,
wielkość eksportu i importu, wskaźniki rynku kapitałowego (indeksy giełdowe), nakłady
inwestycyjne i zapasy przedsiębiorstw, dochody i wydatki ludności, obroty i zyski
przedsiębiorstw.
Kształtowanie się sytuacji makroekonomicznej w Estonii w latach 2004 - 2014
odpowiada trzem fazom cyklu koniunkturalnego:
1)
rozkwitowi gospodarki (ang. boom ),
2)
załamaniu gospodarki (ang. bust),
3)
ożywieniu gospodarki (ang. recovery).
Wspomniany dziesięcioletni okres, uwzględniając fazy cyklu koniunkturalnego,
można podzielić na trzy części:
1)
2004 - 2007 rozkwit gospodarczy,
2)
2008 - 2010 kryzys gospodarczy i mocny okres załamania gospodarki,
3)
2011 - 2014 ożywienie gospodarki.
Podczas analizy czynników makroekonomicznych wyodrębniono pięć istotnych
wskaźników gospodarczych (http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ceny-handel/wskaznikicen/zharmonizowane-wskazniki-cen-konsumpcyjnych-hicp,4,2.html,
data
dostępu:
31.05.2015):
1. Inflację pokazaną przez zharmonizowany wskaźnik cen – HICP (ang. Harmonised
Index of Consumer Prices),
2. Dynamikę PKB na osobę,
3. Stopy procentowe,
4. Stopę bezrobocia,
5. Realny dochód do dyspozycji na osobę.
• Inflacja pokazana przez zharmonizowany wskaźnik cen – HICP
Unia walutowa likwiduje ograniczenie dyskryminacji cenowej, czyli wprowadzenie
różnych cen dla tego samego dobra. Przejrzystość cen powoduje, że przedsiębiorstwa łatwiej
8
identyfikują miejsca, gdzie ceny są dużo wyższe za to samo dobro. Zwiększanie podaży
spowoduje spadek cen w miejscach, gdzie były one zawyżone. Zaostrzenie konkurencji i
zmniejszenie możliwości dyskryminacji cenowej stanowią korzyść utworzenia unii
walutowej. Część z cen dóbr i usług pozostanie bez zmian, ponieważ koszty transportu mogą
przewyższać różnice w cenie pomiędzy krajami. Do tego koszyka dóbr możemy zaliczyć
dobra, które muszą być konsumowane na miejscu np. obiady w restauracji, nieruchomości.
Dlatego ceny tych dóbr mogą się utrzymywać niezależnie od wprowadzania nowej wspólnej
waluty. Właśnie na Łotwie można było
zaobserwować największy wzrost cen
konsumpcyjnych, większy od średniej strefy euro o ok 27%, na drugim miejscu znajdowała
się Estonia z wynikiem ok 24% większym od strefy euro oraz najmniejszym wzrostem cen w
porównaniu do 19 państw strefy euro była Litwa, ok 21% więcej niż strefa euro. Przekładało
się to na średnioroczny indeks wzrostu cen o 4,7% na Łotwie, 4,2% w Estonii i 4,0% na
Litwie. Jak pokazuje rysunek 1, największy wzrost cen wystąpił w latach 2007 i 2008 podczas
kryzysu gospodarczego, gdzie wiele osób zdecydowało się wyjechać do pracy do tzn. starej
Unii Walutowej, co spowodowało wstrzymanie inwestycji krajowych, wycofanie się wielu
inwestorów zagranicznych i znaczny wzrost cen i płac zarówno w Estonii, na Łotwie i Litwie.
Eliminacja wahań kursu walutowego korzystnie wpływa na wymianę handlową, na
intensyfikację kontaktów gospodarczych i na eliminację kosztów wymiany walut.
Rys. 1. Zharmonizowany indeks cen konsumpcyjnych (2005=100)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
9
Zwiększenie stabilności makroekonomicznej całego regionu jest bardzo korzystnym
czynnikiem
w
długiej
perspektywie
rozwoju
gospodarczym
obszaru.
Dodatkowo
zmniejszenie stóp procentowych wpływa na decyzje o rozpoczęciu inwestycji i pozyskaniu
finansowania, co w konsekwencji przyspiesza tempo wzrostu PKB (Montiel, Serven, 2006).
Stabilność możemy oceniać przez takie czynniki jak: wysokość stóp procentowych, stopień
zrównoważania bilansu obrotów bieżących czy finansów publicznych. W krajach, gdzie stopy
wzrostu gospodarczego są wysoce niestabilne wzrost PKB jest wolniejszy, co zostało
potwierdzone badaniami przez Hnatowską i Loayza (2004). Przyczyn tej negatywnej
zależności jest kilka: po pierwsze, niestabilność ścieżki wzrostu prowadzi do obniżenia
nakładów inwestycyjnych, które opierają się zarówno na aktualnych jak i na przyszłych
przychodach, ponadto częściej wybierane są projekty krótkookresowe niż długookresowe. Po
drugie, w pracach badawczych potwierdza się negatywny wpływ wahań wzrostu na
inwestycje w kapitał ludzki, co w dużej mierze oddziałuje na poziom wzrost PKB.
Rezygnacja z narodowej waluty przyczynia się do wzrostu wiarygodności, co przekłada się na
wzrost oceny ratingowej danego państwa. Prawie wszystkie państwa zanotowały
podwyższenie ratingów po przystąpieniu do strefy euro (jedynym wyjątkiem były Włochy,
których oceny zostały utrzymane lub obniżone).
• Dynamika Produktu Krajowego Brutto na osobę
Przyjęcie wspólnej waluty może być czynnikiem przyciągającym kapitał zagraniczny
jak i decydującym o rozpoczęciu inwestycji krajowych. Ponadto wolumen wymiany
handlowej zwiększa się i następuje integracja rynków finansowych. Te wymienione pośrednie
korzyści przyjęcia euro można nazwać szansami, ponieważ to stopień przygotowania do
przyjęcia nowej waluty przez gospodarkę warunkuje przełożenie się na wzrost tempa
produktu krajowego brutto (rys. 2).
10
Rys. 2.
PKB/osobę dla Litwy, Łotwy i Estonii i strefy euro EA-16 (dla 16 państw)
w latach 1995-2013 wyrażone w euro
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
• Stopy procentowe
Wysoką wiarygodność państwa strefy euro zawdzięczają w dużej mierze
wiarygodności polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego, który niejako
odziedziczył wiarygodność z niemieckiego banku centralnego – Deutsche Bundesbanku (rys.
3).
11
Rys 3. Krótkoterminowe stopy procentowe dla Litwy, Łotwy i Estonii i strefy euro EA16 (dla 16 państw)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
Niższe stopy oznaczają mniejszy koszt pozyskania kapitału dla przedsiębiorstw, a tym
samym wyższe współczynniki stopy zwrotu z inwestycji. Jak przedstawia rysunek 3 stopy
procentowe w krajach ustabilizowały się na niskim po wejściu do strefy euro od 2011 roku.
• Stopa bezrobocia
Poniższy rysunek przedstawia stopę bezrobocia w Estonii, Łotwie i Litwie oraz w
strefie euro EA-16. Najniższe bezrobocie w Estonii występowało w listopadzie 2007 roku i
wynosiło 4%, następnie obserwujemy mocny wzrost bezrobocia w okresie do kwietnia 2010
roku, gdzie osiągnęło wartość 19% i znowu zaczęło spadać w okresie od 2010 do 2014 roku
zbliżając się wysokością do poziomu 6,4% pod koniec roku 2014.
12
Rys. 4. Stopy bezrobocia dla Estonii, Litwy, Łotwy i Estonii i strefy euro
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
Rysunek 4 przedstawia stopę bezrobocia w Estonii, Łotwie i Litwie oraz w strefie euro
EA-16. Najniższe bezrobocie w Estonii występowało w listopadzie 2007 roku i wynosiło 4%,
następnie obserwujemy mocny wzrost bezrobocia w okresie do kwietnia 2010 roku, gdzie
osiągnęło wartość 19% i znowu zaczęło spadać w okresie od 2010 do 2014 roku zbliżając się
wysokością do poziomu 6,4% pod koniec roku 2014.
• Realny dochód do dyspozycji na osobę
W krajach z derogacją największe obawy są skoncentrowane wokół siły nabywczej
dochodów obywateli kraju przystępującego do strefy euro. Jest to spowodowane tym, że
zmiana waluty może przełożyć się na wysoką inflację w okresie po akcesji nowej waluty, a
tym samym obniżyć realne dochody obywateli. Ze względu na chęć podkreślenia aspektu
społecznego przyjęcia nowej waluty to właśnie kryterium siły nabywczej pieniądza zostało
przyjęte jako najbardziej istotne w niniejszej pracy.
13
Rys. 5. Realne dochody do dyspozycji na mieszkańca dla Estonii, Litwy i Łotwy
wyrażone w euro
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
Estonia, tak jak Litwa i Łotwa, w 2011 roku osiągnęły wysokie tempo rozwoju
gospodarczego ze względu na popyt krajowy, a także wzrost wydatków publicznych. Tym
samym stały się gospodarkami rozwijającymi się szybciej na tle innych krajów Europy
Środkowej i Wschodniej. Wpływ na to miało również zwiększenie się nakładów
inwestycyjnych.
Jedną z głównych przyczyn wzrostu gospodarczego w krajach nadbałtyckich, w tym
w Estonii, były wydatki inwestycyjne jako skutek odroczonych inwestycji. W Estonii
uwidocznione zostało zwiększenie kredytów wewnątrz-korporacyjnych, na Litwie i Łotwie
natomiast to zyski miały silne oddziaływanie na wydatki inwestycyjne.
Popyt krajowy stał się bodźcem wzrostu gospodarczego w 2011 roku,
jednak
z perspektywy wcześniejszych lat w Estonii, na Litwie, czy na Łotwie to właśnie spadek
konsumpcji oraz inwestycji wywołał silny kryzys na tych terenach.
Pomimo dużych wzrostów obserwowanych w ostatnich kwartałach, PKB w trzecim
kwartale 2011 roku było w krajach nadbałtyckich o ponad 10% niższe niż pod koniec 2007
roku (Analiza sytuacji gospodarczej …, 2012). Oddziaływanie zwiększenia konsumpcji na
dynamikę PKB zostało osłabione poprzez zwiększenie importu w tych krajach, z kolei
dynamika importu na PKB osłabiona została poprzez wysoki wzrost eksportu. Efektem tego
procesu ekonomicznego było zmniejszenie się inwestycji zagranicznych, ponieważ inwestor
14
ze ,,starej” EA – 16, który rozważał rozpoczęcie inwestycji na obszarze Estonii po wzroście
wskaźnika cen i usług zobaczył, że inwestycja przestaje być opłacalna, dlatego wiele
inwestycji zostało wycofanych lub wstrzymanych. Dodatkowo wpłynęło to na decyzję
inwestorów krajowych o zmniejszeniu inwestycji w kraju.
W 2011 roku na Litwie, Łotwie i Estonii został uwidoczniony wzrost wydatków
gospodarstw domowych, w ślad za tym nastąpiła poprawa sytuacji na rynku pracy, choć stopa
bezrobocia wciąż była wysoka. Czynnikami tego procesu niewątpliwie była ,,migracja
bezrobocia”, jak również dotacje z Funduszu Spójności Unii Europejskiej na lata 2008-2014.
W tym momencie Estonia stoi przed szansą wykorzystania nowej kwoty środków z funduszy
strukturalnych, która jest obecnie przydzielana na lata 2014-2020. Wysoki stopień
wykorzystania środków przez Estonię sprawia, iż Estonia ma szansę wyrównać poziom PKB
na mieszkańca do średniej panującej w całej Unii Europejskiej.
5. Szanse i zagrożenia związane z wejściem do strefy euro
Poddając ocenie szanse i zagrożenia, które wypływały z wprowadzenia wspólnej
waluty w Estonii wyciągnąć można kilka wniosków. Przyjęcie wspólnej waluty oznaczało
zmniejszenie kosztów związanych z transakcjami z krajami ze strefy euro, ze względu na brak
obowiązku wymiany waluty. W Estonii kraje członkowskie Unii Europejskiej stanowiły w
latach 2001-2009 ok. 80% odbiorców eksportu. Większość bezpośrednich inwestycji
zagranicznych w Estonii miało swoje źródło w Szwecji (29%), Finlandii (24%), Szwajcarii
(8%), Irlandii (5%). Wśród tych partnerów jedynie Finlandia oraz Irlandia to kraje
korzystające z euro. Wspólna waluta wpływ ma na intensyfikację wymiany handlowej z
krajami ze strefy euro. Przystąpienie do strefy euro oznaczało także zmniejszenie wystąpienia
ryzyka wahań wzajemnych kursów walut krajów (http://www.eestipank.info/, data dostępu:
30.06.2010).
Dla Estonii, tak jak dla Litwy i Łotwy, najważniejszą korzyścią, jaką niesie za sobą
wejście do strefy euro, było niewątpliwie osiągnięcie wymiernych korzyści politycznych oraz
– w drugiej kolejności – korzyści ekonomicznych. Nadrzędnym celem w integracji jest
wykształcenie w krajach Unii Europejskiej poczucia współodpowiedzialności za rozwój
Europy jako całości (Gajewski, 2010, s. 173).
Przyjęcie wspólnej waluty miało doprowadzić do wzrostu stabilności i wiarygodności
makroekonomicznej dla całego obszaru strefy euro. Cel ten miał być osiągnięty poprzez
wyeliminowanie kosztów transakcyjnych wymiany walut narodowych, usunięcie ryzyka
15
wahań kursowych, zwiększenia transparentności i przejrzystości cen. Te czynniki miały się
przyczynić
do
integracji
rynków
finansowych,
wzrostu
wymiany
handlowej
międzynarodowej, zwiększenia nowych inwestycji krajowych jak i pozyskania inwestorów
zagranicznych. Te wymienione korzyści pośrednie miały na celu przyspieszenie wzrostu
gospodarczego i zwiększenie dobrobytu mieszkańców wspólnego obszaru walutowego.
Spadek kosztów transakcyjnych ponoszą zarówno osoby fizyczne wyjeżdżające za
granice, jak i przedsiębiorcy. Koszty transakcyjne wynoszą średnio od 2% do 5%
wymienianej kwoty. W skali całego obszaru walutowego oszczędności są ogromne, bo są
szacowane na poziomie od 0,4-1,0% PKB rocznie. Według oceny Mendizabala (2002) koszty
transakcyjne państw członkowskich strefy euro spadły o 0,69% łącznego PKB państw
członkowskich. W 2008 roku kwota zaoszczędzona poprzez spadek kosztów transakcyjnych
wyniosła ponad 63 mld euro. Zasoby osób zajmujące się wymianą walut zostały uwolnione i
skierowane do bardziej produktywnych sfer działalności bankowej (Gajewski, 2010, s. 174).
Koszty wynikające z wprowadzenia wspólnej waluty, w odróżnieniu do szans i
korzyści, w dużym stopniu skoncentrowane są już we wcześniejszej fazie. Tak jak w
przypadku korzyści, również pewne koszty mają charakter trwały. Odnosi się to głównie do
utracenia sposobności prowadzenia swobodnej polityki monetarnej tj. wykorzystania jako
stabilizatorów gospodarki: nominalnego kursu walutowego oraz stóp procentowych. W
przypadku Litwy, Łotwy i Estonii zastosowano powiązanie walut krajowych tych państw z
euro w ramach prowadzonej polityki kursu walutowego, co w sposób znaczący przyczyniło
się do spełnienia dostosowawczych kryteriów nominalnych.
Do kosztów wprowadzenia euro związanych z długim okresem zaliczano zmiany
odnoszące się do prowadzenia polityki fiskalnej w unii walutowej. Z uwagi na fakt wycofania
się krajów członkowskich unii z polityki pieniężnej stabilizującej narodowy cykl
koniunkturalny, polityka fiskalna pełniła rolę narzędzia służącego do zarządzania cyklicznymi
wahaniami. Związane jest to z prowadzeniem restrykcyjnej polityki fiskalnej zakładającej
utrzymywanie niskiego poziomu długu narodowego, co umożliwia działanie automatycznych
stabilizatorów oraz działań dyskrecjonalnych. Dodatkowo ograniczenie wahań nowej waluty
(zwiększenie jej stabilności i wiarygodności będących podstawowymi założeniami Unii
Gospodarczej i Walutowej, a także obawa przed internalizacją skutków wspomnianej polityki
przez pozostałych członków unii spowodowały konieczność ustanowienia zaostrzonych
kryteriów związanych z zadłużeniem państwa oraz deficytem budżetowym (są to kryteria
konwergencji Traktatu z Maastricht oraz postanowienia Paktu Stabilności i Wzrostu).
16
Koszty związane z odejściem od niezależnej polityki pieniężnej łączą się z
odpowiednią polityką pieniężną prowadzoną przez Europejski Bank Centralny dla gospodarki
kraju przystępującego (może wystąpić ryzyko długookresowego niedopasowania poziomu
stóp procentowych, którego przyczyną jest różny poziom rozwoju gospodarczego w
państwach członkowskich unii lub ryzyko niedopasowania cyklicznego, łączącego się z
brakiem pełnej synchronizacji cykli koniunkturalnych), a także od stopnia autonomiczności
krajowej polityki.
Po wprowadzeniu euro wynagrodzenie za pracę zwiększa się dużo bardziej niż jej
wydajność. Zwrócono uwagę, że na Litwie, mimo wysokiego wskaźnika intensywności
eksportu, wydajność siły roboczej wyniosła 1/3 średniej w strefie euro, natomiast niska cena
pracy wsparła konkurencyjność eksportu.
O zwiększeniu wynagrodzenia w tym kraju
przesądził wzrost płacy minimalnej w 2013 roku, co spowodowane było sytuacją na rynku
pracy. W przypadku Litwy dużo młodych osób emigrowało z kraju, a ok. 1/10 dorosłych osób
z powodu braku kwalifikacji nie podejmowało pracy. Na Litwie jak i na Łotwie obawiano się,
iż wprowadzenie wspólnej waluty nie tylko spowoduje wzrost cen, ale wprowadzenie waluty
podniesie koszty dla podatników. Obywatele krajów nadbałtyckich przed wprowadzeniem
euro obawiali się utraty tożsamości narodowej oraz w pewnym stopniu zahamowania
samodzielności gospodarczej.
6. Zakończenie
Doświadczenia z przygotowania Estonii do przyjęcia wspólnej waluty powinny być
wykorzystywane w krajach objętych jeszcze derogacją. Estońska gospodarka była na znacznie
niższym poziomie rozwoju gospodarczego niż państwa członkowskie strefy euro, jednakże
szybkie tempo wzrostu gospodarczego występujące jeszcze przed kryzysem z 2008 roku
zmniejszyło ten dystans. Dobre otoczenie biznesu przełożyło się na przyspieszenie rozwoju
estońskiej gospodarki, ponieważ Estonia należy do jednych z najbardziej liberalnych
gospodarek świata o wysokim stopniem otwartości. Każde spowolnienie gospodarcze w
krajach będącymi głównymi partnerami handlowymi bardzo silnie przekłada się na stan
gospodarki estońskiej.
Podczas kryzysu gospodarczego w Estonii nastąpił bardzo silny spadek produkcji,
który przełożył się na silny spadek zatrudnienia i wzrost bezrobocia. Dodatkowo kryzys
wpłynął na wyhamowanie szybkiego tempa wzrostu cen. Czynnikiem determinującym
17
procesy inflacyjne w Estonii był mechanizm izby walutowej (ang. Currency Board), który
pozbawił władze tego kraju możliwości prowadzenia autonomicznej polityki pieniężnej.
Długofalowe odwoływanie się do mechanizmu izby walutowej w Estonii było możliwe
poprzez prowadzenie restrykcyjnej polityki fiskalnej, której skutkiem było utrzymanie
niskiego poziomu długu publicznego zarówno w latach 2004 do 2008, jak i 2008 do 2011.
Problemem Estonii był utrzymujący się przed kryzysem deficyt na rachunku obrotów
bieżących oraz finansowanie pożyczkami z zagranicy. Opublikowane 12 maja 2010 roku
raporty o konwergencji Komisji Europejskiej, jak i Europejskiego Banku Centralnego dały
Estonii możliwość startu procesu wprowadzania euro. Komisja oceniając kryterium
stabilności cen wyraziła obawy co do spełnienia tego kryterium, które wynosiło : HICP =
1%, a w okresie od kwietnia 2009 do marca 2010 roku estoński wskaźnik średniomiesięcznej
stopy inflacji HICP wyniósł - 0,7%, co sprawiało, że była wyraźnie niższa od wartości
referencyjnej. Pozytywna była ocena dla stopnia spełniania kryterium fiskalnego, w 2009
roku deficyt wynosił 1,7% PKB Estonii. Wskaźnik długu publicznego brutto do PKB wyniósł
7,2% i był znacznie niższy od wartości referencyjnej wynoszącej 60% PKB. Również
kryterium mechanizmu ERM II nie budziło zastrzeżeń, ponieważ w Estonii nie istniał w 2009
roku rozwinięty rynek obligacji w koronach estońskich, a poziom długu publicznego był
niski. Obawy co do wzrostu cen okazały się słuszne, ponieważ po wprowadzeniu euro
wskaźnik HICP wzrósł o 0,4% w styczniu 2011 z poziomu -0,2% do wartości +0,2%.
W procesie przystępowania Estonii do wejścia do strefy euro należy zauważyć, iż
staranne działania przygotowawcze umożliwiły sprawne wprowadzenie euro do obiegu.
Dotyczyło to przede wszystkim wysokiej skali wcześniejszego zaopatrzenia detalistów w
euro, w tym także dostarczenia im w ramach tego procesu wczesnego zaopatrzenia (ang.
Sub-frontloadingu), gotowych zestawów monet euro. Istotne też było wczesne rozpoczęcie
wymiany walut w bankach komercyjnych i dodatkowo włączenie w ten proces urzędów
pocztowych, które to umożliwiły dotarcie z nową walutą do obszarów wiejskich. Ważnym
elementem były też zaangażowanie przedstawicieli istotnych środowisk w kraju i
przeprowadzenie szerokich działań informacyjnych oraz edukacyjnych, które w znacznym
stopniu wpłynęły na zrozumienie procesu i sprawne jego przeprowadzenie. Szczególnie
ważne działania na rzecz zwiększenia zaufania konsumentów do nowej waluty przełożyły się
na wprowadzenie porozumienia na rzecz uczciwych cen i ich transparentnego monitorowania,
zlecone przez Komisje Europejską. Poprzez wcześniejsze odpowiednie i zaplanowane
podjęcie działań informacyjnych i edukacyjnych, zmniejszyło się ryzyko negatywnego
nastawienia obywateli Estonii w momencie nadchodzących zmian i tym samym zostało
18
zwiększone zaufanie społeczne co do całego procesu. Jest to cenna informacja dla państw
objętych derogacją, że podstawowym celem w procesie wprowadzania euro jest zbudowanie
zaufania do nowej waluty poprzez szeroką, dostępną dla wszystkich obywateli informację
oraz edukację dla wszystkich.
Polska, jak również inne kraje, mogą czerpać z doświadczeń Estonii oraz innych
krajów, które w ostatnich latach przyjęły euro. W Polsce skala działań powinna być znacznie
większa i intensywniejsza na wszystkich etapach, szczególnie ważną wydaje się kwestia
logistyczna.
19
Literatura
Analiza sytuacji gospodarczej w krajach Europy Środkowej i Wschodniej (2012),
Narodowy Bank Polski, Warszawa.
Doświadczenia Estonii z procesu zamiany waluty krajowej na euro (2011), Narodowy
Bank Polski, Warszawa.
Estey J.A. (1959), Cykle koniunkturalne, Polskie Wydawnictwo Gospodarcze, Warszawa.
Gajewski P. (2010), Korzyści i szanse związane z przyjęciem euro [w:] Mechanizmy
funkcjonowania strefy euro, Narodowy Bank Polski, Warszawa.
Nadchodząca burza. Raport z transformacji, (2012) raport PwC w ramach XXII Forum
Ekonomicznego.
Raport o konwergencji (2010), Europejski Bank Centralny.
Wójcik C. (2008), Integracja ze strefą euro teoretyczne i praktyczne aspekty konwergencji
, PWN, Warszawa.
Ziarkiewicz P. (2011), Estonia w strefie euro,,, komentarze OSW”, numer 53.
Żelichowski R. (2010), Pierwsza pięciolatka – małe państwa Europy środkowo
wschodniej w Unii Europejskiej, Polska Akademia Nauk, Warszawa.
http://euro-dane.com.pl/litwa
http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ceny-handel/wskazniki-cen/zharmonizowanewskazniki-cen-konsumpcyjnych-hicp,4,2.html
https://www.pwc.pl/pl_PL/pl/publikacje/pwc_nadchodzaca_burza_raport_z_transformacji
.pdf
20
Spis rysunków
Rysunek 1 -
Zharmonizowany indeks cen konsumpcyjnych (2005=100)
Rysunek 2 – PKB/osobę dla Litwy, Łotwy i Estonii i strefy euro EA-16 (dla 16 państw) w
latach 1995-2013 wyrażone w euro
Rysunek 3 -
Krótkoterminowe stopy procentowe dla Litwy, Łotwy i Estonii i strefy euro
EA-16 (dla 16 państw)
Rysunek 4 – Stopy bezrobocia dla Estonii, Litwy, Łotwy i Estonii i strefy euro
Rysunek 5 -
Realne dochody do dyspozycji na mieszkańca dla Estonii, Litwy i Łotwy
wyrażone w euro
21