Pobierz artykuł - Język a Kultura
Transkrypt
Pobierz artykuł - Język a Kultura
Wstęp Rzadko nadarza się okazja wydawania tomu jubileuszowego renomowanych serii, ponieważ same jubileusze nie są częste. Okrągłe rocznice skłaniają do refleksji i podsumowań, kierując uwagę na dotychczasowe dokonania i potrzebę dalszych działań; prowokują do zastanowienia się nad prowadzoną do tej pory działalnością i jej konsekwencjami. W przypadku konwersatoriów z cyklu „Język a kultura” rozważania takie napawają optymizmem, który wynika z kilku powodów: idea konwersatoriów powstała ponad dwadzieścia lat temu, kiedy zainicjowano problem węzłowy 11.1 „Kultura narodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja”, kierowany przez wrocławskich uczonych – początkowo Czesława Hernasa, później zaś Mieczysława Klimowicza. Znalazło się grono zapaleńców (z Januszem Anusiewiczem na czele), którzy podjęli się organizowania cyklicznych spotkań; dwa ośrodki akademickie – Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz Uniwersytet Wrocławski – co roku organizowały spotkania w Kazimierzu nad Wisłą i Karpaczu, w których brali udział zarówno uczeni o ustalonej pozycji w nauce polskiej, jak i adepci nauki, doktoranci oraz studenci. Tematyka tych konwersatoriów koncentrowała się na zagadnieniach szeroko rozumianej lingwistyki kulturowej, co pozwalało na włączenie do spotkań nie tylko językoznawców, lecz także literaturoznawców, socjologów, filozofów i kulturoznawców. Dzięki temu zawsze dochodziło do prezentacji nowych pomysłów badawczych, podsumowań zakończonych badań i – co należy uznać za jeden z najważniejszych atutów konwersatoriów „Język a kultura” – niezwykle ciekawych dyskusji, ciągnących się niejednokrotnie długo w noc. Rzadką zaletą spotkań karpackich i kazimierskich była żelazna zasada obrad plenarnych – nie organizowaliśmy sekcji, tak więc każdy mógł zarówno wysłuchać wszystkich referatów, jak i dyskutować nad nimi bądź przysłuchiwać się ożywionej wymianie opinii. Udokumentowany dorobek naukowy spotkań karpackich i kazimierskich jest bogaty: stanowią go dwie serie wydawnicze – Etnolingwistyka, tzw. czerwona seria lubelska (licząca już dwadzieścia tomów), i Język a Kultura, tzw. biała seria wrocławska (jej tom 20 właśnie oddajemy do rąk Czytelników), a także monografie, doktoraty i habilitacje uczestników, którzy uznali konwersatoria za forum dyskusyjne pomocne w realizacji własnych tematów badawczych. Język a Kultura 20, 2008 © for this edition by CNS druk_JaK_20.indd 7 2008-06-06 10:14:48 8 Wstęp Cztery lata temu, w 2004 roku, ukazał się w tomie 20 czerwonej serii lubelskiej wspólny tekst Jerzego Bartmińskiego i Anny Dąbrowskiej pod tytułem O konwersatorium „Język a kultura” – z okazji jubileuszu1. W niniejszym Wstępie piszę o jubileuszu obchodzonym w czerwcu 2006 roku – taka sytuacja wymaga więc komentarza. W pewnym momencie – oprócz regularnie organizowanych przez polonistykę UMCS i polonistykę wrocławską konwersatoriów z cyklu „Język a kultura” – pojawiło się zainicjowane przez grupę osób z UMCS konwersatorium „Światy za słowami” dotyczące bardzo zbliżonej problematyki. Pisząc tekst o jubileuszu konwersatoriów karpackich i kazimierskich, nie braliśmy początkowo pod uwagę spotkań „Światy za słowami”. Później jednak – na życzenie organizatorów tych konwersatoriów – zdecydowaliśmy się połączyć oba cykle spotkań w jeden, by nie rozpraszać wspólnego dorobku. Wyjaśnia to, dlaczego tom 20 czerwonej serii lubelskiej (dedykowany Januszowi Anusiewiczowi) i tom 20 białej serii wrocławskiej są publikacjami jubileuszowymi. Czterdzieste jubileuszowe konwersatorium z cyklu „Język a kultura” odbyło się wyjątkowo we Wrocławiu w dniach 2–4 czerwca 2006 roku. Ze względu na niecodzienny charakter spotkanie to zorganizowane było na innych zasadach niż zwykle. Przede wszystkim nie wybraliśmy jednego tematu, wokół którego koncentrowałyby się wygłaszane referaty (jak to zwykle było praktykowane), lecz zaproponowaliśmy wystąpienia konkretnym osobom, prosząc, by zechciały podsumować dawniejsze dokonania lub też przedstawić nowe spojrzenie na daną problematykę. Decyzja taka wynikała z chęci przedstawienia najważniejszych problemów badawczych, które pojawiły się w ciągu wielu lat na naszych konwersatoriach. Oczywiście nie wszystkie poruszane niegdyś zagadnienia mogły być ponownie omówione. Zaproszenie do wygłoszenia referatów zechcieli przyjąć wybitni uczeni, którym wcześniejsze konwersatoria zawdzięczają wysoki poziom naukowy i od których wiele się nauczyliśmy. Odstępstwem od corocznej rutyny karpacko-kazimierskiej było także zorganizowanie konwersatorium we Wrocławiu (zdarzyło się to po raz pierwszy w długiej historii tych spotkań). Wszystkie te decyzje miały podkreślić uroczysty charakter jubileuszu. Lingwistyka kulturowa „przyjmuje język danej społeczności za podstawę rozważań, punkt wyjścia opisu kultury” – pisze Ewa Kołodziejek w zamieszczonym w tym tomie opracowaniu. I takie właśnie spojrzenie charakteryzuje pozostałych badaczy. Prace Jerzego Bartmińskiego, Renaty Grzegorczykowej, Renaty Przybylskiej oraz Ryszarda Tokarskiego poświęcone są rozważaniom teoretycznym. Pierwszy z zamieszczonych w tomie tekstów to ciekawy i przynoszący wiele informacji o dokonaniach etnolingwistyki artykuł Jerzego Bartmińskiego, opo1 J. Bartmiński, A. Dąbrowska, O konwersatorium „Język a kultura” – z okazji jubileuszu, [w:] Punkt widzenia w języku i w kulturze, pod red. J. Bartmińskiego, S. Niebrzegowskiej-Bartmińskiej, R. Nycza, Lublin 2004, s. 359–377. W tekście tym zamieszczona jest również tabela konwersatoriów od początku do 2003 roku oraz imienna lista referentów, na której znajdują się 462 nazwiska. Język a Kultura 20, 2008 © for this edition by CNS druk_JaK_20.indd 8 2008-06-06 10:14:48 Wstęp 9 wiadającego się za terminem etnolingwistyka. Od dawna trwa na ten temat dyskusja, w której brał udział jeszcze śp. Janusz Anusiewicz, propagując termin lingwistyka kulturowa. Typologię publicznych wystąpień polityków proponuje Renata Przybylska, wychodząc od pojęcia zdarzenia komunikacyjnego i elementów, które się na nie składają. Opracowanie to stanowi istotny wkład do współczesnej wiedzy o języku polityki. Renata Grzegorczykowa kontynuuje i rozwija problematykę funkcji języka i tekstu, podkreślając konieczność odmiennego do nich podejścia ze względu na rozwój nauki, przede wszystkim psycholingwistyki. W oparciu o osiągnięcia tej dziedziny autorka omawia reprezentatywną funkcję języka. Ryszard Tokarski obszernie i bardzo interesująco pisze o pojęciu konotacji, jego rozwoju w ostatnich latach; rozważania te dotyczą roli konotacji w definiowaniu znaczeń. Problematyce aksjologii poświęcony jest artykuł Jadwigi Puzyniny, wybitnej badaczki wartości w języku. Rozważania na temat współczesnego rozumienia tego pojęcia zostały oparte na obszernym materiale – analizowane przykłady pochodzą z Korpusu języka polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN. Wielość użyć potwierdza ważność tego wyrazu dla współczesnych Polaków; w użyciach tych widoczne jest ponadto duże zróżnicowanie postaw. Wartościowanie w politycznej debacie medialnej jest przedmiotem rozważań Elżbiety Laskowskiej, analizującej wypowiedzi z programu telewizyjnego „Co z tą Polską?”. Autorka dochodzi do wniosku, że „politycy nie potrafią mówić precyzyjnie i oceniają rzeczywistość, zanim ją opiszą” – co wynika z badanego przez nią materiału językowego. Zjawiskom współczesnego języka polskiego i ich związkom ze zmieniającą się kulturą poświęcona jest duża grupa tekstów. Ich autorami są: Antonina Grybosiowa, Kazimierz Ożóg, Jadwiga Kowalikowa, Małgorzata Marcjanik, Irena Kamińska-Szmaj, Ewa Kołodziejek oraz Anna Dąbrowska. Kazimierz Ożóg analizuje ogólne tło przemian zachodzących we współczesnej polszczyźnie, zwracając uwagę na kosumpcjonizm, rolę mediów, wpływ techniki i amerykanizacji oraz postmodernizmu, których oddziaływanie na język polski uznaje za najważniejsze. Innej cesze współczesnego języka polskiego – wulgaryzacji i dewulgaryzacji – poświęciła tekst Jadwiga Kowalikowa. Autorka poddaje w nim analizie motywy, jakimi kierują się młodsi użytkownicy języka, gdy posługują się wulgaryzmami. Współczesna etykieta językowa jest przedmiotem rozważań wybitnej znawczyni tej problematyki Małgorzaty Marcjanik. W tekście tym badaczka zwraca uwagę na wielkie zmiany ewolucyjne dokonujące się na naszych oczach (sam tytuł jest wiele mówiący – Wielkie zmiany przyjdą jutro). Autorka podkreśla łatwo zauważalny „wielki tryumf prostactwa”. Antonina Grybosiowa rozważa problem współczesnej inteligencji (warstwy społecznej), kończąc swój tekst stwierdzeniem, że inteligentem jest ktoś, czyje działanie „wykracza poza zakres obowiązków zawodowych”. Język a Kultura 20, 2008 © for this edition by CNS druk_JaK_20.indd 9 2008-06-06 10:14:48 10 Wstęp Językowi polityki poświęcone są w niniejszym tomie dwa teksty – Ireny Kamińskiej-Szmaj i Elżbiety Laskowskiej. Pierwsza autorka koncentruje się na pokazaniu różnic między językiem polityki PRL i III RP, łącząc je z przemianami kulturowymi. Praca drugiej autorki – jak wskazano – dotyczy wartościowania. Na wpływ czynników pozajęzykowych na dobór leksyki pojawiającej się w słownikach języka polskiego zwracają uwagę Halina i Tadeusz Zgółkowie. Przedmiotem ich rozważań są wyrazy znane większości użytkowników języka, jednak albo nieumieszczane w słownikach (betlejemski, jerozolimski), albo objaśniane nieadekwatnie (człowiek, kapitalizm). Autorzy podkreślają, że praca leksykografa ma charakter kreatorski. Sposobowi mówienia wybranych subkultur poświęciła swój tekst Ewa Kołodziejek, zajmująca się mową więźniów, żołnierzy (głównie tzw. fali), kibiców piłkarskich, hip-hopowców oraz studentów. Anna Dąbrowska analizuje obszary tabuizowane we współczesnej kulturze polskiej, kładąc nacisk na dokonujące się w tym zakresie zmiany. Autorka pisze o innym podejściu do tabu w sferze prywatnej i innym w sferze publicznej, zwłaszcza medialnej. Tabu często bywa przekraczane, jednak w pewnych zakresach (np. życie seksualne, choroby, przekonania religijne) stale jest – mniej lub bardziej – respektowane. Teksty Larysy Pisarek, Michała Sarnowskiego i Hanny Burkhardt dotyczą zagadnień międzyjęzykowych i międzykulturowych. Larysa Pisarek omawia mało znane formy adresatywne języka białoruskiego, konfrontując je z formami rosyjskimi i polskimi. Hanna Burkhardt porusza problematykę przekładu literackiego, biorąc jako podstawę niemieckie przekłady Pana Tadeusza A. Mickiewicza, w których koncentruje się na kulturemach i wybieranych przez tłumaczy sposobach radzenia sobie z nimi. Michał Sarnowski analizuje użycia i funkcje kilku wyrazów rosyjskich we współczesnych polskich tekstach publicystycznych, stawiając pytanie o rolę rossiców we współczesnym widzeniu świata w kulturze polskiej i postulując konieczność takich badań. Grażyna Habrajska i Aleksy Awdiejew są autorami tekstów dotyczących gramatyki komunikacyjnej. Grażyna Habrajska pisze o normie (jawnej lub ukrytej) istniejącej w tekstach. Niezwykle interesującą propozycję przedstawia Aleksy Awdiejew, krytykując ogólnie przyjmowany podział według Morrisa na syntaktykę, semantykę i pragmatykę, co doprowadziło do wielu kłopotów interpretacyjnych w analizie tekstów oraz w opisie procesu komunikacji. Wyjściem z impasu w opisie komunikacji językowej jest przyjęcie jako jednostki operacyjnej opisu językowej jednostki komunikacyjnej, uwzględniającej zarówno treść przekazywanej informacji, jak i wykorzystane do tego środki formalne (przydatny jest tu układ predykatowo-argumentowy). Język a Kultura 20, 2008 © for this edition by CNS druk_JaK_20.indd 10 2008-06-06 10:14:49 Wstęp 11 Kognitywizm w lingwistyce reprezentuje tekst Iwony Nowakowskiej-Kempnej dotyczący sposobów wyrażania uczuć w języku. W tekście o językowym modelu komunikacji językowej Jolanta Maćkiewicz również stosuje podejście kognitywne, odtwarzając potoczną wiedzę na temat mówienia. O nieodłącznie związanym z relacją język a kultura zagadnieniu językowego obrazu świata piszą: Anna Pajdzińskia i Anna Tyrpa. Anna Pajdzińska powraca do wielokrotnie omawianego zjawiska metafory artystycznej, wskazując w przedstawianym tekście konieczność odwołania się do językowego obrazu świata przy interpretacji metafory. Stanowi badań nad językowym obrazem świata w gwarach poświęcona jest praca Anny Tyrpy, opisującej etnolingwistyczne dokonania w tym zakresie. Tom jubileuszowy serii Język a Kultura jest zbiorem znakomitych tekstów wybitnych uczonych. Cieszę się, że w ten sposób został podsumowany pewien etap badań. Anna Dąbrowska Język a Kultura 20, 2008 © for this edition by CNS druk_JaK_20.indd 11 2008-06-06 10:14:49