Agnieszka Gucka

Agnieszka Gucka
Kulturowo-etniczna integracja i dezintegracja Sarajewa
Sarajewo, nie bez racji, nazywane bywa europejskim Jeruzalem. To jedno z tych
nielicznych miejsc w Europie, gdzie przez stulecia stykały się z sobą i wzajemnie przenikały
cztery wielkie religie, kształtujące tożsamość i kulturowe dziedzictwo dzisiejszej Europy –
katolicyzm, prawosławie, islam i judaizm. Miasto to stanowiło żywy dowód, iż różne kultury
są w stanie nie tylko pokojowo obok siebie współistnieć, ale i tworzyć harmonijne,
wieloetniczne i wielowyznaniowe społeczeństwo. Chyba żadne inne miasto Europy, poza
Sarajewem, nie posiada rynku wokół którego, w odległości kilkuset metrów od siebie,
zlokalizowano meczet, synagogę, katolicki kościół i prawosławną cerkiew. Nowożytne
Sarajewo założone zostało w 1462 r. po podboju Bośni przez imperium osmańskie. Było więc
miastem muzułmańskim, wybudowanym we wschodnim stylu i według tureckich zasad.
Bośniaccy muzułmanie, stanowiący w początkowym okresie rozwoju miasta przeważającą
część jego mieszkańców, byli Słowianami, którzy przeszli na islam. System osmański
charakteryzował się wysokim stopniem religijnej tolerancji, wkrótce więc do miasta zaczęli
napływać katoliccy i prawosławni mieszkańcy pobliskich wsi, a ponieważ Sarajewo było
przede wszystkim miastem kupieckim, także i Żydzi (w 1492 r. władze tureckie z otwartymi
rękoma przyjęły grupę wygnanych z Hiszpanii Żydów sefaradyjskich). Miasto funkcjonowało
w systemie czterech mahali – obok najstarszej, muzułmańskiej dzielnicy Baščaršija, rozwijała
się mahala prawosławna, katolicka i żydowska. Strefa rynku stanowiła obszar wspólny dla
wszystkich mieszkańców Sarajewa, którzy bez względu na podziały etniczne i wyznaniowe
wchodzili ze sobą w stosunki handlowe i uczestniczyli w społecznym i kulturowym życiu
miasta. W 1878 r. Sarajewo, wraz z całą Bośnią, znalazło się pod panowaniem austriackim.
Zmienił się charakter zabudowy miasta, powstała pierwsza wieloetniczna dzielnica –
Marindvor. Austro-węgierski model społeczeństwa zakładał ograniczenie tożsamości
etnicznej i wyznaniowej do sfery prywatności oraz pełną asymilację na poziomie życia
publicznego. Ta pierwsza próba „europeizacji” Sarajewa okazała się trudna do
zaakceptowania dla muzułmanów, których spora część wyemigrowała w tym czasie do Turcji.
Zamordowanie w 1914 r. arcyksięcia Ferdynanda wywołało falę nienawiści skierowaną
przeciwko Serbom, umiejętnie podsycaną przez austriackie władze. Przyniosło to pierwszy w
dziejach miasta pogrom ludności prawosławnej. Lata Królestwa Jugosławii to początek
serbsko-chorwackiej rywalizacji o wpływy w Bośni i walki o „nawrócenie” bośniackich
muzułmanów na „pierwotną” wiarę chrześcijańską – katolicką lub prawosławną. Dla
Sarajewa to okres względnego spokoju, ale i narastania podskórnych napięć. Napływająca w
tym czasie do miasta z pobliskich wsi serbska młodzież nie znajdowała akceptacji wśród
rdzennych sarajewian, zaś bośniaccy muzułmanie, którym wmawiano, iż ich trwanie w
islamskiej wierze stanowi element tureckiego spisku, czuli się w mieście ledwo tolerowani.
Konflikt pomiędzy serbskimi czetnikami a chorwackimi ustaszami wybuchł z całą siłą w
latach II wojny światowej. Poza kolejnym pogromem Serbów, ustaszowskie rządy oznaczały
dla Sarajewa także całkowitą eksterminację społeczności żydowskiej. Titowski model
ponadnarodowego jugoslawizmu największe tryumfy święcił właśnie w Sarajewie. To tu,
według kolejnych spisów ludności, najszybciej powiększał się odsetek tzw. Jugosłowian, to tu
najszybciej zacierały się etniczne i religijne różnice, to tu następowała rzeczywista społeczna i
kulturowa integracja. Wszystko to, jak bańka mydlana, prysło na początku 1992 r. Idei
Sarajewa jako miasta zgody i tolerancji nie przekreślili jego mieszkańcy, zniszczył ją
„importowany” nacjonalizm i „wielka polityka”. Dziś, mimo pozorów normalności, Sarajewo
pozostaje miastem pokonanym i podzielonym – żywym oskarżeniem, do czego prowadzić
może akcentowanie różnic etnicznych i nacjonalistyczna ideologia.
Cultural and Ethnic Integration and Disintegration of Sarajevo
Sarajevo quite justly has long been known as Europe’s Jerusalem. It is one of the few
places in Europe where four major religions, Islam, Catholicism, Orthodoxy, and Judaism,
coexisted for centuries and shaped Europe’s identity and cultural heritage. The city was a
vivid example of peaceful coexistence of various cultures, as well as of multiethnic societies
well-known for their traditional harmony. We can hardly find another European city in which,
like in Sarajevo, a mosque, synagogue, Catholic church, and Orthodox church are located
around its Old Town square within a close distance of one another.
Modern Sarajevo was established as a city in 1462, when Bosnia was conquered by
the Ottoman rulers. It lived a peaceful life, with no major political or social upheavals, for the
next three centuries. But in 1878, under a new Austrian rule, an ethnic conflict began to
immerge. This conflict left many traces in the city, which we can see in closer investigation,
especially those originating at the turn of the 20th century. Arguments between Muslims,
Jews, adherents of Catholicism and Orthodoxy intensified during the two World Wars, in the
period of the First Yugoslavia, and also during Tito’s regime rule in the decades of
communism. These conflicts reached climax in the 1980s and 1990s, resulting in war in the
territory of Bosnia in 1992. It put an end to peace among many nations and religions both in
Sarajevo and in all Bosnia. Sarajevo of today is no longer a rich cultural mosaic, as it is
divided into Muslim and Serb parts. However, its authorities and younger generations of
citizens seek to bring a return of traditional splendor to the city. The future will show results
of their efforts.
/Trans. by Jacek Serwanski/