Analiza przestrzennego zróżnicowania powiatów pod względem
Transkrypt
Analiza przestrzennego zróżnicowania powiatów pod względem
Ewa Kusideł Emilia Modranka Analiza przestrzennego zróżnicowania powiatów pod względem wpływu rozwoju ekonomicznego na ład ekologiczny Podstawy teoretyczne Punkt wyjścia niniejszego opracowania stanowi określenie istoty zrównoważonego rozwoju regionalnego. Koncepcja rozwoju zrównoważonego (ang. sustainable development) stanowiła odpowiedź na nasilające się w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku zjawiska kryzysu ekologicznego wywołane ubocznymi skutkami wzrostu gospodarczego. Degradacja środowiska, bez względu na różnice między badanymi obszarami w wymiarze chronologicznym, społecznym, lub kulturowym, związana była z nadmiernym zużywaniem, przetwarzaniem, przemieszczaniem i zanieczyszczaniem zasobów przyrody. Ówczesną istotę rozwoju stanowiło wysokie tempo wzrostu ekonomicznego. Działania podejmowane w ramach agend i komisji ONZ miały na celu zmniejszenie skutków oddziaływania antropogenicznych czynników degradacji środowiska. Koncepcja rozwoju zrównoważonego, która powstała w wyniku prac komisji ONZ, polegała na harmonizowaniu działań gospodarczych z możliwościami absorpcyjnymi środowiska naturalnego. Termin rozwój zrównoważony został przedstawiony podczas konferencji ONZ w Sztokholmie w 1972 r. Ostateczną, obecnie funkcjonującą wersję definicji zrównoważonego rozwoju sformułował D. W. Pierce i K. Turner, według której „zrównoważony rozwój polega na maksymalizacji korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, chroniąc jednocześnie oraz zapewniając odtwarzanie się użyteczności i jakości zasobów naturalnych w długim okresie. Rozwój musi obejmować zmiany strukturalne w gospodarce, jak i w całym społeczeństwie” (Fiedor, Kociszewski 2010: 169-170). Zrównoważenie rozumiane jest jako utrzymanie równowagi wewnątrz ładu zintegrowanego, który dotyczy ładu społecznego, ekologicznego, przestrzennego, ekonomicznego oraz instytucjonalno-politycznego (Borys 1999: 63-98). Do pozostałych atrybutów omawianej koncepcji rozwoju należy samopodtrzymywanie – kreowanie bodźców oraz zasobów niezbędnych do dalszego rozwoju, jak również trwałość – zachowanie stałych proporcji między składowymi rozwoju w okresie jego trwania. Trwałość proporcji czynników rozwojowych oraz sprawiedliwość międzypokoleniowa znajduje odzwierciedlenie w definicjach wskazujących na zdolność zaspokajania potrzeb współczesnych oraz przyszłych pokoleń. Zgodnie z ustawą Prawo ochrony środowiska przez rozwój zrównoważony „rozumie się taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń” (Prawo ochrony środowiska, art. 3 ust. 50). Zapisy Agendy 21 (globalnego programu działań na XXI wiek, wdrażającego zasady rozwoju zrównoważonego) wskazują również na mniej powszechną definicję tego procesu, w myśl której stanowi on „ciąg zmian, w których korzystanie z zasobów, struktura inwestycji, ukierunkowanie postępu technicznego oraz struktury instytucjonalne mają być dokonywane w taki sposób, żeby nie było sprzeczności pomiędzy przyszłymi a teraźniejszymi potrzebami” (Sztumski 2006: 74). Powyższe ujęcie koncepcji zrównoważonego rozwoju wytycza nowoczesny kierunek rozwoju gospodarki, determinowany postępem technicznym. Zadaniem nowoczesnego wzrostu gospodarczego jest doprowadzenie do zmniejszenia presji wywieranej na środowisko przez działalność gospodarczą. Proces ten ma być wynikiem ograniczenia zużycia surowców naturalnych, wzrostu efektywności procesów produkcyjnych przez zastępowanie technologii uciążliwych (przez te o niskiej materiało- i energochłonności), co w rezultacie powinno przyczynić się do zmniejszenia zanieczyszczenia środowiska. Zasady Agendy 21 są obecnie wdrażane zarówno na poziomie międzynarodowym, krajowym, jak i lokalnym1. Realizacja zasad zrównoważonego rozwoju wymaga aplikacji odpowiednich metod kwantyfikujących jej rezultaty. Odpowiednio dobrane miary pozwalają na ocenę poziomu i jakości polityki społecznej, gospodarczej oraz ekologicznej na poziomie międzynarodowym, krajowym, regionalnym, a także lokalnym. Ujednolicone metody gromadzenia, agregowania danych oraz konstrukcji mierników umożliwiają dokonywanie porównań związanych z przebiegiem procesów rozwojowych między wymienionymi rodzajami jednostek terytorialnych, będących przedmiotem polityki rozwoju (Fiedor, Kociszewski 2010: 26). 1 Traktaty konstytuujące proces integracji europejskiej: Traktat z Maastricht, Traktat Amsterdamski, Traktat Lizboński, artykuł 5 Konstytucji RP, dokumenty strategiczne: Polska 2025 – długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia. Na poziomie lokalnym zasady zrównoważonego rozwoju są wdrażane przez realizację strategii zrównoważonego rozwoju gminy (Fiedor, Kociszewski 2010: 173). Geneza koncepcji oraz wyżej przytoczone definicje rozwoju zrównoważonego, wskazując na składowe rozwoju zrównoważonego, podkreślają znaczenie dwóch porządków2 – ekonomicznego i ekologicznego. Przedmiot niniejszego opracowania stanowi zbadanie zależności przestrzennych między rozwojem gospodarczym a kształtowaniem się ładu ekologicznego. W literaturze przedmiotu nadal podkreśla się ujemną zależność między poziomem rozwoju gospodarczego (zwłaszcza przemysłowego) a poziomem zanieczyszczenia środowiska (Tarka 2007: 79), co było punktem wyjścia dla celów niniejszego artykułu. Cel i metoda badania Określenie zbiorowości statystycznej poddanej badaniu na zbiorze 379 powiatów, stanowiło kompromis między odpowiednio niskim stopniem agregacji podstawowych jednostek podziału terytorialnego, decydującym o możliwościach poznawczych zróżnicowania badanego zjawiska, a dostępnością oraz aktualnością danych statystycznych. Analiza powiatów, a w szczególności miast na prawach powiatu, liczących ponad 100 tys. mieszkańców lub dużych miast należących do aglomeracji miejskich, w odniesieniu do powiatów ziemskich, pozwala na zdiagnozowanie dysproporcji rozwoju między ośrodkami miejskimi a obszarami peryferyjnymi. Rozwój, bez względu na jego ujęcie (jako zjawisko opisywane statycznie, najczęściej analizowane pod kątem istotności czynników rozwojowych, zróżnicowania przestrzennego lub jako proces dynamiczny) jest opisywany za pomocą wielu zmiennych. Dlatego w celu kwantyfikacji poziomów ładu ekonomicznego oraz ekologicznego (środowiskowego), posłużono się syntetycznymi wskaźnikami względnego poziomu rozwoju, które zbudowano dla dwóch lat analizy: roku 2004 i 2009. Wskaźniki syntetyczne pozwalają opisać za pomocą jednej zmiennej syntetycznej - wiele zmiennych diagnostycznych. Wskaźnik względnego poziomu rozwoju jest miarą bez wzorca. Pozwala na liniowe uporządkowanie obiektów przestrzennych w wymiarze lokalnym, bez wyznaczania jednostki wzorcowej, stanowiącej odniesienie (pod względem wartości wskaźników diagnostycznych) do porównań pozostałych jednostek. Wartości wskaźnika są unormowane w przedziale [0, 1]. Im są bliższe jedności, tym poziom rozwoju badanej jednostki jest wyższy. Do budowy względnych 2 miar syntetycznych wykorzystano diagnostyczne wskaźniki natężenia. W niniejszym artykule pojęcie ładu ekonomicznego oraz ekologicznego jest używane zamiennie z terminem rozwoju. Podstawą tego podejścia jest dwupłaszczyznowość rozwoju zrównoważonego rozpatrywanego jako proces zachodzący w wymiarze czasowym oraz jako równowaga (ład) między składowymi w postaci czynników ekonomicznych, społecznych, środowiskowych oraz przestrzennych. Wykorzystując dane z Banku Danych Lokalnych GUS dokonano wyboru potencjalnych cech diagnostycznych charakteryzujących poziom rozwoju gospodarczego oraz ekologicznego. Selekcja cech diagnostycznych, ze względu na kryteria statystyczne, polegała na określeniu zestawu zmiennych charakteryzujących się adekwatnością ładunku informacyjnego i badanego zjawiska, wysoką zmiennością (Vs>10%) oraz niskim stopniem skorelowania wartości cech potencjalnych (r(ya, yb)<0,7)3. Postać współczynnika zmienności: Vs sj xj 100 (1) gdzie: s j – odchylenie standardowe wartości badanej cechy, x j – wartość średnia badane cechy. Za pomocą współczynnika korelacji Pearsona zbadano siłę zależności liniowej między wartościami syntetycznych mierników względnego rozwoju ekonomicznego i ekologicznego. W celu zweryfikowania statystycznej istotności zależności między obliczonymi wartościami miar względnego rozwoju wykorzystano test istotności dla współczynnika korelacji liniowej (Zeliaś 2000: 276). Statystyka testu wyrażona jest wzorem: t r( xa , xb ) n 2 1 r(2xa , xb ) (2) gdzie: r( xa , xb ) - współczynnik korelacji liniowej Pearsona, n – liczba obserwacji. Weryfikacji hipotezy o zerowej zależności korelacyjnej dokonano na podstawie wartości krytycznych odczytanych z tablic rozkładu t-Studenta dla poziomu istotności 0,05 oraz 377 stopni swobody. Należy podkreślić, że zgodnie z metodologią konstruowania miar syntetycznych rozwoju zrównoważonego, przedstawionych w literaturze przedmiotu, kryteria statystyczne nie powinny być nadrzędne wobec merytorycznej oceny adekwatności wskaźników diagnostyczny (Borys, Fiedor 2008: 120). Ostatecznej filtracji wskaźników dokonano na podstawie cech diagnostycznych proponowanych w monografii J. Korola (Korol 2007: 4853). 3 Do zbadania siły korelacji między cechami diagnostycznymi zastosowano ogólnie znany współczynnik korelacji Pearsona. Po dokonaniu selekcji na podstawie wyżej wymienionych zasad określono następujące cechy diagnostyczne (por. tabela 1 i 2). Tabela 1. Wskaźniki diagnostyczne ładu ekonomicznego Opis Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach na mieszkańca Liczba podmiotów gospodarczych na 100 mieszkańców Wskaźnik serwicyzacji – udział osób pracujących w usługach Przedsiębiorczość X3 w liczbie pracujących łącznie z rolnictwem indywidualnym (dla 2004 według PKD 2004, dla 2009 – PKD 2007) Wskaźnik zatrudnienia – udział pracujących łącznie z X4 rolnictwem indywidualnym w liczbie ludności w wieku produkcyjnym 15-59/64 Rynek pracy Wskaźnik obciążenia demograficznego – udział osób w wieku X5 nieprodukcyjnym (poniżej 15 r. ż, i powyżej 59/64 lat) X6 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych, GUS. Produkcja Oznaczenie X1 X2 Tabela 2. Wskaźniki diagnostyczne ładu ekologicznego Oznaczenie Opis Udział osób korzystających z oczyszczalni ścieków w liczbie Y1 ludności ogółem Jakość wód i gleb Nakłady na środki trwałe służące ochronie wód i gospodarkę Y2 ściekową zł w przeliczeniu na 1 mieszkańca (dane za 2008 r.) Ochrona przyrody Powierzchnia parków spacerowo-wypoczynkowych i lasów Y3 i krajobrazu w ha na 1000 mieszkańców Korzystanie z Udział zużycia wody przez gospodarstwa domowe w ogólnym Y4 zasobów wodnych zużyciu wody Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych, GUS. Jak zaznaczono wcześniej, dobór wskaźników diagnostycznych był w dużej mierze determinowany dostępnością danych oraz ich kompletnością. Konstrukcja miernika została przeprowadzona według następującego algorytmu. W celu uzyskania porównywalności wartości wskaźników diagnostycznych dokonano standaryzacji zmiennych (wartości oryginalne xij zastąpiono standaryzowanymi x*ij ). Następnie dokonano przekształcenia: zij x*ij min x*ij i (3) gdzie: zij - względny wzorzec rozwoju, x *ij - standaryzowane wartości zmiennej xij. Na koniec policzono miernik względnego poziomu rozwoju dla i-tego obiektu wi : k z ij wi (4) j 1 maxz k ij j 1 i Kolejnym etapem badania była weryfikacja występowania zależności przestrzennych między powiatami pod względem poziomu rozwoju ekonomicznego i ekologicznego. Diagnozowanie wpływu na poziom rozwoju w jednostkach geograficznych ze sobą sąsiadujących, wymagało postawienia hipotezy o występowaniu związku funkcyjnego między wartościami względnych miar rozwoju w określonych lokalizacjach. Podstawę tych założeń stanowiło tzw. pierwsze prawo geografii sformułowane przez W. R. Toblera, według którego „wszystko jest powiązane ze sobą, ale bliższe obiekty są bardziej zależne od siebie niż odległe”. Krótko mówiąc, chodzi tu o ujemną funkcje odległości, wraz ze wzrostem której podobieństwo obiektów pod względem badanych cech zmniejsza się (Suchecki 2010: 16). Wobec powyższego stwierdzenia analiza autokorelacji przestrzennej między powiatami wymagała wprowadzenia wartości określających odległość pomiędzy nimi. W tym celu zbudowano binarną macierz sąsiedztwa o wymiarach 379x379, w której wartość 1 oznaczała występowanie wspólnej granicy pomiędzy i-tym i j-tym powiatem, a 0 – brak granicy. Do badania obecności globalnej autokorelacji przestrzennej poziomu względnego miernika rozwoju ekologicznego (MWR ekolog.) oraz ekonomicznego (MWRekonom.), zastosowano następującą postać statystyki Morana I: n I 1 n n w i 1 j 1 ij n w x i 1 j 1 ij i x x j x 1 n xi x 2 n i 1 (7.) gdzie wij - waga zależności między i-tym a j-tym powiatem, xi , x j - wartości badanej cechy, x - średnie wartości badanej cechy. Znak statystyki Morana I unormowanej w przedziale [-1,1] informuje o rodzaju zależności przestrzennych. Dodatnia wartość świadczy o podobieństwie sąsiednich jednostek przestrzennych pod względem analizowanej cechy (w tym przypadku względnych mierników rozwoju). Jednostki te tworzą skupienia. Autokorelacja ujemna wskazuje na rozproszenie wartości badanej cechy. Wyniki badania Na podstawie wyżej omówionej procedury wyznaczania względnej miary rozwoju wygenerowano wartości mierników (ładu ekonomicznego i ekologicznego) dla dwóch lat – 2004 i 2009 roku. Zależności między tymi wielkościami ilustrują poniższe ryciny. Rycina 1. Zależność między względnym wskaźnikiem rozwoju ekonomicznego i ekologicznego w 2004 roku Rycina 2. Zależność między względnym wskaźnikiem rozwoju ekonomicznego i ekologicznego w 2009 roku 0,8 0,8 r(MWRekonom, MWRekolog) =0,356 0,7 0,6 ład środowiskowy 0,6 ład środowiskowy r(MWRekonom, MWRekolog) =0,486 0,7 0,5 0,4 0,3 0,5 0,4 0,3 0,2 0,2 0,1 0,1 0 0 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 ład ekonomiczny 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 ład ekonomiczny Źródło: opracowanie własne w programie MS Excel na podstawie Banku Danych Lokalnych, GUS. Na podstawie wyników testu liniowej zależności korelacyjnej otrzymano, że wartość współczynnika korelacji między syntetyczną miarą poziomu gospodarczego i ekologicznego powiatów wynosi r(MWRekonom, MWRekolog)=0,356 w 2004 r. oraz r(MWRekonom, MWRekolog)=0,486 w 2009 r. Badanie istotności statystycznej tych miar pozwala stwierdzić, że na poziomie istotności 0,05 oba współczynniki są statystycznie istotne. Oznacza to dodatnią zależność pomiędzy syntetyczną miarą poziomu gospodarczego i ekologicznego: wzrost poziomu gospodarczego idzie w parze ze wzrostem poziomu ekologicznego. Powiaty pod względem rozwoju ekonomicznego cechowały się znacznie wyższymi wartościami miary względnej niż w przypadku poziomu ładu ekonomicznego. 75% badanych powiatów w 2004 roku charakteryzował poziom do 0,30 (maksymalna wartość 0,71 – miasto stołeczne Warszawa), natomiast w przypadku ładu środowiskowego wartość ta nie przekraczała poziomu 0,12 (maksymalny poziom 0,47 – powiat kozienicki). Różnice wartości miar rozwoju powiększyły się w 2009, w którym 75% powiatów cechowało się wartością miernika rozwoju ekonomicznego do 0,33 (0,72 – wartość maksymalna odnotowana dla powiatu m. stołecznego Warszawy), natomiast do 0,11 pod względem poziomu rozwoju ładu ekologicznego (powiat kozienicki). Należy zauważyć, że powiaty charakteryzujące się niższym poziomem rozwoju gospodarczego wskazywały w badanych latach zbliżony (chociaż niższy pod względem wartości miary syntetycznej) poziom rozwoju ładu ekologicznego. Wśród powiatów wyróżniających się pod względem rozwoju gospodarczego (wysoki poziom względnej miary rozwoju) można wskazać na duże dysproporcje w stosunku do poziom ładu środowiskowego. Zależność ta zachodziła również w odniesieniu do powiatów o wysokim poziomie ładu środowiskowego, któremu towarzyszyła relatywnie niska wartość miernika kwantyfikującego rozwój gospodarczy. Jednakże skrajnie wysokie wartości miar względnego rozwoju gospodarczego lub ekologicznego dotyczyły niewielu powiatów. W tabeli 3 przedstawiono zestawienie dziesięciu powiatów o najwyższych i najniższych poziomach badanych miar. Tabela 3. Wartości względnych wskaźników rozwoju dla wybranych powiatów Względny miernik rozwoju – ład ekologiczny Względny miernik rozwoju – ład ekonomiczny 2004 2009 2004 2009 1 kozienicki 0,472 kozienicki 0,446 m. st. Warszawa 0,715 m. st. Warszawa 0,722 2 lubaczowski 0,403 lubaczowski 0,403 m. Płock 0,654 m. Katowice 0,623 3 m. Konin 0,323 m. Konin 0,312 m. Poznań 0,597 m. Gdańsk 0,602 4 leski 0,314 leski 0,305 m. Katowice 0,593 bełchatowski 0,600 5 gryfiński 0,276 m. Ostrołęka 0,292 m. Opole 0,533 m. Poznań 0,577 6 m. Rybnik 0,268 piaseczyński 0,271 bełchatowski 0,531 m. Opole 0,552 7 staszowski 0,263 staszowski 0,253 polkowicki 0,513 m. Sopot 0,549 8 sulęciński 0,213 m. Tychy 0,250 m. Rzeszów 0,507 lubiński 0,533 9 m. Olsztyn 0,209 m. Rybnik 0,220 m. Olsztyn 0,501 m. Płock 0,532 10 bieruńsko-lędziński 0,208 pucki 0,199 lubiński 0,494 m. Wrocław 0,529 370 kazimierski 0,037 kolneński 0,023 krośnieński 0,142 limanowski 0,161 371 makowski 0,035 suwalski 0,023 brzozowski 0,142 nowosądecki 0,160 372 strzyżowski 0,034 proszowicki 0,023 nowosądecki 0,141 skierniewicki 0,156 373 sejneński 0,033 m. Mysłowice 0,023 radomski 0,140 siedlecki 0,156 374 grudziądzki 0,031 kazimierski 0,021 strzyżowski 0,138 krośnieński 0,154 375 lipski 0,030 białobrzeski 0,021 piotrkowski 0,136 piotrkowski 0,154 376 zamojski 0,029 skierniewicki 0,016 włocławski 0,136 tarnowski 0,153 377 skierniewicki 0,027 łomżyński 0,014 chełmski 0,134 strzyżowski 0,152 378 lubelski 0,021 lubelski 0,014 zamojski 0,131 chełmski 0,145 379 m. Mysłowice 0,017 zamojski 0,012 tarnowski 0,117 zamojski 0,143 Źródło: obliczenia własne w programie MS Excel na podstawie Banku Danych Lokalnych, GUS. Lp. Według oceny poziomu gospodarczego na podstawie wskazanych mierników należy wskazać na wysoki poziom rozwoju największych ośrodków miejskich. Odnosząc się jednak do pozycji, jakie zajmowały wyżej wymienione miasta ze względu na ład ekologiczny, należy wskazać, że miasto stołeczne Warszawa, które było na pierwszym miejscu pod względem ładu ekonomicznego, zajmowało 330 (2004 rok) i 296 (2009 rok) miejsce pod względem ładu ekologicznego. Katowice, zajmujące 4 miejsce pod względem ekonomicznym zajęły 99 (2004 rok) oraz 43 pozycję pod względem ładu ekologicznego. Powiat miasto Łódź w 2009 roku zajął 49 miejsce pod względem stopnia rozwoju gospodarczego, a 33 według poziomu ładu ekologicznego. Wyniki poprzedniego badania (por. rycina 1 i 2) wskazywały na dodatnią i istotną statystycznie korelację między poziomem rozwoju gospodarczego i ekologicznego, zatem przypadki wysokich poziomów rozwoju gospodarczego, któremu towarzyszą niskie wartości poziomu rozwoju ekologicznego, należą jednak do mniejszości i dotyczą głównie niektórych aglomeracji miejskich. Pozycje największych ośrodków miejskich w przedstawionym rankingu świadczą o ich wysokim znaczeniu pod względem poziomu rozwoju gospodarczego. Przestrzenne zróżnicowanie wartości mierników syntetycznych zostało zilustrowane za pomocą poniższych rycin. Rycina 3. Względny miernik rozwoju – ład ekonomiczny 2004 rok Rycina 4. Względny miernik rozwoju – ład ekonomiczny 2009 rok Rycina 5. Względny miernik rozwoju – ład środowiskowy 2004 rok Rycina 6. Względny miernik rozwoju – ład środowiskowy 2009 rok Źródło: opracowanie własne w programie Arc Map 10 na podstawie Banku Danych Lokalnych, GUS. Najwyższy poziom rozwoju gospodarczego w badanym okresie wykazywały nie tylko miasta na prawach powiatu, ale również powiaty wysoko zurbanizowane, na terenie których położone są aglomeracje miejskie. Należy również zwrócić uwagę na wysoki poziom rozwoju ekologicznego, zarówno w powiatach charakteryzujących się niskim poziomem degradacji środowiska, jak i miastach na prawach powiatu. W celu zbadania zależności między wartością względnych mierników rozwoju w określonych lokalizacjach z wartościami tego wskaźnika na obszarach sąsiednich, wygenerowano wartości statystyk Morana I (por. rycina 7). Rycina 7. Wartości 2004 statystyk Morana I 2009 Wskaźnik dla ładu ekonomicznego p-value=0,001 p-value=0,001 Wskaźnik dla ładu środowiskowego p-value=0,006 p-value=0,004 Źródło: opracowanie własne w programie GeoDa na podstawie Banku Danych Lokalnych, GUS. Na podstawie dodatnich i istotnych statystycznie statystyk Morana I należy stwierdzić występowanie dodatniej autokorelacji przestrzennej charakteryzującej rozkład wartości względnego miernika rozwoju dla ładu ekologicznego i ekonomicznego w badanych okresach. Sąsiednie powiaty były do siebie podobne pod względem poziomu ładu gospodarczego oraz ekologicznego, choć zgrupowanie wartości w trzeciej ćwiartce wykresów dla ładu ekonomicznego świadczy o tym, że podobieństwo to wynika głównie z faktu, że powiaty o niskich wartościach badanej cechy sąsiadują ze sobą. W celu weryfikacji tego spostrzeżenia przeprowadzono jeszcze jedną analizę, której graficzną interpretację przedstawiono na rycinie 8. Widzimy tam powiaty, dla których występowanie lokalnej autokorelacji, oznaczającej skłonność pojedynczych obiektów przestrzennych do koncentracji pod względem podobnych wartości wskaźnika, było istotne statystycznie. Kolor czerwony oznacza powiaty wyróżniające się wysokimi wartościami miar syntetycznych, niebieski – skupienia powiatów o niskich wartościach badanych wielkości. Jasnymi odcieniami czerwonego i niebieskiego zaznaczono występowanie sąsiadujących odpowiednio wysokich i niskich oraz niskich i wysokich wartości. Analizując rozkład przestrzenny poziomu rozwoju ekonomicznego, należy wskazać na występowanie silnej zależności między powiatami o wysokim poziomie rozwoju zlokalizowanymi w regionie warszawskim (do którego nalezą powiaty: grodzki, pruszkowski, piaseczyński, legionowski i nowodworski w regionie Górnego Śląska (do którego należą powiaty: cieszyński, pszczyński, katowicki, chorzowski), w województwie zachodniopomorskim (obejmującym powiaty: zachodniopomorski, goleniowski) oraz w powiatach miasta Gdyni, gdańskim, sopockim i nowodworskim. Ośrodkami charakteryzującymi się grupowaniem wysokich wartości wskaźnika rozwoju dla ładu środowiskowego były powiaty województwa podkarpackiego (sanocki, jarosławski i przeworski) oraz powiaty policki i pyrzycki w województwie zachodniopomorskim. Warto również odnotować zmiany związane ze zmniejszeniem liczby powiatów wyróżniających się wysokim poziomem ładu ekologicznego, jakie nastąpiły w województwie podkarpackim. Przedstawione na rycinie 8 zestawienie pokazuje wyraźne pogrupowanie powiatów na obszar zachodni, charakteryzujący się wysokim rozwojem gospodarczym jak i środowiskowym, oraz obszar wschodni wykazujący skłonność do koncentracji niskiego poziomu rozwoju ekonomicznego i ekologicznego. Jednocześnie z ryciny 8 wynika, że zdiagnozowana za pomocą statystyki Morana, dodatnia autokorelacja przestrzenna jest głównie wynikiem grupowania się powiatów o niskich wartościach miar syntetycznych (kolor niebieski). Wynika z tego, że częściej występuje istotna statystycznie współzależność ośrodków o niskich wartościach miary ładu ekologicznego i ekonomicznego niż współzależność wysokich wartości tych miar. Rycina 8. Powiaty o istotnej autokorelacji przestrzennej wartości względnych mierników rozwoju 2004 Wskaźnik Wskaźnik dla ładu dla ładu Wskaźnik ekonomicznego dla ładu Wskaźnik dla ładu ekonomicznego ekonomicznegoekonomicznego 2004 2004rok 2004 2004 2009 2009 20092009 2009rok Wskaźnik dla ładu ekonomicznego Wskaźnik Wskaźnik dla ładu dla ładu Wskaźnik dla ładu Wskaźnik środowiskowego dla ładu środowiskowego środowiskowego środowiskowego Wskaźnik dla ładu środowiskowego Źródło: opracowanie własne w programie GeoDa na podstawie Banku Danych Lokalnych, GUS. Kolor czerwony oznacza powiaty wyróżniające się wysokimi wartościami miar syntetycznych, niebieski – skupienia powiatów o niskich wartościach badanych wielkości. Jasnymi odcieniami czerwonego i niebieskiego zaznaczono występowanie sąsiadujących odpowiednio wysokich i niskich oraz niskich i wysokich wartości. Wnioski Rozwój ekonomiczny i środowiskowy jest procesem złożonym i wieloaspektowym. Kwantyfikacja tego zjawiska w sposób syntetyczny umożliwiła hierarchizację badanych jednostek pod względem poziomu osiągniętego rozwoju. Na podstawie analizy korelacji między wartościami miar syntetycznych należy wskazać występowanie zbieżności między osiągniętym poziomem gospodarczym a ładem środowiskowym w większości z badanych powiatów. Jedynie nieliczne jednostki wyróżniające się pod względem poziomu rozwoju ekonomicznego lub ekologicznego charakteryzowały się relatywnie niską wartością miary opisującej poziom rozwoju według drugiego porządku. Tak się działo przede wszystkim w przypadku aglomeracji miejskich, gdzie wysoki poziom rozwoju gospodarczego był ujemnie skorelowany z poziomu ładu ekologicznego. W artykule zwrócono również uwagę na zależności przestrzenne między powiatami pod względem wartości miernika syntetycznego. Najwyższy poziom rozwoju wykazywały powiaty miejskie, co może świadczyć o wysokiej polaryzacji czynników oraz działań prorozwojowych właśnie na tych obszarach. Sytuacja ta była szczególnie widoczna w powiatach Polski Wschodniej (w skład której wchodzi 5 województw o najniższej wartości PKB per capita: warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie, podkarpackie, świętokrzyskie). Statystyczna weryfikacja zależności przestrzennych między sąsiednimi jednostkami terytorialnymi potwierdziła występowanie dodatniej autokorelacji przestrzennej. Sąsiadujące ze sobą powiaty wykazywały skłonność do grupowania się pod względem zbliżonych wartości mierników syntetycznych. Z przeprowadzonej analizy wynika, że największymi biegunami wzrostu gospodarczego były obszary wyznaczone przez powiaty regionu warszawskiego, Górnego Śląska oraz województwa zachodniopomorskiego. Wysokim poziomem ładu ekologicznego na tle badanych powiatów wyróżniały się przede wszystkim rejony Sanoka, Przeworska oraz Jarosławia. Zmiany w zakresie stanu środowiska naturalnego oraz ochrony jego zasobów w powiatach bieszczadzkim i leskim przyczyniły się do obniżenia ich wysokiej pozycji pod względem ładu ekologicznego. Niestety więcej jest skupień grupujących powiaty o niskim poziomie rozwoju gospodarczego oraz środowiskowego (ujemna autokorelacja przestrzenna) w porównaniu z obszarami wysoko rozwiniętymi (charakteryzującymi się dodatnią autokorelacją). To niepokojące zjawisko pokazuje dodatkowo tendencję pogłębiania się w czasie. Literatura Borys T. (1999), Pojęcie i struktura wewnętrzna koncepcji ekorozwoju, [w:] Wskaźniki ekorozwoju, T. Borys (red.), Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999. Borys T., Fiedor B. (2008), Operacjonalizacja i pomiar kategorii zrównoważonego rozwoju – przyczynek do dyskusji [w:] Rachunki narodowe. Wybrane problemy i przykłady zastosowań,. M. Plich (red.), Główny Urząd Statystyczny, Departament Rachunków Narodowych, Warszawa 2008. Fiedor B., Kociszewski K. (red.) (2010), Ekonomia rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010. Korol J. (2007), Wskaźniki zrównoważonego rozwoju w modelowaniu procesów regionalnych, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007. Łuniewska M., Tarczyński W. (2006), Metody wielowymiarowej analizy porównawczej na rynku kapitałowym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. Suchecki B. (red.) (2010), Ekonometria przestrzenna, Metody i modele analizy danych przestrzennych, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2010. Sztumski W. (2006), Idea zrównoważonego rozwoju a możliwości jej urzeczywistnienia, „Problemy Ekorozwoju” 2006, nr 2, s. 73-76. Tarka D. (2007), Taksonomiczna analiza województw – aspekt ekologiczny [w:] Rozwój regionalny podstawowe cele i wyzwania, Andrzej F. Bocian (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2007. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz. U. Nr 62 poz. 627. Zeliaś A. (2000), Metody statystyczne, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000.