Doświadczenia życiowe młodzieży z okresu wczesnego dzieciństwa

Bożena Krupa
Doświadczenia życiowe młodzieży z okresu
wczesnego dzieciństwa
i ich związek z niedostosowaniem społecznym
ŁÓDŹ 2011
RECENZENCI
dr hab. Zbigniew Domżał
dr hab. Urszula Anna Domżał
PROJEKT OKŁADKI
Marcin Supera
SKŁAD I ŁAMANIE
mgr inż. Damian Orczykowski
Copyright WSEZiNS
Copyright dr Bożena Krupa
DRUK I OPRAWA
PRINTPAP
Łódź, Starorudzka 10/12
tel: 42 6450339
ISBN
978-83-61095-13-2
ADRES WYDAWNICTWA:
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Edukacji Zdrowotnej i Nauk Społecznych
ul. hm. A. Kamińskiego 21, 90-229 Łódź.
Tel: + 4842/ 678-78-25; Tel./fax: + 4842/ 678-78-24
Spis treści
WSTĘP
...........................................................................................7
ROZDZIAŁ I
NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE I JEGO
UWARUNKOWANIA ..........................................................11
I
II
III
IV
V
Definicje
niedostosowania
społecznego
w
literaturze
przedmiotu............................................................................................11
Typologia niedostosowania społecznego .............................................19
Społeczno–środowiskowe przyczyny niedostosowania.......................25
Rozmiary i skutki niedostosowania społecznego dzieci
i młodzieży ............................................................................................32
Podsumowanie......................................................................................36
ROZDZIAŁ II
WCZESNE DZIECIŃSTWO A ROZWÓJ
OSOBOWOŚCI DORASTAJĄCEJ MŁODZIEŻY ....................39
I
Rodzina jako pierwotne środowisko życia i rozwoju dziecka ............39
1.1. Systemowe ujęcie rodziny ........................................................................ 40
1.2. Typologia postaw rodzicielskich a społeczne funkcjonowanie dziecka ... 46
1.3. Relacje dziecko – matka źródłem pierwszych emocji .............................. 56
II
III
Okres wczesnego dzieciństwa w periodyzacji rozwoju –
przegląd badań .....................................................................................59
Podsumowanie......................................................................................63
ROZDZIAŁ III UWARUNKOWANIA ZACHOWAŃ MŁODZIEŻY
NIEDOSTOSOWANEJ SPOŁECZNIE ..................................65
I
II
III
IV
V
Determinanty rozwoju psychofizycznego dzieci i młodzieży ............65
Uwarunkowania zachowań dewiacyjnych ..........................................68
Środowisko społeczne a zaburzenia w rozwoju dzieci
i młodzieży ............................................................................................71
Kontrola społeczna w procesie socjalizacji
i wychowania
młodzieży ..............................................................................................80
Podsumowanie......................................................................................84
4
Doświadczenia życiowe młodzieży z okresu wczesnego dzieciństwa
i ich związek z niedostosowaniem społecznym
ROZDZIAŁ IV METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH ....................... 87
I
II
III
IV
V
VI
VI I
VI I I
Cele, przedmiot i charakter badań ..................................................... 87
Przyjęta koncepcja osobowości dla potrzeb badań własnych............ 89
Problemy badawcze i hipotezy robocze .............................................. 94
Typologia zmiennych i wskaźników do zmiennych ......................... 105
Metoda badań, charakterystyka narzędzi badawczych .................. 111
Wybór grupy do badań, organizacja i przebieg badań .................... 114
Sposób analizy i prezentacji materiału empirycznego .................... 115
Podsumowanie ................................................................................... 117
ROZDZIAŁ V
NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE MŁODZIEŻY –
PRZEJAWY, ROZMIARY I PŁASZCZYZNY ....................... 119
I
Przejawy niedostosowania badanej młodzieży ................................ 119
1.1. Środowisko szkolne badanej młodzieży a przejawy niedostosowania .. 123
II
III
IV
Aktualne warunki życia badanej młodzieży w jej opinii ................ 127
Zjawisko przemocy w percepcji badanej młodzieży......................... 133
Podsumowanie ................................................................................... 137
ROZDZIAŁ VI UWARUNKOWANIA ŻYCIA RODZINNEGO
BADANEJ MŁODZIEŻY W OKRESIE WCZESNEGO
DZIECIŃSTWA A PRZEJAWY JEJ NIEDOSTOSOWANIA
SPOŁECZNEGO .............................................................. 139
I
Przygotowanie rodziców do pełnienia roli rodzicielskiej a
niedostosowanie społeczne................................................................ 139
1.1. Warunki poprzedzające narodziny dziecka w badanych rodzinach ..... 140
2.2. Stosunek emocjonalny rodziców do oczekiwanego dziecka .................. 145
1.3. Uwarunkowania biofizjologiczne rozwoju badanej młodzieży.............. 150
II
Uwarunkowania socjalno-bytowe rodziny a niedostosowanie
społeczne badanych ........................................................................... 156
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
Struktura rodziny .................................................................................. 156
Warunki materialne rodziny ................................................................. 161
Podział wśród badanych rodziców ról i obowiązków w rodzinie........... 162
Poziom wykształcenia rodziców a niedostosowanie społeczne
młodzieży ................................................................................................ 164
2.5. Praca zawodowa rodziców a niedostosowanie społeczne badanej
młodzieży ................................................................................................ 168
III
Podsumowanie ................................................................................... 171
5
Spis treści
ROZDZIAŁ VII STYL OPIEKI I WYCHOWANIA DZIECKA W
RODZINIE WE WCZESNYM DZIECIŃSTWIE A
NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE BADANEJ
MŁODZIEŻY ...................................................................
I
172
Relacje interpersonalne w rodzinie a przejawy niedostosowania
młodzieży ............................................................................................172
2.1. Więzi emocjonalne między rodzicami .................................................... 172
1.2. Relacje między badanymi rodzicami i dziadkami ................................. 181
1.3. Stany emocjonalne dziecka i reakcje rodziców ...................................... 184
II
III
Opieka nad dzieckiem a przejawy jego niedostosowania
społecznego .........................................................................................188
Metody wychowania w rodzinie a niedostosowanie społeczne
badanych .............................................................................................191
3.1. System nagród i kar w procesie wychowania ........................................ 192
3.2. Przemoc w rodzinie a przejawy niedostosowania społecznego
badanej młodzieży .................................................................................. 195
IV
Podsumowanie....................................................................................199
ROZDZIAŁ VIII DOŚWIADCZENIA ŻYCIOWE MŁODZIEŻY Z
OKRESU WCZESNEGO DZIECIŃSTWA A PRZEJAWY JEJ
NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO ............................ 201
I
Uogólnienia i wnioski z badań ..........................................................201
ZAKOŃCZENIE .................................................................................. 217
BIBLIOGRAFIA ................................................................................. 219
SPIS TABEL I WYKRESÓW ................................................................. 235
ANEKSY
...................................................................................... 239
Wstęp
„...Człowiek – jak mówił Jan Paweł II – nie jest sam, żyje z drugimi, przez drugich
i dla drugich. Cała ludzka egzystencja ma właściwy sobie wymiar wspólnotowy – i wymiar
społeczny. Ten wymiar nie może oznaczać redukcji osoby ludzkiej, jej talentów, jej możliwości, jej zadań...” (fragment homilii odczytanej podczas mszy św. odprawionej na Gdańskiej
Zaspie 12 czerwca 1987 r.)
W dobie obecnych przemian rzeczywistości, problemy współczesnej
młodzieży, zajmują znaczące miejsce w dyskusjach i badaniach z zakresu
wielu różnych dziedzin nauki. Mimo wielu pozytywnych zmian jak: większa
dostępność do studiów, ich bogatsza oferta czy otwarcie się na świat łatwo
wyliczyć te, które niestety nie niosą ze sobą pozytywnych wartości.
Rodzina i szkoła nie pozostają obojętne wobec zmian cywilizacyjnych,
kulturowych, gospodarczych i politycznych. Trzeba jednak zauważyć, że nie
zawsze za nimi nadążają i nie są dostatecznie przygotowane do podołania
wyzwaniom obecnych czasów z ich pozytywnymi, ale przede wszystkim
z negatywnymi skutkami. Jednym z widocznych następstw tego stanu rzeczy
jest tendencja wzrostowa niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży.
Raporty szkolne i policyjne odnotowują nasilanie się zaburzeń w zachowaniu,
wzrost patologii wśród młodzieży w tym także przestępczości, wzrost agresji
i przemocy.
Bieda i bezrobocie, które są skutkami transformacji, dla dzieci i młodzieży oznaczają zapowiedź znacznie ostrzejszych nierówności społecznych
w przyszłości wynikającą m.in. z braku możliwości indywidualnego inwestowania we własną przyszłość.
Stan zaspokojenia podstawowych potrzeb materialnych ma bezpośrednie przełożenie na postawy i zachowania młodzieży, szczególnie dzisiaj,
gdy wszędzie, a już w szczególności przez media, lansowany jest kult pieniądza i materialistyczne podejście do życia.
Dla prawidłowego rozwoju niezbędne jest rozwijanie zainteresowań.
Tu też pojawia się kolejna bariera. Ośrodki pozaszkolne posiadają bogatą
ofertę zajęć, lecz są to zajęcia płatne, a tym samym dostępność do nich jest,
siłą rzeczy, ograniczona. Każdego dnia widać wałęsającą się z miejsca
na miejsce młodzież, która sama nie wie co ma ze sobą zrobić. Nuda i chęć
rekompensaty niezaspokojonych potrzeb to czynniki, które popychają ku
zachowaniom ryzykownym, a stąd już niedaleko do konfliktu z prawem
i obowiązującymi normami.
Szkoła, mimo że ciągle przypisuje się jej odpowiedzialność za kształtowanie korzystnych postaw społecznych u dzieci i młodzieży nie jest
8
Doświadczenia życiowe młodzieży z okresu wczesnego dzieciństwa
i ich związek z niedostosowaniem społecznym
w stanie wywiązać się ze swojej funkcji socjalizacyjnej. Uległa ona znacznej
pauperyzacji i zbiurokratyzowaniu jak również pozbawiona została instrumentów egzekucyjnych w odniesieniu do zachowania uczniów.
Upadek autorytetów, załamanie wartości, słabo rozwinięte organizacje młodzieżowe, niestabilne warunki życia - gwałtowny wzrost poziomu
stawianych wymagań, przepływ i dostępność informacji oraz wzrost możliwości wyboru, w połączeniu z szybkością zmian, brakiem umiejętności oraz
niedostatecznym wsparciem i pomocą ze strony rodziny i szkoły wywołują
chaos, poczucie bezradności oraz nasilenie działań destrukcyjnych. Głównym
problemem młodzieży stają się trudności w określeniu swojej tożsamości
i znalezienie „sposobu na życie”. Przejawem tego są coraz częściej spotykane
akty agresji i przemocy, rosnąca przestępczość nieletnich, rosnący poziom
spożycia alkoholu i środków odurzających. Ciągle zbyt duża ilość młodzieży
znajduje się w obszarze zagrożenia patologią społeczną, w obszarze wysokiego
ryzyka.
Programy profilaktyczne i wszelkie przedsięwzięcia zmierzające
do niwelowania skutków niedostosowania społecznego, ograniczenia jego
seskalacji można podjąć jedynie wówczas, jeśli zostaną wykryte czynniki
odpowiedzialne za jego powstawanie. Wydaje się wobec tego zasadne zwrócenie uwagi na proces wzrastania w środowisku rodzinnym jako tym, które
najsilniej i najdłużej oddziałuje na jednostkę. Jako potwierdzenie obranego
kierunku odwołuję się do słów zawartych w adhortacji Familiaris Consortio,
w której to Jan Paweł II zwraca uwagę na konieczność rozeznania rzeczywistej sytuacji rodziny: zwrócenie większej uwagi na jakość stosunków międzyosobowych w małżeństwie, na podnoszenie godności kobiety, odpowiedzialne
rodzicielstwo, na wychowanie dzieci, a także na świadomość potrzeby zacieśnienia więzów między rodzinami celem niesienia wzajemnej pomocy duchowej i materialnej, oraz pełniejsze odkrycie posłannictwa właściwego rodzinie
i jej odpowiedzialności za budowanie społeczeństwa bardziej sprawiedliwego
(FC, 5).
Współczesny świat idący w kierunku globalizacji, coraz bardziej się
demokratyzuje i liberalizuje. W podstawowych założeniach demokracji nie
brak miejsca na problemy rodziny. W praktyce jednak coraz bardziej mamy
do czynienia z fiaskiem programów polityki prorodzinnej. Liczne współczesne
propozycje prorodzinne napotykają na trudności natury ekonomicznej, a co
za tym idzie, prawnej i politycznej, a w efekcie społecznej. Przejawem tego
jest dysfunkcja rodziny, kryzys tradycyjnego modelu rodziny, a w następstwie
patologie dzieci i młodzieży (ks. Z.P. Cieszkowski, Nr 03-04/2004).
We współczesnych wysoko rozwiniętych społeczeństwach utrwalają
się nowe wzory i wymogi odnoszące się do życia rodzinnego i społecznego,
które są pochodną szeroko rozumianych zmian modernizacyjnych na wszystkich płaszczyznach życia. Nasila się trend w kierunku indywidualizacji,
tendencja do samorealizacji i promocji własnych osiągnięć, dążenie do kreowania własnego życia oraz jednostkowej tożsamości, co nie pozostaje
bez wpływu na relacje pomiędzy członkami rodziny i pojmowany wieloaspektowo stosunek człowieka do człowieka.
Wstęp
9
W przeprowadzonych badaniach, relacjonowanych w niniejszej pracy,
poszukiwałam związku między doświadczeniami z okresu wczesnego dzieciństwa wyniesionymi z modelu wychowania rodzinnego a niedostosowaniem
społecznym, którego skutki zostały ujawnione w okresie adolescencji.
Praca składa się z ośmiu rozdziałów. Pierwszy dotyczy niedostosowania społecznego jako zjawiska – ujęć definicyjnych, typologii i społeczno–
środowiskowych przyczyn. Pokazane są w nim skutki i rozmiary niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży w oparciu o raporty i badania. Scharakteryzowałam symptomy, modele diagnostyczne oraz kryteria przystosowania
i niedostosowania. Rozdział drugi przybliża okres wczesnego dzieciństwa
i ukazuje jego wpływ na rozwój osobowości dorastającej młodzieży. Dokonałam przeglądu systemów rodzinnych, klasyfikacji postaw rodzicielskich
z podkreśleniem znaczenia więzi rodzinnych. Trzeci rozdział poświęcony jest
charakterystyce zachowań młodzieży niedostosowanej społecznie. Na bazie
literatury określiłam determinanty rozwoju psychofizycznego młodzieży
w okresie dorastania, czynniki wpływające na podejmowanie przez młodzież
zachowań dewiacyjnych i ryzykownych oraz wpływ zewnętrznej kontroli
społecznej na proces wychowania młodzieży. Wskazałam także na oddziaływanie niekorzystnych zjawisk, w tym przemocy na proces rozwoju dzieci
i młodzieży. Czwarty rozdział dotyczy metodologii przeprowadzonych badań,
zawarłam w nim między innymi cele prowadzonych badań, przyjętą koncepcję
osobowości, problemy i hipotezy badawcze. Kolejne trzy rozdziały mają charakter analityczny i są ilustrowane mikrostudiami przypadku. Zaprezentowałam w nich kolejno: diagnozę niedostosowania społecznego na tle doświadczeń
wyniesionych z dzieciństwa (rozdział V), uwarunkowania życia rodzinnego
badanej młodzieży w okresie wczesnego dzieciństwa, w tym przygotowanie
rodziców do pełnienia funkcji wychowawczo-opiekuńczej, strukturę i warunki
socjalno-bytowe rodzin (rozdział VI), model opieki i wychowania realizowany
w okresie dzieciństwa ze zwróceniem uwagi na więzi i relacje interpersonalne
zachodzące w badanych rodzinach (rozdział VII). Każdy z rozdziałów analitycznych kończy się weryfikacją postawionych hipotez. W zakończeniu pracy
(rozdział VIII) przedstawiłam wyprowadzone wnioski końcowe.
Badania nad społecznym niedostosowaniem mają bogatą tradycję,
prowadzone były w kilku dyscyplinach i w przeważającej mierze dotyczyły
uwarunkowań tego zjawiska, ale relacjonowane w niniejszej pracy badania
dotyczą kwestii podejmowanych dotąd w zupełnie innym świetle, więc ich
wyniki mogą okazać się przydatne dla pedagogicznej praktyki. Zagadnienia
uwarunkowań niedostosowania społecznego nie zostały wyczerpane, toteż
inspirujące byłoby prowadzenie badań longitudinalnych, ukazujących dynamikę zmian oraz metod modyfikowania zachowań czy też badań nad zjawiskiem odporności.