1. Kształtowanie umiejętności samodzielnego organizowania sobie

Kształtowanie umiejętności samodzielnego organizowania sobie zabawy w
przedszkolu i w domu
Dzieci uczęszczające do młodszej grupy w przedszkolu wkraczają w cudowny świat
zabawy. Warto tu przytoczyć stare przysłowie – „Pozwól mi się przypatrzeć swojej zabawie a
powiem ci kim jesteś”. Właściwsze wydaje się określenie – jaki jesteś, czego się nauczyłeś, co
dotąd umiesz samodzielnie wykonać, spostrzec, odczuć, czym potrafisz się cieszyć, nad czym
długo potrafisz trwać w radosnym skupieniu. Zabawa dla dziecka przedszkolnego jest swego
rodzaju zespoleniem radości i trudu, wypoczynku i pracy rozrywki i nauki.
Zabawy dzieci w wieku przedszkolnym stanowią bardzo interesujący przedmiot obserwacji i
warto im się przyglądać, ponieważ to w nich dziecko mówi najwięcej o sobie.
Od jakiego momentu swojego życia dziecko zaczyna się bawić? Czy o zabawie
możemy mówić dopiero wtedy, gdy stwierdzamy świadome podejmowanie przez nie wielu
czynności mających jakiś cel i tworzących logiczna całość? Zdaniem H. Nartowskiej 1 opinie na
temat zabawy zmieniały się. Początkowo uważano zabawę za sposób rozładowania nadmiaru
energii, co u dziecka nie może nastąpić w inny sposób, np. przez pracę. Niektórzy badacze
traktowali zabawę jako zjawisko biologiczne – jako czynności doskonalące wrodzone
instynkty dziecka. Wielu pedagogów i psychologów uważało, ze każda zabawa to działalność
spontaniczna, podejmowana bez przymusu, a głównym jej celem jest osiągniecie
przyjemności.
Warto zwrócić uwagę na fakt, ze zabawa w znacznym stopniu uzależniona jest od otaczającej
dziecko społecznej rzeczywistości. Jest obrazem tej rzeczywistości ponieważ dziecko podczas
swoich zabaw wykorzystuje to co widzi wokół siebie, z drugiej zaś strony wykształca i ujawnia
stosunek dziecka do otoczenia.
Jak twierdzi W. Okoń „Przez całe życie człowiek przeżywa trudności z przystosowaniem się do
swego otoczenia biologicznego, społecznego i kulturowego; jest rzeczą zrozumiałą , ze
trudności te SA największe we wczesnych latach życia. Zabawy ze względu na swoje ważne
miejsce w tym okresie odgrywają godną uwagi rolę w ich przezwyciężaniu” 2
Początkowo zabawy te maja charakter zabaw prostych, krótkotrwałych w małym stopniu
angażujących uwagę dziecka. Później stopniowo staja się zabawami uprawianymi z całym
oddaniem się na jakie dziecko stać i w ogromnym stopniu angażują jego siły emocje i uczucia.
Zdaniem w. Okonia „Owe wyższe formy zabawy są możliwe do osiągnięcia tylko dzięki
niższym”3 3
Zabawy kształtują wiele funkcji rozwijającego się dziecka. Służą głownie elementarnemu
kształceniu psycho–fizycznemu. Strona fizyczna takich zabaw obejmuje wg Okonia :
a) wszechstronne opanowanie ruchów własnego ciała
b) poznanie ruchów i własności innych ciał
c) zharmonizowanie ruchów własnego ciała z ruchami innych ciał.
W ścisłym powiązaniu z rozwojem fizycznym dokonuje się rozwój psychiczny obejmujący:
a) kształtowanie zmysłów wzroku, słuchu, dotyku, smaku, węchu, równowagi,
temperatury, kinestetycznego
b) kształcenie wyższych zdolności poznawczych takich jak pamięć, uwaga, zmysł
obserwacji, wyobraźnia i myślenie
c) rozwój mowy.4 4
Rozwój wyszczególnionych uprzednio sprawności nie odbywa się nigdy jako wynik
odosobnionych ćwiczeń poszczególnych zmysłów, funkcji czy ruchów. Rozwój dziecka
dokonuje się na drodze od jednego do drugiego działania, dzięki rozwiązywaniu zadań i
problemów. Zabawa jest formą zachowania stwarzającą możliwość wszechstronnego
rozwoju dziecka, unikającą bezmyślnego powtarzania.
Szczególnie wartościową i
wychowawczą formą aktywności dziecka przedszkolnego jest zabawa oparta na
spontanicznej potrzebie poznawania , doświadczania i przetwarzania otaczającej
rzeczywistości.
Najczęściej spotykanym podziałem zabaw w pedagogice przedszkolnej jest podział dokonany
przez Z. Topińską. Jest on następujący:
 zabawy tematyczne
 zabawy ruchowe
 zabawy konstrukcyjne
 zabawy badawcze
 zabawy tropiące
Autorka dokonuje również podziału zabaw na biorąc pod uwagę aktywność i inicjatywę
dziecka. Dokonując podziału pod tym względem Z. Topińska wyróżnia: 5
 zabawy spontaniczne dzieci
 zabawy organizowane przez dorosłych
Do zabaw spontanicznych autorka zalicza:
 zabawy tematyczne
 zabawy konstrukcyjne
 zabawy ruchowe
 zabawy badawcze
W zabawie badawczej dziecko obiera sobie samodzielnie jej przedmiot , a podczas
realizacji swoich zamierzeń stosuje metodę prób i błędów posługując się wymyślonymi
przez siebie środkami. Zdaniem M. Tyszkowej „Aby pomagać dziecku stać się człowiekiem
trzeba mu stworzyć warunki do aktywnej i twórczej zabawy”.6
Z. Topińska twierdzi, że „Spontaniczna zabawę trzeba chronic tworząc dla niej dogodne
warunki aby dzieci miały się czym bawić, umiały się Dzielic zabawkami i współdziałać z
partnerami”.7 7
Często rodzice martwią się, ze ich dzieci nie potrafia bawić się tak jak powinny- budować
różne klockowe miasta i kreować życie ich mieszkańców, tworzyć zabawy tematyczne w
dom, sklep, lekarza itp. Twierdzą że musza stale kupować dzieciom nowe zabawki. Mimo
tego ciągłego dostarczania nowych zabawek dziecko nadal nie potrafi się bawić. Ogląda
nowy nabytek, potrzyma przez chwile w rączkach i wrzuca na półkę jako kolejny grat
zajmujący przestrzeń dziecięcego pokoju. Należy w tym miejscu postawić pytanie czy
konieczne jest dla prawidłowego rozwoju dziecka ciągłe kupowanie nowych zabawek? Otóż
jak się okazuje jest to zbyteczne a nawet szkodliwe. Dziecko powinno mieć zabawki ale nie w
ilościach ogromnych. Prawidłowo rozwinięta wyobraźnia dziecka i umiejętność kreowania
swojej rzeczywistości w zabawie pozwolą maluchowi na wielokrotne wykorzystanie np.
krążka do ćwiczeń gimnastycznych. Raz będzie on budka dla pieska innym razem kierownica
samochodu, nocniczkiem laleczki itp. Tak samo kawałek drewienka raz będzie łóżeczkiem dla
małej lalki, innym razem waluta w sklepie warzywnym. Dziecięcą wyobraźnia nie zna granic i
dlatego nie jest potrzebne kupowanie wszystkich przedmiotów jakie potrzebne mogą być w
zabawie. To zabije dziecięcą wyobraźnie. Znacznie większą wartość dla dziecka ma aktywne
uczestnictwo w zabawie osoby dorosłej. Wiem z własnego doświadczenia jako ciocia i
wieloletni nauczyciel wychowania przedszkolnego jak dzieci cenią sobie aktywne
uczestnictwo dorosłego w swoich zabawach. Jest to dla nich wielka radość gdy ulubiona
ciocia, babcia spędzają z nimi czas na wspólnej aktywnej zabawie.
Warto w tym miejscu zadać sobie pytanie dlaczego opisana wcześniej sytuacja ma miejsce.
Dlaczego dziecko po krótkiej chwili porzuca zabawkę? E. Gruszczyk- Kolczyńska8 odsyła nas
do czasu gdy dziecko jest jeszcze małe i siedzi w kojcu. Dostało kubek i z przejęciem bada go
palcami, układa w dłoni, oblizuje. Gdy uzna że z tym kubkiem już nic ciekawego nie da się
zrobić wyrzuca go. Dziecko zaspokoiło swoja potrzebę poznania przedmiotu i na ten czas nie
dostrzega w nim już nic interesującego. Teraz chce czegoś nowego. W tym miejscu
nieoceniona jest rola dorosłego, który ponownie skupi uwagę dziecka na wymienionym
kubeczku. Może pokazać że kubek można wypełnić innymi przedmiotami i wykorzystać go do
muzykowania, można mieszać w nim łyżeczką, karmić laleczkę itp.
Sprawa kierowania zabawa i zachowania w zabawie dziecięcej spontaniczności jest niezwykle
trudna i wymaga delikatność i i taktu ze strony dorosłych. Trzeba tak kierować zabawą
dziecka aby możliwe stało się pobudzanie jego wyobraźni, aktywności, pomysłowości i
wytrwałość i w dążeniu do celu. Ważne jest aby stworzyć dziecku warunki do aktywnej i
twórczej zabawy. Nie polega to jednak na stałym kupowaniu nowych zabawek. Należy
dziecko nauczyć korzystać z posiadanych już zabawek prezentując mu możliwość ich
zastosowania wyzwalając zainteresowania poznawcze.
Obserwując dzieci przedszkolne bardzo łatwo można rozpoznać, które dzieci mają w domu
stworzona możliwość wartościowej zabawy z dorosłymi. Dzieci takie potrafią bawić się przez
dłuższy czas zabawkami, nie wymagają stałego zachęcania do podjęcia działania. Natomiast
dzieci, którym rodzice nie poświęcają uwagi bądź poświęcają jej zbyt mało nie potrafią skupić
swej uwagi na zabawie przez dłuższy czas. Zabawki są zabierane na chwile, oglądane,
wyrzucane, dziecko pobiega po sali aby po chwili podejść do rówieśników wyrwać im
zabawkę i znowu porzucić.
O dzieciach takich, które przerzucają uwagę z jednego obiektu na drugi i na niczym nie
potrafią się skupić dłużej mówimy, że znajdują się w niewoli bodźców przypadkowych. Ciągłe
przenoszenie uwagi na inne przedmioty powoduje ze dzieci te niczego nie mogą dobrze
poznać. Ich świat przypomina „roztrzaskane lusterko”, każdy kawałek osobno i nic się z tym
nie łączy.9
Dobrym sposobem wyzwolenia dziecka z takiej niewoli jest zdaniem E. Gruszczyk –
Kolczyńskiej zabawa- wciąganie dziecka do wspólnej zabawy, organizowanie sprzyjających
zabawie okoliczności stosownie do jego możliwości. Zadaniem dorosłych jest nauczenie
dzieci bardziej złożonych zabaw. Jeśli rodzice i nauczyciele w przedszkolu tego nie zrobią,
dziecko zatrzyma się w rozwoju na etapie manipulacji a gdy zaspokoi ciekawość odrzuci
zabawką jak coś niepotrzebnego.
E. Gruszczyk – Kolczyńska podaje w swej książce „Wspomaganie rozwoju umysłowego
trzylatków i dzieci wolniej rozwijających się wiele przykładów zabaw prowokujących dzieci do
zabawy a także przyczyniających się do rozbudowania i wydłużenia czasu dziecięcych zabaw.
Wspomaganie rozwoju dziecięcych zabaw wymaga zdaniem autorki:

obecności dorosłego przy bawiącym się dziecku

stopniowego podpowiadania jak przedłużyć zabawę

pokazania radości z zabawy
W kontaktach z dziećmi nauczyciel powinien przyjąć rolę proponującego i zachęcającego do
działania . Konieczne jest w tym celu stworzenie przez niego sytuacji edukacyjnych
zaciekawiających dziecko i mobilizujących je do działania. „Dobry nauczyciel podtrzymuje
zapał poznawczy dziecka, wykazuje zainteresowanie tym co ono robi. Aby jednak
organizowane sytuacja edukacyjna przyniosła pożądane efekty, nauczyciel powinien się
powstrzymać od zaleceń i nadmiernego wyjaśniania. Duża ruchliwość zarówno fizyczna jak i
ruchliwość procesów psychicznych dziecka w wieku przedszkolnym wymaga od nauczyciela
dynamicznych zachowań.”10
Bardzo ważna sprawą jest aktywne uczestnictwo nauczyciela w zabawach dzieci, jego
zaangażowanie i twórcza postawa. Nauczyciel prezentujący bierną postawę może wiele
zaprzepaścić w rozwoju swych wychowanków. Z obserwacji dorosłego dziecko czerpie wzory
zachowań, które później naśladuje w zabawie i wraz z wiekiem przyjmuje jako własną
postawę. Po analizie zebranej literatury dotyczącej zabaw dzieci w wieku przedszkolnym
można wysunąc następujące wnioski:11
 Dorośli powinni stwarzać dzieciom warunki do samodzielnej zabawy poprzez
odpowiednie organizowanie środowiska zewnętrznego
 Nauczyciel w przedszkolu powinien zwrócić uwagę na to, aby zabawy spontaniczne
toczyły się w atmosferze wzajemnej akceptacji dzieci, pełne były radości i
powodowały wzrost poczucia wychowanków
 W sytuacjach konfliktowych nauczyciel powinien taktownie interweniować pokazując
jak można łagodzić spory i konflikty
 Jeśli istnieje taka potrzeba nauczyciel powinien udzielać wychowankom rzeczowych
wyjaśnień, podpowiadać jak należy zachować się w danej sytuacji, pomagać w
rozdziale ról i planowaniu zabawy.
 Nauczyciel powinien również uświadomić rodzicom jak ważna jest rola zabawy w
rozwoju dziecka i nauczyć ich jak można bawić się wspólnie z dzieckiem pomagając
mu rozwijać swoje zdolności i funkcje poznawcze.
Podsumowując – rola nauczyciela i osób dorosłych mających kontakt z dzieckiem jest
bardzo duża. To od nich w dużym stopniu zależy jak potoczy się jego rozwój i czy będzie
mu dane wyzwolić się z niewoli bodźców przypadkowych. Wspólna zabawa w radosnej i
miłej atmosferze na pewno przyniesie obu stronom wiele radości.
1
2
3
H. Nartowska, Małe dziecko chce się bawić, Nasza Księgarnia, Warszawa 1986
W. Okoń, Zabawa a rzeczywistość , Wydawnictwo Żak ,Warszawa 1995
W. Okoń, Zabawa…, op.cit.,s.45
W. Okoń, Zabawa….,op.cit.,s.46
5
Z. Topińska, Kierowanie zabawą dziecka w wieku przedszkolnym a warunki jego aktywności,
Warszawa 1961
6
M. Tyszkowa, Aktywność i działalność dzieci i młodzieży, Warszawa 1990
7
Z. Topińska, op.cit.
4
8
E. Gruszczyk – Kolczyńska , E. Zielińska, Wspomaganie rozwoju umysłowego trzylatków i dzieci wolniej
rozwijających się, WSiP, Warszawa 2000
9
E. Gruszczyk – Kolczyńska, K. Zielińska, Wspomaganie… ; op.cit
10
B. Ferenc, Przedszkole nr 8 Debica, Rola nauczyciela w organizowaniu sytuacji o charakterze
edukacyjnym, źródło - internet
11
G. Słowik , Przedszkole nr 7, Nowy Sącz, Funkcja nauczyciela w zabawach spontanicznych dzieci
sześcioletnich, źródło - internet