ZESPÓø OBNI˚ONEGO POP¢DU SEKSUALNEGO

ZESPÓ¸ OBNI˚ONEGO
POP¢DU SEKSUALNEGO
dr med. Marta Matusiak-Kita
prof. zw. dr hab. med. Zygmunt Zdrojewicz
Streszczenie
Zespó∏ obni˝onego pop´du seksualnego (HSDD) jest najcz´stszym zaburzeniem seksualnym u kobiet. Dotyczy
kobiet w ka˝dym wieku. Pacjentki rzadko rozmawiajà na temat swoich problemów seksualnych z lekarzem,
zespó∏ obni˝onego pop´du p∏ciowego jest wi´c schorzeniem niejednokrotnie nierozpoznawalnym u wielu
z nich. Badania sugerujà, ˝e bezpoÊrednie zadawanie pytaƒ przez lekarza ma cz´sto kluczowe znaczenie
przy zdiagnozowaniu problemu obni˝onego pop´du p∏ciowego. Innà przeszkodà w diagnozowaniu HSDD jest
znaczne nak∏adanie si´ objawów ró˝nych typów zaburzeƒ seksualnych. Aktualne metody leczenia farmakologicznego sà ograniczone. Najnowsze badania dostarczajà dowodów na to, ˝e istnieje szansa na skutecznà
terapi´ HSDD.
S∏owa kluczowe:
zespó∏ obni˝onego pop´du seksualnego, HSDD, pop´d p∏ciowy
HYPOACTIVE SEXUAL DESIRE DISORDER
Hypoactive sexual desire disorder – HSDD – is the most common type of female sexual dysfunction – FSD.
It occurs among women of all ages. Women are reluctant to discuss sexual difficulties with their physicians
so HSDD is often underdiagnosed. The investigations suggest that direct questioning by doctors is often
critical to diagnose hypoactive sexual desire disorder. Another obstacle to the identification of HSDD is the
considerable overlap in symptoms of various types of female sexual dysfunction (FSD). Current methods of
treatment of HSDD are limited. The new investigations suggest that effective treatment of HSDD is possible.
Key words:
hypoactive sexual desire disorder, HSDD, sexual desire
PRACA RECENZOWANA
dr med. Marta
Matusiak-Kita
Katedra i Klinika
Ginekologii
i Po∏o˝nictwa
Akademii Medycznej
we Wroc∏awiu
prof. zw. dr hab. med.
Zygmunt Zdrojewicz
Katedra i Klinika
Endokrynologii,
Diabetologii i Leczenia
Izotopami.
Akademi Medycznej
we Wroc∏awiu
20
Zespó∏ obni˝onego pop´du seksualnego
(hypoactive sexual desire disorder – HSDD)
jest najcz´stszym zaburzeniem seksualnym
u kobiet. Choroba ta charakteryzuje si´
przewlek∏ym lub nawracajàcym obni˝eniem
lub brakiem pop´du p∏ciowego oraz myÊli
lub fantazji seksualnych, który skutkuje
znacznym dyskomfortem, niepokojem lub
depresjà i problemami w relacjach mi´dzyludzkich [1]. Wyró˝nia si´ 2 typy HSDD:
● ogólny (ogólny brak po˝àdania seksualnego) lub sytuacyjny (kobieta wczeÊniej odczuwa∏a pop´d seksualny
w stosunku do jej obecnego partnera,
ale teraz nie czuje seksualnego po˝à-
dania do tej osoby, ma wcià˝ potrzeby
seksualne, które chcia∏aby zrealizowaç
samodzielnie lub z kimÊ innym ni˝ jej
obecny partner),
● nabyty (rozpoczynajàcy si´ po okresie
normalnego funkcjonowania w sferze
seksualnej) lub ciàg∏y, trwajàcy ca∏e
˝ycie (u kobiet, które zawsze odczuwa∏y
niski pop´d seksualny lub jego brak)
[1,2].
Zespó∏ obni˝onego pop´du seksualnego
(HSDD) dotyczy kobiet w ka˝dym wieku. Pacjentki rzadko rozmawiajà na temat problemów seksualnych z lekarzem, zespó∏ obni˝onego pop´du p∏ciowego jest wi´c schorze-
Przeglàd Seksuologiczny, paêdziernik/grudzieƒ 2011, nr 28
niem niejednokrotnie nierozpoznawalnym
u wielu z nich. Z drugiej strony lekarze podczas wizyty cz´sto nie lubià podejmowaç tematów dotyczàcych problemów intymnych
swoich pacjentek. Wielu z nich uwa˝a, ˝e brak
im wystarczajàcej wiedzy i doÊwiadczenia, by
zajàc si´ problemem, inni sàdzà, ˝e podj´cie
tematu seksualnoÊci pacjentki zajmie zbyt
wiele czasu podczas rutynowej wizyty lekarskiej. Oko∏o 60% ankietowanych lekarzy oceni∏o swojà wiedz´ na temat zaburzeƒ seksualnych, w tym zespo∏u obni˝onego pop´du
seksualnego, jako s∏abà lub co najwy˝ej zadowalajàcà [3,4].
Zarówno lekarze, jak i pacjentki niech´tnie rozpoczynajà rozmow´ na temat seksualnoÊci. Badania zaburzeƒ seksualnych pokaza∏y, ˝e jeÊli zainicjowanie rozmowy
na ten temat pozostawimy pacjentkom, nie
lekarzom, problem mo˝e nigdy nie ujrzeç
Êwiat∏a dziennego [3]. Najcz´stszym powodem, dla którego kobiety nie podejmujà tematu HSDD w gabinetach lekarskich jest
wstyd i za˝enowanie nie tylko ich samych,
ale obawa, ˝e zak∏opotany poczuje si´ lekarz i przez to pozostawi problem nierozwiàzany [3,5]. Wed∏ug badaƒ tylko 20% kobiet
skar˝àcych si´ na obni˝ony pop´d p∏ciowy
zasi´ga porady lekarskiej [6]. Badania sugerujà, ˝e bezpoÊrednie zadawanie pytaƒ
przez lekarza ma cz´sto kluczowe znaczenie przy zdiagnozowaniu problemu obni˝onego pop´du p∏ciowego [3,4]. Nawet jeÊli
pacjentka wspomina o swojej chorobie zupe∏nie spontanicznie, konkretne pytania zadawane przez lekarza mogà pozwoliç rozwinàç temat i utwierdziç jà w przekonaniu, ˝e
rozmowa dotyczàca kr´pujàcej jà dolegliwoÊci jest mo˝liwa. Taka rozmowa mo˝e zostaç
nawiàzana podczas rutynowej wizyty ginekologicznej lub wizyty dotyczàcej dolegliwoÊci okresu oko∏omenopauzalnego przy okazji omawiania wskazaƒ i przeciwwskazaƒ
do terapii hormonalnej [3,7]. Lekarze powinni doskonaliç swoje umiej´tnoÊci komunikacyjne, by czuç si´ w rozmowie z pacjentkà
swobodnie, a tak˝e sprawiç, aby ona poczu∏a si´ tak samo [3,18]. Pacjentki uwa˝ajà, ˝e
aby uznaç rozmow´ na temat problemów
seksualnych za wystarczajàco komfortowà,
lekarz musi spe∏niaç pewne warunki: byç mi∏y i wyrozumia∏y, byç spokojny i nieskr´powany, zachowywaç si´ profesjonalnie, sprawiaç wra˝enie zainteresowanego sprawami
seksu, znaç pacjentk´ [3,9]. 90% z nich
uwa˝a wymienione cechy lekarza za konieczne, aby rozmowa na temat ich zdrowia
seksualnego by∏a mo˝liwie swobodna [9].
Pacjentki z HSDD nierzadko ze swoim problemem zg∏aszajà si´ najpierw do lekarza
pierwszego kontaktu, który najcz´Êciej
(90%) nie próbuje diagnozowaç choroby,
nie jest pewien czy postawi∏ dobrà diagnoz´
(90%) lub nie przepisuje leków, jeÊli nawet
chorob´ zdiagnozowa∏ (98%). Ponadto lekarze skar˝yli si´ na niedostateczne szkolenia
na temat problemów sfery seksualnej, zak∏opotanie i brak efektywnoÊci zastosowanego
leczenia [2,10].
Innà przeszkodà w diagnozowaniu HSDD
jest znaczne nak∏adanie si´ objawów ró˝nych
typów zaburzeƒ seksualnych. Na przyk∏ad,
niektóre kobiety, które skar˝à si´ na HSDD
zg∏aszajà równie˝ awersj´ seksualnà, choç
mogà nie przejawiaç fobii zwiàzanych z tà
drugà chorobà. Ponadto wyst´puje znaczne
pokrywanie si´ objawów zaburzeƒ po˝àdania
i zaburzeƒ podniecenia. Niewykluczone wi´c,
˝e badana pacjentka mo˝e mieç objawy
HSDD i zaburzeƒ podniecenia seksualnego,
które mogà si´ przejawiaç w ró˝ny sposób
w ró˝nym czasie [2,11].
Na zdrowie seksualne ma wp∏yw ogólna
kondycja organizmu. Zespó∏ obni˝onego pop´du seksualnego to tak˝e problem interdyscyplinarny, ze wzajemnym oddzia∏ywaniem
czynników biologicznych, psychologicznych,
socjoekonomicznych i interpersonalnych
[12]. Proces diagnostyczny musi zawieraç
w sobie ocen´ pierwotnych i wtórnych czynników i rozpoznanie tych czynników, które mogà zostaç poddane analizie mogàcej pomóc
postawiç odpowiednià diagnoz´ [13].
● Czynniki biologiczne – z∏y stan zdrowia i zaburzona równowaga hormonalna oddzia∏ywujà negatywnie na funkcje seksualne
kobiety, powodujàc m.in. os∏abienie pop´du
p∏ciowego. Istniejà dowody potwierdzajàce
zale˝noÊç pomi´dzy pop´dem seksualnym
u kobiet a poziomem androgenów we krwi
[2,13,14,15]. Uwa˝a si´, ˝e androgeny biorà
udzia∏ w utrzymaniu po˝àdania seksualnego
i dobrego nastroju, ale ich znaczenie poÊród
wielu innych czynników przyczyniajàcych
si´ do kobiecego po˝àdania seksualnego
pozostaje dyskusyjne [2,13]. Tak˝e zaburzenia funkcji jajników i osi podwzgórze – przysadka – jajniki wià˝à si´ ze spadkiem po˝à-
Przeglàd Seksuologiczny, paêdziernik/grudzieƒ 2011, nr 28
21
dania seksualnego [16]. Zmniejszenie poziomu estrogenu mo˝e zmniejszyç nawil˝enie pochwy i powodowaç zmiany zanikowe
w jej obr´bie, przyczyniajàc si´ do spadku
pop´du seksualnego. Do czynników biologicznych zalicza si´ równie˝ choroby (tarczycy, immunologiczne, cukrzyca, choroba
wieƒcowa, choroby naczyƒ mózgowych,
mia˝d˝yca t´tnic, niewydolnoÊç nerek, choroby nadnerczy, hypoprolaktynemia, depresja, choroby neurologiczne, choroba Parkinsona, stwardnienie rozsiane, urazy g∏owy)
i dzia∏anie leków przeciwdepresyjnych
(selektywnych inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny), przeciwnadciÊnieniowych, przeciwpadaczkowych, przeciwpsychotycznych, nasennych, antyandrogenów
[3,17]. Okres cià˝y i karmienia, oko∏omenopauzalny, choroby ginekologiczne tj. endometrioza, wypadanie narzàdu rodnego, nietrzymanie moczu, stan po operacjach ginekologicznych tj. usuni´ciu macicy, obustronnym usuni´ciu jajników, choroby przenoszone drogà p∏ciowà w wywiadzie, wczeÊniejsze aborcje tak˝e mogà mieç wp∏yw na obni˝enie pop´du p∏ciowego [3,17,18,19].
● Czynniki psychospo∏eczne – istnieje
wiele ró˝nych rodzajów czynników psychospo∏ecznych, które majà wp∏yw na postawy
seksualne kobiet. Na przyk∏ad zgwa∏cenie
lub wykorzystywanie seksualne w przesz∏oÊci mogà prowadziç do poczucia wstydu
i winy zwiàzanego z aktywnoÊcià seksualnà
[2,20]. Brak pewnoÊci siebie i wàtpliwoÊci
co do w∏asnej atrakcyjnoÊci fizycznej, nieleczona depresja i inne zaburzenia nastroju,
stres, zm´czenie, a równie˝ zaburzenia seksualne partnerów (np. przedwczesny wytrysk, zaburzenia erekcji) majà zwiàzek
z problemem obni˝onego pop´du p∏ciowego u kobiet [2,14,19,21,22].
Mi´dzynarodowe badanie przeprowadzone w 27 krajach okreÊla, ˝e 80% kobiet
uwa˝a, ˝e seks jest nieroz∏àcznà cz´Êcià ˝ycia [23]. Tak˝e kobiety po menopauzie pozostajà aktywne seksualnie i uwa˝ajà, ˝e
seksualnoÊç jest wa˝nym aspektem ich dobrego samopoczucia [2,15]. Ponadto aktywne i satysfakcjonujàce stosunki seksualne
wp∏ywajà na samopoczucie, zadowolenie
z partnera i jakoÊç ˝ycia [2,24].
Badania wykaza∏y, ˝e kobiety z HSDD
znacznie cz´Êciej zg∏asza∏y brak satysfakcji
z ˝ycia seksualnego i ma∏˝eƒstwa lub part22
nera w porównaniu z kobietami bez zaburzeƒ seksualnych [2,17]. U kobiet z HSDD
równie˝ cz´Êciej stwierdzano poczucie frustracji, beznadziejnoÊci, gniewu, jak równie˝
utrat´ kobiecoÊci i zmniejszone poczucie
w∏asnej wartoÊci [2,24].
Badania przeprowadzone wÊród kobiet
zamieszkujàcych Stany Zjednoczone Ameryki wykaza∏y, ˝e niski pop´d seksualny wyst´puje u 22% badanych kobiet w wieku
20–29 lat i u 32% w wieku 60–70 lat. Natomiast wÊród mieszkanek Unii Europejskiej
zale˝noÊç mi´dzy obni˝onym pop´dem
p∏ciowym a wiekiem by∏a bardziej zauwa˝alna i wynosi∏a odpowiednio: 11% i 53%. Zespó∏ obni˝onego pop´du p∏ciowego stwierdzono odpowiednio u 12% i 19% mieszkanek Stanów Zjednoczonych i u 6% i 13%
mieszkanek Unii Europejskiej. WÊród 30-letnich amerykanek niski pop´d seksualny by∏
obserwowany u 29% badanych, a u europejek tylko 16% , natomiast HSDD stwierdzono
odpowiednio u 19% i 6% kobiet [25,26]. Kolejne badania wykaza∏y, ˝e obni˝ony pop´d
p∏ciowy wyst´puje w grupie wiekowej 20–49
lat u kobiet po menopauzie indukowanej
chirurgicznie – 26% i przed menopauzà
u 14% kobiet , natomiast HSDD stwierdzono
3 razy cz´Êciej w pierwszej grupie kobiet
w porównaniu z grupà drugà. W grupie kobiet w wieku 50–70 lat cz´stoÊç wyst´powania HSDD, po menopauzie indukowanej chirurgicznie i po menopauzie naturalnej wynosi∏a odpowiednio 14% i 9%, ró˝nice te nie
by∏y znamienne statystycznie [2,18].
Inne obserwacje wykaza∏y, ˝e 46% kobiet
w wieku 20–49 lat i 38% kobiet w wieku
50–70 lat po operacji obustronnego wyci´cia jajników skar˝y si´ na zmniejszone zainteresowanie seksem oraz odpowiednio 66%
i 44% ocenia spadek pop´du p∏ciowego
na du˝y lub znaczny [12,27].
Produkcja testosteronu, który w du˝ej
mierze odpowiada za pop´d seksualny i którego g∏ównym êród∏em u kobiet sà jajniki,
maleje z wiekiem, dlatego obni˝one libido
najcz´Êciej dotyczy kobiet w okresie oko∏omenopauzalnym i po zabiegu obustronnego
usuni´cia jajników [28,29].
WÊród kobiet, które zosta∏y poddane operacji obustronnego usuni´cia jajników
30–50% skar˝y si´ na obni˝ony pop´d p∏ciowy – po tego rodzaju zabiegu poziom testosteronu we krwi zmniejsza si´ o 50% [11].
Przeglàd Seksuologiczny, paêdziernik/grudzieƒ 2011, nr 28
Mimo, ˝e niektóre kobiety dostrzegajà popraw´ pop´du p∏ciowego podczas monoterapii
estrogenem, inne mogà potrzebowaç dodatkowo androgenów do osiàgni´cia satysfakcjonujàcego poziomu po˝àdania seksualnego. Paradoksalnie, leczenie doustnymi preparatami estrogenów po operacji mo˝e nasilaç
objawy obni˝onego poziomu testosteronu
przez zwi´kszenie st´˝enia bia∏ka wià˝àcego
hormony p∏ciowe (Sex Hormone Binding Globulin – SHBG), gdy˝ wi´ksza cz´Êç krà˝àcego testosteronu jest wiàzana z SHBG i nie
wchodzi do tkanek docelowych [12,30].
Wyniki badaƒ sugerujà, ˝e najlepsze efekty w postaci poprawy i utrzymania zadowalajàcego poziomu libido u pacjentek z objawami HSDD, po operacji obustronnego usuni´cia jajników, uzyskuje si´ przez zastosowanie
jednoczeÊnie terapii estrogenami i testosteronem i ten rodzaj terapii jest bardziej skuteczny
ni˝ leczenie tylko estrogenami [12,31,32].
Dobre efekty uzyskuje si´ zw∏aszcza
w przypadku transdermalnego systemu
uwalniajàcego testosteron, który powoduje
zwi´kszenie st´˝enia hormonu do wartoÊci
prawid∏owych, skutkujàce poprawà pop´du
seksualnego [33,34]. Ten rodzaj terapii jest
dobrze tolerowany przez badane pacjentki
[12,31]. W odró˝nieniu od preparatów doustnych, system przezskórny umo˝liwia ciàg∏e podawanie testosteronu czyli zapewnia
sta∏e st´˝enie hormonu we krwi oraz unikni´cie efektu pierwszego przejÊcia i metabolizmu wàtrobowy [35]. Badania trwajàce 24
tygodnie przeprowadzone na grupie kobiet
w wieku 24–70 lat z HSDD po zabiegu usuni´cia macicy z przydatkami przyjmujàcych
doustnà terapi´ estrogenowà pokaza∏y, ˝e
w porównaniu z grupà placebo pacjentki
stosujàce transdermalny plaster testosteronowy uwalniajàcy 300 µg dobowo hormonu,
wymieniany 2 razy w tygodniu, potwierdza∏y
wzrost pop´du p∏ciowego (67%, placebo –
48%) i zwi´kszenie cz´stoÊci satysfakcjonujàcych stosunków p∏ciowych (79%, placebo
– 43%). Plastry uwalniajàce 150-µg/dob´ nie
mia∏y efektu terapeutycznego, zaÊ ró˝nice
w skutecznoÊci leczenia plastrami o dawce
450-µg/dob´ w porównaniu z efektami leczenia plastrami o dawce 300 µg/dob´ nie
by∏y znamienne statystycznie [12]. Inne
badania oceny skutecznoÊci stosowania
testosteronu drogà przezskórnà w dawce
300 µg/dob´ u kobiet poddanych operacji
obustronnego usuni´cia jajników, ze zdiagnozowanym HSDD, leczonych doustnie
estrogenami, trwajàce 12 tygodni, tak˝e wykaza∏y wzrost jakoÊci ˝ycia seksualnego
w postaci zwi´kszonego pop´du seksualnego [35].
Terapia testosteronem ma tak˝e swoich
przeciwników. Uwa˝a si´, ˝e d∏ugoterminowa aplikacja testosteronem zwi´ksza ryzyko
raka piersi i chorób sercowo-naczyniowych,
zw∏aszcza u kobiet przyjmujàcych estrogeny
[33,36]. Natomiast cz´stotliwoÊç wystàpienia u pacjentki po menopauzie indukowanej
chirurgicznie z HSDD przyjmujàcej jednoczeÊnie doustnie estrogeny co najmniej jednego z typowych objawów niepo˝àdanych
androgenów (np. tràdzik, ∏ysienie, niechciane ow∏osienie, przerost ∏echtaczki lub obni˝enie tembru g∏osu) by∏a mniejsza w grupie
z zastosowaniem testosteronu ni˝ w grupie
placebo (odpowiednio 12,7% i 15,8%). Profil
lipidowy by∏ w obu grupach podobny. Inne
badania przeprowadzone w grupie kobiet
w okresie pomenopauzalnym z HSDD, które
nie biorà estrogenów równie˝ potwierdzi∏y
istotny wzrost cz´stotliwoÊci satysfakcjonujàcej aktywnoÊci seksualnej, istotny wzrost
po˝àdania i zmniejszenie dyskomfortu
w okresie 24 tygodni leczenia plastrami testosteronu w dawce 300 µg/dob´ [37,38].
Terapia HSDD oprócz terapii farmakologicznej, w tym hormonalnej obejmuje leczenie choroby podstawowej przyczyniajàcej
si´ do HSDD, doradztwo i terapi´ psychoseksualnà, redukcj´ stresu i zm´czenia. Badania nad zastosowaniem leku w terapii
HSDD trwajà od 12 do 24 tygodni. Okres 12
tygodni to minimum, podczas którego mo˝na oceniç popraw´ jakoÊci ˝ycia seksualnego, a najcz´Êciej trwa on do 24 tygodni, aby
potwierdziç, ˝e znaczàce zwi´kszenie pop´du p∏ciowego jest dostrzegalne przez osoby
uczestniczàce w badaniu [28,39]. Aktualnie
dost´pne metody leczenia farmakologicznego zespo∏u obni˝onego pop´du seksualnego sà ograniczone. Wiele z nich jest obecnie
przedmiotem badaƒ, niektóre w fazie zaawansowanej [37]. Brak jednak skutecznych Êrodków terapeutycznych na HSDD.
● Bremelanotyd – agonista receptora
melanokortyny – badania wykaza∏y bardzo
dobre wyniki w poprawie pop´du i podniecenia seksualnego u kobiet w okresie pomenopauzalnym, chocia˝ jego efekt u kobiet
Przeglàd Seksuologiczny, paêdziernik/grudzieƒ 2011, nr 28
23
przed menopauzà by∏ porównywalny do placebo. Badania nad zastosowaniem bremelanotydu w leczeniu zaburzeƒ seksualnych
zaprzestano z powodu niepo˝àdanego
wzrostu ciÊnienia t´tniczego krwi. Rozpocz´to badania z zastosowaniem innego
agonisty receptora melanokortyny, PL-6983.
Jego wp∏yw na ciÊnienie t´tnicze krwi jest
s∏absze ni˝ bremelanotydu [37,40].
● Bupropion – inhibitor wychwytu
zwrotnego dopaminy i noradrenaliny – badania na ma∏ej grupie kobiet przed menopauzà potwierdzi∏y skutecznoÊç w zwi´kszeniu podniecenia seksualnego i satysfakcji ze
wspó∏˝ycia p∏ciowego. Jako skutki uboczne
zg∏aszane by∏y: bezsennoÊç, nerwowoÊç,
nudnoÊci. Nie zaobserwowano istotnych
zmian pop´du p∏ciowego [41,42].
● Flibanseryna – lek dzia∏ajàcy na centralny uk∏ad nerwowy jako agonista receptora serotoninowego 5-HT1A i antagonista re-
ceptora 5-HT2A – badany jest jako lek u kobiet w wieku przedmenopauzalnym ze zdiagnozowanym HSDD. Zwi´kszenie w okresie
4 tygodni cz´stoÊci zadowalajàcych zbli˝eƒ
wynosi∏a 0,7 w porównaniu z przezskórnym
systemem testosteronowym – 1,07 [33,36].
Wyniki 24-tygodniowych badaƒ zastosowania flibanseryny w dawce 100 mg/dob´ wykaza∏y znaczàcà popraw´ pop´du seksualnego przy jednoczesnym istotnym zmniejszeniu poczucia stresu i dyskomfortu psychicznego w porównaniu z grupà kontrolnà.
Flibanseryna wykazuje dobrà tolerancj´
i bezpieczeƒstwo, najcz´Êciej zg∏aszanymi
objawami niepo˝àdanymi by∏y: zawroty g∏owy (12%), nudnoÊci (11,9%), zm´czenie
(11%) i sennoÊç [43]. Dotychczasowe badania dostarczajà dowodów na to, ˝e flibanseryna mo˝e staç si´ skutecznym lekiem
na zespó∏ obni˝onego pop´du seksualnego
(HSDD). ◗
PiÊmiennictwo
1. American Psychiatric Association Diagnostic and statistical manual of mental disorders, 4th ed.
Washington D.C.: American Psychiatric Press (2000).
2. Parish S.J. (2009) From whence comes HSDD? J. Fam. Pract. 58 (7 suppl. Hypoactive), 16-21.
3. Kingsberg S.A. (2009) Identifying HSDD in the family medicine setting. J. Fam. Pract. 58 (7 suppl.
Hypoactive), 22-5.
4. Bachmann G. (2006) Female sexuality and sexual dysfunction: are we stuck on the learning curve?
J. Sex. Med. 3, 639-645.
5. Goldstein I., Lines C., Pyke R. i in. (2009) National differences in patient-clinician communication
regarding hypoactive sexual desire disorder. J. Sex. Med. 6, 1349-1357.
6. Laumann E.O., Paik A., Rosen R.C. (1999) Sexual dysfunction in the United States: prevalence and
predictors. JAMA. 281, 537-544.
7. Kingsberg S. (2004) Just ask! Talking to patients about sexual function. Sexuality Reprod Menopause.
2, 199-203.
8. Kingsberg S.A. (2006) Taking a sexual history. Obstet. Gynecol. Clin. N. Am. 33, 535-547.
9. Risen C.B. (1995) A guide to taking a sexual history. Psychiatr. Clin. N. Am. 18, 39-53.
10. Harsh V., McGarvey E.L., Clayton A.H. (2008) Physician attitudes regarding hypoactive sexual
desire disorder in a primary care clinic: a pilot study. J. Sex. Med. 5, 640-645.
11. Carey J.C. (2006) Disorders of sexual desire and arousal. Obstet. Gynecol. Clin. N. Am. 33, 549-564.
12. Braunstein G.D., Sundwall D.A., Katz M. i in. (2005) Safety and efficacy of a testosterone patch
for the treatment of hypoactive sexual desire disorder in surgically menopausal women. Arch. Intern.
Med. 165, 1582-1589.
13. Shifren J.L., Monz B.U., Russo P.A. i in. (2008)Sexual problems and distress in United States women:
prevalence and correlates. Obstet. Gynecol. 112, 970-978.
14. Meston C.M., Bradford A. (2007) Sexual dysfunctions in women. Annu. Rev. Clin. Psychol. 3, 233-256.
15. Lindau S.T., Schumm L.P., Laumann E.O. i in. (2007) A study of sexuality and health among older
adults in the United States. N. Engl. J. Med. 357, 762-774.
24
Przeglàd Seksuologiczny, paêdziernik/grudzieƒ 2011, nr 28
16. Guay A.T., Spark R. (2006) Pathophysiology of sex steroids in women. In: Goldstein I., Meston C.M.,
Davis S.R. i in. eds. Women’s Sexual Function and Dysfunction: Study, Diagnosis, and Treatment. New
York. Taylor & Francis. 218-227.
17. Basson R., Shultz W.W. (2007) Sexual sequelae of general medical disorders. Lancet. 369, 409-424.
18. Leiblum S.R., Koochaki P.E., Rodenberg C.A. i in. (2006) Hypoactive sexual desire disorder in
postmenopausal women: US results from the Women’s International Study of Health and Sexuality
(WISHeS). Menopause. 13, 46-56.
19. Warnock J.J. (2002) Female hypoactive sexual desire disorder: epidemiology, diagnosis and treatment.
CNS Drugs. 16, 745-53.
20. van Berlo W., Ensink B. (2000) Problems with sexuality after sexual assault. Annu. Rev. Sex. Res. 11,
235-237.
21. Kennedy S.H., Dickens S.C., Eisfeld B.S. i in. (1999) Sexual dysfunction before antidepressant therapy
in major depression. J. Affect Disord. 56, 2001-2008.
22. Wiederman M.W. (2000) Women’s body image selfconsciousness during physical intimacy with a
partner. J. Sex. Res. 37, 60-68.
23. Mulhall J., King R., Glina S. i in. (2008) Importance of and satisfaction with sex among men and
women worldwide: results of the global better sex survey. J. Sex. Med. 5, 788-795.
24. Rosen R.C., Bachmann G.A. (2008) Sexual well-being, happiness, and satisfaction, in women: the case
for a new conceptual paradigm. J. Sex. Marital. Ther. 34, 291-297.
25. Hayes R., Dennerstein L. (2005) The impact of aging on sexual function and sexual dysfunction in
women: a review of population-based studies. J. Sex. Med. 2, 317-330.
26. McHorney C.A., Rust J., Golombok S. i in. (2004) Profile of female sexual function: a patient-based,
international, psychometric instrument for the assessment of hypoactive sexual desire in oophorectomized
women. Menopause. 11, 474-483.
27. Leiblum S.R., Koochaki P.E., Rosen R.C. (2003) Self-reported distress associated with decreased interest
in sex in women. Paper presented w: Second International Consultation on Erectile and Sexual
Dysfunctions. June 30, Paris. France.
28. Jordan R., Hallam T.J., Molinoff P., Spana C. (2011) Developing treatments for female sexual
dysfunction. Clinical Pharmacology & Therapeutics. 89, 1, 137-141.
29. Basson R. (2009) Pharmacotherapy for women's sexual dysfunction. Expert Opin. Pharmacother. 10, 1631-1648.
30. Bancroft J. (2002) Sexual effects of androgens in women: some theoretical considerations. Fertil Steril.
77 (suppl. 4), 55-59.
31. Goldstat R., Briganti E., Tran J., Wolfe R., Davis S.R. (2003) Transdermal testosterone therapy
improves well-being, mood, and sexual function in premenopausal women. Menopause. 10, 390-398.
32. Lobo R.A., Rosen R.C., Yang H.M., Block B., Van Der Hoop R.G. (2003) Comparative effects of oral
esterified estrogens with and without methyltestosterone on endocrine profiles and dimensions of sexual
function in postmenopausal women with hypoactive sexual desire. Fertil Steril. 79, 1341-1352.
33. www.emea.europa.eu
34. http://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT00657501?term=libigel&rank=27
35. Shifren J.L., Braunstein G.D., Simon J.A. i in. (2000) Transdermal testosterone treatment in women
with impaired sexual function after oophorectomy. N. Engl. J. Med. 343, 682–688.
36. http://www.fda.gov/AdvisoryCommittees/CommitteesMeetingMaterials/Drugs/
ReproductiveHealthDrugsAdvisoryCommittee/ucm215436.htm
37. Simon J.A. (2009) Opportunities for intervention in HSDD. J. Fam. Pract. 58 (7 suppl. Hypoactive), 26-30.
38. Davis S.R., Moreau M., Kroll R. i in. (2008) Testosterone for low libido in postmenopausal women not
taking estrogen. N. Engl. J. Med. 359, 2005-2017.
39. Basson R. (2005) Women's sexual dysfunction: revised and expanded definitions. CMAJ 172, 1327-1333.
40. PL-6983 is the new bremelanotide. Bremelanotide Bull. 2008. 20, 1-10.
http://www.bremolanotide.com/bremelanotide-bulletin/index.php. Accessed April 2, 2009.
41. Segraves R.T., Clayton A., Croft H. i in. (2004) Bupropion sustained release for the treatment of
hypoactive sexual desire disorder in premenopausal women. J. Clin. Psychopharmacol. 24, 339-342.
42. Segraves R.T. i in. (2001) Bupropion sustained release (SR) for the treatment of hypoactive sexual desire
disorder (HSDD) in nondepressed women. J. Sex. Marital Ther. 27, 303-316.
43. Nappi R., Dean J., Van Lunsen R. i in. (2009) Efficacy of flibanserin as a potential treatment for
hypoactive sexual desire disorder in European premenopausal women: results from the ORCHID trial. J.
Sex. Med. 6, 409 (abstract).
Przeglàd Seksuologiczny, paêdziernik/grudzieƒ 2011, nr 28
25