1 Przykłady wykorzystania źródeł informacji geograficznej Uczniowi

Przykłady wykorzystania źródeł informacji geograficznej
Uczniowi warto wskazać, że wszystko co go otacza, do czego ma dostęp jest źródłem
informacji. Wiele z nich to źródła informacji geograficznej, informacji o otaczającym ucznia
świecie. Przykłady takich źródeł to:
 plany i mapy (różnej skali i treści), w tym atlasy,
 dane liczbowe i statystyczne – wykorzystując je można wykonać diagnozę
i uproszczoną prognozę lub określić trendy rozwojowe gospodarki, porównać poziom
rozwoju, porównać zjawiska, procesy, scharakteryzować gospodarkę np.
 wykresy i diagramy,
 teksty źródłowe – np. z podręcznika, prasy i czasopism, literatury popularno-naukowej
 rysunki,
 schematy, modele,
 profile i przekroje – np. profil terenu, przekrój geologiczny,
 fotografie,
 zdjęcia lotnicze i satelitarne,
 filmy video,
 audycje radiowe i telewizyjne,
 internet,
 obserwacje bezpośrednie,
 źródła nietypowe np.: znaczki pocztowe, wiersze ...
Nauczyciel nie jest w stanie wykorzystać wszystkich tych źródeł na co dzień. Aczkolwiek
większość z nas korzysta (w miarę możliwości) prawie ze wszystkich, dostępnych źródeł.
Dzięki tak różnorodnym źródłom nauczyciel na lekcji może ćwiczyć różne umiejętności np.:
 odczytywanie informacji,
 interpretowanie informacji,
 porównywanie informacji,
 klasyfikowanie informacji,
 wykonywanie rysunku, schematu,
 wnioskowanie na podstawie materiału źródłowego,
 prognozowanie sytuacji na podstawie danych,
 argumentowanie,
 planowanie.
Czy uczeń opanował te umiejętności (i w jakim stopniu) sprawdzamy podczas lekcji oraz na
różnych kartkówkach i sprawdzianach. Na tych ostatnich zastosowanie mają różne zadania
zamknięte i otwarte. Przy formułowaniu poleceń stosujemy czasowniki operacyjne
i zakładamy różne czynności ucznia.
Z jakimi czynnościami ucznia najczęściej spotykamy się w zadaniach rozszerzonej
odpowiedzi i w zadaniach wyboru wielokrotnego /częściowo wg B. Niemierki/ np.:
a) w zadaniach rozszerzonej odpowiedzi:
 porównywanie – np. porównaj, przedstaw podobieństwa i różnice,
 wiązanie przyczyny i skutku – np. wymień główne przyczyny, podaj
najbardziej prawdopodobne skutki,
1










uzasadnianie – np. wyjaśnij, dlaczego zgadzasz się lub nie zgadzasz
z następującym stwierdzeniem... ,
streszczanie – np. przedstaw krótko treść, wskaż główne tezy zawarte w... ,
uogólnianie – np. sformułuj kilka ogólnych wniosków na podstawie... ,
wnioskowanie – np. w świetle przedstawionych faktów, podaj (przedstaw)
co prawdopodobnie stanie się, jak zmieni się sytuacja gospodarcza... ,
klasyfikowanie – np. uporządkuj dane według... ,
tworzenie – np. sporządź listę pytań, na które należałoby odpowiedzieć
przed planowaniem zagospodarowania przedstawionego terenu,
stosowanie – np. stosując zasadę... zaproponuj sposób działania
w następującej sytuacji ... ,
analizowanie – np. określ związki między elementami, wyjaśnij błędy
rozumowania, jakie znalazły się w podanym fragmencie... ,
syntetyzowanie – np. przedstaw plan działania w zakresie... ,
ocenianie – np. przedstaw zalety i wady, poddaj krytyce i obronie podaną
sytuację... .
b) w zadaniach wyboru wielokrotnego:
 definiowanie – np. które z podanych terminów określa to samo co... ,
 określanie celu – np. do czego służy... ,
 ustalanie przyczyny – np. w jakich warunkach jest prawdą, że... ,
 przewidywanie skutku – np. jakie byłyby skutki... ,
 ustalanie związku – np. co nastąpi, gdy... , jaki jest związek między... ,
 znajdowanie błędu – np. jaką zasadę naruszono... ,
 ocenianie – np. na jakiej podstawie można ocenić... ,
 ustalanie różnicy – np. w czym są podobne... , który z... jest różny od
pozostałych... ,
 ustalanie podobieństwa – np. w czym są podobne... , który z... jest
najbardziej podobny do pozostałych... ,
 porządkowanie – np. która kolejność ... jest właściwa... ,
 wypełnianie luki – np. który z podanych elementów stanowi uzupełnienie...
 stosowanie zasady – np. który z... ilustruje zasadę... ,
 uzasadnianie opinii – np. czego dowodzi... , który z dowodów ... jest
najsilniejszy.
Opanowanie wyżej wymienionych umiejętności łatwiej sprawdzić, jeżeli podajemy uczniowi
różne (odpowiednie) źródła informacji geograficznej. Pamiętajmy, że im większa
różnorodność zadań, sformułowań poleceń, wykorzystanie większej ilości różnych źródeł,
tym lepsze przygotowanie ucznia, tym lepiej możemy sprawdzić jego umiejętności.
Najważniejszym źródłem informacji geograficznej jest mapa. Bez mapy nie ma nauczania
geografii. Znajomość mapy nie oznacza nauczenia się na pamięć rozmieszczenia i kształtów,
wielkości i nazwy wszystkich obiektów i zjawisk terenowych. Oznacza opanowanie metod
funkcjonowania „języka mapy”, czyli metod kartograficznej prezentacji treści na mapach,
dzięki czemu bez trudu można nie tylko zrozumieć sens rysunku, lecz również samemu
pokusić się o wykrywanie zależności między zjawiskami i przedstawienie, w ujęciu
kartograficznym, wniosków z własnych obserwacji. Geograficzne „czytanie mapy” oznacza
2
umiejętność przestrzennego odbierania rzeczywistości geograficznej w stanie takim, jak ją
przedstawia mapa. Jest to proces myślowej animacji treści mapy. Mapa jest najlepszym
środkiem do kształcenia wyobraźni przestrzennej człowieka. Nadaje się do wyprowadzenia
daleko idących uogólnień naukowych i wniosków praktycznych z dużo większym
powodzeniem niż bezpośrednie obserwacje i badania rzeczywistości. Każda bowiem nowa
mapa, szczególnie tematyczna, jest odzwierciedleniem wyników wieloletnich badań,
przekazuje więc znacznie więcej informacji niż można uzyskać z jednorazowej obserwacji.
Przykłady możliwości wykorzystania mapy (czynności ucznia, zadania) np.:

















spacer, biegi na orientację /wycieczki turystyczno-krajoznawcze/,
obliczanie odległości z wykorzystaniem skali mapy,
obliczanie powierzchni z wykorzystaniem skali mapy,
obliczanie czasu przemarszu,
obliczanie różnicy wysokości,
odczytywanie wysokości bezwzględnych,
obliczanie spadku rzeki,
odczytywanie nazw obiektów wg podanego kryterium,
odnajdywanie punktów, obiektów na podstawie ich cech,
określanie położenia geograficznego,
obliczanie różnicy czasu,
obliczanie wysokości górowania Słońca w dniach równonocy i przesileń,
rysowanie działu wodnego na mapie,
rysowanie profilu terenu,
planowanie wycieczki,
planowanie zagospodarowania terenu,
porównanie zagospodarowania (lub zmian w środowisku przyrodniczym) mając dwie
mapy tego samego obszaru z różnych okresów czasu...
Przykłady możliwości wykorzystania danych statystycznych i liczbowych (czynności ucznia,
zadania) np.:








odczytywanie danych z tabel statystycznych,
analizowanie, porównywanie, interpretacja danych,
klasyfikowanie wg podanych kryteriów,
opisywanie zjawiska lub procesu na podstawie zmieniających się danych liczbowych,
rysowanie wykresów, diagramów... ,
wnioskowanie,
prognozowanie,
obliczanie wskaźników społeczno-gospodarczych ...
Dostęp do danych statystycznych przestaje być dziś problemem. Dysponujemy licznymi
rocznikami statystycznymi, encyklopediami ogólnymi i geograficznymi. Niemal
nieograniczonym źródłem jest internet. Np. w krótkim czasie możemy poznać aktualną
temperaturę powietrza w każdym niemal punkcie na Ziemi. Ze względu na globalizację
gospodarki, wydarzenia gospodarcze odbywające się na krańcach świata są niemal tak samo
3
ważne jak dziejące się bezpośrednio za granicą. Ale uczeń nigdy nie zapamięta wszystkich
danych i bezcelowe jest tego wymaganie. Natomiast musimy wymagać interpretacji danych
liczbowych. Niebezpieczeństwo pojawia się w operowaniu skalą wielkości np. co to znaczy
głębokie jezioro? W Polsce za głębokie uznamy już jezioro o głębokości 40 metrów. Ale czy
wszędzie będzie to głębokie jezioro? Dlatego liczby są doskonałym uzupełnieniem tekstów
źródłowych – np.:
„... Morze Bałtyckie jest płytkie (do 459 metrów). ...”
„... Iran to wielki producent ropy naftowej (186 mln t w 2000 roku, IV miejsce w świecie). ...”
Liczby podane w nawiasach pomagają zrozumieć, co w tych przypadkach znaczy „płytkie”
i „wielki producent ropy”, uczą precyzji myślenia, ale niekoniecznie należy wymagać ich
znajomości.
Liczby mają względny charakter. Służą nam do tego, aby je porównywać w przestrzeni
(zróżnicowanie zjawisk) lub w czasie (zmienność zjawisk). Ale nie zawsze obliczenia są
wykonywane w jednakowy sposób i wtedy mamy problem w porównywaniu.
Np. powierzchnia Europy wg statystyk ONZ wynosi aż 23 mln km2 - wliczono do niej
azjatycką część Rosji, co więcej – ta liczba pojawia się jako mianownik przy wyliczaniu
gęstości zaludnienia, co i w tej dziedzinie zniekształca kolejne porównania z Azją.
Dlatego korzystając z roczników lub innych źródeł statystycznych trzeba koniecznie zwrócić
uwagę na przypisy, których uczniowie na ogół nie zauważają. A ich przeczytanie jest
konieczne, jeśli próbujemy dokonać porównań – np. pytanie o największe (najludniejsze)
miasto świata. Zależnie od przyjętych kryteriów, może to być Meksyk, zespół metropolitalny
Nowego Jorku lub zespół metropolitalny Tokio-Jokohama.
Sprawdzając znajomość danych liczbowych starajmy się jednak nie zadawać uczniom
bezsensownych pytań. Oto ich przykłady z zadań wielokrotnego wyboru:
-
Kiedy rozpoczął się okres karboński? – oprócz poprawnej odpowiedzi, podano
datę początku II wojny światowej i daty z historii starożytnej,
Wskaż państwa świata należące do drugiej dziesiątki światowych producentów
ryżu.- do wyboru były: Nepal, Przylądek Północny, Nowy Jork i Kolorado.
Przykłady możliwości wykorzystania tekstu źródłowego (czynności ucznia, zadania) np.:







analizowanie podanych informacji,
wypisywanie z tekstu informacji wg podanego kryterium,
porównanie informacji,
przewidywanie przebiegu procesu, zjawiska... na podstawie opisanych podobnych
zjawisk, procesów...
scharakteryzowanie...
opisanie...
tworzenie modeli, schematów...
4
Układając pytania do tekstu źródłowego nie ograniczajmy się tylko do odtworzenia informacji
z tekstu. Zwłaszcza w pracy na lekcji. W tekstach źródłowych możemy podać uczniowi np.
informacje, których nie ma w podręczniku, na które nie zwróciłby w podręczniku uwagi,
ewentualnie miałby kłopot z samodzielnym dotarciem do nich.
Czasami chcemy pokazać uczniowi np. związek wiedzy naukowej z życiem, przedstawić
informacje o wyższym stopniu szczegółowości. Tekstem można również przedstawić
zjawisko w ujęciu dynamicznym. Powszechnie teksty służą do podania ciekawostek,
nowinek.
Przykłady możliwości wykorzystania rysunków, schematów (czynności ucznia, zadania) np.:






opisywanie sytuacji przedstawionej na rysunku lub schemacie,
uzupełnianie rysunku lub schematu,
porównywanie sytuacji przedstawionej na rysunkach,
na podstawie rysunku (schematu) rozpoznawanie form, zjawisk, procesów... ,
poprawianie błędów na zamieszczonych rysunkach lub schematach,
przedstawianie rysunkiem (schematem) opisanego zjawiska lub procesu ...
Czasem warto pokusić się o wykorzystanie nietypowych źródeł informacji geograficznej. Na
niektórych lekcjach lub np. na kole geograficznym można od czasu do czasu próbować
pokazać interdyscyplinarność geografii trochę inaczej. W formie luźniejszej, ale zachęcającej
młodzież do działania, poszukiwań, refleksji... Do nauki o własnym kraju wykorzystajmy
czasem wiersze – może się to przyczynić do emocjonalnego zaangażowania uczniów
i kształtowania się uczuciowego stosunku do własnego kraju. Ponadto wpływa to korzystnie
na uatrakcyjnienie zajęć. A przecież – przeżycia bardzo korzystnie wpływają na
zapamiętywanie poznawanych treści.
Możemy wykorzystać także uczniów jako źródło informacji geograficznej. W niżej podanym
przykładzie wykorzystano notatkę Agnieszki Niewińskiej „Powtórka do matury” z Geografii
w Szkole 1/2002.
Na podstawie zebranych informacji dotyczących zatrudnienia rodziców uczniów:



uzupełnij tabelę,
wykonaj diagram kołowy zatrudnienia rodziców wg działów gospodarki,
wyciągnij wnioski (pytania pomocnicze: Jak przedstawia się rozkład zatrudnienia
rodziców w Twojej klasie? Czy są osoby bezrobotne i dlaczego tak jest? W którym
sektorze zatrudnionych jest najwięcej rodziców? Czy warunki środowiska
przyrodniczego mają wpływ na obraz zatrudnienia, a jeżeli tak – to jaki? Jaki jest
wpływ regionu na ogół zatrudnienia?...)
5
Pracujący wg działów gospodarki
Ojciec
Matka
Udział obojga
rodziców
w%
Liczba stopni
na diagramie
kołowym
100%
3600
DZIAŁ I
1. rolnictwo, łowiectwo,
leśnictwo
2. rybołówstwo i rybactwo
DZIAŁ II
3. przemysł
4. budownictwo
DZIAŁ III
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
handel i naprawy
hotele i restauracje
transport, łączność
pośrednictwo finansowe
obsługa nieruchomości firm
administracja publiczna
i obrona narodowa
edukacja
ochrona zdrowia i opieka
socjalna
pozostała działalność
usługowa, komunalna,
socjalna, indywidualna
bezrobotni
RAZEM:
Nauczyciel omawia:
1. ogólne zjawisko struktury zatrudnienia w regionie i na tym tle strukturę zatrudnienia
rodziców uczniów danej klasy,
2. poprawność i staranność wykonania diagramu,
3. uogólnia zjawisko na podstawie wniosków uczniów.
Taka praca pozwala nam:
a) zaktywizować uczniów do pracy,
b) zainteresować tematem (są tutaj ich rodziny, są emocjonalnie zaangażowani...),
c) mamy lokalne dane, często niedostępne w innej formie.
6
DOSKONALENIE UMIEJĘTNOŚCI
PRZEDMIOTOWYCH
I POZAPRZEDMIOTOWYCH
MATERIAŁY
ŹRÓDŁOWE
PRAKTYCZNE WYKORZYSTANIE
WIEDZY I UMIEJĘTNOŚCI
GEOGRAFICZNYCH
EFEKTYWNOŚĆ
NAUCZANIA
ZAINTERESOWANIE
PRZEDMIOTEM
ANNA RUSZCZYK
14.02.2011r.
7