Wspólna misja muzealników, archiwistów i bibliotekarzy z

Maria Kocójowa, Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytet
Jagielloński
Wspólna misja muzealników, archiwistów i bibliotekarzy z wychodźstwa
oraz z kraju (SK MABPZ Kraków 2004 i Paryż 2005)
Dlaczego razem?
Współpraca bibliotek, archiwów i muzeów, oczywista w przekroju lokalnym i
regionalnym, staje się coraz intensywniejsza ze względu na wspólne potrzeby konserwacji
zbiorów , promocji działań, zarządzania, a zwłaszcza dostępu do informacji o zasięgu
międzynarodowym, korzystania z ułatwień niesionych przez Information Communication
Technology (ICT). Bardzo ważnym zagadnieniem jest tutaj potrzeba integracji instytucji
krajowych i polonijnych. Współudział uczelni wyższych, w tym pracowników Uniwersytetu
Jagiellońskiego wynika z wypełniania zadań edukacyjnych i naukowych, nierozerwalnie
związanych z zasobami bibliotek, archiwów i muzeów. Wielkim dobrodziejstwem dla
uczonych jest zatem rozszerzanie kooperacji placówek krajowych i zagranicznych,
rozrzuconych po wszystkich kontynentach, towarzyszących wychodźcom z kraju rodzinnego,
motywowanym do tego kroku sytuacją polityczną lub ekonomiczną.
Dopiero po kilku latach od przełamania barier politycznych przedstawiciele
polonijnych Instytucji muzealno – biblioteczno - archiwalnych zrzeszeni w Stałej
Konferencji Bibliotek, Archiwów, Muzeów Polskich Zagranicą (dalej SK MABPZ)
zdecydowali się na umiejscowianie wspólnego dorocznego spotkania w III Rzeczypospolitej.
Stała Konferencja MABPZ jest największą polonijną organizacją, obejmująca w końcu 2005
roku aż 20 instytucji z całego świata, które przystąpiły do niej dobrowolnie. Przyświecają jej,
od zarania powstania instytucji członkowskich głównie w XIX wieku i po 2.giej wojnie
światowej, cele patriotyczno – kulturalne, przechowywania i udostępniania zbiorów polskich
w krajach osiedlenia za granicą. Tę wizję tak propagował w połowie XIX w. książę Adam
Jerzy Czartoryski, prezes Towarzystwa Literackiego i Rady Bibliotecznej Biblioteki Polskiej
w Paryżu: „...aby Polakom na Emigracji otworzyć skarby ojczystej przeszłości [...], aby zasób
ogólny umiejętności i literatury powszechnej zbierać dla użytku kiedyś krajowego.”[1].
Instytucje te od 1977 r. połączyły swoje wysiłki i je zinstytucjonalizowały, aby już blisko 30
lat działać w ochronie prawdy historycznej, odkłamania wiedzy o Polakach w kraju i na
obczyźnie, narzucanej przez władze komunistyczne, jak i wspomagania wzajemnego
merytoryczno – organizacyjnego.
Do grona założycieli 1977-1979 r. należą głęboko związane z tradycją polską
instytucje dziewiętnastowieczne tej rangi, jak w Paryżu Biblioteka Polska, czy rodzinne
muzeum Branickich, Potockich, Reyów w Zamku Montresor; w Rapperswilu – Muzeum
Polskie; instytucje powojenne: w Londynie – Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego
ze Studium Polski Podziemnej, Instytut J. Piłsudskiego, Biblioteka Polska (POSK). Dołączyły
następnie liczne instytucje z USA, Włoch (m.in. Ośrodek Dokumentacji Pontyfikatu Jana
Pawła II). Znana i na szeroką skale prowadzona działalność opozycyjna tego środowiska,
zwłaszcza w Paryżu i w Londynie po 2. wojnie światowej spotkała się z potępieniem władz
PRL, włącznie do restrykcji skazania na zapomnienie, wynikających z umieszczenia na
osławionym indeksie cenzury. Stałym punktem współpracy SK MABPZ jest doroczna ,
dwudniowa konferencja, organizowana z reguły kolejno w siedzibach instytucji zrzeszonych,
oscylująca wokół liczby 60 uczestników z całego świata. Są na niej omawiane sprawy
organizacyjne, przyjmowanie nowych członków ( w Paryżu w 2005 r. zostało zaakceptowane
1
przystąpienie do SK MABPZ nowego członka – Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w
Ameryce ), instytucje przedstawiają sprawozdania i propozycje na spotkaniu wewnętrznym
(pierwszy zamknięty dzień obrad); oraz na sesjach otwartych dla publiczności jest
pokazywany dorobek, omawiane odkrycia naukowe w posiadanych zbiorach (drugi dzień
obrad). Polacy z kraju sporadycznie uczestniczyli w obradach otwartych, aż do
zapoczątkowania spotkań w Polsce. Natomiast w trzecim spotkaniu w Polsce w Krakowie w
2004 roku. już stanowili połowę uczestników, w Paryżu w 2005 roku, mimo odległości –
jedną trzecią.
Stała Konferencja MABPZ w Polsce
Nieufność wychodźstwa wobec zmian w kraju była głęboka i utrzymywała się długo.
Największe zaufanie w związku z pontyfikatem Jana Pawła II wzbudził Katolicki Uniwersytet
w Lublinie, dokąd SK MABPZ przyjęła w końcu zaproszenie w 1995 r. (XVII konferencja)
W rok później w 1996 r. gościny użyczyła i przyczyniła się do przełamywania dalszych
barier Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (XVIII konferencja). Tu przeważył
ciągle żywy polski kult Lwowa - pierwotnej siedziby biblioteki oraz doświadczenia już
wrocławskie we współpracy w trudnych latach PRL. Dopiero po kolejnych dziewięciu latach,
skusiło członków SK MABPZ zaproszenie do Krakowa przez dyrektora Biblioteki
Jagiellońskiej prof. Zdzisława Pietrzyka (9-12.09. 2005 - XXVI konferencja), a w następnym
roku. do nowo otwartej po remoncie Biblioteki Polskiej w Paryżu (15-18.09.2005 - XXVII
konferencja) [2].
Upływ czasu pokazał jak bardzo zmieniły się potrzeby, zadania oraz rozwinęły więzi
między instytucjami w kraju i należącymi do MABPZ na świecie. Zrządzenie losu łączące
Kraków i Paryż przez następstwo wyboru miejsca ostatnich dwóch konferencji, najlepiej
pozwoli zobrazować owe przeistoczenia i wskazać współczesną misję organizacji SK
MABPZ w kontekście podejmowanych zobowiązań krajowych.
Co odróżnia obrady SK MABPZ w latach 2004 i 2005 od wcześniejszych?
Ostatnie dwa doroczne zjazdy dodały do tematyki Stałych Konferencji argumenty
bardzo ważne dla rozwijania więzi, a mianowicie podsumowanie postępu we współpracy
między krajem i instytucjami polonijnymi i ocenę wzajemnych świadczeń, wspomagające
wytyczenie misji na miarę XXI wieku. Lokalizacja obrad sprzyja poszukiwaniu cech
symbolicznych: Biblioteka Jagiellońska w Krakowie jako najstarsza z bibliotek polskich, a
Biblioteka Polska w Paryżu jako najstarsza z placówek polonijnych na obczyźnie ( a też
„najstarsza nie francuska w Paryżu” według słów profesora Jerzego Wyrozumskiego z UJ).
Podkreślali te motywy i znaczenie dla tradycji narodowej bibliotek przy otwieraniu obrad w
Krakowie Rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego profesor Franciszek Ziejka oraz kolejni
organizatorzy SK MABPZ: dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej – profesor Zdzisław Pietrzyk; a
w Paryżu – profesor Kazimierz Piotr Lubicz - Zaleski prezes Towarzystwa HistorycznoLiterackiego Polskiego oraz dyrektor Biblioteki Polskiej.
Przy poszukiwaniu analogii trzeba zwrócić uwagę, przede wszystkim na temat
przewodni obu spotkań. Został on zaproponowany na poprzedniej sesji z okazji jubileuszu 25.
lecia SK MABPZ, eksplikowany w Krakowie, doczekał się rangi głównego zadania na
konferencji w Paryżu. Organizatorzy spotkania w Bibliotece Jagiellońskiej sugerowali
bowiem autorom podjęcie referatów na temat „Polska w Europie” w zakresie pięciu zadań:
„1) Rola Stałej Konferencji; 2) W jaki sposób muzea, biblioteki i archiwa współpracują
między sobą?; w jaki sposób emigracja pomagała krajowi?, w jaki sposób kraj pomagał
emigracji?, 5) Rola poszczególnych instytucji emigracyjnych w swoim środowisku”. Jednym
2
słowem do tradycyjnego na Stałych Konferencjach omawiania działalności oraz zbiorów
instytucji stowarzyszonych dołączone zostały relacje z krajem, tak ważne dla harmonizacji
działań w Unii Europejskiej oraz poszukiwania najlepszych rozwiązań współpracy w
przekroju globalnym. Jak to zadanie zostało wypełnione świadczy liczba referatów: w
Krakowie na 25 zaakceptowanych referatów – aż w 10. podjęto temat kooperacji, w tym byli
to w większości prelegenci krajowi na stanowiskach kierowniczych, akcentujący z
wdzięcznością efekty współpracy z instytucjami polonijnymi. Podziękowania z Polski płynęły
za bezinteresowną działalność wychodźstwa: dary książek i innych zbiorów, udostępnianie
zakazanych dokumentów w okresie PRL, umożliwienie nawiązywania międzynarodowych
kontaktów, ochrona polskich wydawnictw drugiego obiegu, świadczenie pomocy
materialnej, przekazywanie zbiorów do kraju, wspieranie dydaktyki (m.in. wypowiedzi
przedstawicieli Biblioteki KUL, Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu z galerią sztuki i
archiwum emigracji, Biblioteki Narodowej w Warszawie, Biblioteki Zakładu Narodowego
im. Ossolińskich, z Krakowa: Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Papieskiej Akademii
Teologicznej w Krakowie, Muzeum Narodowego: Biblioteki XX Czartoryskich, Instytutu
Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Omówione zostały również inicjatywy krajowe na rzecz instytucji SK MABPZ. Tutaj
główny element stanowiła pomoc dla Biblioteki Polskiej w Paryżu (konserwacja zbiorów, a
następnie organizacja wystaw z połączonych zbiorów przechowywanych we Polsce i we
Francji, wspólne publikacje, starania o dofinansowanie, profesjonalne opracowywanie
zbiorów), w też w tych formach świadczona dla innych instytucji SK MAPZ przez już
wymienione instytucje krajowe. Drugi ważny wątek stanowiły poczynania archiwalne:
wspólne utworzenie w 1998 r. Rady Dziedzictwa Archiwalnego dla wspomagania archiwów
poza granicami kraju z udziałem Darii Nałęcz, naczelnego dyrektora Archiwów Państwowych
[adres elektroniczny http://www.archiwa.gov.pl/index.php?p=1&CIDA=135], inicjatywy
Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych: zaawansowanie informacji elektronicznej o
zbiorach polonijnych (baza elektroniczna SEZAM) oraz prace nad identyfikacją instytucji
archiwalnych za granicą (publikacja oprac. przez Annę Krochmal „Polskie instytucje za
granicą. Przewodnik po zbiorach archiwalnych” Warszawa 2004). Nadal jednak w Krakowie
dominowała tematyka tradycyjnie łączona z SK MABPZ, czyli charakteryzowania przez
kierownictwo tych jednostek zbiorów i działalności instytucji MABPZ. Wygłoszono bowiem
15 referatów o tej tematyce, autorstwa zasłużonych dla sprawy polskiej działaczy polonijnych
w Anglii, Francji, Kanadzie, Szwajcarii, Włoszech, USA oraz na Węgrzech. Z nowych
zagadnień – duże zainteresowanie wzbudził pokaz i referat dra Tomasza Łojewskiego, UJ na
temat zagrożeń i rozwiązań w Bibliotece Jagiellońskiej, związanych z problemem kwaśnego
papieru.
W Paryżu wszystkie wygłoszone referaty w liczbie 11 zostały poświęcone efektom
współpracy z Ojczyzną (osiem przedstawiły instytucje polonijne, trzy były proweniencji
krajowej ( z Krakowa jeden - wygłosili przedstawiciele PAU (równocześnie profesorowie
UJ), oraz dwa firmowały instytucje warszawskie (Zamku Królewski oraz NDAP). Na XXVII
SK BAMPZ instytucje polonijne okazywały wdzięczność krajowi za pomoc w okresie III
Rzeczpospolitej. Tematyką najważniejszą w związku z lokalizacją konferencji była sprawa
Biblioteki Polskiej w Paryżu , a zwłaszcza jej statusu prawnego, wynikająca ze związków
historycznych THLP oraz AU/PAU, tzw. „Umowy Krakowskiej z 1893 roku”, przegranego
przez PRL procesu sądowego po 2. wojnie światowej o prawa własności do Biblioteki
Polskiej w Paryżu oraz porozumienia zawartego w 1999 roku., poddanego
międzynarodowemu arbitrażowi sądowemu. Wypowiadał się na ten temat zarówno dyrektor
Biblioteki Polskiej w Paryżu – profesor Kazimierz Piotr Lubicz - Zaleski, jak i kierownictwo
Polskiej Akademii Umiejętności – profesor Jerzy Wyrozumski i profesor Andrzej Białas.
3
Widomym pozytywnym wynikiem współpracy jest delegowanie przez PAU do prac w
Bibliotece Polskiej rocznie 10 stypendystów (w 2005 roku znalazły się w tym zespole dwie
absolwentki Instytutu Informacji naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ). W imieniu
pracowników Biblioteki Polskiej w Paryżu dr Anna Czarnocka zreferowała blaski i cienie
organizacji w Polsce wystawy i opóźnień w planowanych publikacjach ze strony krajowych
współorganizatorów.
Podobnie dwustronnie została skomentowana pomoc dla Muzeum Polskiego w
Rapperswilu: projekt odnowienia ekspozycji, przeprowadzany od 1988 r. w kilku etapach,
referował prof. Andrzej Rottermund (dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie), a kreator
odnowy Muzeum Polskiego w Rapperswilu i jego prezes, inicjator wielu inicjatyw SK
MABPZ - inż. Janusz Morkowski podzielił się doświadczeniami i informacjami o wynikach
współpracy z krajem oraz obawami natury prawnej, przeszkadzającymi w płynięciu
finansowej pomocy z Polski.
Prezes POSK w Londynie Ewa Lipniacka przedstawiła efekty współpracy Biblioteki
Polskiej POSK z krajem, zwłaszcza z Biblioteką Narodową, Instytutem Informacji Naukowej
i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Biblioteką Jagiellońską, omówiła
wysyłkę dubletów oraz nadzieje wiązane z planem opracowania dokumentów życia
społecznego (DŻS) przez grupę studentów z Instytutu Informacji Naukowej i
Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego ( w ciągu czterech tygodni, na przełomie
września i października 2005 r., w ramach specjalnego projektu naukowego,
dofinansowanego przez Uniwersytet Jagielloński oraz w Londynie przez Bibliotekę POSK,
Studium Polski Podziemnej - stworzyli oni bazę danych 15 000 dokumentów)[3]. Wyniki
współpracy archiwalnej (konserwacja, digitalizacja, informacja elektroniczna) zostały
wskazane ze strony Instytutu Piłsudskiego w Nowym Yorku przez dyrektor Iwonę Drąg –
Konga (pomoc Biblioteki Narodowej, Biblioteki im. Ossolińskich, Fundacji Nauki Polskiej,
Naczelnej Dyrekcji Archiwów Polskich, Marszałka Województwa Śląskiego). Dalsze,
rozszerzone propozycje współpracy z NDAP przedstawił dyrektor dr Andrzej Biernat. Prof.
Hanna Pappius z Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie i Biblioteki Polskiej im. Wandy
Stachiewicz w Montrealu podsumowała 90. letnią współpracę z krajem.
Nowe drogi pomocy krajowi wskazał dr Teofil Lachowicz prezes Stowarzyszenia
Weteranów Armii Polskiej w Ameryce w Nowym Yorku. Zaalarmowany fatalnym stanem
księgozbiorów w bibliotekach szkolnych w Polsce, zorganizował przesyłkę tam książek
historycznych, publikowanych za granicą i apelował o rozszerzenie tej akcji, tak ważnej dla
celów edukacyjno – wychowawczych młodzieży krajowej. Zagadnienia etyczne związane ze
współpracą między instytucjami polonijnymi i krajem, cel, metody i środki sprecyzował dr
Jan Konopka z Muzeum Kościuszki w Solurze w Szwajcarii. Specyfikę kontaktów
zewnętrznych Muzeum i Archiwum Węgierskiej Polonii zasygnalizował Konrad Sutarski,
który podjął się zorganizowania XXVIII SK MABPZ w Budapeszcie w 2006 roku..
Najwięcej emocji wzbudziła suma 3 milionów złotych zaplanowana na cele polonijne
przez ministra Kultury Waldemara Dąbrowskiego w projekcie budżetu na 2006 rok . Udział
w dysponowaniu tą na razie „wirtualną kwotą” nie został ustalony. Kompetencje przypisywali
sobie zarówno dyrektor Muzeum w Łazienkach w Warszawie Marek Kwiatkowski (ze
względu na planowane tam Muzeum Wychodźstwa Polskiego), jak i Maciej Domański,
dyrektor nowoutworzonego 6 maja 2005 r. Instytutu im. Adama Mickiewicza w Warszawie
(powstał z fuzji Narodowego Centrum Kultury z Centrum Międzynarodowej Współpracy
Kulturalnej – Instytut A. Mickiewicza, adres elektroniczny http://www.nck.pl/onck.php).
Ożywioną dyskusję wywołała koncepcja Muzeum Wychodźstwa Polskiego w
Warszawie, dla którego Polonia na Zachodzie sugerowała przede wszystkim funkcję centrum
informacyjnego i promocji dla instytucji zrzeszonych w SK MABPZ.
4
Imprezy towarzyszące XXVI i XXVII SK MABPZ również wskazują na ciągłość
koncepcji obu konferencji.
W Krakowie było to zwiedzania wystawy „Skarby kultury polskiej ze zbiorów
Biblioteki Polskiej w Paryżu” (przeniesionej wówczas świeżo z Warszawy do Muzeum
Narodowego)oraz pokaz najcenniejszych zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej; natomiast w
Paryżu dostarczała wzruszeń stała ekspozycja w wyremontowanym budynku, historycznej
siedzibie Biblioteki Polskiej przy 6, Quai de Orleans z pamiątkami m.in. po Adamie
Mickiewiczu i Fryderyku Chopinie.
W Krakowie uczestnicy SK MABPZ uczestniczyli w mszy św. w królewskiej
Katedrze na Wawelu, w Paryżu - w kościele Saint Louis –en- l’Ile z kaplicą rodową
Czartoryskich, miejscem pochówku m.in. beatyfikowanego przez Jana Pawła II w 2004 r.
Augusta Czartoryskiego (1858-1893), wnuka niekoronowanego króla polskiego Adama
Jerzego Czartoryskiego sławnego przywódcy stronnictwa Hotel Lambert [4].
Wreszcie obu konferencjom towarzyszyły koncerty muzyki klasycznej ( w Krakowie
koncert muzyki dawnej polskiej połączony był z wieczornym zwiedzaniem ekspozycji na
Wawelu).
Zakończenie
Tematem przyszłościowym dla obrad SK MABPZ okazała się sprawa wzajemnej
promocji i informacji o zbiorach archiwalnych, muzealnych i bibliotecznych (też
elektroniczna), zagadnienia dostępu osób niepełnosprawnych do kolekcji, problemy
konserwacji, własności intelektualnej, wymiana informacji bibliograficznych i zapoznawanie
ze standardami profesjonalnego opracowaniu zbiorów, poznanie obowiazujących polskich
przepisów prawnych.
Plany te połączone są z głęboką wiarą w zaangażowanie w działalność młodzieży
polskiej za granicą. Nadzieję tę pięknie wyraził znany działacz polonijny z Londynu –
Krzysztof Muszkowski, syn zasłużonego dla rozwoju badań nad książką, organizatora
szkolnictwa uniwersyteckiego oraz bibliotek, socjologa Jana Muszkowskiego: „ Bo w was
jest ta polska połowa, całość sama w sobie, której od was oddzielić nie można [...] wasza
polskość nigdy nie ucieknie...” [4].
Przypisy
1. A.J. Czartoryski, Odezwa Towarzystwa Historycznego Polskiego do Współziomków o
Bibliotece Narodowej w Paryżu, 1851 r. [cytuję za:] Przewodnik po wystawie „Skarby
kultury polskiej ze zbiorów Biblioteki Polskiej w Paryżu”. Muzeum Literatury im. A.
Mickiewicza w Warszawie kwiecień - lipiec 2004; Muzeum Narodowe w Krakowie
wrzesień - listopad 2004.
2. XXVI sesja Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie
9-12 września 2004. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, Biblioteka Jagiellońska 2004,
152 s. ISBN 83-909081-7-4; XXVII sesja...15 - 18 września 2005, Paryż: Biblioteka
Polska, materiały powielane; Skarby kultury polskiej ze zbiorów Biblioteki Polskiej w
Paryżu. Warszawa: WFK i Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza 2004, album ze
wstępem K.P. Lubicz – Zaleskiego, prezesa THLP i dyrektora BPP; B. Stettner –
Stefańska, Paryż po polsku. Warszawa: Świat Książki 2005, s.53- 75.
3. M. Kocójowa, Funkcje integracyjne organizacji o nazwie „Stała Konferencja
Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie. [W:] Kultura książki. Centra i
pogranicza. Katowice: Uniwersytet Śląski [w druku]; taż, Więzi bibliotek i archiwów
emigracyjnych z edukacją z informacji naukowej i bibliotekoznawstwa w kraju. [W:]
XXVI sesja...., s.19 – 26.
5
4. K. Muszkowski, Parasol angielski, wybór szkiców emigracyjnych, Lublin:
Norbertinum Spółka z oo. 2002, s. 12 List do wnuków.
6