docsprawozdawcza „wartość firmy” przez pryzmat jednej dekady z
download 
Reklamacja Transkrypt
sprawozdawcza „wartość firmy” przez pryzmat jednej dekady z
Edyta Łazarowicz, Anna Karmańska Szkoła Główna Handlowa w Warszawie SPRAWOZDAWCZA „WARTOŚĆ FIRMY” PRZEZ PRYZMAT JEDNEJ DEKADY Z HISTORII POLSKIEGO PRAWA BILANSOWEGO. CZĘŚĆ 3 – OKRES WARTOŚCI RYNKOWEJ I GODZIWEJ 1. Wprowadzenie Poniższy tekst jest trzecią częścią tryptyku, który – w opinii autorek – pozwala odtworzyć klimat, w jakim następowały zmiany w polskim prawie bilansowym w pierwszej dekadzie okresu rynkowej transformacji. Celem tego tekstu jest przedstawienie dwóch kolejnych okresów, w których wartość firmy zmieniała się bardzo istotnie. Zmiany te należy postrzegać jako wyraz dojrzewania polskiej gospodarki rynkowej i występowania mechanizmów rynkowych na tyle już rozwiniętych, aby w rachunkowości można było uznać, że pozwalają one pozyskiwać informacje o pożądanych cechach jakościowych i zaspokajających coraz to bardziej rosnące wymagania informacyjne powiększającej się grupy interesariuszy sprawozdawczości finansowej. Na tle stworzonym dzięki rozważaniom przedstawionym we wcześniejszych częściach tryptyku1, autorki prezentują ustalenia empiryczne odnoszące się do wartości firmy w okresach wyspecyfikowanych tu jako charakterystyczne dla ewolucji procedury liczenia wartości firmy: (1) wartości księgowej, (2) rynkowej, (3) godziwej. Ewolucję tę traktuje się tu także jako sposób wybrany do zaprezentowania silnego powiązania poziomu i tempa rozwoju gospodarczego z zakresem i dynamiką zmian w prawie bilansowym. Autorki sądzą bowiem, że takie podejście może być traktowane jako potwierdzenie słuszność stwierdzenia M. Glautiera i B. Underdowna, iż rozwój prawa bilansowego jest pochodną rozwoju gospodarczego kraju, w którym to prawo ma zastosowanie. 1 E. Łazarowicz, A. Karmańska, Sprawozdawcza „wartość firmy” przez pryzmat jednej dekady z historii polskiego prawa bilansowego: Część 1 – kontekst zmian w prawie bilansowym. Część 2 – okres wartości księgowej. 314 Edyta Łazarowicz, Anna Karmańska 2. Wzrost formalnej rangi polskiego prawa bilansowego Kontynuacją rozpoczętych w 1991 roku prac nad dostosowaniem rozwiązań polskiej rachunkowości do wymagań światowych wzorców było wprowadzenie jednolitych zasad rachunkowości w drodze aktu prawnego wysokiej rangi, jakim jest uchwalona 29 września 1994 roku ustawa. Nowe prawo bilansowe w Polsce od 1 stycznia 1995 roku wniosło ze sobą sporo istotnych zmian w stosunku do uprzednio obowiązujących norm w tym zakresie. Najistotniejszą z nich jest to, że przepisy nowego prawa bilansowego zaprezentowały to, co w rachunkowości jest ponadczasowe i ponadsystemowe, nieulegające zmianie pod wpływem systemu podatkowego czy też potrzeb sprawozdawczości makroekonomicznej. Tak więc – dla przykładu – normy ustawy o rachunkowości w 1994 roku (Karmańska, 1997, s. 97–98): 1) Rozszerzyły obowiązywanie norm prawa bilansowego na banki, budżet, inne instytucje i organizacje2. 2) Wprowadziły problem konsolidacji rocznych zamknięć rachunkowych (przyjęto metodę nabycia dla jednostek zależnych i metodę praw własności dla jednostek stowarzyszonych). 3) W pełni uwzględniły zasadę kontynuacji działania, co przejawiło się w postaci konkretnych norm dla rachunkowości przy tworzeniu, przekształcaniu i likwidacji przedsiębiorstw. 4) Wprowadziły obowiązek sporządzania sprawozdania z przepływu środków pieniężnych (przyjęto pośrednią metodę ustalania operacyjnych przepływów pieniężnych). 5) Znacznie rozszerzyły informacje w załączniku do sprawozdań finansowych3, a zwłaszcza o: – omówienie stosowanych metod wyceny aktywów i pasywów oraz przychodów i kosztów, – informacje dotyczące zmiany metod stosowanych w rachunkowości i ich skutków finansowych, – wyjaśnienia zapewniające porównywalność danych ze sprawozdań finansowych kolejnych lat, – charakterystykę struktury zobowiązań i należności ze względu na okres ich spłaty, – wykaz zysków i strat nadzwyczajnych, 2 Nie oznacza to, że wcześniej jednostki te nie prowadziły rachunkowości. Wręcz przeciwnie. Jednakże zasady ich rachunkowości regulowały odrębne (branżowe) przepisy. 3 Zestaw informacji uzupełniających obejmował – po wprowadzeniu Ustawy o rachunkowości – ponad 35 pozycji, co było liczbą bardzo znaczącą. Sprawozdawcza „wartość firmy” przez pryzmat jednej dekady… cz. 3 315 – – prezentację struktury środków pieniężnych, informacje dotyczące spółek objętych konsolidacją sprawozdań finansowych i przeprowadzanych między nimi transakcji. 6) Sankcjonowały różne – w ówczesnym rozumieniu – rezerwy bilansowe (takie jak na przykład rezerwę na ryzyko gospodarcze, rezerwy kapitałowe, podatkowe) i rezerwy niebilansowe (takie jak rezerwa na złe długi, rezerwa na zmniejszenie wartości lokat spowodowane trwałą utratą ich wartości rynkowej). 7) Określiły: kto, kiedy sporządza sprawozdanie finansowe i odpowiada za jego treść. 8) Przesądziły o strukturze sprawozdania finansowego, jego zawartości informacyjnej oraz trybie zatwierdzania przez władze jednostki gospodarczej. 9) Wprowadziły zmiany w układzie bilansu, pozwalające uzyskać znacznie więcej informacji, niż było to dotychczas możliwe, oraz podporządkowane konsekwentnie kryterium płynności w aktywach i wymagalności w pasywach (przyjęto układ dwustronny tego sprawozdania). 10) Wprowadziły problem odroczonego podatku dochodowego, zupełnie w Polsce dotychczas nieznanego. 11) Dały możliwości wyboru jednej z czterech wersji rachunku zysków i strat, a w każdej określiły wiele (5 lub 6) wyników cząstkowo określających ostateczny wynik finansowy netto (przyjęto – do wyboru – dwustronną i jednostronną formę tego sprawozdania w wersji porównawczej i kalkulacyjnej każda). 12) Wyeliminowały z pozycji nadzwyczajnych strat te wartości, które faktycznie są kosztami działalności związanymi z ryzykiem gospodarczym i zakwalifikowały je do pozostałych kosztów operacyjnych, co odpowiada interpretacji powszechnie przyjętej w świecie. Pierwsze lata obowiązywania nowego prawa bilansowego w Polsce dla księgowych nie były łatwe. Złożyło się na to wiele powodów, w tym kwestie wprowadzania powszechnego podatku dochodowego (1991), następnie podatku VAT i innych nowych zagadnień fiskalnych (1993), problemy praktyczne związane z amortyzacją środków trwałych, wprowadzenie rachunku przepływów pieniężnych (1995), nowego elementu sprawozdania finansowego, konieczność rozpoznania zupełnie nowego w polskiej rzeczywistości zagadnienia konsolidacji sprawozdań finansowych. (O skali skomplikowania w tym okresie problemu amortyzacji – zasadniczo w ujęciu podatkowym – niech świadczy chociażby następujący tytuł jednego z wielu artykułów poświęconych temu zagadnieniu: „Środki trwałe w 1995 roku, czyli koszmarny sen księgowego” („Rzeczpospolita”, 13.02.1996). Problemy wynikały z faktu wprowadzenia nowych zasad podatkowych 316 Edyta Łazarowicz, Anna Karmańska w zakresie amortyzacji i wyraźnego rozgraniczenia zasad amortyzacji podatkowej od bilansowej). Praktyka wprowadzania nowych przepisów gospodarczych zawsze wzbudzała wiele emocji. Podobnie było ze wspomnianym wcześniej Rozporządzeniem w sprawie zasad prowadzenia rachunkowości (1991). Tak też się stało w 1995 roku, pierwszym roku po wprowadzaniu Ustawy o rachunkowości (1994) w życie. Z perspektywy czasu można ocenić, że najtrudniejsze zagadnienia szybko rozpoznawano. Duży w tym udział i zasługi należy w tym okresie oddać polskiemu środowisku naukowemu. Akademicy, rozpoznający i uczący się nowych zagadnień zwykle ze znacznym wyprzedzeniem, wspomogli polską gospodarkę bardzo istotnie. Uczynili to, ucząc – rozwiązań adekwatnych do nowych uwarunkowań – ogromne rzesze praktyków i zmieniając przy tym zakorzeniony głęboko stereotyp myślenia o funkcjach rachunkowości. Ten okres w praktyce rachunkowości można podsumować następująco: księgowi polscy dość szybko opanowali techniki z zakresu rachunkowości właściwe dla rozwiązywania nowych problemów, przed nimi jednak otwierała się nowa pespektywa, która wówczas była jeszcze słabo uświadomiona, a która oznaczała wyzwanie związane z koniecznością ustawicznego doskonalenia i aktualizowania wiedzy. Te imperatywy zawodowe można było odczytywać, rozpoznając stopniowo zakresy, metodyki i inne cechy korzystania z danych rachunkowości w bieżących i okresowych procesach decyzyjnych, bardzo odmiennych – w porównaniu z okresem przed transformacją systemową – warunkach gospodarki rynkowej. 3. Wartość firmy w zderzeniu z wartością rynkową W ustawie o rachunkowości z 1994 roku wprowadzono istotne zmiany w zakresie wartości firmy. Zgodnie z nowymi uregulowaniami: „Wartość firmy stanowi różnicę między ceną nabycia określonej jednostki lub zorganizowanej jej części a niższą od niej wartością rynkową składników majątkowych jednostki lub zorganizowanej jej części. Jeżeli cena nabycia jednostki lub zorganizowanej jej części była niższa od jej wartości rynkowej, to wartość zakupionych środków trwałych, inwestycji rozpoczętych, wartości niematerialnych i prawnych oraz zapasów rzeczowych składników majątku obrotowego ujmuje się w księgach rachunkowych według cen nabycia, jednak nie niższych niż ceny sprzedaży netto tych składników. Pozostałą z rozliczenia przy zakupie różnicę zalicza się do przychodów przyszłych okresów. Wartość firmy oraz przychody przyszłych okresów odpisuje się przez okres nie dłuższy niż 5 lat. W uzasadnionych przypadkach kierownik jednostki może okres ten wydłużyć” (Ustawa, 1994, art. 33, ust. 4). Sprawozdawcza „wartość firmy” przez pryzmat jednej dekady… cz. 3 317 Dwie najważniejsze zmiany w zakresie wartości firmy, wprowadzone do Ustawy o rachunkowości z 1994 roku w porównaniu z Rozporządzeniem w sprawie zasad prowadzenia rachunkowości z 1991 roku to: nowy sposób ustalania wartości firmy – na podstawie wartości rynkowej nabywanych składników majątkowych, wprowadzenie określonych rozwiązań w przypadku powstania tzw. ujemnej wartości firmy. Ponadto wprowadzono inne mniej istotne zmiany: przewidziano możliwość wydłużenia okresu amortyzacji wartości firmy powyżej przewidzianego okresu 5 lat oraz wartość firmy została ujęta we wzorze bilansu jako oddzielna pozycja wśród wartości niematerialnych i prawnych. 4. Wartość firmy w zderzeniu z wartością godziwą W ciągu kolejnych lat od ustalenia ustawy o rachunkowości rozwijała się polska gospodarka, zachodziły też istotne zmiany w Unii Europejskiej i na świecie, w tym związane z globalizacją gospodarki światowej. Wzrastająca rola Komitetu Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (KMSR) oraz nowa strategia Unii Europejskiej w zakresie harmonizacji rachunkowości, przewidująca wprowadzenie możliwości sporządzania przez duże spółki skonsolidowanych sprawozdań finansowych według MSR sprawiły, że w 2000 roku dokonano obszernej nowelizacji ustawy o rachunkowości, w której przyjęto rozwiązania oparte w dużej mierze na tych standardach. W ramach dostosowywania polskiego prawa bilansowego do rozwiązań zawartych w MSR po raz pierwszy do polskich przepisów zostało wprowadzone pojęcie „wartości godziwej” i obowiązek stosowania tej miary przy wycenie niektórych aktywów i pasywów4. Dotyczyło to także sposobu ustalania wartości firmy przy połączeniach jednostek. Zgodnie z nowymi przepisami: „Wartość firmy stanowi różnicę między ceną nabycia określonej jednostki lub zorganizowanej jej części a niższą od niej wartością godziwą przejętych aktywów netto. Jeżeli cena nabycia jednostki lub zorganizowanej jej części jest niższa od wartości godziwej przejętych aktywów netto, to różnica stanowi ujemną wartość firmy. (…) Od wartości firmy jednostka dokonuje odpisów amortyzacyjnych w okresie nie dłuższym niż 5 lat. W uzasadnionych przypadkach kierownik jednostki może wydłużyć ten okres do lat 20. Wydłużenie okresu amortyzacji należy podać w informacji dodatkowej wraz z jego uzasadnieniem. Odpisów amor- 4 W tamtym okresie koncepcja wartości godziwej była przyjęta w krajach reprezentujących anglosaski model rachunkowości (szerzej: Adamkiewicz, 2001, s. 562). 318 Edyta Łazarowicz, Anna Karmańska tyzacyjnych dokonuje się metodą liniową i zalicza się je do pozostałych kosztów operacyjnych” (Ustawa, 2000, art. 33, ust. 4, art. 44b, ust. 10). W porównaniu z przepisami Ustawy o rachunkowości z 1994 roku w zakresie wartości firmy, nowelizacją tej ustawy z 2000 roku wprowadzono następujące najważniejsze zmiany: − kolejny nowy sposób ustalania wartości firmy – na podstawie wartości godziwej przejętych aktywów netto, − wskazanie sposobu ustalania wartości godziwej określonych aktywów i zobowiązań, − możliwość wydłużenia okresu amortyzacji wartości firmy do 20 lat, − weryfikacja wartości firmy z punktu widzenia trwałej utraty wartości, − zwiększenie zakresu informacji związanych z wartością firmy, które należy prezentować w informacji dodatkowej (cena przejęcia, wartość aktywów netto przejętej spółki wycenionych w wartości godziwej na dzień połączenia). 5. Wartość firmy w polskim prawie bilansowym 1991–2000 w ujęciu syntetycznym Podsumowanie zmian w zakresie przepisów prawnych dotyczących wartości firmy na przestrzeni 10 lat rozwoju polskiego prawa bilansowego ukierunkowanego na dostosowanie go do gospodarki światowej oraz do rozwiązań europejskich i MSR prezentuje tabela 1. Analizując ewolucję polskiego prawa bilansowego w zakresie wartości firmy na przestrzeni jednej dekady, można zauważyć, że w ślad za zmianami w polskiej gospodarce zmieniało się polskie prawo bilansowe, aby było jak najlepiej dostosowane do praktyki oraz aby uwzględniało rozwiązania międzynarodowe. Najważniejsza zmiana w zakresie wartości firmy to sposób ustalania wartości aktywów netto przejmowanej spółki. Początkowo ustalano ją na podstawie wartości wynikających z jej ksiąg rachunkowych, następnie wartość księgową zastąpiono wartością rynkową, a potem wartość rynkową zastąpioną wartością godziwą. Należy dodać, że niestety w żadnym z trzech analizowanych aktów prawnych nie zostało zdefiniowane samo pojęcie „wartość firmy”. Sprawozdawcza „wartość firmy” przez pryzmat jednej dekady… cz. 3 319 Tabela 1 Wartość firmy w polskim prawie bilansowym 1991–2000 Akt prawny Rozporządzenie w sprawie zasad prowadzenia rachunkowości Zagadnienie z 1991 r. Sposób różnica między ustalania ceną nabycia wartości firmy jednostki a niższą od niej wartością księgową jednostki Sposób ustalania wartości aktywów netto przejętej jednostki Okres amortyzacji wartość wynikająca z ksiąg rachunkowych 5 lat Wycena na cena nabycia dzień bilansowy pomniejszona o odpisy umorzeniowe brak Zakres szczegółowych informacji w sprawozdaniu wytycznych finansowym Ustawa o rachunkowości z 1994 r. różnica między ceną nabycia określonej jednostki lub zorganizowanej jej części a niższą od niej wartością rynkową składników majątkowych jednostki lub zorganizowanej jej części wartość rynkowa do 5 lat, możliwość wydłużenia tego okresu cena nabycia pomniejszona o odpisy amortyzacyjne opis zasad amortyzacji; informacje o zmianach wartości wartości firmy, w tym związane z dotychczasową amortyzacją Ustawa o zmianie ustawy o rachunkowości z 2000 r. różnica między ceną nabycia określonej jednostki lub zorganizowanej jej części a niższą od niej wartością godziwą przejętych aktywów netto wartość godziwa, szczegółowe wytyczne w zakresie sposobu ustalania tej wartości dla określonych aktywów i zobowiązań do 5 lat, możliwość wydłużenia tego okresu do 20 lat cena nabycia pomniejszona o odpisy amortyzacyjne i odpisy z tytułu trwałej utraty wartości opis zasad amortyzacji; informacje o zmianach wartości wartości firmy, w tym związane z dotychczasową amortyzacją i odpisami z tytułu trwałej utraty wartości; informacje o połączeniu spółek, w tym: cena przejęcia, wartość aktywów netto spółki przejętej według wartości godziwej oraz wartość firmy (lub ujemna wartość firmy) i zasady jej amortyzacji Źródło: opracowanie własne na podstawie Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 15 stycznia 1991 r. w sprawie zasad prowadzenia rachunkowości, Dz. U. 1991, nr 10, poz. 35; Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz. U. 1994, nr 121, poz. 591; Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o zmianie ustawy o rachunkowości, Dz. U. 2000, nr 113, poz. 1186. 320 Edyta Łazarowicz, Anna Karmańska 6. Prezentacja informacji o wartości firmy w jednostkowych sprawozdaniach finansowych na przykładzie spółek notowanych na GPW W Polsce na początku lat 90. XX wieku miało miejsce niewiele połączeń podmiotów i były one związane z działaniami prywatyzacyjnymi (Perepeczo, 2009, s. 23). Na rozwój polskiego rynku fuzji i przejęć istotny wpływ miało powstanie Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie w 1991 roku. Do pierwszych połączeń spółek notowanych na GPW doszło w 1997 roku: Polifarbu Wrocław i Polifarbu Cieszyn oraz Banku Gdańskiego i BIG-u (Rocznik giełdowy 1998, s. 16). W wyniku połączenia jednostek gospodarczych może dojść do powstania wartości firmy (ewentualnie ujemnej wartości firmy), jeśli takie połączenie jest rozliczane metodą nabycia. Na przykładzie sprawozdań finansowych spółek notowanych na GPW autorki chciały zbadać praktykę podmiotów w zakresie ujawniania informacji o wartości firmy powstałej w wyniku połączenia spółek. Badaniem objęto okres 1991–2014, pomijając banki i fundusze inwestycyjne. Ze względu na to, że do pierwszych połączeń na GPW doszło dopiero w drugiej połowie lat 90. ubiegłego wieku, nie można niestety zbadać w grupie połączeń spółek giełdowych, jak te podmioty stosowały w praktyce przepisy odnośnie wartości firmy wynikające z rozporządzenia w sprawie zasad prowadzenia rachunkowości z 1991 roku. Listę połączeń spółek giełdowych ustalono na podstawie zestawienia „Fuzje spółek notowanych na GPW SA w latach 1997–2003” (Perepeczo, 2009, s. 213) oraz informacji zawartych w Rocznikach giełdowych za lata 2004–2014 (Rocznik giełdowy). W okresie 1997–2003 doszło do czternastu połączeń spółek giełdowych (w tym w sześciu połączeniach uczestniczyły banki, a w jednym – NFI) (szerzej: Perepeczo, 2009, s. 213), zaś w latach 2004–2014 doszło do sześciu połączeń (w tym w trzech połączeniach uczestniczyły banki) (szerzej: Rocznik giełdowy z roku 2012, s, 28; 2013, s. 25; 2014, tab. 12 – Główny rynek; 2015, tab. 12 – Główny rynek5). Listę podmiotów, których sprawozdania finansowe objęto badaniem, prezentuje tabela 2. 5 W latach 2004–2010 nie doszło do połączeń spółek notowanych na GPW. Sprawozdawcza „wartość firmy” przez pryzmat jednej dekady… cz. 3 321 Tabela 2 Połączenia spółek notowanych na GPW w latach 1991–2014 (z wyłączeniem banków i NFI) Rok połączenia Podmiot I Podmiot II 1997 Polifarb Wrocław Polifarb Cieszyn 1999 Budimex Poznań Budimex 1999 Koło Sokołów 1999 Unibud Budimex 2000 Farm Food Sokołów 2000 Jarosław Sokołów 2000 Mostostal Kraków Budimex 2010 Energomontaż-Północ Polimex-Mostostal 2010 Naftobudowa Polimex-Mostostal 2011 Novitus Comp Nazwa po połączeniu (sektor) Polifarb CieszynWrocław (chemiczny) Budimex (budowalny) Sokołów (spożywczy) Budimex (budowalny) Sokołów (spożywczy) Sokołów (spożywczy) Budimex (budowalny) Polimex-Mostostal (budowlany) Polimex-Mostostal (budowlany) Comp (informatyczny) Źródło: opracowanie własne na podstawie (Perepeczko, 2009, s. 213 oraz Rocznik giełdowy z roku 2012, s, 28; 2013, s. 25; 2014, tab. 12 – Główny rynek; 2015, tab. 12 – Główny rynek). Rodzaje informacji o wartości firmy prezentowane w sprawozdaniu finansowym za rok, w którym nastąpiło połączenie spółek, prezentuje tabela 3. Większość badanych spółek sporządzała jednostkowe sprawozdania finansowe zgodnie z ustawą o rachunkowości, natomiast dwie spółki (Polimex-Mostostal i Comp) sporządzały zgodnie z MSSF. Niestety, autorkom nie udało się dotrzeć do pełnej wersji sprawozdań finansowych wszystkich badanych spółek. W takiej sytuacji analizowano sprawozdania finansowe (skróconą wersję) publikowanych w Monitorze Polskim B. (W Monitorze Polskim B jednostki miały obowiązek publikować: bilans, rachunek zysków i strat, sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych, opinię biegłego rewidenta oraz odpis uchwały bądź postanowienia dotyczący zatwierdzenia sprawozdania finansowego i podziału zysku lub pokrycia straty (Ustawa, 1994, art. 70). Brak obowiązku publikacji informacji dodatkowej w Monitorze Polskim B uniemożliwił dostęp do ewentualnych informacji o wartości firmy). 322 Edyta Łazarowicz, Anna Karmańska Tabela 3 Informacje o wartości firmy w jednostkowych sprawozdaniach finansowych Podmiot Rok (źródło pochodzenia Informacje sprawozdania)a) 1997 Polifarb CieszynZ noty do bilansu dotyczącej wartości niematerialnych Wrocław (B) i prawnych wynika, że w spółce Polifarb Cieszyn-Wrocław w 1997 r. nie powstała wartość firmy. W opinii biegłego rewidenta jest zawarta informacja, że połączenie spółek Polifarb Cieszyn i Polifarb Wrocław zostało rozliczone w ten sposób, że bilans otwarcia na dzień 1.01.1997 spółki Polifarb Cieszyn-Wrocław został przedstawiony jako suma bilansów zamknięcia spółek Polifarb Cieszyn i Polifarb Wrocław na dzień 31.12.1996 1999 Sokołów (A) − informacje o wartości poszczególnych składników aktywów i pasywów przejętych od spółki Koło (brak informacji, czy aktywa są prezentowane w wartości rynkowej, czy księgowej), − informacja o wartości firmy wynikającej z połączenia ze spółką Koło, − informacja o kwocie amortyzacji wartości firmy za dany okres (brak informacji o okresie amortyzacji wartości firmy), − informacja o wartości bilansowej wartości firmy 1999 Budimex (B) Z noty do bilansu dotyczącej wartości niematerialnych i prawnych wynika, że w spółce Budimex w 1999 r. nie powstała wartość firmy. W opinii biegłego rewidenta jest brak informacji o połączeniu spółek Budimex Poznań i Unibud ze spółką Budimex i sposobie jego rozliczenia 2000 Sokołów (B) Z noty do bilansu dotyczącej wartości niematerialnych i prawnych wynika, że w spółce Sokołów w 2000 r. powstała wartość firmy. W opinii biegłego rewidenta jest brak informacji o połączeniu spółek Farm Food i Jarosław ze spółką Sokołów i sposobie jego rozliczenia 2000 Budimex (B) Z noty do bilansu dotyczącej wartości niematerialnych i prawnych wynika, że w spółce Budimex w 2000 r. nie powstała wartość firmy. W opinii biegłego rewidenta jest brak informacji o połączeniu spółki Mostostal Kraków ze spółką Budimex i sposobie jego rozliczenia 2010 Polimex-Mostostal Połączenie ze spółkami Energomontaż-Północ (C) i Naftobudowa zostało rozliczone metodą łączenia udziałów Sprawozdawcza „wartość firmy” przez pryzmat jednej dekady… cz. 3 323 2011 Comp (C) − informacje o cenie przejęcia spółki Novitus, wartości jej aktywów netto oraz wartości firmy wynikającej z tego połączenia, − informacje o zasadach wyceny wartości firmy (w tym informacja, że nie podlega amortyzacji, lecz corocznemu testowi na utratę wartości), − informacja o przeprowadzonym teście na utratę wartości firmy (brak szczegółowych informacji dotyczących tego testu)a) A – baza EMIS (raporty roczne przekazane przez spółki do Komisji Papierów Wartościowych i Giełd), B – Monitor Polski B, C – strona internetowa spółki (raporty roczne). a) W sprawozdaniu finansowym za rok 2013 i 2014 są natomiast przedstawione bardziej szczegółowe informacje odnośnie przeprowadzanego testu. Źródło: opracowanie własne. Z analizy jednostkowych sprawozdań finansowych badanych spółek wynika, że w trzech z nich została wykazana wartość firmy w wyniku połączenia – Sokołów (1999), Sokołów (2000) i Comp (2011). W przypadku spółki Sokołów w sprawozdaniu finansowym za rok 1999 zostały przedstawione syntetyczne informacje dotyczące wartości firmy zgodnie z ówczesnym polskim prawem bilansowym (pominięto jedynie informację o zasadach amortyzacji wartości firmy). Ponadto przedstawiono informacje o wartości poszczególnych aktywów i pasywów przejętych od spółki Koło, mimo iż taki obowiązek sprawozdawczy nie wynikał z ustawy o rachunkowości. W sprawozdaniu finansowym spółki Sokołów za następny rok (2000) została wykazana wartość firmy wynikająca z następnego połączenia – ze spółkami Farm Food i Jarosław. Jednakże ze względu na dostęp tylko do skróconej wersji sprawozdania finansowego nie można było ustalić rodzaju informacji odnośnie powstałej wartości firmy prezentowanych w informacji dodatkowej. W przypadku spółki Comp, która jednostkowe sprawozdania finansowe za badany okres sporządzała według MSSF, można zauważyć prezentację wszystkich podstawowych informacji dotyczących wartości firmy. Brak jest jedynie szczegółowych informacji dotyczących przeprowadzonego testu na utratę wartości wartości firmy w roku 2011. Jednakże w sprawozdaniach finansowych za kolejne lata (2012, 2013) takie informacje zostały już przedstawione. Informacje o wysokości wartości firmy powstałej w wyniku omówionych powyżej połączeń prezentuje tabela 4. 324 Edyta Łazarowicz, Anna Karmańska Tabela 4 Wysokość wartości firmy w jednostkowych sprawozdaniach finansowych (stan na koniec roku obrotowego) Spółka Rok Sokołów Sokołów Comp 1999 2000 2011 Wartości Wartość Aktywa niematerialne firmy (w tys. zł) (w tys. zł) (w tys. zł) 265 071 619 322 488 104 6066 18 464 145 649 2282 14 307 20 379 Udział Udział wartości firmy wartości w wartościach firmy w akniematerialnych tywach 38% 0,86% 77% 2,31% 14% 4,18% Źródło: opracowanie własne. Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 4, wartość firmy była bardzo znaczącą pozycją w wartościach niematerialnych i prawnych spółki Sokołów w bilansie na koniec 2000 roku oraz istotną – na koniec 1999 roku. W przypadku spółki Comp nie była ona aż tak istotną pozycją wśród wartości niematerialnych w porównaniu do Sokołowa, choć z drugiej strony jej udział w aktywach ogółem był znacznie większy niż w przypadku Sokołowa. 7. Podsumowanie Przeprowadzone powyżej rozważania i ustalenia należy odczytywać łącznie z tekstami wcześniejszych dwóch części tryptyku poświęconego pierwszej (w okresie transformacji rynkowej) dekadzie z historii polskiego prawa bilansowego (1991–2000). Ustalenia empiryczne odnoszące się do sprawozdawania wartości firmy w praktyce polskiej, obejmują okres dłuższy (1991–2014). Ustalono to z zamysłem, aby dzięki osadzeniu w kontekście obecnie już historycznych zmian ważnych w polskim prawie bilansowym, nabrały one innego wymiaru poznawczego. Wydaje się, że w ten sposób uzmysławia się skalę zjawiska powstawania wartości firmy w analizowanym okresie. Zjawisko to – jak pokazują możliwe za ten okres, raczej skromne ustalenia empiryczne – nie było wówczas imponujące, chociaż w tym okresie następowały imponujące jakościowe zmiany w prawie bilansowym. Antycypowały one to, co miało w polskiej gospodarce dopiero nabrać rozpędu. W tym niepowtarzalnym w historii Polski okresie polskie prawo bilansowe wyprzedzało zmiany w polskiej gospodarce. Poczynione spostrzeżenia historyczno-empiryczne (zaprezentowane w tryptyku tekstów) dostarczają wiedzy, która umożliwia weryfikowanie tezy zaprezentowanej w jego pierwszej części. Wyrażone przez M. Glautiera i B. Underdowna przekonanie, iż rozwój prawa bilansowego jest pochodną Sprawozdawcza „wartość firmy” przez pryzmat jednej dekady… cz. 3 325 rozwoju gospodarczego kraju, w którym to prawo ma zastosowanie, powinno być doprecyzowane. Wydaje się bowiem, że jest ono prawdziwe, ale nie w okresie transformacji systemowej. Klimat historycznych zmian w polskim prawie bilansowym, stanowiący szerszy kontekst dla wartości firmy jako kategorii sprawozdawczej, w przedstawianym tryptyku opracowań odtworzony został głównie na podstawie publikacji, która powstała w 1997 roku (por. Karmańska, s. 91–99). Ten fakt pozwala na swoisty powrót do przeszłości. Z kolei ustalenia empiryczne podjęte obecnie, tj. w 2015 roku, pozwalają zobrazować dystans, jaki pokonała polska praktyka rachunkowości, towarzysząc ważnym zmianom systemowym. Na tym tle można uwypuklić także poniższe kwestie. Po pierwsze, w Polsce na początku lat 90. XX wieku miało miejsce niewiele połączeń podmiotów i były one związane z działaniami prywatyzacyjnymi. Po drugie, obecnie nie jest możliwe zbadanie, jak w okresie zwanym okresem wartości księgowej, podmioty stosowały w praktyce przepisy odnośnie wartości firmy wynikające z rozporządzenia w sprawie zasad prowadzenia rachunkowości z 1991 roku. Po trzecie, na rozwój polskiego rynku fuzji i przejęć istotny wpływ miało powstanie Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie w 1991 roku. Do pierwszych połączeń na GPW doszło jednak dopiero w drugiej połowie lat 90. ubiegłego wieku. W „okresie wartości rynkowej” zidentyfikowano jako pierwsze pośród spółek giełdowych (według ustaleń autorek w 1997 r.) dwa połączenia: jedno w sektorze przedsiębiorstw przemysłowych oraz drugie w sektorze bankowym. Po czwarte, intensyfikacja połączeń spółek giełdowych, którą można odczytywać jako wyraz zmian rozwojowych w gospodarce polskiej, wystąpiła na przełomie wieków. Tej praktyce gospodarczej towarzyszyło w prawie bilansowym – niemalże jednocześnie – przechodzenie z „okresu wartości rynkowej” do „okresu wartości godziwej”. Po piąte, występuje duża trudność w dotarciu do pełnej wersji sprawozdań finansowych wszystkich spółek, których zbadanie w kontekście wartości firmy byłoby tu interesujące. W tym bowiem okresie spółki nie miały obowiązku publikacji informacji dodatkowej w Monitorze Polskim B. Niemożliwy był więc dostęp do ewentualnych informacji uszczegółowionych o wartości firmy. Po szóste, analiza udziału zidentyfikowanych wartości firmy w wartościach niematerialnych i prawnych oraz w łącznej sumie aktywów spółek giełdowych, które w analizowanym okresie dokonywały połączeń, nie pozwala uwypuklić prawidłowości, które mogłyby wskazywać jednocześnie na występowanie pewnych trendów w uwarunkowaniach rynkowych i ich odzwierciedlanie się w wartości firmy, prezentowanej w bilansach spółek giełdowych. Po siódme, wobec takiej diagnozy, można ocenić, że w badanym okresie 1991–2014 to raczej nie wartości pozycji wartości firmy wskazują na zmiany gospodarcze wy- 326 Edyta Łazarowicz, Anna Karmańska stępujące wówczas w naszym kraju. Za dobry probierz tych zmian może być natomiast uznana częstość występowania wartości firmy w bilansach oraz metodyka bilansowej jej wyceny. Literatura Adamkiewicz Z. (2001), Wartość godziwa i jej ustalanie, „Rachunkowość”, nr 9. Karmańska A. (1997), Rachunkowość a rozwój gospodarki rynkowej, „Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów”, Zeszyt 5, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa. Perepeczo A. (2009), Fuzje i przejęcia – efektywność finansowa. Wyniki badań zagranicznych i krajowych, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. Rocznik giełdowy 1998, 2012, 2013, 2014 i 2015, http://www.gpw.pl/biblioteka-gpw-lista?gpwlc_id=10, dostęp: 20.04.2015. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 15 stycznia 1991 r. w sprawie zasad prowadzenia rachunkowości, Dz. U. 1991, nr 10, poz. 35. Środki trwałe w 1995 roku, czyli koszmarny sen księgowego (1996), „Rzeczpospolita”, 13.02.1996. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz. U. 1994, nr 121, poz. 591. Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o zmianie ustawy o rachunkowości, Dz. U. 2000, nr 113, poz. 1186. Streszczenie Powyższy tekst jest ostatnią częścią tryptyku poświęconego zagadnieniu wartości firmy na tle historycznych zmian w polskim prawie bilansowym w okresie 1991–2000. Przedstawia on wyniki ustaleń empirycznych poczynionych w odniesieniu do wartości firmy z tego okresu. Na bazie doświadczeń i obserwacji towarzyszących przeprowadzonemu badaniu, w tekście wyspecyfikowanych zostało siedem spostrzeżeń odnoszących się do praktyki połączeń polskich spółek giełdowych oraz prawa bilansowego z tą praktyką związanego. Słowa kluczowe: historia rachunkowości, wartość firmy, transformacja ustrojowa, standardy sprawozdawczości finansowej. Sprawozdawcza „wartość firmy” przez pryzmat jednej dekady… cz. 3 327 Reporting „goodwill” from the angle of one decade of the history of Polish accounting law. Part 3 – the period of market value and fair value Abstract This text is the last part of the triptych on the issue of goodwill against a background of historical changes in the Polish accounting law in the years 1991–2000. It presents the results of the empirical research on goodwill from this period. On the basis of the experiences and observations accompanied by this research, seven insights were specified concerning the practice of mergers of Polish listed companies and accounting law, in the scope related to this practice. Keywords: accounting history, goodwill, systemic transformation, financial reporting standards.
