Rozwój systemu wsparcia ekoinnowacji szansą dalszego

Danuta Grodzicka – Kozak
Agnieszka Wojtach
Rozwój systemu wsparcia ekoinnowacji szansą dalszego zrównoważonego
rozwoju Polski.
Dotychczasowe czynniki wzrostu gospodarczego Polski w postaci relatywnie niskich kosztów
pracy, dostępności tanich surowców oraz akcesji do Unii Europejskiej ulegają powolnemu
wyczerpywaniu, dlatego też istnieje konieczność poszukiwania nowych źródeł przewagi
konkurencyjnej. Jedną z kluczowych dróg utrzymania stabilnego rozwoju gospodarczego może być
rozwój innowacji, prowadzących do restrukturyzacji przemysłu oraz wprowadzania nowych modeli
biznesowych, w tym nowych form organizacyjnych ukierunkowanych na zwiększenie efektywności
wykorzystania dostępnych zasobów.
Sprostanie wyzwaniom zrównoważonego rozwoju jest możliwe dzięki zintegrowaniu polityki
środowiskowej, gospodarczej i społecznej. Zasoby środowiska muszą być traktowane jak ograniczone
zasoby gospodarcze a kapitał przyrodniczy wykorzystywany w sposób pozwalający na zachowanie
funkcji ekosystemów w perspektywie długookresowej.1
W sytuacji, gdy kraje Unii Europejskiej stanęły w obliczu rozprzestrzeniającego się
wieloletniego kryzysu, którego istota i konsekwencje pozostają niezidentyfikowane2, rozwój
ekoinnowacji może stanowić szansę dla dalszego zrównoważonego rozwoju Polski. Identyfikacja
mocnych obszarów polskiej ekoinnowacyjności oraz istniejących barier w zakresie rozpowszechniania
i rozwoju ekoinnowacji, przegląd dotychczasowych polityk wspierania polskiej ekoinnowacyjności
oraz źródeł jej finansowania stanowić może podstawę do wyznaczenia dalszych kierunków działań
w dziedzinie innowacji środowiskowych.
Koncepcja ekoinnowacyjności pojawiła się w latach 90-tych wraz ze wzrostem świadomości
w zakresie zagrożeń środowiskowych i w ostatnich latach, wobec poszukiwania nowego, bardziej
zrównoważonego paradygmatu rozwoju gospodarczego, cieszy się ona coraz większą popularnością
wśród badaczy i władz publicznych.
Zgodnie z funkcjonującą definicją3 innowacją nazywamy wdrożenie w praktyce gospodarczej
nowego albo znacząco udoskonalonego produktu, usługi lub procesu, w tym także wdrożenie nowej
metody marketingowej lub organizacyjnej redefiniującej sposób pracy lub relacje firmy z otoczeniem.
Należy podkreślić, że nie każde nowe rozwiązanie jest innowacją – istotny jest aspekt wdrożeniowy
rozwiązania (zastosowanie). Z kolei nie każda innowacja musi być nowością, gdyż definicja nie
wskazuje czy proponowane rozwiązania mają być nowe w skali świata, danego rynku, czy też
rozpatrujemy je w obrębie danego przedsiębiorstwa. Wartym podkreślenia jest jednak fakt, że
oddziaływanie innowacji na gospodarkę zależy nie tylko od nowatorstwa rozwiązania ale również od
stopnia i tempa dyfuzji innowacji.
1
Ministerstwo Gospodarki http://www.mg.gov.pl, 01.07.2013r.
T. Geodecki, G. Gorzelak, J. Górniak, J. Hausner, S. Mazur, J. Szlachta, J. Zaleski, Kurs na innowacje. Jak
wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu, , Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej, Kraków, 2012,
str. 9
3
OECD, Eurostat, Podręcznik Oslo: zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, wydanie
trzecie, MNiSW, Warszawa, str. 48.
2
Innowacje, które poprawiają efektywność wykorzystania zasobów naturalnych w gospodarce,
zmniejszają negatywny wpływ działalności człowieka na środowisko lub wzmacniają odporność
gospodarki na presje środowiskowe których wynikiem lub celem jest znaczący i widoczny postęp w
kierunku osiągnięcia zrównoważonego rozwoju definiowane są jako ekoinnowacje4.
Wdrażanie nowych rozwiązań jest istotne zarówno dla państw rozwiniętych, które jako
zaawansowane technologiczne inwestują część zasobów w sektor B+R, jak również dla państw
średnio rozwiniętych, które średni poziom dochodu uzyskują poprzez włączenie istniejących w innych
państwach innowacji, wykorzystanie tanich zasobów ludzkich i oferowanie wysokiego zwrotu
z inwestycji dzięki niskiemu nasyceniu kapitałem. Kraje te są jednak zagrożone wpadnięciem w tzw.
„pułapkę średniego dochodu”. Imitacyjny model wzrostu wyczerpuje się, gdy państwo osiąga PKB na
osobę rzędu kilkunastu tysięcy dolarów. Jedynie przejście z imitacyjnego modelu wzrostu na model
opierający się na innowacjach i dalszej akumulacji technicznie zaawansowanego kapitału pozwoli
przejść państwom ze średnim dochodem do grona państw wysokorozwiniętych. W Europie przed
wyzwaniem zmiany modelu z imitacyjnego na inwestycyjny stoją nowe państwa członkowskie, w tym
Polska.5.
Według rankingu Eco-Innovation Scoreboard, mierzącym ekoinnowacyjność gospodarek
narodowych, w roku 2012 Polska zajęła przedostatnie miejsce spośród 27 krajów UE (wykres 1).
Wykres 1. Poziom ekoinnowacyjności gospodarek UE-27 w 2012r.
Źródło: Eco-Innovation Observatory6.
Ranking ten jest jedną z najczęściej przywoływanych w europejskich i polskich dokumentach
analiz poziomu ekoinnowacyjności poszczególnych gospodarek. Przygotowywany jest on w oparciu o
szereg wskaźników ujętych w indeksach, na które składają się7:
4
COM(2011) 899: KOMUNIKAT KOMISJI DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY,
EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW Innowacja
na rzecz zrównoważonej przyszłości – Plan działania w zakresie ekoinnowacji (Eco-AP), str. 3
5
M. Bukowski, A. Szpor, A. Śniegocki, Potencjał i bariery polskiej innowacyjności, Instytut Badań
Strukturalnych, Warszawa 2012, str. 3.
6
Eco-Innovation Observatory Pro Inno Europe (2012), Ekoinnowacje w Polsce, Komisja Europejska, Bruksela,
str. 7.





nakłady (inputs - rządowe wydatki środowiskowe i energetyczne B+R, liczba badaczy, zielone
inwestycje),
działania (activities - przedsiębiorstwa wprowadzające ekoinnowacje poprawiające
efektywność materiałową, energetyczną oraz posiadające certyfikat ISO 14001),
wyniki (outputs - patenty, publikacje, informacje w mediach na temat ekoinnowacyjności),
środowiskowe efekty wprowadzania ekoinnowacji (environmental outcomes - efektywność
wykorzystania energii, surowców, wody, emisyjność),
społeczno-gospodarcze efekty wprowadzania ekoinnowacji (socio-economic outcomes eksport produktów ekoinnowacyjnych, poziom zatrudnienia w branży, zwrot
z inwestycji ).
Badając strukturę poszczególnych wskaźników wygenerowanych dla Polski (gdzie wartość
wskaźnika równa 100 jest wartością średnią dla UE-27) można stwierdzić (wykres 2), że obszar
społeczno-gospodarczy oraz obszar środowiskowy, dotyczący efektów wprowadzania ekoinnowacji
były relatywnie najmocniejszymi obszarami polskiej innowacyjności. Najniższą z kolei wartość
wskaźnika prezentuje obszar nakładów, co wynika z niskiego poziomu wydatków na ogół działalności
badawczo-rozwojowej w Polsce.
Wykres 2. Wskaźniki ekoinnowacyjności Polska (2012).
Źródło: Eco-Innovation Observatory8
Analiza przyczyn niskiej pozycji Polski w rankingu ekoinnowacyjności pozwala na
wyodrębnienie głównych barier i zawodności rynku w zakresie wdrażania ekoinnowacji. Należy tutaj
podkreślić, że ekoinnowacje napotykają te same bariery co innowacje, jednak są one potęgowane
poprzez zawodność rynków w obszarze środowiska9.
7
http://www.eco-innovation.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=2&Itemid=34, 30 maja
2012r.;
8
http://www.eco-innovation.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=481&Itemid=69, 1 lipca
2013r.
9
A.B. Jaffe, R.G. Newell, R.N. Stravins, A tale of two market failures: Technology and environmental policy,
Ecological Economics, Elsevier, vol. 54(2-3), str. 164-174.
Przeprowadzona ankieta Eurobarometru10 (wykres 3) prezentuje podejście europejskich
małych i średnich przedsiębiorstw do ekoinnowacji. Analiza wyników pozwala stwierdzić, że do
najważniejszych barier możemy zaliczyć niepewny popyt rynkowy a także zagrożenie związane
z niepewnym lub zbyt długim zwrotem ze swojej inwestycji. Istotną barierą jest również brak środków
w przedsiębiorstwach, niewystarczający dostęp do istniejących dopłat i zachęt finansowych a także
brak finansowania zewnętrznego. Dodatkowo, wskazywany jest brak wykwalifikowanego personelu
i zdolności technicznych w przedsiębiorstwie a fakt zdominowania rynku przez zasiedziałe
przedsiębiorstwa oraz brak odpowiednich partnerów biznesowych nie stanowią wystarczającego
bodźca ekonomicznego do wdrażania ekoinnowacji.
Wykres 3. Bariery w zakresie rozpowszechniania i rozwoju ekoinnowacji przez MŚP UE-27.
Bardzo znaczące
Dość znaczące
Nieznaczące
Zupełnie nieznaczące
Brak współpracy z instytutami badawczymi i uczelniami wyższymi
13
Nie dotyczy
21
Brak odpowiednich partnerów biznesowych
16
Ograniczony dostęp do zewnętrznych informacji i wiedzy, w tym
brak dobrze rozwiniętych usług wsparcia technicznego
16
Zmniejszenie zużycia materiałów nie jest priorytetem innowacyjnym
17
24
27
27
Brak wykwalifikowanego personelu i zdolności technicznych w
przedsiębiorstwie
23
28
Blokady techniczne i technologiczne (np. stara infrastruktura
techniczna)
22
29
29
26
Obowiązujące przepisy i struktury nie zapewniają wystarczającej
zachęty do ekoinnowacji
25
Niewystarczający dostęp do istniejących dopłat i zachęt finansowych
19
9
25
18
9
32
Niepewny popyt rynkowy
34
20%
17
6
16
21
26
30
9
15
6
19
15
8
19
13
7
12
8
17
27
17
32
14
33
40%
8
20
20
36
0%
26
32
Niepewny zwrot z inwestycji lub zbyt długi okres zwrotu dla
ekoinnowacji
9
22
30
Brak środków w przedsiębiorstwie
22
23
29
31
20
26
21
Brak finansowania zewnętrznego
19
25
Rynek zdominowany przez zasiedziałe przedsiębiorstwa
Zmniejszenie zużycia energii nie jest priorytetem innowacyjnym
Nie wiem/Nie dotyczy
14
11
14
60%
11
80%
5
8
6
100%
Źródło: Eurobarometr Flash 315.
Wyniki ankiety Eurobarometru pokrywają się z wynikami badań przeprowadzonymi wśród
polskich przedsiębiorców. Jako najistotniejszą barierę wskazują oni przede wszystkim ograniczenia
finansowe i niepewność rynkową, zbyt wysokie koszty wdrożenia oraz trudności we współpracy.
Zwracają oni również uwagę na brak wiedzy wśród przedsiębiorców na temat ochrony środowiska
i nowych innowacyjnych technologii.11.
Podobnie problemy rozwoju sektora ekoinnowacji widzą naukowcy, którzy pośród barier
wymieniają brak funduszy na badania (w szczególności w fazie przedwdrożeniowej), wysokie koszty
10
11
Eurobarometr Flash 315: Podejście europejskich przedsiębiorców do ekoinnowacji, marzec 2011, str. 27-38.
Fundacja Partnerstwo dla Środowiska (2010)
pośrednie uczelni oraz brak zaangażowania partnerów biznesowych w finansowanie badań. Wskazują
oni również na brak bieżącej współpracy z przedsiębiorcami (informacji o profilach i szczegółach
działalności, w tym występujących problemach) oraz brak wiary przedsiębiorców w możliwości
polskich naukowców. Za istotne podają także problemy z prawami własności intelektualnej12.
Zidentyfikowane i przedstawione powyżej bariery muszą być rozpatrywane w kontekście
prowadzonych polityk wspierania ekoinnowacji oraz istniejących instrumentów wsparcia. Wspieranie
ekoinnowacyjności jest elementem realizacji Strategii „Europa 2020” oraz nowej odsłony ETAP (Plan
działań na rzecz technologii środowiskowych) - Planu działań w zakresie ekoinnowacji (EcoInnovation Action Plan, 2011r.). Wśród krajowych dokumentów strategicznych poświęconych
kwestiom ochrony środowiska i innowacyjności za podstawowe w tym obszarze należy wymienić:




Politykę ekologiczną państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do roku 2016 oraz
opracowywaną nowelizacją PEP,
Długookresową strategię rozwoju kraju Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności,
Politykę Energetyczna Polski do 2030 roku,
Średniookresową strategię rozwoju kraju Polska 2020 oraz ze zintegrowanymi strategiami o
charakterze horyzontalnym, w szczególności:
 Strategią „Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko” Perspektywa 2020 r. Cel 3.
Poprawa stanu środowiska. Wspieranie nowych i promocja polskich technologii
energetycznych i środowiskowych, Promowanie zachowań ekologicznych oraz
tworzenie warunków do powstawania zielonych miejsc prac,
 Strategią innowacyjności i efektywności gospodarki na lata 2011-2020.
Podmiotom planującym przeprowadzenie badań i wdrożenie innowacyjnych rozwiązań
w ochronie środowiska udostępnione zostały instrumenty finansowe m.in. w postaci środków UE
w Programie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko 2007-2013, Programie Operacyjnym
Innowacyjna Gospodarka czy Regionalnych Programach Operacyjnych. Dostępne są również środki
krajowe Narodowego oraz Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
(NFOŚiGW oraz WFOŚiGW), oferta Banku Gospodarstwa Krajowego, Banku Ochrony Środowiska
czy Aniołów Biznesu.
Za rozwinięty uznać można również system badań i wdrażania technologii
i rozwoju innowacyjności w Polsce z licznie występującymi sieciami badawczymi, inkubatorami
technologicznymi i akademickimi, akceleratorami technologii, preinkubatorami, centrami transferu
technologii, platformami technologicznymi, parkami naukowo-technologicznymi13. Promocja polityki
udzielania zielonych zamówień publicznych jest odpowiedzią na ciągle wzrastającą wartość zakupów
dokonywanych na podstawie procedur udzielania zamówień publicznych oraz dynamicznie
rozwijający się rynek eko-technologii14.
Działalność przedsiębiorców wspierana jest przez Polską Agencję Rozwoju
Przedsiębiorczości (PARP), której celem jest realizacja programów rozwoju gospodarki wspierających
działalność innowacyjną i badawczą małych i średnich przedsiębiorstw (MSP), rozwój regionalny,
12
E. Klugmann-Radziemska, Innowacje i ich wykorzystanie na rzecz środowiska, Forum „Ekologia – EdukacjaEkoinnowacje” NFOŚiGW, Warszawa 08.07.2013.
13
„Mapa Drogowa” Wdrażania Planu Działań na rzecz Technologii Środowiskowych w Polsce (KETAP), MŚ
2006
14
Zielone Zamówienia Publiczne. Praktyczny Podręcznik dla beneficjentów funduszy europejskich, MRR,
Warszawa 2008r str. 15
wzrost eksportu, rozwój zasobów ludzkich oraz wykorzystywanie nowych technologii (m.in. projekt
Klub Innowacyjnych Przedsiębiorstw, Krajowa Sieć Innowacji (KSI), Portal Innowacji) 15.
Niestety, pomimo prowadzonej polityki wsparcia ekoinnowacji i wymienionych instrumentów
wsparcia, w tym również dotacyjnego, Polska zaliczana jest do najmniej ekoinnowacyjnych krajów
w Europie. Przyczyną może być z pewnością ogólnie niski poziom innowacyjności gospodarki,
istniejąca baza badawczo-rozwojowa i jej wyniki, zachowawcze podejście polskich przedsiębiorców
do wdrażania nowatorskich rozwiązań, niska świadomość prawna oraz niechęć do korzystania z usług
doradczych16, jednak jako główny powód należy wskazać także brak koordynacji i systemowego
wsparcia obszaru ekoinnowacji.
Odpowiedzią na zidentyfikowane problemy oraz narzędziem, które umożliwić ma
przezwyciężenie przedstawionych powyżej barier oraz stworzenie sprzyjających warunków dla
szerokiego wdrożenia ekoinnowacji jest próba opracowania w ramach Wspólnej Strategii Działania
Narodowego Funduszu i wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej na lata
2013-2016 z perspektywą do 2020 roku Systemowej koncepcji pomocy finansowej dla ekoinnowacji.
W ramach prac nad koncepcją analizowane są przyczyny różnego zainteresowania
poszczególnych beneficjentów skierowanym do nich wsparciem ze środków Funduszy
w zakresie przedsięwzięć ekoinnowacyjnych. Wśród nich wymienić należy m.in.17:









ekoinnowacje
obarczone
są
wyższym
ryzykiem
inwestycyjnym
w porównaniu ze sprawdzonymi technologiami,
występują bariery prawno-administracyjne, np. OZE,
brak możliwości zabezpieczenia spłaty pożyczki,
trudności w zapewnieniu własnego wkładu finansowego w realizację projektu,
wysokie koszty rozwiązań ekoinnowacyjnych,
niepewny lub zbyt długi okres zwrotu inwestycji,
brak wykwalifikowanej kadry,
brak wypracowanych metod uniknięcia konfliktów lub ich łagodzenia
z ochroną przyrody i krajobrazu (tzw. dobrych praktyk),
brak skutecznej edukacji ekologicznej, niska świadomość społeczna.
Pojawiają się również pierwsze wnioski w zakresie wyznaczenia kluczowych obszarów
działań dla rozwoju systemu finansowania ekoinnowacji. Koniecznym jest dalsze rozwijanie
współpracy z ośrodkami naukowo-badawczymi oraz sektorem otoczenia biznesu, parkami naukowotechnologicznymi a także podejmowanie inicjatyw w zakresie edukacji i informacji. Niezwykle istotna
wydaje się organizacja szkoleń, zarówno dla potencjalnych beneficjentów środków jak i dla kadr
instytucji wspierających ekoinnowacje oraz rozwój systemu oceny wniosków o dofinansowanie
i wzmocnienie kadrowe w tym zakresie. Rozważyć należy również zastosowanie bodźców do
upowszechniania przyjaznych innowacjom rozwiązań oraz rozwoju tego rynku poprzez zastosowanie
wymogu udzielania zielonych zamówień publicznych w przypadku zadań finansowanych ze środków
15
http://www.parp.gov.pl, 11.07.2013r.
A. Szpor, A. Śniegocki „Ekoinnowacje w Polsce. Stan obecny, bariery rozwoju, możliwości wsparcia” IBS
Warszawa, 2012
17
Ankieta: Identyfikacja działań z zakresu wsparcia innowacyjności w ochronie środowiska i energetyki oraz
sposobu finansowania działań w ww. zakresie ze środków NFOŚiGW i WFOŚiGW. WFOŚiGW w Gdańsku,
maj- czerwiec 2013r.
16
NFOŚiGW i WFOŚiGW oraz Regionalnych Programów Operacyjnych. Zasadnym wydaje się także
podział środków na dwa kierunki finansowania w przyszłej perspektywie finansowej, tj.:


Współpraca sektora B+R z przedsiębiorcami oraz władzami regionalnymi (W),
Działania racjonalizatorskie i ograniczające koszty w przedsiębiorstwach,
Podjęcie powyższych działań może sprawić, że korzyści dla środowiska, społeczeństwa
i handlu w Polsce będą znaczące. Europejski przemysł ochrony środowiska już teraz stanowi ważną
gałąź gospodarki, a jego szacowany roczny obrót wynosi 319 mld euro, czyli ok. 2,5% produktu
krajowego brutto (PKB) UE. Najważniejsze branże to gospodarka odpadami (30%), wodociągi
(21%), gospodarka ściekami (13%) i recykling (13%). Sektor zatrudnia bezpośrednio 3,4 mln osób,
czyli ok. 1,5% wszystkich pracujących Europejczyków. W latach 2004–2008 powstało ok. 600 000
dodatkowych miejsc pracy. W latach 2000–2008 roczna stopa wzrostu zatrudnienia we wszystkich
branżach wynosiła ok. 7%.18.
Tworzenie nowego fundamentu wzrostu gospodarczego w długim okresie w oparciu
o innowacje w sektorze środowiska może więc skutkować poprawą wydajności gospodarki
w zakresie wykorzystania dostępnych zasobów, utworzeniem nowych rynków ekologicznych
technologii, towarów i usług, tworzeniem nowych miejsc pracy. Pozytywne oddziaływanie
wdrożonych innowacji zapewnić może większą stabilność gospodarczą poprzez zmniejszenie kosztów
produkcji w wyniku efektywnego i racjonalnego korzystania z zasobów naturalnych (zrównoważona
produkcja i konsumpcja). Ograniczony zostanie wpływ działalności przedsięwzięć na środowisko,
zmniejszy się ryzyko nagłych, kosztownych i nieodwracalnych zmian spowodowanych naruszeniem
równowagi ekosystemów.
Efektywne energetycznie i zasobooszczędne produkty, procesy i usługi będą zapewniać coraz
większą przewagę konkurencyjną dla wielu przedsiębiorstw i sektorów oraz bezpieczeństwo
energetyczne. Prowadzenie skutecznej polityki proinnowacyjnej, zlikwidowanie barier
w finansowaniu ekoinnowacji oraz dalszy rozwój systemu wsparcia ekoinnowacji w tym m.in.
prowadzenie działań mających na celu wzrost świadomości ekologicznej wśród przedsiębiorców,
mogą stanowić działania, które znacząco wpłyną na dalszy zrównoważony rozwój kraju.
Bibliografia:
1. T. Geodecki, G. Gorzelak, J. Górniak, J. Hausner, S. Mazur, j. Szlachta, J. Zaleski, Kurs na
innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu, , Fundacja Gospodarki i
Administracji Publicznej, Kraków, 2012
2. Solow, R.M., “Technical Change and the Aggregate Production Function,” Review of
Economics and Statistics 39, 1957,
3. OECD, Eurostat, Podręcznik Oslo: zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących
innowacji, wydanie trzecie, MNiSW, Warszawa,
4. COM(2011) 899: KOMUNIKAT KOMISJI DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO,
RADY, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU
REGIONÓW Innowacja na rzecz zrównoważonej przyszłości – Plan działania w zakresie
ekoinnowacji (Eco-AP),
18
COM(2011) 899: KOMUNIKAT KOMISJI DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY,
EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW Innowacja
na rzecz zrównoważonej przyszłości – Plan działania w zakresie ekoinnowacji (Eco-AP), str. 6-7.
5. Bukowski M., Szpor A., Śniegocki A., Potencjał i bariery polskiej innowacyjności, Instytut
Badań Strukturalnych, Warszawa 2012,
6. Eco-Innovation Observatory Pro Inno Europe (2012), Ekoinnowacje w Polsce, Komisja
Europejska, Bruksela,
7. Eurobarometr Flash 315: Podejście europejskich przedsiębiorców do ekoinnowacji, marzec
2011.
8. http://www.eco-innovation.eu,
9. http://www.parp.gov.pl,
10. Jaffe A.B., Newell R.G., Stravins R.N., A tale of two market failures: Technology and
environmental policy, Ecological Economics, Elsevier, vol. 54(2-3), str. 164-174.
11. Klugmann-Radziemska E., Innowacje i ich wykorzystanie na rzecz środowiska, Forum
„Ekologia – Edukacja- Ekoinnowacje” NFOŚiGW, Warszawa 08.07.2013.
12. Ministerstwo Gospodarki http://www.mg.gov.pl
13. Ministerstwo Środowiska. „Mapa Drogowa” Wdrażania Planu Działań na rzecz Technologii
Środowiskowych w Polsce (KETAP), 2006
14. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Zielone Zamówienia Publiczne. Praktyczny Podręcznik
dla beneficjentów funduszy europejskich, Warszawa 2008r
15. Fundacja Partnerstwo dla Środowiska (2010), Problemy oddziaływania małych i średnich
przedsiębiorstw na środowisko. XII Doroczne Spotkanie Klubów Czystego Biznesu
Zakopane, listopad 2010r.
16. Szpor A., Śniegocki A. „Ekoinnowacje w Polsce. Stan obecny, bariery rozwoju, możliwości
wsparcia” IBS Warszawa, 2012
17. WFOŚiGW w Gdańsku. Ankieta: Identyfikacja działań z zakresu wsparcia innowacyjności
w ochronie środowiska i energetyki oraz sposobu finansowania działań w ww. zakresie
ze środków NFOŚiGW i WFOŚiGW