docMetody wspierania przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce
download 
Reklamacja Transkrypt
Metody wspierania przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce
POLITECHNIKA POZNAŃSKA WYDZIAŁ INŻYNIERII ZARZĄDZANIA ROZPRAWA DOKTORSKA METODY WSPIERANIA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI KOBIET W WIELKOPOLSCE mgr Paulina Siemieniak Promotor: dr hab. Teresa Łuczka, prof. nadzw. PP Poznań, 2014 „Fortuna favet fortibus” Los sprzyja dzielnym [Terencjusz ] Serdecznie dziękuję Pani Promotor dr hab. Teresie Łuczce, prof. nadzw. PP za cenne wskazówki, inspiracje, zaangażowanie i nieocenioną pomoc w napisaniu tej pracy Spis treści 1. Wprowadzenie .................................................................................................................... 2 1.1 Uzasadnienie wyboru tematu....................................................................................... 3 1.2 Przedmiot, cel i pytania badawcze .............................................................................. 5 1.3 Ogólna koncepcja realizacji rozprawy ........................................................................ 6 2. Determinanty, bariery i stymulatory rozwoju przedsiębiorczości kobiet .......................... 8 2.1 Pojęcie i rola przedsiębiorczości we współczesnej gospodarce .................................. 8 2.2 Determinanty przedsiębiorczości kobiet ................................................................... 16 2.2.1 Przesłanki gospodarcze ...................................................................................... 16 2.2.2 Uwarunkowania społeczno-kulturowe ............................................................... 24 2.3 Bariery i stymulatory rozwoju przedsiębiorczości kobiet ......................................... 38 2.4 Przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn w Wielkopolsce, kraju i na świecie ............... 49 3. Metody wspierania przedsiębiorczości kobiet w świetle badań własnych....................... 62 3.1 Model strukturalny metod ......................................................................................... 62 3.1.1 Wparcie doradczo-szkoleniowe ......................................................................... 63 3.1.2 Wsparcie finansowe ........................................................................................... 64 3.1.3 Wsparcie instytucjonalne ................................................................................... 67 3.1.4 Promocyjno-informacyjne wsparcie rozwoju MSP ........................................... 73 3.1.5 Społeczno-kulturowe wsparcie .......................................................................... 74 3.2 Organizacja i metodyka badań własnych .................................................................. 75 3.3 Wyniki badań i ich interpretacja ............................................................................... 78 3.3.1 Badanie opinii kobiet przedsiębiorczych ........................................................... 78 3.3.2 Badanie opinii potencjalnych przedsiębiorców - kobiet .................................. 101 3.3.3 Porównanie opinii grupy potencjalnej i kobiet przedsiębiorczych .................. 110 3.3.4 Opinie ekspertów. Badania metodą delficką .................................................... 116 3.3.5 Porównanie ocen trzech grup respondenckich ................................................. 145 3.4 Mapy hierarchii wspierania przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce................. 147 4. Podsumowanie ............................................................................................................... 164 Streszczenie ............................................................................................................................ 168 Literatura ................................................................................................................................ 170 Spis tabel ................................................................................................................................ 179 Spis rysunków ........................................................................................................................ 183 Spis załączników .................................................................................................................... 185 Załączniki ............................................................................................................................... 186 1. Wprowadzenie Jakkolwiek badania nad przedsiębiorczością mają już swoją tradycję w polskiej literaturze przedmiotu to nadal zagadnienia związane z różnymi aspektami przedsiębiorczości kobiet nie znajdują się w głównym nurcie zainteresowań. Tymczasem małe i średnie przedsiębiorstwa prowadzone przez kobiety napotykają na szczególne trudności i wymagają w związku z tym dobrze dobranych działań na rzecz ich wsparcia. Ponadto przedsiębiorczość kobiet można i należy promować ze względu na duże znaczenie ekonomiczne, a także wpływ na rozwój kraju i regionów. Konieczne jest przede wszystkim rozpoznanie oferowanego wsparcia oraz stopnia jego wykorzystywania przez właścicielki w sektorze MSP. Jak dotąd analizy takie prowadzone są w bardzo ograniczonym zakresie, z pominięciem szerszej perspektywy. Rzadko dokonuje się zestawienia dostępnych metod wsparcia przedsiębiorczości, zwłaszcza w kontekście różnych czynników demograficznych. Odrębnym zagadnieniem jest fakt, że instytucje otoczenia biznesu niezbyt często prowadzą analizę swoich beneficjentów, nie różnicują grup, do których wsparcie swoje adresują i nie rozpoznają w pełni realnych potrzeb odbiorców. Teoretycy i praktycy życia gospodarczego nie są dostatecznie świadomi konsekwencji braku rozeznania czynników kształtujących działania przedsiębiorcze kobiet. W rezultacie problemy te w niedostatecznym stopniu podejmowane są przez nauki ekonomiczne oraz władze regionu. W ostatnich latach w tej dziedzinie określane są priorytety, które znajdują wyraz w rządowych projektach i programach, podkreślających znaczenie ekonomicznej aktywności kobiet. Polityka wspierania sektora MSP jest szczególnie istotna, zwłaszcza że stanowi on podstawowy typ przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej, posiada duży udział w zatrudnieniu, inwestycjach, produkcie krajowym brutto. Ponadto dorobek krajów zachodnich w zakresie przedsiębiorczości kobiet, pozwala zauważyć istniejącą lukę i zarazem określa obszar badawczy niniejszej pracy. Na marginesie należy zaznaczyć, że w Wielkopolsce istnieją ograniczone dane na temat kobiet prowadzących własne przedsiębiorstwa. Niniejsza rozprawa ma w zamyśle prowadzić do uzupełnienia, rozwoju, wzbogacenia teorii małego i średniego przedsiębiorstwa. Stanowi też próbę prezentacji różnych podejść i poglądów, które mogą być punktem wyjścia do dalszych badań. W pracy dokonuje się przeglądu i uporządkowania dotychczasowych pojęć. Podjęta w temacie przedsiębiorczość jest zjawiskiem wielowymiarowym. Ujmować ją można zarówno jako kategorię ekonomiczną, społeczną i psychologiczną. W sensie ekonomicznym polega ona na rozpoczynaniu działalności gospodarczej i podejmowaniu związanego z tym ryzyka w celu uzyskania określonych korzyści, głównie o charakterze materialnym. Z przedsiębiorczością rozumianą jako kategoria psychologiczna wiążą się natomiast cechy jednostki, które umożliwiają jej realizację zamierzeń. W tym ostatnim znaczeniu przedsiębiorczość, zwana osobistą, ujmowana jest jako pewna właściwość jednostki, która charakteryzuje się na przykład zaradnością, pomysłowością, inicjatywą, dużą potrzebą osiągnięć, zdolnością dostrzegania i wykorzystywania szans pojawiających się w otoczeniu. Właściwości osoby przedsiębiorczej, w dużej mierze są uwarunkowane przez proces wychowania i uczenia, ale także opierają się na pewnych wrodzonych predyspozycjach. Nie zawsze jednak przedsiębiorczość osobista gwarantuje inicjatywę gospodarczą, która 2 kształtuje się także pod wpływem oddziaływań ekonomicznych i społecznych. Ten ostatni czynnik - oddziaływanie środowiska ma szczególne znaczenie w procesie inicjowania i rozwijania działalności gospodarczej przez jednostkę. Praca składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym przedstawiono ogólną koncepcję rozprawy oraz przesłanki wyboru tematu. Drugi rozdział niniejszej pracy poświęcono czynnikom, które wpływają na przedsiębiorczość kobiet, ograniczając ją lub stymulując. W rozprawie przyjęto wąską definicję przedsiębiorczości, która rozumiana jest jako rozpoczynanie i rozwijanie własnej działalności gospodarczej. Rozważania na temat uwarunkowań przedsiębiorczości stanowią punkt wyjścia do stworzenia zawartej w rozdziale trzecim systematyki metod wspierania przedsiębiorczości kobiet. Zaprezentowano także wyniki badań własnych, które pozwalają wyłonić kluczowe formy wsparcia przedsiębiorczości wielkopolskich kobiet. Uzyskane dane umożliwiają określenie różnic pomiędzy istniejącym wsparciem a zakresem jego wykorzystywania. Rozdział ostatni stanowi podsumowanie oraz dyskusję z otrzymanymi wynikami. Nakreślono w nim także kierunki kontynuacji badań. 1.1 Uzasadnienie wyboru tematu Doświadczenia współczesnej rynkowej gospodarki pokazują, że sektor małych i średnich przedsiębiorstw odgrywa znaczącą rolę zarówno w rozwoju regionów, jak i krajów. Własna działalność gospodarcza jest czynnikiem poprawiającym sytuację na rynku pracy, na przykład poprzez ograniczanie bezrobocia. W literaturze przedmiotu wśród determinantów przedsiębiorczości zwraca się uwagę zarówno na zasoby tkwiące w osobie przedsiębiorcy, jak i na czynniki otoczenia, które niekiedy bywają specyficzne dla danego obszaru. Na poziomie przedsiębiorców są to: cechy psychiczne, wiedza, umiejętności, doświadczenie. Czynniki otoczenia ekonomicznego to między innymi instytucje samorządowe, instytucje finansujące, instytucje naukowo-badawcze, inkubatory przedsiębiorczości czy firmy usługowo-doradcze. W przypadku przedsiębiorczości kobiet szczególnie znaczące jest oddziaływanie otoczenia społeczno-kulturowego, a więc na przykład poziom aprobaty dla kobiet pracujących na własny rachunek. Sytuacja kobiet na rynku pracy jest szczególna, ze względu na konieczność godzenia aktywności zawodowej z rolami pełnionymi w rodzinie. Jedną z form zatrudnienia, która charakteryzuje się większą elastycznością jest założenie i prowadzenie własnego przedsiębiorstwa. Pomimo, że w Polsce udział kobiet pracujących na własny rachunek jest na tle Europy stosunkowo duży, ciągle jeszcze nie dorównują one pod tym względem mężczyznom. Jest to ciekawe, ponieważ kobiety charakteryzują się wysokim poziomem kwalifikacji. Zrozumienie specyfiki kobiecej przedsiębiorczości wydaje się być szczególnie istotne ze względu na fakt, iż liczba kobiet rozpoczynających działalność gospodarczą w ostatnich dekadach ciągle rośnie. Można się zatem spodziewać, iż trend ten nie ulegnie odwróceniu. Jednak ponieważ firmy kobiece są generalnie mniejsze i mają większe problemy z utrzymaniem się na rynku, wzrost ich liczby może skutkować coraz bardziej powszechnymi problemami dla sektora MSP. 3 W wielu opracowaniach wskazuje się na istnienie licznych ograniczeń przedsiębiorczości kobiet przy współistnieniu stosunkowo dużego potencjału. Rozwój i wykorzystanie istniejących możliwości jest sposobem rozwiązania problemu bezrobocia, umożliwia samorealizację jednostek i rozwój gospodarczy regionu. Ponadto podjęte badania uzupełnią wiedzę na temat aktywności ekonomicznej wielkopolskich kobiet. Dorobek literatury przedmiotu w zakresie przedsiębiorczości kobiet ocenić można jako niewielki i budzący szereg zastrzeżeń. Wyróżnić można następujące problemy w tym zakresie: - po pierwsze, istnieją ogólne opracowania na temat przedsiębiorczości, bez uwzględnienia jednej z podstawowych determinant - płci przedsiębiorcy - po drugie, przeprowadzone dotychczas badania uwzględniające płeć przedsiębiorcy prowadzone są na poziomie całego kraju, a nie na poziomie regionu – Wielkopolski (np. „Przedsiębiorczość kobiet w Polsce” Raport PARP 2011, lub E. Lisowska, 2001, „Przedsiębiorczość kobiet w Polsce na tle krajów Europy Środkowej i Wschodniej”) - po trzecie, tworzone są liczne opracowania na temat kariery kobiet, aktywności zawodowej, jednak dotyczą one szerszej problematyki (np. A. Titkow, 2003, „Szklany sufit: bariery i ograniczenia karier kobiet. Monografia zjawiska”, czy Wasilczuk J., Gawrycka M., Zwiech P., [2007], „Szklany sufit i ruchome schody- kobiety na rynku pracy” ) Proklamatorką przedsiębiorczości kobiet nazwać należy E. Lisowską, która zajmuje się zarządzaniem kobiet w sektorze MSP1. Na uwagę zasługują przede wszystkim liczne badania J. Wasilczuk, a także opracowanie E. Rollnik – Sadowskiej „Przedsiębiorczość kobiet w Polsce” [2010], które dotyczy sytuacji kobiet w województwie podlaskim. Przedsiębiorczość w szerokim rozumieniu prezentowana jest także w pracy zbiorowej B. Kożuch, pt. „Przedsiębiorczość kobiet- wyzwanie XXI wieku”. Literatura światowa na temat przedsiębiorczości kobiet jest znacznie bogatsza. Na uwagę zasługuje na przykład dorobek I. Verheul, która dokonuje porównań pomiędzy płcią a przedsiębiorczością w kontekście badań międzynarodowych2. Poszukiwanie charakterystyki przedsiębiorczości kobiet i mężczyzn należy także do obszaru zainteresowań naukowych S.M. Mukhatar’a3 czy K. D. Hughes. Zagadnieniu przedsiębiorczości kobiet poświęca się zdecydowanie więcej uwagi w badaniach światowych niż polskich. Dlatego też trudno wymienić wszystkich autorów, którzy specjalizują się w tej dziedzinie. 1 Na przykład: Knothe M. A., Lisowska E., [1999], Women on the labour market: negative changes and entrepreneurship opportunities as the consequences of transition. Center of Advancement of Women; Lisowska E. Kasprzak R. [2008], Zarządzanie mikroprzedsiębiorstwem: podręcznik dla przedsiębiorczej kobiety; E. Lisowska [2009], Kobiecy styl zarządzania itp. 2 Por.: Verheul, I., Thurik, A.R., Grilo, I. & Zwan, P.W. van der [2012]. Explaining preferences and actual involvement in self-employment: new insights into the role of gender. Journal of Economic Psychology, 33(2), 325-341; Zwan, P.W. van der, Verheul, I. & Thurik, A.R. (2012). The entrepreneurial ladder, gender and regional development. Small Business Economics, 39(3), 627-643; 3 Por.: S. M. Mukhtar [1998], Business Characteristics of Male and Female Small and Medium Enterprises in the UK: Implications for Gender-based Entrepreneurialism and Business Competence Development. British Journal of Management, (03) 1998, no. 9/1, s. 41- 51. 4 1.2 Przedmiot, cel i pytania badawcze Przedsiębiorczość kobiet posiada istotne znaczenie ekonomiczne i jednocześnie jest silnie uwarunkowana kulturowo. Ponieważ ujawnianie swoich możliwości przez każdą przedsiębiorczą jednostkę jest potencjalnym źródłem wzrostu dobrobytu społeczeństwa rządy wielu krajów coraz częściej koncentrują się na zjawisku gospodarczej aktywności kobiet. Badania przeprowadzone w ramach niniejszej rozprawy miały na celu nie tylko poszerzenie wiedzy w obszarze przedsiębiorczości kobiet, ale przede wszystkim ocenę istniejących form wsparcia. Pod uwagę wzięto następujące uwarunkowania specyficzne dla pracy kobiet - przedsiębiorców : - czynniki społeczno-kulturowe (w jaki sposób prowadzenie przedsiębiorstwa wpłynie na wykonywanie obowiązków domowych? itp.), - czynniki demograficzne (dzietność badanych, miejsce zamieszkania itp.), - czynniki związane z motywacją (czy założenie przedsiębiorstwa jest szansą na rozwój zawodowy czy wynikiem braku alternatywy w postaci pracy najemnej?), - czynniki instytucjonalne (dostęp do instytucji zajmujących się zorganizowaną opieką nad dziećmi). Prezentowane w tej rozprawie badania skoncentrowane są także na uwarunkowaniach uniwersalnych dla przedsiębiorców, a więc niezależnych od płci. Są to: - czynniki finansowe (jakie źródła finansowanie działalności gospodarczej są wykorzystywane przez przedsiębiorców?), - czynniki promocyjne (skąd przedsiębiorcy czerpią informacje na temat zakładania i prowadzenia przedsiębiorstwa?), - czynniki doradczo-szkoleniowe (skąd czerpana jest wiedza na temat zakładania i prowadzenia własnego biznesu?). Celem podjętych badań jest określenie znaczenia poszczególnych metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet. Przeprowadzone badania powinny zatem zapełnić istniejącą lukę w wiedzy na temat kobiet przedsiębiorczych zamieszkujących na terenie Wielkopolski. Rozprawa ma charakter opisowy i eksplanacyjny. Zarówno dostarcza nowych informacji, wyjaśnia problem, określa jego przyczyny, jak i stanowi podstawę do podejmowania decyzji związanych z głównym zagadnieniem. W pracy prezentowane są determinanty, bariery i stymulatory przedsiębiorczości kobiet. Efektem jej realizacji jest systematyka metod, strukturyzacja problemu oraz stworzenie mapy hierarchii metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce o charakterze praktyczno-użytkowym. Badania ukierunkowane są zatem na przeanalizowanie istniejących czynników wspierających przedsiębiorczość kobiet i ocenę ich efektywności. Podstawowe pytania badawcze, na które poszukuje się odpowiedzi w niniejszej rozprawie są następujące: - jakie metody wsparcia mają największe znaczenie dla rozwoju przedsiębiorczości? - które metody wsparcia są najczęściej wykorzystywane przez badaną zbiorowość kobiet przedsiębiorców? 5 - jak wartościowane są metody wsparcia przedsiębiorczości w zależności od takich cech jak: wiek, posiadanie dzieci, liczba dzieci, stan cywilny, miejsce zamieszkania, powiat, wykształcenie? - jakie metody wsparcia mają największe znaczenie dla kobiecych przedsiębiorstw różnej wielkości i na różnym etapie rozwoju? Z uwagi na to, że praca ma charakter koncepcyjno-badawczy zrezygnowano z określania hipotez na rzecz określenia celów. Odpowiednie przeredagowanie postawionych problemów badawczych byłoby możliwe, a w formie hipotezy brzmiałyby one na przykład w następujący sposób: dla rozwoju przedsiębiorczości wielkopolskich kobiet największe znaczenie mają metody wsparcia finansowego oraz społeczno-kulturowego; przez badaną zbiorowość najczęściej wykorzystywane jest wsparcie informacyjno–promocyjne; właścicielki przedsiębiorstw w różnym wieku różnią się oceną wsparcia finansowego; właścicielki przedsiębiorstw różniące się liczbą dzieci, różnią się także oceną przydatności wsparcia społeczno-kulturowego; kobiety prowadzące mikroprzedsiębiorstwa różnią się w ocenie poszczególnych metod wsparcia od kobiet prowadzących przedsiębiorstwa małe. Zaletą stawiania pytań badawczych jest brak ograniczeń oraz otwarcie pola poszukiwań. Ponieważ postawiony problem badawczy ma charakter wybitnie diagnostyczny hipoteza nie byłaby w stanie wytyczyć odpowiednego kierunku podjętych badań i dlatego nie jest konieczna. Prowadzone w ramach rozprawy badania zmierzają do identyfikacji niedostatków i braków w istniejącym dotychczas wsparciu przedsiębiorczych kobiet oraz stworzenia przesłanek do ich usunięcia przy zaangażowaniu podmiotów powołanych do wspierania przedsiębiorczości (jak np. Wielkopolskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości). Wyniki badań powinny umożliwić rekomendację usprawnień funkcjonujących metod tak, by jak najefektywniej wspierać przyszłe i obecne przedsiębiorstwa prowadzone przez kobiety. 1.3 Ogólna koncepcja realizacji rozprawy Problem wspierania przedsiębiorczości kobiet rozpatrywany jest poprzez analizę i opis zjawiska. W rozprawie zostanie zidentyfikowana grupa czynników warunkujących zakładanie i prowadzenie działalności gospodarczej, w tym także specyficznych dla aktywności ekonomicznej kobiet. Na tej podstawie stworzona zostanie systematyka metod wspierających przedsiębiorczość. W oparciu o nią przeprowadzone zostaną badania empiryczne, które dotyczyć będą reprezentatywnej grupy kobiet prowadzących własną działalność gospodarczą, potencjalnych kobiet-przedsiębiorców - studentek na kierunku zarządzanie oraz grupy ekspertów biegłych w obszarze MSP. Kolejne etapy, w których realizowana jest rozprawa przedstawiono na rysunku 1. 6 Rysunek 1. Metody realizacji rozprawy. Źródło: badania własne. Badania realizowane będą za pomocą następujących metod: metody pośredniego pomiaru sondażowego, jednej z metod heurystycznych - metody delfickiej oraz opracowania z wykorzystaniem wnioskowania statystycznego. W celu zapewnienia reprezentatywności uzyskanych wyników stosowany jest dobór kwotowy oraz losowanie warstwowe próby. W kolejnym etapie rozprawy zmierza się do określenia wagi poszczególnych metod wsparcia oraz budowy na tej podstawie map hierarchii metod wspierania przedsiębiorczości kobiet, które stanowić będą podstawę oddziaływań korygujących dotychczasowe metody wsparcia stosowane w Wielkopolsce. 7 2. Determinanty, bariery i stymulatory rozwoju przedsiębiorczości kobiet 2.1 Pojęcie i rola przedsiębiorczości we współczesnej gospodarce W literaturze przedmiotu sformułowano wiele definicji przedsiębiorczości, które charakteryzują ją jako zjawisko szerokie, wielowymiarowe i mające charakter interdyscyplinarny. Wielość aspektów, w których przedsiębiorstwo może być ujmowana znajduje odzwierciedlenie w bogactwie poglądów naukowych na ten temat. Zgodnie z jedną z pierwszych definicji, J. B. Saya przedsiębiorca to ktoś, kto „przenosi zasoby ekonomiczne z obszaru niższej na obszar wyższej wydajności i wyższego uzysku” [Drucker, 1992, s. 30]. Przedsiębiorczość leży zatem u podstaw powstania przedsiębiorstwa i jego rozwoju. Nieodłącznie związana jest z dążeniem do uzyskania zysku. Istota przedsiębiorczości poszukiwana jest jednak nie tylko na gruncie ekonomii i nauk o zarządzaniu, ale również psychologii, która ujmuje przedsiębiorczość jako cechę osobowości człowieka. W znaczeniu psychologicznym jest ona wypadkową właściwości wrodzonych jak na przykład temperament, inteligencja oraz cech nabytych w rozwoju ontogenetycznym, takich jak charakter, motywacja, postawy [Terelak, 1999] Z przedsiębiorczością jako kategorią psychologiczną tożsame są cechy jednostki, umożliwiające jej skuteczną realizację zamierzeń. Wśród nich odnaleźć można między innymi inicjatywę i energiczność, zaradność, pomysłowość i dużą potrzebę osiągnięć. Tak rozumiana przedsiębiorczość - zwana osobistą stanowi element osobowości i jest wynikiem procesu wychowania, uczenia oraz wrodzonych predyspozycji [Bieniok, 2007]. Przedsiębiorczość jako cecha (lub zespół cech psychicznych) ułatwia podejmowanie inicjatywy w zakresie działań przedsiębiorczych (rozpoczynania aktywności gospodarczej), nie jest jednak czynnikiem wystarczającym, by się one pojawiły. Przedsiębiorczość rozumiana w sensie ekonomicznym polega na rozpoczynaniu działalności gospodarczej i podejmowaniu związanego z tym ryzyka w celu uzyskania określonych korzyści, głównie o charakterze materialnym. Zatem w wymiarze tym przedsiębiorczość to sposób działania ukierunkowanego na rozwój, sukces w kierowaniu przedsiębiorstwem, wprowadzaniu innowacji i ekspansji na nowe rynki. Przedsiębiorczość kojarzy się bezpośrednio z małym i nowym przedsiębiorstwem, jednak tak samo uprawnione jest wiązanie jej z własnością i władzą. Z zestawienia różnych definicji wynika, że przedsiębiorca jest twórcą przedsiębiorstwa, jego właścicielem i zarządzającym [Brzeziński, 2007]. Występujące w języku niemieckim określenie „Unternehmer”, (równoznaczne z angielskim pojęciem przedsiębiorcy), używane jest bardziej precyzyjnie, gdyż odnosi się do osoby będącej jednocześnie właścicielem i kierownikiem. Daje tym samym możliwość odróżnienia „szefa” (właściciela) od „zawodowego (najemnego) kierownika” [Drucker, 1992]. W języku polskim wyróżnia się trzy pojęcia pokrewne do rozważanego. Są to rzeczowniki: „przedsiębiorca”, „przedsiębiorstwo” oraz przymiotnik: „przedsiębiorczy” [za: Sobol, 1996]. Zgodnie z definicją językową przedsiębiorca to „ten, kto podejmuje się wykonania całości jakiejś roboty, prowadzi jakieś przedsiębiorstwo na własny rachunek; właściciel 8 przedsiębiorstwa, fabrykant, przemysłowiec”. Natomiast przedsiębiorstwo to „samodzielna jednostka gospodarcza, przemysłowa, handlowa itp., fabryka, warsztat, zakład użyteczności publicznej”. Nieco szerszy zakres znaczeniowy posiada pojęcie „przedsiębiorczy”, które oznacza „umiejący załatwić wszystkie sprawy; pełen inicjatywy, energii; pomysłowy, zaradny, rzutki”. A zatem przymiotnika „przedsiębiorczy” używa się często w innych kontekstach niż tylko te związane z aktywnością ekonomiczną. Przedsiębiorczość często postrzegana jest jako jedna z podstawowych kompetencji, którą powinna charakteryzować się każda pracująca jednostka. Jednak nawet z perspektywy systemów kompetencyjnych bardzo trudno jest wymienić wszystkie właściwości, jakimi powinna cechować się osoba uważana za przedsiębiorczą. Socjologowie, psychologowie, ekonomiści uważają, że „nie jest możliwe scharakteryzowanie wzorcowej osobowości takiej jednostki, ale można wyodrębnić pewną grupę dominujących cech, którymi się ona wyróżnia.[…] Są to cechy, które powinny być kształtowane, gdyż - jak stwierdził Drucker przedsiębiorczość bazuje na niekończącym się procesie uczenia - uczenia się poprzez działanie”4. Aby określić skuteczność podejmowanej aktywności badacze przedsiębiorczości często koncentrują się na cechach osoby przedsiębiorczej. W psychologii cecha jest „strukturą psychiczną; czymś wywnioskowanym z obserwowanego zachowania w celu wyjaśnienia regularności czy spójności tego zachowania” [Hall, Linsey, 2001, s. 487]. Jest zatem stałą właściwością jednostki, której nie można bezpośrednio zaobserwować, ale która przejawia się w zachowaniach. Cechy psychiczne stanowią wyznacznik działań jednostki oraz decydują na przykład o szybkości nabywania określonych umiejętności. Cechy osobowości, które umożliwiają jednostce realizację zamierzeń nazywane są przedsiębiorczością osobistą. Jest ona wynikiem oddziaływania otoczenia społecznego i stanowi wypadkową procesu wychowania, uczenia oraz wrodzonych predyspozycji5. W kontekście przedsiębiorczości najczęściej wyróżnia się takie właściwości jak: kreatywność i innowacyjność, umiejętność dostrzegania oraz wykorzystywania pojawiających się okazji, chęć osiągania sukcesów, nieustające poszukiwanie wyzwań6. Wśród cech, które kryją się pod tym pojęciem odnaleźć można także inicjatywę i energiczność, zaradność i dużą potrzebę osiągnięć. Przedsiębiorczość przejawia się w wysokiej aktywności, skłonności do podejmowania ryzyka, a także pomysłowości, zorientowaniu komercyjnym, prężności i dużych ambicjach [Moczydłowska, 2007, Meller, Coulton, Chich, Bifilko, Meller 2011]. Można spotkać się także z pojęciem tzw. „ukrytego potencjału przedsiębiorczości”, który tworzony jest w jednostce przez pięć podstawowych wymiarów. Są to potrzeba osiągnięć, poczucie wewnętrznej kontroli, kreatywność, zdolności przywódcze oraz umiejętność odwoływania się do intuicji [Athayde, 2009]. Obok koncepcji, które wymieniają cechy oznaczające przedsiębiorczość osobistą, mówić można także o założeniach podkreślających wpływ różnych posiadanych przez jednostkę 4 Więcej na temat znaczenia procesu doskonalenia kompetencji w artykule: A. Marszałek, Doskonalenie kluczowych kompetencji jako wymóg współczesnego rynku pracy, w: E-mentor nr 3(40)/2011, http://www.ementor.edu.pl/artykul/index/numer/40/id/841, dostęp z dnia 12.04.2012 5 Więcej na ten temat w: H. Bieniok, Kształtowanie postaw przedsiębiorczych młodzieży w rodzinie, szkole i uczelni, www.fundacja.edu.pl/przedsiębiorczość/_referat/sesja_IIIa/23.pdf , dostęp 18 czerwca 2010 r. 6 Por. Marszałek, 2011 op. cit.. 9 właściwości psychicznych na podejmowanie działań przedsiębiorczych [por. Siemieniak 2011b]. Te cechy, które ułatwiają działania przedsiębiorcze to duża potrzeba autonomii, dominacji, konsekwencja, odporność psychiczna, dobrze rozwinięta intuicja. Przeszkodą w podejmowaniu aktywności tego typu jest duży poziom lęku, zależności, trudności decyzyjne, brak odporności psychicznej (por. tabela 1). Tabela 1. Właściwości ułatwiające oraz utrudniające działania przedsiębiorcze Właściwości ułatwiające działania Właściwości utrudniające działania przedsiębiorcze przedsiębiorcze Potrzeby psychiczne - tendencja do dominacji - potrzeba opieki i oparcia u innych - dążenie do autonomii - uległość, odrzucenie, izolacja - dążenie do własności i posiadania Motywacja do działania - tendencja do powiększania stanu posiadania - chęć utrzymania tego, co się posiada - orientacja na osiągnięcia i sukces - lęki - bycie przedsiębiorczym Podejmowanie decyzji - zdecydowanie - trudności decyzyjne - decyzje adekwatne do sytuacji - chwiejność - konsekwencja - wyuczona bezradność Ryzyko - skłonność do ryzyka i podejmowania wyzwań - unikanie sytuacji i decyzji ryzykownych Sukces - odporność psychiczna - brak odporności psychicznej - wysoki próg stresu i frustracji - niski próg stresu i frustracji Innowacyjność i kreatywność - postawa pioniera - postawa zachowawcza i konformizm - zdolność twórcza - brak zdolności twórczych - intuicja Współpraca - ekstrawersja - introwersja - cechy przywódcze, twórcze kierowanie - brak zdolności przywódczych Osobowość - temperament sangwinika, duża energia, - temperament melancholika zrównoważenie Źródło: Opracowanie własne na podstawie: B. Kożuch 2001, Pojęcie i istota przedsiębiorczości, w: B. Kożuch (red.), Przedsiębiorczość kobiet - wyzwanie XXI wieku, Białystok, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, s. 15. Posiadanie przez jednostkę określonych właściwości jest ważnym wyznacznikiem zachowań. Cechy psychiczne związane są również z konkretnymi umiejętnościami na przykład duża odporność - psychiczna przekłada się na umiejętność działania w trudnych sytuacjach. Cechy przywódcze oraz ekstrawersja w praktyce przejawiać się mogą w umiejętnościach negocjacyjnych, mobilizowaniu innych, współpracy czy zdolności wzbudzania zaufania [Kożuch, 2001]. Co ciekawe, osoba nazywana przedsiębiorczą, 10 niekoniecznie pełnić będzie rolę przedsiębiorcy. Można oczekiwać, że równie prawdopodobne jest podjęcie przez nią roli kierownika lub zaangażowanie się w inną działalność, która charakteryzować się będzie wymienionymi cechami. Ponieważ jednak część właścicieli pełni jednocześnie rolę kierowników, zasadne jest porównanie cech pożądanych u przedstawicieli obu tych grup (por. tabela 2). Tabela 2. Porównanie cech kierowników i przedsiębiorców Cechy przedsiębiorców Cechy kierowników - uczciwość i odpowiedzialność - trwałość przekonań, stabilny system wartości, - kreatywność, twórczość, pomysłowość wyróżniający się poziom moralny - silny charakter - odpowiedzialność - konsekwencja w dążeniu do celu - kreatywność - asertywność - asertywność - odwaga, zaradność, - samodzielność działania - opanowanie - niezależny sposób myślenia - pewność siebie - zrównoważenie emocjonalne - aktywność - sprawiedliwość - niezależność - spostrzegawczość - skłonność i zdolność do podejmowania ryzyka - silna potrzeba osiągnięć, sukcesu Źródło: opracowanie własne na podstawie T. Piecuch, 2010, Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne. Warszawa, Wydawnictwo C.H. Beck, A. Sajkiewicz, 2008, Kompetencje menedżerów w organizacji uczącej się, Warszawa, Difin,. Przedsiębiorczość jako cecha ułatwia podejmowanie inicjatywy w zakresie zachowań przedsiębiorczych lecz nie jest warunkiem wystarczającym by zachowania takie się pojawiły. Należy podkreślić różnicę pomiędzy tkwiącym w jednostce potencjałem przedsiębiorczości, a więc zbiorem cech, a intencją, chęcią zostania przedsiębiorcą [Athayde, 2009]. Nawet posiadanie właściwości psychicznych predysponujących do efektywnego prowadzenia własnej firmy, niekoniecznie oznaczać będzie, że jednostka posiada motywację do podjęcia takiej działalności7. Jednocześnie istnieje potencjalna możliwość, że są osoby, które chciałaby rozpocząć własną działalność gospodarczą, mimo że wcale nie posiadają cech przedsiębiorczych. Koncepcje przedsiębiorczości charakteryzują się długą historią [m.in. Cantillon 1730, Schumpeter 1934]. Jako jeden z pierwszych zjawiskiem tym zajął się R. Cantillon, który nazwał tak umiejętność dostrzegania okazji i wykorzystywania szansy, jaką stwarza rynek, w celu osiągnięcia zysku, motywującego do dalszego skutecznego działania. J. Schumpeter powiązał pojęcie przedsiębiorczości z innowacyjnością, a więc działaniem ukierunkowanym na stworzenie nowego produktu lub usługi. Co więcej, twierdził, że aktywność tego rodzaju może przyjmować postać zarówno nowatorskiego sposobu osiągnięcia znanego celu, jak i realizacji zamiarów, które dotychczas były nieosiągalne. Wykorzystanie potencjalnych możliwości tkwiących w otoczeniu mogło mieć miejsce, według niego, jedynie wówczas, 7 Obok przymiotnika, który opisuje jednostkę aktywną, przejawiającą inicjatywę, istnieją również pojęcia: przedsiębiorca, przedsiębiorstwo, które kojarzą się z aktywnością ekonomiczną. 11 gdy jednostka posiadała zdolność uchwycenia kluczowych informacji i wykorzystywania szans pojawiających się w otoczeniu [por. Kwiatkowski, 2000]. Zdaniem Schumpetera siłę sprawczą rozwoju przedsiębiorstw i gospodarek stanowią przedsiębiorcy [Bławat, 2004]. Tworzą oni elitarną grupę, która burzy to co przestarzałe i nieefektywne, a kreuje nową jakość i nowe technologie. Wprowadzane przez nich zmiany, wsparte kapitałem nie tylko prowadzą do rozwoju przedsiębiorstwa, ale także społeczeństwa. Mimo odległych początków rozwój przedsiębiorczości jako dziedziny akademickiej przypada jednak dopiero na lata 80-te XX wieku, co wiązać się może ze zwiększonym zainteresowaniem tym zjawiskiem spowodowanym rozwojem przedsiębiorczości kobiet w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Skandynawii [Ciesielska, 2006]. Przedsiębiorczość jest zjawiskiem interdyscyplinarnym, ponieważ dzieje się na wielu płaszczyznach: oprócz ekonomicznej, także na społecznej i psychologicznej. Ponadto przedsiębiorczość może być rozumiana zarówno jako właściwość jednostki, jak i sposób postępowania [por. Bernat, Korpysa, Kunasz, 2008]. Coraz bardziej popularne staje się stanowisko, zgodnie z którym „przedsiębiorczość […] nie zajmuje się psychologią i cechami charakteru przedsiębiorców, ale ich działaniami i zachowaniami.” [Czemiel-Grzybowska, 2012, s. 41]. Przedsiębiorca jest zatem ujmowany jako „machina sprawcza sukcesu firmy”, od której zależy efektywność przedsiębiorstwa. W sensie ekonomicznym przedsiębiorczości nie należy ujmować w perspektywie jednostki, lecz jako zjawisko społeczne lub jako proces [Ciesielska, 2006]. Należy odejść od statycznego spojrzenia na przedsiębiorcę na rzecz uwzględnienia szerszego kontekstu. Przedsiębiorstwo i jego działania zależą bowiem nie tylko od samych przedsiębiorców, ale także interesariuszy (stakeholders) tj. pracowników, kontrahentów, konkurencji itp. Uwzględnienie kontekstu i występujących w nim interakcji pozwala dostrzec czynniki sprzyjające i zakłócające działania przedsiębiorcze. Przedsiębiorczość to zatem proces, sposób funkcjonowania, działania, a nie tylko zbiór cech osobowości, które leżą u podstaw zachowań [Ciesielska,2006]. Do pojawienia się działań przedsiębiorczych niezbędna jest jednak intencja zostania przedsiębiorcą. Wystąpienie chęci, inicjatywy w zakresie założenia własnej firmy, pozostaje w związku z doświadczeniami jednostki w obszarze przedsiębiorczości, w tym również i tymi, których dostarcza nauka w szkole [Peterman, Kenedy, za: Athayde, 2009]. Pojęcie przedsiębiorstwo i przedsiębiorca posiadają swoje szczególne znaczenie na gruncie nauk prawnych. Zgodnie z funkcjonalną definicją przedsiębiorstwo należy rozumieć jako „zorganizowaną całość zdolną do samodzielnego funkcjonowania w celach gospodarczych w fizycznym oderwaniu od przedsiębiorcy jako podmiotu. […] Przedsiębiorca może działać w zakresie przedsiębiorstwa albo poza jego zakresem, a przedsiębiorstwo może funkcjonować bez względu na to, kto staje się jego kolejnym właścicielem” [Gnela, 2011 r., s. 22]. Według kodeksu cywilnego przedsiębiorstwo rozumiane jest jako zespół odrębnych składników materialnych i niematerialnych umożliwiających prowadzenie działalności gospodarczej8. Wśród tych składników wyróżnić można m.in. nazwę przedsiębiorstwa, środki pieniężne, prawa własności, prawa autorskie, dokumentacje związaną z prowadzeniem działalności. Z definicji kodeksu cywilnego wynika, że nie każdy przedsiębiorca prowadzi 8 Art. 55 kodeksu cywilnego. 12 przedsiębiorstwo. Ma to miejsce w przypadku samozatrudnienia, kiedy to wykonywanie działalności gospodarczej nie jest efektem samodzielnego funkcjonowania przedsiębiorstwa, lecz osobistej pracy przedsiębiorcy [por. Gnela, 2012 r., s 22-23]. Na gruncie nauk prawnych definicje przedsiębiorcy pojawiają się w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej oraz kodeksie cywilnym. W myśl pierwszej z wymienionych ustaw przedsiębiorca to „osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną- wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą” [Gnela, 2012, s. 23]. Podobną definicję formułuje kodeks cywilny9. Według niego przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, która nie jest osobą prawną, ale której przepisy przyznają zdolność prawnąprowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Wśród form organizacyjno-prawnych wyróżnić można następujących przedsiębiorców [za: Gnela, 2012, s 35- 42; Siuda, 2011, s. 17-64]: osobę fizyczną, spółkę handlową osobową, spółkę handlową kapitałową. W ramach spółki handlowej osobowej (jednostki organizacyjnej) wyróżnia się z kolei: - spółkę jawną, - spółkę partnerską, - spółkę komandytową, - spółkę komandytowo akcyjną. Spółkę handlowa kapitałowa może występować w następujących formach: - spółkę o ograniczoną odpowiedzialnością, - spółkę akcyjną. W zakresie prowadzonej działalności przedsiębiorcami są także wspólnicy spółki cywilnej, mimo że sama spółka cywilna takiego statusu nie posiada. Przedsiębiorca ponosi osobiste ryzyko, osobistą odpowiedzialność związaną z prowadzoną działalnością. W przypadku wspólników spółki cywilnej, którzy także uznawani są za przedsiębiorców odpowiedzialność ponoszona jest solidarnie. Przedsiębiorcą może być osoba fizyczna. W prawie osoba fizyczna to człowiek. Posiada on prawa i obowiązki, a pełną zdolność do czynności prawnych osiąga zwykle z chwilą uzyskania pełnoletniości. Osoba prawna jest z kolei tworem sztucznym, a na jej istotę składa się: element ludzki np. załoga, czy udziałowcy oraz element majątkowy, organizacyjny oraz cel [por. Siuda, 2009]. Osobowość prawną posiadają spółki kapitałowe, ale nie spółki osobowe. Osoby fizyczne zobowiązane są do rejestracji swojej działalności w ewidencji działalności gospodarczej. Wpis ten stanowi zarazem wymóg legalności. Jest on deklaratoryjny. Organem ewidencyjnym jest wójt, burmistrz lub prezydent miasta, który wpisuje osobę fizyczną (w tym również osobę będącą wspólnikiem spółki cywilnej) do EDG. Równocześnie następuje wpis do krajowego rejestru urzędowego podmiotów gospodarki narodowej (REGON) [por. Gnela, 2012, s, 29-30]. Krajowy Rejestr Sądowy zawiera między innymi rejestr przedsiębiorców, a wpisowi do niego podlegają spółki jawne, spółki partnerskie, spółki komandytowe, spółki komandytowo- 9 Art. 43 kodeksu cywilnego. 13 akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne i inne, lecz nie znajdują się tu osoby fizyczne, prowadzące działalność gospodarczą [por. Siuda, 2011]. W tym miejscu warto przywołać definicję działalności gospodarczej. Zgodnie z ustawą o swobodzie działalności gospodarczej jest to „zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin za złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły” [Gnela, s. 20]. Głównym motywem prowadzenia działalności gospodarczej jest zysk. Działalność, która nie jest ukierunkowana na ten cel (np. charytatywna) nie jest działalnością gospodarczą. Zorganizowany charakter działalności gospodarczej oznacza, że odbywa się ona w określonej formie organizacyjno- prawnej i została wpisana do odpowiedniej ewidencji lub rejestru. Ciągłość działalności gospodarczej oznacza, że zachowania podejmowane są w sposób powtarzalny i nastawione są na stały zysk. Podsumowując, należy stwierdzić, że pojęcie przedsiębiorstwa i przedsiębiorcy posiadają różne znaczenie w języku prawniczym i ekonomicznym. To, co w języku ekonomicznym oznacza małe i średnie przedsiębiorstwa oznacza małych i średnich przedsiębiorców w języku prawniczym [Gnela, s. 21]. Ponadto ukierunkowanie na zysk jako istota działalności gospodarczej podkreślany jest zarówno przez ekonomistów, jak i prawników. Istotną definicję przedsiębiorczości z 1.01.2005 roku przedstawia Komisja Europejska. Definicja, zgodnie z którą przedsiębiorstwo jest to „podmiot prowadzący działalność gospodarczą bez względu na jego formę prawną”10 ustanawia, że kryterium liczby zatrudnionych pracowników jest najważniejszym i głównym w ustalaniu wielkości przedsiębiorstwa. Kryterium finansowe stanowić powinno niezbędne uzupełnienie, które pozwala na określenie pozycji przedsiębiorstwa w porównaniu z konkurencją. A zatem klasyfikacja przedsiębiorstw obejmuje: 1) liczby osób zatrudnionych, 2) rocznego obrotu, 3) całkowitego bilansu rocznego. Punkt drugi i trzeci mają charakter alternatywny. Przedsiębiorstwo nie musi spełniać obydwu warunków finansowych i może przekraczać jeden z nich. Liczba zatrudnionych obejmuje 11: - pracowników, - osoby pracujące dla przedsiębiorstwa, podlegających mu i uważanych za pracowników na mocy prawa krajowego, - właścicieli – kierowników, - wspólników prowadzących regularną działalność w przedsiębiorstwie i uczestniczących w zysku przedsiębiorstwa. Liczba osób odnosi się do zatrudnionych na pełnych etatach, w niepełnym wymiarze godzin i sezonowo. 10 Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia. Wspólnoty Europejskie 2006, na stronie: www.parp.gov.pl/files/74/87/1155.pdf, s. 12, dostęp z dnia 29.09.2013 r. 11 Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia. Wspólnoty Europejskie 2006, na stronie: www.parp.gov.pl/files/74/87/1155.pdf, s. 15, dostęp z dnia 29.09.2013 r. 14 Pojęcie przedsiębiorczości jako inicjatywy w zakresie działalności gospodarczej łączone jest zwykle z przedsiębiorstwami mikro, małej i średniej wielkości. W Polsce stanowią one 99,8 % wszystkich firm12. Pomimo, że wielkość przedsiębiorstwa może być określana na podstawie: liczby zatrudnionych osób, przychodów netto ze sprzedaży (rocznego obrotu) oraz sumy aktywów z bilansu bardzo często w praktyce, w określaniu wielkości przedsiębiorstwa bierze się pod uwagę wyłącznie liczbę zatrudnionych. Stąd też pod pojęciem mikroprzedsiębiorstw rozumie się te, które zatrudniają średniorocznie mniej niż dziesięć osób, małych przedsiębiorstw te, które zatrudniają średniorocznie mniej niż pięćdziesiąt osób, a średnich przedsiębiorstw to te, które zatrudniają mniej niż 250 pracowników. Czynniki pozwalające określić wielkość przedsiębiorstwa obejmują: zatrudnienie, przychody ze sprzedaży netto oraz sumę aktywów z bilansu13. Warto zwrócić uwagę na to, że w Polsce istnieje także duża ilość przedsiębiorstw charakteryzujące się samozatrudnieniem. Taką jednoosobowa działalność gospodarcza również zaliczyć należy do grupy mikroprzedsiębiorstw. Jak podkreśla T. Łuczka małe i średnie przedsiębiorstwa istotnie różnią się od przedsiębiorstwa dużego, nie tylko ilościowo, ale i jakościowo. Cechy jakościowe przedsiębiorstw w sektorze MSP stanowią [Łuczka, 2001, s. 15-18]: - samodzielność ekonomiczna i prawna właściciela - właściciel może wprowadzić swoją inicjatywę, podejmuje własne ryzyko, pełniąc funkcje kierownicze i zarządcze, - nacechowanie społecznej struktury przedsiębiorstwa małego i średniego przez osobę właściciela - wpływ właściciela na każdą decyzję, oddziaływanie na wszelkie funkcje, - odrębny typ gospodarki finansowej przedsiębiorstwa - specyficzna mentalność kredytowa niechęć właściciela do kredytów bankowych i długów, która wynika z zakorzenienie w etosie zawodowym rzemieślnika, dążenie do uniezależnienie od kapitału obcego, - struktura organizacyjna małego i średniego przedsiębiorstwa - mobilność, elastyczność, zdolność do szybkiej zmiany profilu działalności gospodarczej, duża zdolność przystosowania do zmiennych warunków rynkowych, łatwość w przyswajaniu nowych wzorców zachowań i ról organizacyjnych; właściciel kapitału jest jednocześnie osobą zarządzającą, jedno centrum podejmowania decyzji- złożone z jednej lub dwóch osób, unikanie konfliktów celów i interesów. Przedsiębiorczość jest więc pojęciem wieloznacznym. Może być ono kategorią psychologiczną, kiedy rozumiane jest jako właściwość jednostki. W tym znaczeniu przedsiębiorczość ujmowana jest szeroko jako zespół cech, który warunkuje i uzasadnia postępowanie człowieka. Jako termin ekonomiczny związana jest natomiast 12 Dane GUS, 2011 r. W Polsce występuje: - 96 % mikroprzedsiębiorstw - 3 % przedsiębiorstw małych - 0.8 % przedsiębiorstw średniej wielkości - 0, 2 % przedsiębiorstw dużych 13 Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, Dz. U. z 2013 r. poz. 672, z późn. zm., Art., 104, 105, 106. W mikroprzedsiębiorstwach przychody netto ze sprzedaży: do 2 mln euro, suma aktywów z bilansu: do 2 mln euro. W małych przedsiębiorstwach przychody netto ze sprzedaży: do 10 mln euro, suma aktywów z bilansu: do 10 mln euro. W średnich przedsiębiorstwach: przychody netto ze sprzedaży: do 50 mln euro, a suma aktywów z bilansu do 43 mln euro. 15 z przedsiębiorstwem czyli podmiotem prowadzącym działalność gospodarczą. Jest to wąskie ujęcie przedsiębiorczości jako procesu, sposobu postępowania, zbioru działań ukierunkowanych na tworzenie nowego przedsiębiorstwa Na potrzeby prowadzonych w pracy badań przyjęto wąską definicję przedsiębiorczości, obejmującą zachowania mające miejsce od momentu rejestracji nowego podmiotu gospodarczego, a więc działania w podmiotach własnych. Mówiąc inaczej, przedsiębiorczość rozumiana jest tu nie jako cecha, ale aktywność jednostki, inicjatywa, która polega na założeniu i prowadzeniu działalności gospodarczej przez osobę fizyczną. Przedsiębiorczość w przyjętym w tej rozprawie znaczeniu odnosi się do samozatrudnienia, mikro, małych i średnich firm. W Polsce działalność gospodarcza prowadzona przez osoby fizyczne stanowi zdecydowaną większość wszystkich przedsiębiorstw i wyraźnie zdominowała sektor firm małych i średnich - MSP14. 2.2 Determinanty przedsiębiorczości kobiet 2.2.1 Przesłanki gospodarcze Determinanty przedsiębiorczości według J. Moczydłowskiej to „zbiór czynników, które wpływają na inicjatywy założycielskie nowych podmiotów gospodarczych (hamują je lub sprzyjają im) oraz ułatwiają (lub utrudniają) funkcjonowanie i rozwój istniejących przedsiębiorstw” [Moczydłowska, Pacewicz, 2007, s. 31]. A zatem jest to każdy czynnik, który potencjalnie stanowi szansę lub barierę przedsiębiorczości. Wyróżnić można następujące grupy uwarunkowań [Moczydłowska, Pacewicz, 2007, s. 31-32]: - uwarunkowania powszechne- występują w podobny sposób we wszystkich regionach Polski np. rozwiązania prawne, polityka kredytowa, system podatkowy itp. - uwarunkowania lokalne- specyficzne dla danego regionu, takie jak: poziom rozwoju ekonomicznego, dochody ludności, stan infrastruktury (komunikacyjnej, edukacyjnej), walory ekologiczne regionu itp. - uwarunkowania związane z człowiekiem- cechy osobowości, postawy, kwalifikacje, doświadczenie itp. Ponieważ rozwój przedsiębiorczości jest obecnie zjawiskiem bardzo pożądanym realizuje się go na każdym poziomie uwarunkowań. We wszystkich z tych przypadków ma on przyczynić do rozwoju gospodarczego. W literaturze przedmiotu wyróżnia się liczne czynniki warunkujące przedsiębiorczości. Wymienić można następujące determinanty przedsiębiorczości w poszczególnych krajach [Zbierowski i in., 2012, s. 44]: 1. Kategorie makroekonomiczne: - bezrobocie, 14 Według raportu GEM 2011, jest to 92 % wszystkich przedsiębiorstw, w: Zbierowski P., Więcławska D. Tarnawa A., Zadura-Lichota P., Bratnicki M. (2012), Global Entrepreneurship Monitor- Polska 2011, Warszawa, PARP, s. 46. 16 - dochód per capita. 2. Czynniki instytucjonalne: - polityka rządu w zakresie wspierania przedsiębiorczości, - system podatkowy, - procedury administracyjne, - dostęp do finansowania, - system edukacji. 3. Czynniki kulturowe i społeczne: - społeczne postawy wobec przedsiębiorczości, - wizerunek przedsiębiorcy w społeczeństwie, - stosunek do kobiet-przedsiębiorców, - poziom innowacyjności i kreatywności w społeczeństwie. W raporcie GEM podkreśla się, że wymienione czynniki mogą zarówno w sposób pozytywny, jak i negatywny przyczyniać się do rozwoju przedsiębiorczości15. Co więcej, wymiary te wzajemnie się przenikają. Szczególnie znaczące jest oddziaływanie czynników kulturowych, które mają wpływ zarówno na edukacje, jak i na podejmowanie aktywności gospodarczej przez kobiety. Z kolei F. Bławat wskazuje, że istnieją następujące czynniki determinujące przetrwanie przedsiębiorstw [Bławat, 2004]: - rodzaj branży, - wielkość przedsiębiorstwa, - płeć przedsiębiorcy, - poziom wykształcenia przedsiębiorcy, - popyt. Co ciekawe, według tych badań poziom techniczny posiadanych przez przedsiębiorcę maszyn i urządzeń nie wykazuje korelacji ze stopą przetrwania przedsiębiorstwa. Podobnie jest w przypadku środków finansowych, a więc na przykład dostępu do kredytów bankowych. Większą szansę na przetrwanie mają firmy prowadzone przez mężczyzn, osoby z wyższym wykształceniem oraz większe przedsiębiorstwa [Bławat, 2004, Poznańska, 2007]. Czynnikiem warunkującym rozwój przedsiębiorczości jest dostęp do finansowania. Jest to jeden z głównych problemów w sektorze europejskim MSP, zaraz po kwestii znalezienia klientów [Zbierowski i in., 2012, s. 48]. Kapitał własny w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw dominuje na całym świecie. W Polsce także przeważa finansowanie ze środków własnych. W przypadku małych i średnich firm jest to 65 % inwestycji realizowanych przez przedsiębiorstwo. Jeszcze rzadziej przedsiębiorcy sięgają po zewnętrzne źródła finansowania, takie jak kredyty i pożyczki (17 % w sektorze MSP) [Zbierowski i in. 2012, s. 47]. Pomimo tych doniesień PARP szacuje, że pod względem ważności kredyt bankowy jest drugim źródłem finansowania. Z badań przeprowadzonych w Wielkopolsce w latach 2004-2005 wynika, że kobiety w większym stopniu niż mężczyźni, opierają swoją gospodarkę finansową na kapitale własnym i kredycie handlowym. Jednak dwukrotnie rzadziej wykorzystują kredyt długoterminowy, a leasing – pięciokrotnie rzadziej. Najlepszą strukturę 15 Za raport GEM (Global Entrepreneurship Monitor- Polska 2011) , Zbierowski P. i in., op. cit. 17 kapitałową zdają się przejawiać przedsiębiorstwa, których właścicielami są zarówno kobieta, jak i mężczyzna [Łuczka, 2013]. Z badań międzynarodowych wynika, że na wzrost przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety wpływają [Brush, Carter, Gatewood, Greene, Hart, 2006]: - czynniki indywidualne (predyspozycje, motywacja, doświadczenie zawodowe oraz umiejętności nabyte w drodze szkolenia), - pomysł na przedsięwzięcie (innowacja vs. powtarzalność), - zasoby (społeczne, finansowe, organizacyjne, materialne, techniczne- umożliwiają wprowadzenie pomysłu w życie), - branża (nasycenie rynku, duża konkurencyjność ogranicza wzrost), - instytucjonalne źródła finansowania (banki, aniołowie biznesu, venture capital). Na rozwój przedsiębiorczości wpływ mają także instytucje otoczenia biznesu, takie jak parki naukowe i inkubatory przedsiębiorczości. W ostatnich latach ma miejsce znaczny wzrost ilości tego typu instytucji. Szacuje się, że liczba ośrodków innowacji w Polsce wzrosła od 35 w 1995 roku do 821 w roku 2012. W przypadku inkubatorów nie tylko zwiększyła się ich liczba, ale także specjalizacja. Obecnie wyróżnia się inkubatory technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości, preinkubatory, akademickie inkubatory przedsiębiorczości. Od roku 1995, kiedy istniały 34 instytucje, nastąpił wzrost do 160 ośrodków w roku 2012 [Bąkowski. Rozwój przedsiębiorczości może być uwarunkowany przez normy społeczno-kulturowe. „Przedsiębiorcy mogą realizować swoją rolę w kilku wymiarach: ekonomicznym - jako kreatorzy wzrostu gospodarczego i miejsc pracy, społecznym - jako twórcy klasy średniej z własnym systemem wartości i stylu życia, na poziomie wspólnot lokalnych powinni tworzyć społeczeństwo obywatelskie, a mentalnie - przyczyniać się do przełamywania zrutynizowanych sposobów działania” [Zbierowski i in., 2012, s. 60]. Zgodnie z wynikami badań poziom wykształcenia ma pozytywny wpływ na efekt prowadzonej działalności gospodarczej [Węcławska, Zadura-Lichota, 2010]. Z badań GEM wynika, że w Polsce edukacja w zakresie przedsiębiorczości nie jest prowadzona na wystarczającym poziomie, co przekładać się może na niskie umiejętności prowadzenia firmy [Zbierowski i in., 2012, s. 60]. Dotyczy to zwłaszcza poziomu szkoły podstawowej i średniej. Pomimo, że kobiety zarówno na świecie jak i w Polsce częściej posiadają wyższe wykształcenie niż mężczyźni nie oznacza to, że sam fakt posiadania wyższego wykształcenia zachęca je do zakładania firm. Ze względu na dobre wykształcenie mogą one bowiem łatwiej znaleźć pracę najemną. Rozpoczynanie działalności gospodarczej wiąże się raczej z profilem wykształcenia oraz zapotrzebowaniami rynku pracy [por. Zbierowski i in, 2012, s. 63-64]. Przedsiębiorczość może być odmienne uwarunkowana na różnych etapach życia przedsiębiorstwa. GEM wyróżnia trzy stadia rozwoju przedsięwzięcia gospodarczego i w odniesieniu do nich w następujący sposób nazywa osoby podejmujące inicjatywę [Zbierowski, i in., 2012, s. 12] : 1) pre-przedsiębiorcy („nascent entrepreneurs”) - to dwie grupy: - osoby, które jeszcze nie założyły działalności, ale mają taki zamiar - osoby, które założyły przedsiębiorstwo i prowadzą je do 3 miesięcy. Pre-przedsiębiorcy znajdują się w fazie planowania biznesu oraz szukania wsparcia finansowego. 18 2) nowi przedsiębiorcy („baby business”): - osoby, które założyły firmę i znajdują się między 3 a 42 miesiącami od jej założenia - osoby prowadzące dojrzałe firmy - jednostki, których przedsięwzięcie funkcjonuje na rynku dłużej niż 42 miesiące, a więc przetrwało krytyczny dla działalność gospodarczej okres 3 i pół roku. Kolejnym etapem jest porzucanie działalność, które analizowane jest przez GEM głównie pod kątem nastawień, zdolności oraz możliwości powrotu do prowadzenia działalności (por. rys. 2). GEM skoncentrowany jest na badaniu osób a nie firm, zakładając, że taka perspektywa umożliwia głębszy wgląd w naturę procesu przedsiębiorczości. Różne czynniki będą zatem w różnym stopniu wpływać na przedsiębiorczość w zależności od jej etapu. W każdym momencie jest ona związana z procesami zachodzącymi w jednostce (np. postawami, doświadczeniami, decyzjami). Rysunek 2. Fazy przedsiębiorczości. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bosma N., Wennekers S. i Amoros J.E., Global Entrepreneurship Monitor. 2011 Extended Report: Entrepreneurs and Entrepreneurial Employees Across the Globe, London, Global Entrepreneurship Research Association 2012., s. 10. Powstawanie i prowadzenie przedsiębiorstwa w istotny sposób warunkowane jest przez otoczenie ekonomiczne. Jednym z ważniejszych stymulatorów a zarazem zagrożeń jest konkurencyjność. Inny stanowią regulacje podatkowe i parapodatkowe. Do tej pierwszej grupy należą: podatek VAT, podatek akcyzowy, podatek dochodowy od osób prawnych, podatek dochodowy osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą. Wśród parapodatków istotne obciążenie stanowią składki na ubezpieczenie społeczne [Serwan, 2006]. Zgodnie z ustawą o podatku dochodowym od osób fizycznych przedsiębiorcy mogą rozliczać się według skali podatkowej, podatkiem liniowym, a niekiedy w zależności od rodzaju prowadzonej działalności kartą podatkową lub ryczałtem od przychodów 19 ewidencjonowanych16. Podatek liniowy wydaje się być opłacalnym rozwiązaniem dla osób działających w sektorze MSP, oznacza bowiem jednolitą 19-proc. stawkę opodatkowania dochodu. Jednak wybór takiej formy podatku dochodowego oznacza utratę prawa do większości zwolnień i ulg podatkowych np. ulgi prorodzinnej. Jednym z kluczowych czynników ekonomicznych warunkujących przedsiębiorczość jest dynamika zmian bezrobocia. Młode firmy są kreatorem nowych miejsc pracy. Gospodarki wielu krajów pokazują, że w sektorze MSP powstaje wiele nowych miejsc pracy, stąd też duże znaczenie polityki prozatrudnieniowej (promujące zakładanie nowych firm). Pomimo, że nie istnieje prosta zależność pomiędzy rozwojem samozatrudnienia a zmniejszaniem się bezrobocia, można powiedzieć, że stopa narodzin nowych firm silnie zdeterminowana jest przez czynniki kulturowe i polityczne [Dominiak, 2005, s. 138]. Wśród głównych czynników decydujących o uruchomieniu przez bezrobotnych i zagrożonych bezrobociem działalności gospodarczej wyróżnić można dwie kategorie: czynniki przyciągające (pull) oraz czynniki wymuszające (push). Relacje pomiędzy bezrobociem a zakładaniem nowych firm analizować można na trzech poziomach [J. Ritsilä, H. Tervo, 2002, za: Dominiak, 2005, s. 140]: 1) indywidualnym , mikroekonomicznym, 2) regionalnym, mezoekonomicznym, 3) krajowym, makroekonomicznym. Zgodnie z koncepcją J. Ritsilä, H. Tervo osoba bezrobotna podejmuje decyzję o założeniu własnej firmy dokonując kalkulacji alternatyw. Gdy szanse znalezienie pracy najemnej są mniejsze niż zdobycia dochodów na skutek prowadzenia własnej działalności, wybór prowadzi do rozpoczęcia pracy na własny rachunek. Biznes nie jest tu zatem sposobem realizacji własnych ambicji, lecz koniecznością. Tacy „przymusowi przedsiębiorcy” nastawieni są przede wszystkim na przeżycie, a w bardzo niewielkim na rozwój i innowacyjność. Najczęściej posiadają oni znaczne braki w kwalifikacjach oraz nie charakteryzują się cechami kojarzonymi z przedsiębiorczością [Dominiak, 2005]. Jednym z silniej odczuwanych przez nich ograniczeń, jest bariera psychologiczna, która powoduje, że wydłużające się bezrobocie zmniejsza prawdopodobieństwo podjęcia decyzji o rozpoczęciu pracy na własny rachunek. Inną barierą, której doświadczają bezrobotni lub zagrożeni bezrobociem są trudności finansowe, które wynikają zarówno z braku środków własnych, jak i ograniczonego dostępu do źródeł zewnętrznych. Z badań Demoskopu z 2001 roku wynika, że zagrożenie bezrobociem jest ważnym czynnikiem, który wpływa na decyzje o założeniu własnej firmy i znajduje się na trzecim miejscu pośród innych determinantów. Co więcej jest częściej wskazywany przez kobiety (34 %) niż przez mężczyzn (26 %). Zagrożenie bezrobociem i brak innych możliwość to czynnik push- wypychający, a sprzyjające możliwość na rynku to element pull, czyli przyciąganie do przedsiębiorczości. Na poziomie regionalnym spodziewać się można istnienia zrównoważonego wpływu zjawiska push i pull [za: Dominiak, 2005]. Występowanie zjawiska pchania w stronę przedsiębiorczości (push) oznacza, że zakładanie własnych firm częściej będzie miało miejsce w regionach, w których brakuje miejsc pracy. Zjawisku 16 Obowiązki podatkowe związane z rozpoczęciem działalności gospodarczej, autor: Izba Skarbowa w Krakowie, ze strony: img.iap.pl, dostęp z dnia 25 marca 2014 r. 20 rozpoczynania działalności sprzyjać może dostęp do tańszych zasobów, w tym na przykład niższy koszt siły roboczej. Na szczeblu regionalnym często sprawdza się hipoteza pull, która wykazuje związek pomiędzy niskim bezrobociem a tworzeniem nowych firm. Przedsiębiorstwa powstają zwykle na obszarach dobrze zurbanizowanych, w większych aglomeracjach, gdzie istnieje chłonniejszy rynek zbytu. Na szczeblu makroekonomicznym nie ma natomiast zgodności co do tego, jaka jest relacja pomiędzy bezrobociem a częstotliwością zakładania firm. Trudno stwierdzić, czy to small business ciągnie gospodarkę w górę, czy też jest on pchany przez rozwijającą się gospodarkę [por. Dominiak, 2005, s. 143-144]. Struktura firmy w sektorze MSP silnie nacechowana jest przez osobę właściciela [Łuczka, 1995]. To, jakie decyzje zostaną podjęte w odniesieniu do funkcjonowania i zarządzania biznesem zależy od takich jego właściwości jak: osobowość, wykształcenie, umiejętności, kompetencje, sposób postrzegania dalszego i bliższego otoczenia [Zięba, 2009]. Niewątpliwie przedsiębiorczość warunkowana jest także postawą, przekonaniami oraz motywacją jednostki. Kluczową rolę właściciela/ menedżera i wpływ na wzrost przedsiębiorstwa podkreśla model J. Wiklunda [za: Daszkiewicz, Wasilczuk, Dominiak, 2005, s. 14]. Wiedza, doświadczenie przedsiębiorcy stanowią zasoby wpływające na wykorzystanie pozostałych zasobów. Na przykład sposób postrzegania otoczenia determinuje wybór strategii wzrostu firmy przez właściciela. Mniejsza rozbieżność pomiędzy otoczeniem a jego postrzeganiem, skutkuje większą pomyślnością realizacji strategii i jest efektem świadomości właściciela, jego wiedzy, doświadczenia i dostępu do informacji. T. Łuczka wymienia następujące determinanty związane z osobą przedsiębiorcywłaściciela [Łuczka, 2013]: samodzielność, wiek, wykształcenie, płeć. Płeć jest podstawowym czynnikiem, który różnicuje zachowania przedsiębiorców. Przedsiębiorstwa kobiet charakteryzują się takimi oto cechami [za: Łuczka, 2013]: - są mniejsze, - dysponują mniejszym kapitałem, - funkcjonują w gałęziach związanych z mniejszymi zyskami, jak handel detaliczny, usługi, - rzadko firmy high-tech, - mniej ukierunkowane na sukces niż firmy mężczyzn, - nacisk na powiększenie liczby klientów, w dalszej kolejność zysk, - późniejszy start firmy, - preferują własne środki finansowe, - niedostateczna wiedza o przywództwie i zarządzaniu. Wspomnieć należy jeszcze o kilku następujących właściwościach charakteryzujących kobiety prowadzące własną działalność [Gatewood, Shaker, Powers, 2002]: - lepiej komunikują się z innymi ludźmi, - charakteryzują się wyższym poziomem empatii, - lepiej zarządzają personelem i negocjują, - są mniej pewne siebie i częściej polegają na zdaniu innych, - w mniejszym stopniu nastawione są na maksymalizację zysku. 21 Badania przeprowadzone przez R. Kasprzaka wskazują dalszą charakterystykę kobiet prowadzących mikroprzedsiębiorstwa17: - prowadzą jednoosobową działalność gospodarczą, - czerpią wsparcie z pomocy rodziny lub pracowników, zatrudnianych na podstawie umowy zlecenia, - skoncentrowane są na trwałych relacjach z klientami, - otwarte na nowinki techniczne, - nie korzystające lub umiarkowanie zainteresowane uczestnictwem w grupach wspierających działalność gospodarczą kobiet, - wytrwałe, zaangażowane, skoncentrowane na rozwoju przedsiębiorstwa. Interesująca jest również motywacja kobiet-przedsiębiorców. Motyw w psychologii definiuje się jako stan wewnętrznego napięcia, od którego zależy możliwości i kierunek aktywności podejmowanej przez jednostkę [Kuc, Moczydłowska, 2009]. Motywy, które prowadzą ludzi do działań przedsiębiorczych można podzielić na pozytywne (pull factors) oraz negatywne (push factors) np. brak innej pracy. Zwykle te pozytywne prowadzą do lepszych rezultatów, mają bardziej stymulujący charakter i związane są z potrzebą zostania przedsiębiorcą. Jeśli motywacja negatywna jest powodem prowadzenia firmy, zwykle jest ona nierozwojowa, biernie zachowuje się na rynku [Wasilczuk, Daszkiewicz, 2005]. Motywy wynikające z czynników pozytywnych (pull factors) to [Wasilczuk, 2011, s. 111]: - potrzeba niezależności, - potrzeba samorealizacji, - skłonności przedsiębiorcze (przywództwo, wewnętrzne poczucie kontroli, skłonność do ryzyka), - podniesienie stopy życiowej, - poczucie misji (np. chęć udowodnienia równości pomiędzy kobietami i mężczyznami). Motywy wynikające z czynników negatywnych (push factors) to z kolei [Wasilczuk, 2011, s112]: - konieczność dorobienia, - niezadowolenie z poprzedniej pracy, - trudności ze znalezieniem pracy, - poszukiwanie elastycznych form zatrudnienie ze względów rodzinnych. Z opracowania J. Wasilczuk wynika, że kobiety nieznacznie częściej niż mężczyźni wskazują na motywy negatywne. Wśród pozytywnych powodów zakładania przedsiębiorstwa, kobiety częściej przejawiają chęć udowodnienia swojej wartości18. Z kolei badania K. Zięby wskazują, że kobiety o wiele częściej decydują się na założenie firmy, by zrealizować własne marzenia. Zdaniem autora taka motywacja może być przyczyną niższej przeżywalności firm „kobiecych”, ponieważ jest świadectwem nadmiernego optymizmu, lekceważenia potencjalnych barier oraz bazuje na nierealistycznych założeniach [Zięba, 2010, 17 Kasprzak R. Mikroprzedsiębiorstwa kobiet- zarządzanie i rozwój, w: Lisowska E., Kasprzak R. (red.), Zarządzanie mikroprzedsiębiorstwem. Podręcznik dla przedsiębiorczej kobiety, Warszawa 2008, s. 219. Dane pochodzą z badań przeprowadzonych metodą case study na grupie 35 kobiet posiadających kilku- lub kilkudziesięcioletnie doświadczenie w prowadzeniu działalności gospodarczej. 18 Za: Wasilczuk J. Przedsiębiorczość kobiet w Polsce, w: Szklany sufit i ruchome schody- aktywność zawodowa kobiet na rynku pracy, opracowanie danych PARP dla lat 2000- 2001. 22 s. 460]. Natomiast czynnikiem motywującym, który nie różnicuje kobiet i mężczyzn jest chęć poprawy sytuacji finansowej. Przypuszczać można, że kobiety częściej bywają zmuszone do rozpoczynania pracy na własny rachunek, podczas gdy mężczyźni bardziej skłonni będą do wykorzystywania pojawiających się szans. Potwierdzają to badania PARP, które pokazują, że szczególnie ważnym motywatorem przedsiębiorczości kobiet jest czynnik wypychania (push). Znaczy to, że kobiety częściej podejmują działalność gospodarczą z braku innej alternatywy, a nie by wykorzystać pojawiające się możliwości. Zgodnie z wynikami PARP, główne czynniki motywujące kobiety-przedsiębiorców to także [Balcerzak-Paradowska i in., 2011]: - dążenie do niezależności, samodzielności, spełnienia marzeń, - chęć polepszenia sytuacji materialnej, - chęć wykorzystania zdobytego doświadczenia, - złe doświadczenia w pracy najemnej, - chęć sprawnego godzenia obowiązków domowych z zawodowymi. Natomiast najczęściej wymieniane determinanty demotywujące kobiety do zakładania przedsiębiorstw to [Balcerzak-Paradowska i in., 2011]: - brak funduszy, - zbyt duża biurokracja przy zakładaniu firmy, - strach przed porażką, - brak pomysłu na biznes, - trudności w łączeniu obowiązków rodzinnych i zawodowych. Motywacja stanowi jeden z czynników warunkujących przedsiębiorczości. Są nim także cech osobowości. O ich znaczeniu w większym stopniu traktuje rozdział pierwszy. Można podkreślić, że ze względu na indywidualne właściwości kobiet–przedsiębiorców nie należy traktować jako jednorodnej kategorii. Polityka wspierania powinna rozpoczynać się od diagnozy ich cech osobowych, motywacji, tak by tworzyć podstawę dla aktywności bardziej rentownej, innowacyjnej i opartej na pozytywnych motywach [Sarri, Trihopoulou, 2005]. Wśród indywidualnych determinantów poza wspomnianymi odnaleźć można postawy, doświadczenie, wiedzę, które stanowią potencjalne źródło ograniczeń lub szans dla rozwoju własnych firm. Wiedza i wykształcenie jest ważnym czynnikiem wpływającym na przedsiębiorczość. Badania przeprowadzone na Uniwersytecie Szczecińskim wśród studentów Polskich i zamieszkujących wybrane kraje Europy środkowo-wschodniej pokazują, że zniechęcać może głównie brak informacji na temat formalnej strony zakładania i prowadzenia własnej działalności. Do swojej wiedzy są jednak przekonani częściej studenci uczelni ekonomicznych (42,9 %) niż innych uczelni (18,5 %) oraz mieszkańcy dużych miast (37 %) niż ci, zamieszkujący mniejsze miejscowości (20,8 %) [Bernat, Kopysa, Kunasz, 2008]. Wśród przedsiębiorców niewielka część uczestniczy w kursach lub szkoleniach, które umożliwiłyby im poszerzenie wiedzy i zdobycie nowych umiejętności. Zdecydowana większość z nich nie widzi takiej potrzeby [Wasilczuk, Daszkiewicz, 2005]. Na podstawie badań Zięby wysnuć można wniosek, że pomimo, iż kobiety mają wyższy poziom wykształcenia, brakuje im wiedzy i doświadczenia w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej. W efekcie prowadzone przez nie firmy charakteryzują się mniejszą przeżywalnością [Zięba, 2010, s. 459]. 23 Przykład rodziców–właścicieli przedsiębiorstw lub pomoc w prowadzeniu rodzinnego przedsiębiorstwie wpływa pozytywnie na nastawienie młodych ludzi wobec tworzenia własnego biznesu. Mówić można nawet o istnieniu zależności pomiędzy zakładaniem własnej działalności a aktywnością matki czy ojca we wspomnianym zakresie. Około połowa postaw przedsiębiorczych „wynoszonych jest z domu”19. Z badań studentów Politechniki Poznańskiej wynika, że częściej doświadczenie w prowadzeniu przedsiębiorstwa zdobywają młodzi mężczyźni niż kobiety20. Mężczyźni są też bardziej przekonani o własnej przedsiębiorczości (47 %) niż ich koleżanki (23,3 %). Co ciekawe studenci jako najważniejszy czynnik w prowadzeniu przedsiębiorstwa postrzegają cechy osobiste (47,1 %), a studentki doświadczenie (43,3 %) [Siemieniak, 2010]. Można zatem przypuszczać, że przyczyną niższego udziału kobiet w przedsiębiorczości jest brak wiary we własne możliwości. O istnieniu zjawiska polegającego na niedocenianiu własnych zdolności świadczą klasyczne eksperymenty [Deaux, Emsweiler, 1974; Stipek, Garliński 1991, za: Aronson, 2006, s. 357]. Wynika z nich, że dziewczęta swoje sukcesy i sukcesy innych przedstawicielek płci żeńskiej przypisują szczęściu, chłopcy zaś zdolnościom. Tyczy się to zwłaszcza dziedzin uznawanych za tradycyjnie męskie, a tym samym związanych z aktywnością zawodową. Kobiety, które osiągają sukces postrzegane są jako mniej zdolne i wkładające więcej wysiłku niż ich koledzy, znajdujący się na podobnym szczeblu kariery [Feldman-Summers, Kieler, 1974; za: Aronson, 2006, s. 357]. W odniesieniu do cech i zachowań przejawianych przez jednostkę można zatem mówić o istnieniu samospełniającego się proroctwa [R. K. Merton, 1948]. Oparte na stereotypach płci przekonanie, że jednostce się nie powiedzie, skutkować będzie mniejszym prawdopodobieństwem sukcesu. Obok uwarunkowań, które dotyczą wszystkich jednostek, można zakładać istnienie pewnej grupy specyficznych czynników warunkujących przedsiębiorczość kobiet. Są to: pewność siebie, wiedza, partnerstwo w podziale obowiązków domowych i rozwiązanie kwestii instytucjonalnej opieki nad dziećmi. 2.2.2 Uwarunkowania społeczno-kulturowe Zgodnie z wynikami badań światowych co trzecie przedsiębiorstwo jest prowadzone przez kobiety21. Firmy takie charakteryzują się najczęściej następującymi cechami: - są mikroprzedsiębiorstwami, - mają niski poziom kapitalizacji, - ich ekspansja na rynki zagraniczne ma charakter zawężony. 19 Althayde R. Measuring Enterprise Potential in Young People, Enterpreneurship Theory and Practice, marzec 2009, zależność pomiędzy zakładaniem własnego biznesu a działalnością rodziców wynosi 44 %, za: Caird, 1991. 20 Siemieniak P. [2010 r.], Postawy studentów wobec przedsiębiorczości… W badaniach 41,7 % studentów i 16,7 % studentek twierdzi, ze pomagało w prowadzeniu firmy. Badania przeprowadzono wśród studentów kierunku: Zarządzanie na Politechnice Poznańskiej. 21 Na podstawie: Women in Business. Policies to Support Women’s Entrepreneurship Development in the MENA Region, OECD, 2012. 24 Należy zatem stwierdzić, że rozwój tych przedsiębiorstw jest w pewnym stopniu ograniczony. Przyczyn takiego stanu rzeczy można poszukiwać w sytuacji kobiet, które niechętnie postrzegane są w roli właścicieli firm. Jest to w sprzeczności z badaniami ekspertów [Zbierowski i in, 2012, s. 63], według których rozpoczęcie działalności gospodarczej jest społecznie akceptowaną ścieżką kariery zawodowej kobiet, a co trzecia kobieta- przedsiębiorca deklaruje mniej więcej równy podział obowiązków domowych pomiędzy nią a partnerem [Balcerzak-Paradowska i in., 2011, s. 87]. Zastanawia zatem, dlaczego we współczesnych czasach w Polsce i na świecie płeć jest nadal tak ważnym czynnikiem różnicującym aktywność zawodową jednostek. Prawdopodobnie zawsze w kulturze funkcjonował podział na sferę domową i publiczną. Ponieważ z pierwszą nich powszechnie wiązano kobiety, a z drugą mężczyzn utrwaliło się społeczne przeświadczenie na temat posiadania właściwości psychicznych, przez przedstawicieli każdego z rodzajów, które predysponują do funkcjonowania w jednym z tych obszarów, natomiast ograniczają udział w drugim. Związanie kobiety ze sferą domową było skutkiem dostrzeżenia i zaakcentowania jej funkcji biologicznych (prokreacyjnych). Skojarzenie kobiet z naturą, spowodowało wytworzenie się stereotypu, który przypisuje im zadania, wizerunek oraz właściwości psychiczne, będące pochodną pełnionej przez nie roli matki oraz opiekunki domowego ogniska. W konsekwencji nie tylko natura, ale także kultura i społeczeństwo oczekują od przedstawicielek rodzaju żeńskiego prezentowania zachowań oraz cech zgodnych z dychotomicznym podziałem. Oddziaływania środowiskowe skutkują kształtowaniem się w jednostkach tożsamości płciowej, a więc trwałego poczucia męskości lub kobiecości. Co więcej, tożsamość płciowa pozostaje zwykle w zgodności z płcią biologiczną, poczuciem przynależności do grupy kobiet lub mężczyzn, związanymi rolami społecznymi i podziałem pracy w domu i poza nim (por. rys 3). Jednostki, które zachowują się niezgodnie z przypisaną ich płci stereotypową rolą narażone są na różnego typu sankcje ze strony otoczenia społecznego. Rysunek 3. Relacje pomiędzy oddziaływaniem społecznym a podziałem pracy kobiet i mężczyzn Źródło: Opracowanie własne. U podstaw płci jako kategorii społeczno-kulturowej leżą role płciowe, określone na podstawie stereotypów. Wypełnianie danej roli pozostaje w związku z poczuciem tożsamości. Rola społeczna to „kulturowo określony przepis”, który wyraża społeczne oczekiwania dotyczące zachowań, cech, postaw, funkcji wobec osób zajmujących określone miejsce w strukturze społecznej [Miluska, 1996]. W przypadku, kiedy te wymagania odnoszą się do 25 kobiet i mężczyzn możemy mówić o rolach płciowych. Podstawą formułowania tych oczekiwań są odmienne możliwości biologiczne oraz funkcje życiowe kobiet i mężczyzn, które miały stać się przyczyną podziału pracy, a następnie utrwalić się w podejmowanej aktywności oraz właściwościach przedstawicieli obu rodzajów. Takie antropologiczne ujęcie wyjaśnia oczekiwania społeczne co do zadań kobiecych, jako skupionych wokół działań opiekuńczych oraz męskich, jako ukierunkowanych na zapewnienie rodzinie bezpieczeństwa materialnego. Dlatego też z rolą kobiecą związane zostały cechy wspólnotowe, z męską zaś aktywność, która sprzyja pracy zarobkowej [Miluska, 1996]. Role kobiet i mężczyzn wyznaczające ich tożsamość ściśle wiążą się ze stereotypami płci. Role wyznaczają zachowania osób należących do poszczególnych grup rodzajowych. Obserwacja podejmowanej aktywności kobiet i mężczyzn powoduje wzmacnianie przekonań na temat typowych właściwości przedstawicieli obu rodzajów. A zatem rola płciowa nie jest wyłącznie efektem działania stereotypów, ale można powiedzieć, że to stereotyp jest tworzony na podstawie roli [Miluska, 1996]. W efekcie jest on podłożem percepcji roli płciowej. Z kolei w ramach tej ostatniej wyróżnić można konstytutywne dla niej cechy. Właściwości kobiece pochodzić mają od pełnionych przez nie ról domowych, a męskie od ról o charakterze społecznym. Są to na przykład role związane z ekspresją u przedstawicielek płci żeńskiej i role o charakterze instrumentalnym u ich partnerów [Miluska, 1996]. Pomimo, że podział na sferę domową i publiczną oraz związana z nim koncepcja ról społecznych wydaje się stanowić znaczne uproszczenie, stanowi on źródło ograniczeń zawodowych kobiet. Tymczasem wraz z emancypacją kobiet oraz zwiększeniem ich udziału w sferze publicznej okazuje się, że przedstawicielki płci żeńskiej znakomicie potrafią podejmować się zadań dotychczas uważanych za domenę mężczyzn. Co ciekawe, sposób pełnienia przez nie różnych funkcji zawodowych okazywał się wielokrotnie nieco inny, ale tak samo jak w przypadku mężczyzn skuteczny. W związku ze zwiększającą się ciągle liczbą kobiet w sferze publicznej powstaje coraz więcej pytań o specyfikę fenomenu przedsiębiorczości kobiet. Można oczekiwać, że zjawisko to, ulega ciągłym zmianom wraz z przemianami zakorzenionych w mentalności społecznej przekonań na temat płci. Jako podstawowe w obszarze wspierania przedsiębiorczości kobiet, pojawia się pytanie, dlaczego płeć wyznacza aktywność zawodową jednostek. Współczesne kobiety posiadają możliwości znacznie wykraczające poza ich funkcje prokreacyjne, które zresztą zostały od czasów rewolucji seksualnej znacznie ograniczone. Płeć jest najbardziej podstawowym czynnikiem społecznej kategoryzacji. Może być ona ujmowana w wymiarze biologicznym, psychicznym i społeczno-kulturowym. W odniesieniu do płci biologicznej nie pojawiają się problemy z jej definicją. Jest ona określana na podstawie posiadanych chromosomów oraz pełnionej funkcji prokreacyjnej. Płeć psychiczna kształtuje się w wyniku interakcji czynników o charakterze biologicznym i społecznym. W swej istocie ściśle związana jest z tożsamością płciową, która pozwala jednostce na samookreślenie w zakresie cech osobowości oraz postrzegania siebie w kategoriach kobiecości i męskości [por. Siemieniak, 2011a]. Samoidentyfikacją siebie jako przynależącego do określonego rodzaju- męskiego lub żeńskiego, łączy się z wypełnianiem ról związanych z płcią i jest efektem społecznego uczenia się [Strojnowski, 1976; Zimbardo, Ruch, 1988, za: Dakowicz, 2000]. 26 W opozycji do płci biologicznej ( z ang. sex) możemy zatem mówić jeszcze o istnieniu płci kulturowej (z ang. gender). Pierwszą z wymienionych, określa się na podstawie budowy anatomicznej, natomiast gender to płeć rozumiana w sposób kulturowy, która przejawia się w zachowaniu jednostki. Jest ona widoczna w sposobie ubierania się, czesania, komunikatach werbalnych i niewerbalnych [Waszyńska, Rękoś, 2004]. Gender jest rodzajem kulturowego konstruktu, społecznych norm i może ulegać przemianom wraz ze zmianami nakazów i zakazów związanych z funkcjonowaniem konkretnej płci. Płeć stanowi kategorię społeczną, co oznacza, że wpływa na sposób postrzegania, a więc stanowi rodzaj informacji ma temat jednostki i ułatwia ludziom podjęcie określonych zachowań, sformułowanie opinii. Na potwierdzenie różnic w odbiorze kobiet i mężczyzn wystarczy przytoczyć klasyczny eksperyment P. Goldberga (1968), który dotyczył ewaluacji tego samego eseju raz podpisanego nazwiskiem męskim, a raz kobiecym. Jego wyniki dowodzą, iż ocena uwarunkowana była wyłącznie informacją o płci autora [Aronson, 1997]. Dominujące współcześnie ujęcie płci jako kategorii społecznej prowadzi do określania różnic między kobietami a mężczyznami w odniesieniu do ich prestiżu, pozycji i władzy, a więc znaczenia i funkcji pełnionych w społeczeństwie. To jak jednostka myśli, czuje i jakie zachowania podejmuje nie jest biologicznie zdeterminowane, lecz uzależnione od wpływu, jaki wywiera na nią społeczeństwo [Mandal, 2004]. Wśród współczesnych ujęć płci pojmowanej jako kategoria percepcji społecznej dominującą rolę odgrywa teoria S. L. Bem, zgodnie z którą właściwości kluczowe dla pełnienia ról płciowych skupiają się wokół dwóch kategorii: ekspresja uczuć (jako charakterystyka kobiet) oraz właściwości instrumentalne (jako związane z mężczyznami). W tej teorii płeć psychiczna to układ cech osobowości. Są one kształtowane w jednostce od dzieciństwa i powstają jako efekt oddziaływania społeczeństwa [Dakowicz, 2000]. Proces stawania się kobietą lub mężczyzną w sensie psychologicznym uzależniony jest od kultury, która określa preferowane zdolności i zachowania. Kluczowe w koncepcji S.L. Bem jest także pojęcie schematu płci. Jest on rozwijany u dzieci w wyniku działania dwóch czynników. Pierwszy z nich to oddziaływanie środowiska, które poprzez ubiór, podejmowane zawody, rodzaj podejmowanej aktywności dokonuje silnego i łatwego do identyfikacji zróżnicowania na przedstawicieli obu rodzajów. Drugi czynnik inicjujący powstawanie schematu płci to naturalna tendencja dziecka do kategoryzacji napływających ze społeczeństwa informacji. Przyswojenie schematu chłopca lub dziewczynki powoduje, że dziecko preferuje określony typ zachowań, interesuje się określonymi informacjami oraz jest skłonna do wyciągania zgodnych z nim wniosków. Ponadto dziecko dokonuje ciągłej oceny adekwatności swoich zachowań i właściwości a spośród wielu wymiarów osobowości wybiera te właściwe dla swojej płci [Dakowicz, 2000]. W teorii S. L. Bem dostrzega się istotną rolę czynników kulturowych i cywilizacyjnych w powstawaniu płci psychologicznej. Jednocześnie autorka ta idzie o krok dalej i zauważa, że pomimo istnienia dwóch oddzielnych klas zachowań: męskich i kobiecych, charakteryzować one mogą jedną osobę [por. Siemieniak, 2011]. W tym aspekcie koncepcja ta nawiązuje do poglądów C. Junga, który dostrzega istnienie w każdym człowieku zarówno pierwiastka męskiego- animusa oraz żeńskiego, zwanego animą. A zatem w psychice przedstawiciela każdego z rodzajów istnieją elementy charakterystyczne dla płci przeciwnej [Mandal, 2004]. 27 Kombinacja cech męskich i kobiecych, które prezentuje jednostka pozwala na wyróżnienie czterech kategorii [S. L. Bem, za: Dakowicz, 2000]: - osoby typowe to tacy mężczyźni, którzy charakteryzują się dużą ilością cech męskich, a małą kobiecych oraz takie kobiety, które przejawiają wiele właściwości kobiecych, a zachowania męskie są u nich znikome. Jednostki takie na podstawie schematu płci organizują pojęcie „ja” i cechują się dużą gotowością do jego uruchamiania. Dzięki temu potrafią szybko decydować, czy dane zachowania i atrybuty są zgodne z płcią. Ich zachowanie łatwo jest przewidzieć, ponieważ reagują w sposób zgodny ze stereotypem. Jednostki typowe charakteryzują się wysokim poziomem lęku. U kobiet towarzyszy mu dodatkowo niska samoocena oraz niski poziom społecznej akceptacji. Osoba typowa przy dokonywaniu wyborów dążyć będzie do zwiększania wewnętrznej zgodności a działając niezgodnie z obrazem siebie będzie odczuwać znaczny dyskomfort. To poczucie swoistej nieadekwatności występować może również w pracy zawodowej. Także i tutaj jednostki typowe będą miały skłonność do unikania zachowania niewłaściwego dla ich płci. Przyczyną tego jest centralne umiejscowienie schematu płci w obrazie „ja”, co odróżnia te osoby od ludzi androgynicznych i sprawia, że sztywno realizują stereotypy płci [Strykowska. 2003], - jednostki skrzyżowane to na przykład kobiety, u których dominują cechy męskie, a właściwe dla ich rodzaju występują w małej ilości. Osoby takie przejawiają zwykle wyższy poziom inteligencji. Nie posiadają schematu płci i w związku z tym S. L. Bem nazywa je aschematycznymi. Nie przejawiają one tak dużej kognitywnej dostępności schematu i przez to mają większe trudności z wykorzystywaniem społecznych definicji rodzajów [Dakowicz, 2000], - jednostki androgyniczne to takie, które posiadają jednocześnie właściwości męskie i kobiece. Są to osoby nietypowe, które stosują raz męskie a raz kobiece wzorce zachowania, co prowadzi do największych zdolności przystosowawczych. Są to również jednostki schematyczne. Charakteryzują się one dużą wrażliwością wobec zewnętrznych wymagań, są dominatywne, emocjonalne, energiczne, oraz wykazują dużą odporność na stres. Mają także wysoką samoocenę oraz silną osobowość [Strykowska, 2003], - osoby niezróżnicowane czyli takie, które prezentują mało cech charakteryzujących zarówno ich własny rodzaj, jak i płeć przeciwną. Jednostki takie przejawiają problemy przystosowawcze oraz brakuje im kompetencji niezbędnych do właściwego funkcjonowania w sytuacjach społecznych. Osoby takie również mają problem z wykorzystywaniem społecznych definicji rodzajów. Zdolność łączenia w sobie cech charakteryzujących oba rodzaje jest zatem właściwością niezwykle przydatną. Osoby androgyniczne prezentują bowiem szerszy repertuar zachowań oraz potrafią dobrze organizować informacje związane z płcią. W efekcie tego ich aktywność nabiera bardziej konstruktywnego charakteru niż u pozostałych typów płci psychicznej [Dakowicz, 2000]. Andrygonię można by uznać zatem za najwłaściwszy wzorzec, który zapewniałby jednostce nie tylko zachowanie zdrowia psychicznego ale również gwarantował sukces zawodowy w takich dziedzinach, które wymagają elastyczności zachowań, a do których zaliczyć można bez wątpienia sferę zarządzania i prowadzenia własnego przedsiębiorstwa [por. Siemieniak, 2011a]. 28 Z teorii S.L. Bem wynika, że nie można mówić o istnieniu sztywnego, dychotomicznego podziału na jednostki męskie i kobiece. Mimo, że funkcje biologiczne różnicują nas na przedstawicieli dwóch rodzajów, ze względu na właściwości psychiczne wyróżnić można bardzo wiele kategorii. Nieuzasadnione wydaje się zatem poszukiwanie wyłącznie w cechach osobowości przyczyn mniejszego udziału kobiet wśród pracujących na własny rachunek. Kolejnym ważnym czynnikiem, który wpływa na myślenie i zachowanie jednostek są stereotypy związane z płcią. Pod pojęciem stereotypów rozumieć należy sztywne i uproszczone pojęcia na temat grup ludzi, w których wszystkim jednostkom przypisuje się określoną, jednakową charakterystykę, nie dostrzegając występujących pomiędzy nimi różnic oraz cech indywidualnych [Miluska, 1996, Aronson i in., 1997]. Stereotypy to ogólne przekonania, które dotyczyć mogą właściwości psychicznych danej grupy i w sposób nieodzowny związane są z sądami wartościującymi o charakterze pozytywnym lub negatywnym. Przekonania te pozostają niezwykle odporne na zmiany z powodu znacznego uproszczenia oraz braku możliwości ich weryfikacji. Pomimo, że nieadekwatnie opisują rzeczywistość u osób je uznających wywołują poczucie poprawności reprezentacji. Stereotypy stanowią nadmierną generalizację, co oznacza, że wszystkich przedstawicieli danej grupy traktują jako nie różniących się od siebie. Zwykle są one podzielane przez zdecydowaną większość społeczeństwa [Szarzyńska-Lichtoń, za: Mandal, 2000]. Korzyści z nich wynikające związane są głównie z ich funkcją adaptacyjną, która przejawia się w możliwości szybkiego rozumienia oraz reagowania na pojawiającą się sytuację. W tym ujęciu stereotypy stanowią pewną uproszczoną informację, która redukuje poczucie niepewności. Stereotypy związane z płcią zdefiniować można podobnie - jako uproszczone koncepcje dotyczące zachowania osobników żeńskich lub męskich. Przekonania te nabywane są w procesie socjalizacji, a ponieważ stanowią nadmierne uproszczenie okazują się nieprawdziwe dla konkretnego członka grupy [por. Siemieniak, 2011a]. Stereotypy związane z kategorią płci funkcjonują na kilku poziomach. W literaturze przedmiotu wyróżniamy [Szarzyńska-Lichoń, za: Mandal, 2000]: - stereotypy cech psychicznych, - stereotypy ról, - stereotypy właściwości fizycznych, - stereotypy zawodów. Stereotypy cech psychicznych oraz związanych z nimi zachowań to przekonania dotyczące dużej częstotliwości występowania określonych charakterystyk u przedstawicieli jednego rodzaju w przeciwieństwie do przedstawicieli płci przeciwnej. Podobnie jak wszystkie stereotypy także i te stanowią znaczne uproszczenie, które bardziej ogranicza niż ułatwia przewidywanie właściwości jednostki. Dlatego też „błędne okazuje się przyjmowanie założenia, że kobiety i mężczyźni posiadają cechy typowe jedynie dla swojej płci, albowiem cechy traktowane jako typowo męskie lub typowo kobiece znajdujemy u wielu przedstawicieli płci odmiennej” [Miluska, 2004, s.14]. Niewłaściwe jest zatem dychotomiczne ujmowanie obu rodzajów, bo pomimo że bezsprzecznie kobiety i mężczyźni różnią się natężeniem danej cechy, to jednak istnieje pewien obszar wspólny, w którym cechy te mogą się pokrywać. I tak na przykład chociaż większość mężczyzn jest silniejszych od kobiet, to jednak istnieją także mężczyźni słabsi od niektórych kobiet. Dlatego też błędem byłoby zgodne ze stereotypem stwierdzenie, że wszyscy mężczyźni są silni, a kobiety słabe. 29 Dostrzeżenie obszarów wspólnych, a więc posiadania tych samych cech przez niektóre kobiety i niektórych mężczyzn jest podstawą do zmiany myślenia na temat „płci” zawodów czy też charakteru pełnionych funkcji. Stereotypy związane z płcią funkcjonują przede wszystkim na poziomie cech psychicznych, co oznacza, że dane właściwości określane są jako kobiece lub męskie [por. Siemieniak, 2011b]. Wśród tych pierwszych wyróżnia się głównie opiekuńczość, ciepło, wrażliwość, uległość oraz uczuciowość. Jako męskie pojmowane są takie cechy jak: pewność siebie, skłonność do ryzyka, niezależność, racjonalność, kompetencje i agresywność (por. tabela 3.). Stereotypy związane z płcią funkcjonują także na poziomie ról płciowych, a więc zdefiniowanych społecznie i kulturowo rodzajów aktywności, których oczekuje się od kobiet i mężczyzn w określonych sytuacjach. Role męskie związane są z pełnieniem obowiązków zawodowych, kobiece zaś ze sferą rodzinną, a więc z prowadzeniem domu i opiekowaniem się dziećmi. Ponadto wśród zachowań specyficznych dla przedstawicieli płci męskiej wyróżnić można: zarabianie pieniędzy, wykazywanie inicjatywy, przyjmowanie na siebie finansowych zobowiązań oraz pełnienie funkcji głowy rodziny. Rola kobiet związana jest natomiast z opiekowaniem się dziećmi oraz wypełnianiem wszystkich obowiązków związanych z prowadzeniem domu. Stereotypy ról płciowych określają także zajmowanie stanowisk w organizacjach, przypisując mężczyznom wyższe pozycje [por. Siemieniak, 2008]. Pośród zawodów powszechnie uznawanych za męskie wyróżnić można takie jak: mechanik samochodowy, oficer policji, menedżer, konstruktor. Zawody kobiece to natomiast nauczycielka, pielęgniarka, telefonistka [Strykowska, 1992]. Tabela 3. Stereotypy cech psychicznych i ról płciowych - Kobieta orientacja na ludzi emocjonalność, wrażliwość, łagodność, ciepło, wrażliwość, uległość brak zainteresowania awansami brak kompetencji orientacja na opiekę i prowadzenie domu Mężczyzna orientacja na zadanie racjonalność dominacja, kontrola, dyrektywność pewność siebie orientacja na osiągnięcia potrzeba władzy kompetencje orientacja na zarabianie pieniędzy, kontrola nad finansami - skłonność do ryzyka - niezależność - inicjatywa - Źródło: opracowanie własne. Jak wykazują wyniki badań, w warunkach krótkiej ekspozycji wygląd fizyczny uruchamia nawykowe wnioskowanie o cechach psychicznych [Miluska, 2004]. Spostrzeżenie osoby jako męskiej lub kobiecej wpływa na przypisywanie jej właściwości zawartych w stereotypie [Miluska, 2004, Siemieniak 2011a]. Kolejnych podstaw do pojmowania zależności pomiędzy wyglądem a osobowością dostarczają także inne komunikaty niewerbalne, jak wyraz twarzy, ton głosu, sposób chodzenia. Ze względu na różnice 30 międzypłciowe jednostki, które wyrażają w ten sposób więcej emocji i uczuć odbierane są jako bardziej kobiece, natomiast osobom bardziej powściągliwym przypisuje się męską racjonalność. Stereotypy związane z płcią mocno wpisane są w oczekiwania co do rzeczywistości, nie oznacza to jednak, że nigdy nie ulegają one przekształceniu. Najlepszym tego dowodem jest powstanie w ostatnich dziesięcioleciach obok tradycyjnego stereotypu kobiety, także stereotypu nowoczesnego. Ten ostatni charakteryzuje się przypisywaniem kobiecie pewnych cech stereotypowo męskich, jak na przykład ambicja, pewność siebie, agresywność, przedsiębiorczość [Miluska, 2004]. Jednostki uważane za niepasujące do stereotypu umieszczane są najczęściej w odrębnych kategoriach - podtypach. W efekcie sam stereotyp kobiecości nie ulega zmianie, a osoba prezentująca niezgodne z nim cechy może zostać zaliczona do podtypu „babo-chłopa” lub „bizneswoman”. Istnienie podkategorii nie zmienia zatem stereotypu, a jednostka posiadająca zarówno cechy kobiece, jak i niestereotypowe- męskie spotyka się z dezaprobatą. Podtyp wcale nie doprowadza do ujawnienia błędu w zbyt sztywnym różnicowaniu między rodzajami. Konsekwencją tego jest niedocenianie różnorodności w grupie i bardziej stereotypowe niż uzasadniałyby to rzeczywiste atrybuty ocenianie członków danej grupy. Kobieta zarządzająca przedsiębiorstwem doświadcza pewnej rozbieżności pomiędzy zadaniami, które wynikają ze stereotypowo przypisanej jej roli, a tymi jakich wymaga od niej pozycja zawodowa. Zwłaszcza lider, ale także przedsiębiorca powinien prezentować cechy typowo męskie takie jak stanowczość, niezależność i asertywność. Od kobiet oczekuje się z kolei tego, że będą miłe, opiekuńcze i bezinteresowne. Te które pełnią funkcje kierownika postawione zostają w sytuacji bez wyjścia. Postępując w sposób asertywny i pewny siebie odbierane są jako aroganckie i pewne siebie, podczas gdy to samo zachowanie u mężczyzn postrzegane jest pozytywnie [Ibarra, Ely, Kolb, 2014, s. 47]. Mimo braku sympatii u podległych mężczyzn kobiety stosujące męski styl zarządzania odnoszą zawodowe sukcesy [Gundry, Ben–Yoseph, Posig, 2002]. Z kolei kobiety, które prezentują typowo kobiecy styl bycia są lubiane przed współpracowników i podwładnych, lecz nie są szanowane w roli liderów i cechują się mniejszą skutecznością. Jeśli kobiety nie chcę tracić swej popularności i jednocześnie być postrzegane jako kompetentne mają kilka możliwości. Mogą ukrywać swoją kobiecość, dążyć do złagodzenia agresywnego stylu przywódczego lub szukać równowagi pomiędzy tymi dwoma postawami [Ibarra, Ely, Kolb, 2014, s. 48]. Jednak taka koncentracja, na tym, jak wypada się w opinii innych może obniżyć zogniskowanie na istotnych celach oraz zmniejszać zdolność do samokontroli. Stereotypy stanowią czynnik ograniczający karierę zawodową kobiet. Zgodnie z utrwalonym przekonaniem istnieje wiele zawodów, które są nieodpowiednie dla kobiet. U źródeł tej opinii leży przeświadczenie na temat cech psychicznych, które charakteryzują przedstawicieli poszczególnych rodzajów. Stereotypy ról płciowych powodują, że kobiety często rezygnują z pracy zarobkowej na rzecz wychowania dzieci lub wspierania kariery zawodowej męża. Ich efektem są również niekorzystne decyzje, dotyczące awansu czy udziału w szkoleniach. Pomimo społecznego przeświadczenia o priorytetowej roli rodziny w życiu kobiety, dla wielu przedstawicielek płci żeńskiej poświęcenie się wychowaniu dzieci nie stanowi wystarczającej odpowiedzi na ich potrzebę samorealizacji. 31 Problemy ze społeczną akceptacją kobiet-przedsiębiorców są wynikiem kolizji dwóch kategorii stereotypów: roli płciowej z rolą zawodową. Kobieta prowadząca własne przedsiębiorstwo pełni następujące funkcje: - aktywnego zawodowo (co koliduje ze stereotypowym przekonaniem: priorytetem w życiu kobiety powinna być rodzina, a nie praca), - właściciela (kolidująca z przekonaniem: aktywność, samodzielność, inicjatywa, posiadanie to cechy, które powinny charakteryzować mężczyzn a nie kobiety22), - kierownika (kolidujące przekonanie stereotypowe to: władza jest domeną mężczyzn). Konsekwencją stereotypowych przekonań związanych z płcią jest dyskryminacja zawodowa. Ofiarami tego zjawiska częściej są kobiety niż mężczyźni. Z badań wynika, że praca w zawodach zdominowanych przez kobiety postrzegana jest jako prosta, monotonna i niskopłatna, a więc nieodpowiednia dla mężczyzn, jeśli ci chcieliby się o nią ubiegać [za: Budrowska, 2003]. Z kolei męska posada to zajęcie przedstawiane kobietom jako zbyt trudne, wymagające pracy po godzinach lub siły fizycznej. Z przekonaniem o istnieniu zawodów odpowiednich dla przedstawicieli jednego lub drugiego rodzaju wiąże się przeświadczenie na temat właściwych dla nich ról. Jednak funkcja przywódcza skojarzona stereotypowo z męską dominacją i władzą, może w określonych branżach spotkać się ze społeczną aprobatą (np. stanowisko przełożonej pielęgniarek piastowane przez kobietę). Łączenie roli kobiety z rolą przywódcy nie wywołuje negatywnych postaw społecznych, jeśli funkcja typowa jest dla przedstawicielek płci żeńskiej. Kobiety piastujące kierownicze stanowiska w obszarach uznanych za sfeminizowane, nie będą również odczuwać presji by przejawiać styl zarządzania uznany powszechnie za męski [Budrowska, 2003]. Osoby zajmujące stanowiska oraz pełniące role niezgodne ze stereotypem ponoszą swoiste koszty, które przejawiają się głównie w mniejszej orientacji na działanie i skutkować mogą pogorszeniem się jakości wykonywanej pracy. Kobiety w zawodach, które zdominowane są przez mężczyzn dążą często do zminimalizowania właściwości kojarzonych z kobiecością, takich jak zainteresowanie innymi, zasięganie ich opinii przy podejmowaniu decyzji. Zamiast tego w męskich zawodach mogą dążyć do tego, co w ich przekonaniu umożliwia utrzymanie autorytetu, a więc do męskiego stylu przywództwa [Budrowska. 2003]. Oceny kobiet i mężczyzn jako przełożonych również nie są wolne od myślenia stereotypowego. Z badań E. Lisowskiej wynika, że większość kobiet na stanowiskach kierowniczych spełnia kryteria dobrego szefa, mimo to, nastawienie wobec nich jest często negatywne [Lisowska, 2001]. Podobnych wyników dostarczają badania V. Schein, które syntetyzują opinie na temat cech kobiet i mężczyzn z poglądami dotyczącymi właściwości dobrego menedżera. Te porównania wskazują niemal jednoznacznie, że cechy dobrego menedżera to cechy męskie. Co ciekawe, są to poglądy wyrażone zarówno przez mężczyzn, jak i kobiety [Budrowska, 2003]. Stereotypowe przekonania powodują, że przez swoich podwładnych kobiety menedżerowie są zwykle oceniani gorzej niż ich koledzy. Dzieje się tak zwłaszcza w 22 Stereotyp ten jest uwarunkowania historyczne, ponieważ dopiero pod koniec XIX wieku kobiety uzyskały prawo do rozporządzania własnym majątkiem i posiadania własnych pieniędzy, za: Lisowska, 2001, Bariery przedsiębiorczości kobiet, w: B. Kożuch (red), Przedsiębiorczość kobiet- wyzwanie XXI wieku, Białystok. 32 dziedzinach lub na stanowiskach postrzeganych jako typowo męskie. Szczególnie negatywnie odbierane są kobiety, które swoje przywództwo próbują oprzeć na męskim, apodyktycznym stylu zarządzania. Trudno jednak dziwić się, że wobec faktu funkcjonowania w niewspierającym środowisku, które różnicuje wynagrodzenie oraz obniża ich status kobiety starają się prezentować zachowania niestereotypowe. Powszechnie uważa się, że kobiety prezentują w procesie zarządzania orientacje interpersonalną, mężczyźni zaś zadaniową. Te dwa nastawienia kojarzone są z określoną płcią z powodu stereotypowych wyobrażeń na temat różnic w zachowaniach przedstawicieli obu rodzajów. Inny dychotomiczny podział określa wymiar przywództwa demokratycznego, któremu przeciwstawione jest zarządzanie autokratyczne. Podobnie jak styl zadaniowy i interpersonalny określenia te odnoszą się do stereotypów płciowych, które przypisują mężczyznom dominację i skłonność do kontroli, oraz większą niż u kobiet dyrektywność [Budrowska, 2003]. Jest to spojrzenie, które nie tylko zaciera indywidualne różnice występujące pomiędzy poszczególnymi jednostkami, ale również zdaje się nie dostrzegać faktu, iż „osoby pełniące funkcje kierownicze są do tych ról przygotowane (socjalizowane) już we wczesnym okresie pracy, a także do pełnienia tych ról zostały wybrane w procesie selekcji, po spełnieniu określonych kryteriów” [Budrowska, 2003]. Istnieje zatem możliwość, że kobiety - menedżerki wykazują większe różnice wobec innych kobiet niż ich koledzy wobec innych mężczyzn, u podstaw czego leży fakt męskiej socjalizacji jaką przeszły. Ponadto zdaniem M. Strykowskiej przejawiają one cechy uważane powszechnie za męskie, takie jak pewność siebie, orientacja na osiągnięcia, potrzeba władzy oraz nastawienie na karierę. Dowodzi to, iż znaczna część kobiet menedżerów przejawiać będzie męską tożsamość płciową [Strykowska, 1995]. Istnieją także podstawy by sądzić, że kobiety i mężczyźni przejawiają pewne różnice w zachowaniach, które biorą się z wpływów biologicznych oraz wychowania. Efektem tego jest przyjmowanie roli przywódcy z odmiennymi umiejętnościami społecznymi. Ze zjawiskiem stereotypów płci nieodłącznie związany jest problem gorszego traktowania jednej z płci. Seksizm, bo tak określić możemy ideologię podważającą znaczenie kobiet, oparty jest na szeregu przekonań, które nigdy nie zyskały potwierdzenia empirycznego. Wśród nich odnaleźć możemy takie, które głoszą, że przedstawicielki płci żeńskiej są w niewielkim stopniu zainteresowane pracą zarobkową oraz nie upatrują w niej ważnego źródła samorealizacji. Ponadto uważa się, że kobiety są mniej zainteresowane awansem oraz przejawiają mniejsze kompetencje niż mężczyźni [Strykowska, 1992]. Takie przekonania są źródłem nierównego traktowania także w miejscu pracy. Kobiety i mężczyźni na rynku pracy nie mają równych szans, co w dużej mierze uwarunkowane jest przez normy społeczno-kulturowe, a niekiedy także i prawne. Główne źródła niesprawiedliwości to [za: Więcko, 2001, s. 65]: - dyskryminacja w zatrudnieniu, - dyskryminacja w trakcie przyjmowania do pracy, - dyskryminacja w systemie awansowania, - dyskryminacja płacowa, - dyskryminacja w systemie emerytalnym. Kobiety uznawane są za mniej dyspozycyjne i mniej wydajne od mężczyzn. U podstaw takiego przekonania leży fakt znacznego zaangażowania czasowego w wychowywanie 33 i opiekowanie się dziećmi. Młode kobiety postrzegane są przez pracodawców jako ryzyko, ze względu na prawdopodobne macierzyństwo i obowiązki rodzinne, a posiadające dzieci „odchowane”, a więc w wieku 35-40 lat, uważane są z kolei za zbyt stare. Kobiety mają mniejszą szansę na „zrobienie kariery zawodowej” i zarabiają przeciętnie mniej niż mężczyźni. Otrzymują mniejsze emerytury od mężczyzn, ze względu na mniejszą liczbę wpłaconych przez nie składek. Z tym ostatnim ograniczeniem walczy się obecnie poprzez podwyższenie wieku emerytalnego oraz wprowadzenie urlopów macierzyńskich dla przedsiębiorców23. Przyczyn podziału pracy i wynagrodzenia szukać można w następujących czynnikach [Jodkowska 2013, s. 828]: - kobiety pracują pod każdym względem krócej (mniej lat, mniej godzin dziennie, rzadsze nadgodziny), - kobiety rzadziej pracują u konkretnych pracodawców i częściej przedkładają zwolnienia lekarskie, - kobiety rzadziej wybierają zawody uciążliwe, - kobiety wybierają zawody i zajęcia w niskopłatnych branżach, często usługach, - kobiety wybierają bardziej satysfakcjonujące zawody kosztem dochodów uzyskanych z pracy, - kobiety rzadziej wybierają niebezpieczne zawody lub zawody odpowiedzialne. Duża dysproporcja w liczbie zatrudnionych kobiet i mężczyzn w danym zakładzie skutkować może wystąpieniem mechanizmów społecznych na przykład w postaci zjawiska tokenizmu. Opiera się ono na oczekiwaniu, by zachowania przedstawicielek płci żeńskiej były zgodne ze stereotypem roli. Podobne wymagania nie są stawiane mężczyznom wykonującym taką samą pracę. Skutkiem tokenizmu jest dyskryminacja oraz wzmacnianie stereotypów związanych z płcią żeńską [Strykowska, 1992]. Ze stereotypów wynikają również uprzedzenia negatywnie ujmujące zdolności i stopień zaangażowania kobiet. W efekcie socjalizacji człowiek nabywa przeświadczenie, że przedstawicielki płci żeńskiej ze względu na cechy osobowości nie nadają się do pewnych zawodów (np. menedżerskich) lub są w nich mniej skuteczne niż ich męscy koledzy. Skutkiem stereotypów są również uprzedzenia atrybucyjne, a więc takie w skutek których cechy kobiet umożliwiające im robienie kariery (agresywność, bezwzględność) przypisywane są im również w sytuacjach pozazawodowych. Ponadto w innych czynnikach upatruje się przyczyn sukcesów i niepowodzeń u przedstawicieli obu płci. Kobiety sukcesy przypisują z reguły szczęściu, a niepowodzenia sobie. W przypadku mężczyzn jest odwrotnie [Strykowska, 1992]. Stereotypy płciowe stanowią czynnik ograniczający nie tylko w pracy, ale także w domu, w którym kobiety wykonują większość zadań związanych z wychowaniem dzieci. U podstaw prezentowania przez przedstawicieli obu rodzajów różnych cech płciowych leży przeniesienie w miejsce pracy społeczno-kulturowych oczekiwań dotyczących ról płciowych. Na skutek ich oddziaływania nie tylko jednostka czuje się zobowiązana do podejmowania określonych ról, a unikania innych, ale również pracodawcy preferować będą na dane stanowisko kandydatów, których płeć zgodna jest ze stereotypem. Czynnikiem ograniczającym kariery zawodowe kobiet są stereotypowe przekonania, które przypisują im 23 Więcej na ten temat w rozdziale „Bariery i stymulatory przedsiębiorczości” niniejszej rozprawy 34 brak kompetencji oraz zainteresowania awansami. Kobiety, postrzegane są jako „ zbyt miękkie”, „nie osiągają awansów, bo o to nie zabiegają” lub „wycofują się”. Takie komunikaty, odzwierciedlają tzw. uprzedzenia płciowe drugiej generacji. Ich istota polega na tym, że mówią kobietom, że to ich wina, że wykazują za mało inicjatywy lub zaangażowania. Zaskakujące jest istnienie zjawiska opisanego przez F. Crosby, które polega na tym, że w większości kobiety nie ma świadomości bycia ofiarą dyskryminacji ze względu na płeć [Ibarra H., Ely R., Kolb D., 2014, s. 44]. Istota uprzedzeń drugiej generacji polega na braku rozmyślnego wykluczania. Nie są to działania bezpośrednie i trudno je wykryć. Dyskryminacja jest dyskretna i tworzy niewidzialne bariery w postaci braku kobiecych wzorców osobowości zawodowej lub zawodów i ścieżek kariery typowych dla przedstawicieli tylko jednej płci. Stereotypy negatywnie wpływają na karierę kobiet a jednocześnie są niezwykle odporne na zmiany. Niemiecki socjolog C. Wippermann przeprowadził wywiady z menedżerami na wysokich stanowiskach i stwierdził, że to co ogranicza awans kobiet to zakorzenione wątpliwości, czy kobiety powinny zajmować stanowiska kierownicze [Wippermann, 2010, s. 45-73]. Przekonania te nie są świadome, a mężczyźni deklarują uznanie dla umiejętności zawodowych kobiet. Można wyróżnić trzy typy postaw przeciwko kobietom na stanowiskach kierowniczych: - typ konserwatywny- kobiety nie pasują do środowiska menedżerskiego, bo nie istnieje taka tradycja. Płeć jest wystarczającym czynnikiem, by wykluczać kobiety, - typ wyemancypowany- uwolnienie od społecznie przypisanego podziału ról, na rzecz sukcesu ekonomicznego, szansa w opozycji do męskiej dominacji. Jednak męskie cechy postrzegane są jako bardziej wartościowe w zarządzaniu, - typ indywidualistyczny- płeć nie ma znaczenia, lecz kobiety są bardziej zainteresowane macierzyństwem niż pracą. Na rynku brakuje kobiet „elastycznych”. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni poddani badaniu uważają, że sytuacja ograniczenia awansu kobiet nie ulegnie zmianie. Bariera w postaci „szklanego sufitu” jest zatem wynikiem stereotypów głęboko zakorzenionych w mentalności ludzkiej. Podobne przekonania mogą stanowić ograniczenia rozwoju przedsiębiorczości kobiet. Jak już wspominano, mimo, że liczba przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety zdaje się być coraz większa, firmy te w mniejszym stopniu nastawione są na wzrost. Oznacza to, że kobiety zazwyczaj prowadzą firmy mniejsze i rzadziej je rozwijają [Zięba, 2010]. Przyczyn tego zjawiska upatruje się w różnych czynnikach. Przede wszystkim ograniczenie wzrostu przedsiębiorstw determinuje rodzaj wykształcenia, który znacznie rzadziej związany jest z profilem technicznym lub informatycznym. Kobiety rzadziej biorą udział w zajęciach z rozpoczynania własnej działalności gospodarczej [Morris i in, 2006, s. 221-244]. Płeć odciska piętno na samym procesie założycielskim. Sektor, w którym kobiety prowadzą działalność wynika z obranej wcześniej ścieżki kariery, wykształcenia i umiejętności [Zięba, 2010]. Innym czynnikiem, ograniczającym wzrost przedsiębiorstwa jest dążenie do zrównoważenie wymagań życia zawodowego i rodzinnego. Co więcej silne przyswajanie „kobiecego wizerunku” może prowadzić do tego, że kobiety będą celowo ograniczały rozwój swojego przedsiębiorstwa. A zatem kobiety przenoszą piętno społecznych mitów dotyczących kobiet- przedsiębiorców na swoją organizację, co determinuje rozwój tych firm [Brush i in. 35 2004, za: Morris i in, 2006, s. 221-244]. Uwarunkowania kulturowe sprawiają, że kobiety przyjmują inną hierarchię wartości np. spędzają w firmie mniej czasu, lub wybierają działalność usługową, której prowadzenie możliwe jest w miejscu zamieszkania [Zięba, 2010]. Socjalizacja tak bardzo przenika życie kobiet, że negatywnie wpływa na ich samoocenę, skutkując przekonaniem, na temat złego przygotowania do tworzenia firm. Co więcej, przekonanie to pozostaje niezmienione nawet wówczas, gdy niezależna ocena pokazuje, że pod względem umiejętności kobieta nie różni się od mężczyzn. Taka perspektywa wywołuje nieświadome uprzedzenia wobec zdolności i potencjału kobiet i tym samym napędza błędne koło szkodliwych przekonań [Morris i in, 2006, s. 222]. Jednym z kluczowych czynników warunkujących przedsiębiorczość kobiet jest umiejętność godzenia życia zawodowego z prywatnych, w tym przede wszystkim z rolą matki. Z badań PARP wynika, iż decyzję o założeniu własnego przedsiębiorstwa lepiej podejmować, gdy nie ma się jeszcze obowiązków rodzinnych ze względu na trudność angażowania się w obie te role jednocześnie [Balcerzak-Paradowska i in., 2011, s. 10]. Być może takie przekonanie leżało u podstaw faktu, że połowa objętych przez PARP badaniami ilościowymi pań nie posiadała dzieci. Jednak z dalszych badań wynikało, że konieczność podołania obowiązkom rodzinnym może być stymulatorem decyzji o założeniu własnej firmy. Do takiego podejścia może przyczyniać się kojarzenie pracy na własny rachunek z lepszymi zarobkami i elastycznością dysponowania czasem. Ponad połowa badanych przedsiębiorców zauważa jednak, że w praktyce prowadzenie własnej działalności skutkuje ograniczeniem czasu poświęcanego na obowiązki domowe i opiekę nad potomstwem. W zachodniej literaturze przedmiotu terminy wzrost i rozwój są stosowane często zamiennie, choć dominują badania na temat wzrostu (growth) organizacji [Wasilczuk, 2005]. Ograniczenie wzrostu przedsiębiorstw kobiet może być warunkowane głównie przez czynniki rodzinne. Na przedsiębiorczość kobiet przede wszystkim wpływ mają [Balcerzak-Paradowska i in., 2011, s. 10]: - wiek dzieci, - forma opieki nad dziećmi (dostęp do opieki w żłobkach, zakres opieki w przedszkolu), - model rodziny, - umiejętność organizowania zajęć zawodowych i rodzinnych, - charakter prowadzonej przez kobiety działalności (branży) (praca w domu vs wyjazdy służbowe), - brak uprawnień pracowników najemnych: urlop macierzyński, wychowawczy. Ten ostatni czynnik może znacznie hamować decyzje o założeniu własnej firmy przez kobiety, a szczególnym ograniczeniem będzie posiadanie małych dzieci. Jednym z udogodnień jest partnerski model rodziny, oparty na dzieleniu obowiązków domowych, w tym także opieki nad dzieckiem z partnerem. Czynnikiem determinującym przedsiębiorczość kobiet jest ich umiejętność zarządzania konfliktem praca – rodzina. Mówiąc inaczej prowadzenia własnego przedsiębiorstwa wiąże się z koniecznością zmierzenia się z wyzwaniem pogodzenia pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi. Ten specyficzny, bo doświadczany wyłącznie przez kobiety konflikt, funkcjonuje na wielu poziomach i skutkuje pogorszeniem dobrostanu kobiet. Strategie łagodzenia sporu pomiędzy rolą żony i matki a rolą zawodową coraz częściej stają 36 się w ostatnich latach przedmiotem zainteresowania badaczy [por. Shelton, 2006, s. 285-297]. Umiejętność sprawnego rozwiązywania tego typu sporów jest bowiem postrzegana jako jeden z kluczowych czynników rozwoju przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety. Konflikt praca - rodzina to sprzeczność między wymaganiami, które wynikają z dwóch różnych ról: matki i żony oraz pracownika. W jego efekcie kobiety-przedsiębiorcy doświadczają wyczerpania wynikającego z ograniczonej ilości czasu i energii, które muszą im wystarczyć na zajęcie się pełnieniem każdej z tych ról. Z funkcją przedsiębiorcy związanych jest wiele wymagań, którym należy sprostać: (1) czas poświęcany na prowadzenie przedsiębiorstwa, (2) wymagania branży, (3) aspiracje przedsiębiorcy. Pełnienie roli rodzinnej wiąże się natomiast z wymaganiami, które wynikają z: liczby i wieku posiadanych dzieci, statusu materialnego oraz subiektywnego znaczenia jakie jednostka przypisuje swojej roli rodzinnej [Shelton, 2006, s. 289]. Zidentyfikować można kilka sposobów zmniejszania konfliktu praca-rodzina [por. Shelton, 2006, s. 285-297]: - rezygnacja z posiadania dzieci, - odraczanie w czasie posiadania dzieci, - korzystanie z pomocy innych w opiece nad dziećmi i wypełnianiu obowiązków domowych (pomoc osób najemnych i/lub członków rodziny), - ograniczanie zaangażowania w pracę, na rzecz wypełniania obowiązków domowych (np. mniejsza ilość czasu poświęcana na pracę, zmniejszenie aspiracji), - okresowa lub całkowita rezygnacja z pracy, na rzecz wypełniania obowiązków domowych. Kobiety, które nie są zorientowane na wysoki rozwój swoich przedsiębiorstw i nie podchodzą do tego zadania bardzo ambitnie, mogą w celu zmniejszenia konfliktu pracarodzina redukować lub ograniczać wyniki swoich firm (ich zyski) [por. Shelton, 2006, s. 289]. Rozwiązanie konfliktu wynikającego z pełnienia dwóch niezgodnych ról jest niezwykle ważne ponieważ wpływa zarówno na samopoczucie kobiet, jak i wydajność przedsięwzięcia. Zdaniem L. M. Sheltona zarządzanie konfliktem praca - rodzina odbywa się poprzez wykorzystanie jednej lub kilku strategii. Są to: eliminacja roli, redukcja roli lub dzielenie roli (por. tabela 4). Tabela 4. Strategie zarządzania konfliktem praca-rodzina. Strategia: Eliminacja roli (Role Elimination) Wdrożenie: Brak rodziny Zakładanie mniejszej rodziny Redukcja roli (Role Reduction) Odraczanie zakładania rodziny Delegowanie roli przedsiębiorcy: techniki zarządzania partycypacyjnego Dzielenie roli (Role-Sharing) Delegowanie roli rodzinnej: outsourcing obowiązków rodzinnych Źródło: L. M. Shelton, [2006], Female Entrepreneurs, Work-Family Conflict and Venture Performance: New Insight into the Work-Family Interface, w: Journal of Small Business Management, 44(2), s. 290. Strategie zarządzanie konfliktem praca-rodzina zgodnie z L. M. Shelton mogą być ważnym czynnikiem determinującym duże osiągnięcia wśród kobiet - przedsiębiorców, 37 ukierunkowanych na wzrost [Shelton 2006, s. 290]. Ponadto strategie te różnią się znacznie od wewnętrznych mechanizmów radzenia sobie, które skoncentrowane są przede wszystkim na kierowaniu myślami i emocjami osoby doświadczającej trudności. Oba opisane sposoby mogą być wykorzystywane jednocześnie, jednak uważa się, że strategie zarządzania konfliktem ról redukują potrzebę wykorzystywania pozostałych mechanizmów, ponieważ zmniejszają poziom konfliktu praca-rodzina. Złagodzenie istniejącego konfliktu ma miejsce przy wykorzystaniu choćby jednej z wymienionych w tabeli 4. strategii. Kobiety posiadające duże ambicje zawodowe zwykle ograniczają wielkość rodziny i odraczają w czasie jej zakładanie. Przeciążenie obowiązkami może być jednak zmniejszane poprzez częściowe delegowanie roli przedsiębiorcy lub roli rodzinnej, przy czym możliwe jest także wykorzystanie obu tych strategii jednocześnie. Odciążenie w roli przedsiębiorcy może odbywać się przede wszystkim poprzez dzielenie się odpowiedzialnością, upoważnianie podwładnych czy też budowanie zespołów. Część obowiązków domowych można natomiast przekazać osobom, które zajmą się opieką nad dziećmi lub prowadzeniem gospodarstwa domowego. Pomoc taką najczęściej oferują krewni, przyjaciele lub osoby najemne [Shelton, 2006, s. 285-297]. Wybór strategii zarządzania konfliktem praca-rodzina zależy od dwóch czynników: dostępu do zewnętrznych zasobów oraz wagi, jaką jednostka przypisuje roli rodzinnej. Do zasobów zewnętrznych zalicza się: wsparcie partnera/współmałżonka, zasoby finansowe, dostępność pomocy ze strony osób trzecich, posiadanie zaufanego zespołu pracowników. Drugi czynnik - waga przypisywana poszczególnym rolom będzie sprawiać, że niektóre kobiety czuję się bardziej zobowiązane do pełnienia roli zawodowej, inne - roli rodzinnej. Możliwe jest także zobowiązanie do doskonałego pełnienia obu tych ról jednocześnie. Sposoby radzenia sobie we wszystkich wymienionych sytuacjach przedstawia tabela 5. Tabela 5. Wybór optymalnej strategii zarządzania konfliktem praca-rodzina Waga przypisywana rodzinie Niska Wysoka Delegowanie roli rodzinnej Delegowanie roli przedsiębiorcy Zasoby Wysokie (dzielenie roli) (dzielenie roli) zewnętrzne Odraczanie rodziny Niskie Brak rodziny (eliminacja roli) Mniejsza rodzina (redukcja roli) Źródło: L. M. Shelton, 2006, op. cit., s. 292. Umiejętność wykorzystywania strategii radzenia sobie z konfliktem determinuje działania przedsiębiorcza w równym stopniu, co socjalizacja czy geny. 2.3 Bariery i stymulatory rozwoju przedsiębiorczości kobiet W literaturze przedmiotu do najczęściej wymienianych barier rozwoju przedsiębiorczości niezależnie od płci należą [za: Rollnik- Sadowska, 2010, s. 134]: - nadmiar spraw administracyjnych związanych z zakładaniem przedsiębiorstwa (biurokracja), 38 - niejasne reguły rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw (brak informacji na temat metod wspierania MSP przez państwo), - niejasne przepisy prawne, - wysokie podatki, - brak kapitału początkowego, niewystarczające środki finansowe, - problemy z płynnością finansową, - duża konkurencyjność, - problemy ze sprzedażą, - problemy ze znalezieniem odpowiednich pracowników, - trudności z zakupem wyposażenia, - brak surowców. A zatem, bariery w prowadzeniu własnej firmy to zdaniem właścicieli przedsiębiorstw: bariery ekonomiczne, edukacyjne, społeczne [Rollnik-Sadowska, 2010]. Ogranicza brak wiedzy związanej z prowadzeniem działalności gospodarczej, ale także poczucie uprzywilejowania pewnych grup społecznych w prowadzeniu działalności gospodarczej. Analiza SWOT przeprowadzona przez Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego wskazuje, że zagrożeniem gospodarczym regionu są przede wszystkim bariery finansowania przedsiębiorstw, jednocześnie jako szansę postrzega się rosnącą przedsiębiorczość mieszkańców24. Nie dokonuje się tu jednak rozróżnienia na mieszkańców według płci. Społecznym czynnikiem ograniczającym przedsiębiorczość może być z kolei negatywny image przedsiębiorcy, który kojarzony jest z osobą o niejasnym pochodzeniu kapitału, wysokich i nieuzasadnionych dochodach, robiący „przekręty” w działalności gospodarczej [Łuczka, 2011, s. 60]. W mass mediach nie nadaje się natomiast rangi pracy na własny rachunek, nie propaguje się trudnego procesu rozwijania firmy, pozyskiwania klientów, budowania rynku zbytu itp. Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw różnią się w zależności od fazy życia firmy. Inne trudności pojawiać się będą w momencie jej uruchamiania, a inne w fazie dojrzałości (por. tabela 6) Tabela 6. Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w poszczególnych fazach cyklu życia przedsiębiorstwa Faza uruchamiania i Faza wzrostu Faza dojrzałości rozpoczęcia działalności - bariery psychologiczne przy - brak wiedzy na temat rynku - brak środków finansowych na oraz umiejętności poruszania inwestycje podejmowaniu decyzji o założeniu firmy się na nim - zmiany na rynku - niedostateczne doświadczenie, - brak wiedzy technologicznej, - niska zyskowność działalności wiedza ekonomicznej i umiejętności - niewystarczające umiejętności - ograniczony dostęp do - brak kapitału sprzedaży - problemy biurokratyczne z - brak dostępu do zasobów infrastruktury technicznej rejestracją rzeczowych (lokale, maszyny) Źródło: Kamińska A. [2011], Regionalne determinanty rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, Wydawnictwo, Warszawa, Difin, s. 66. 24 Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego, s. 54, ze strony umowy.pl, dostęp z dnia 15.02. 2014 r. 39 Raport GEM przytacza czynniki najbardziej obciążające przedsiębiorców, takie jak: trudności w pozyskaniu wsparcia finansowego oraz skomplikowane procedury administracyjne przy zakładaniu własnego przedsiębiorstwa. Barier administracyjnych doświadczają podobnie osoby bez doświadczenia, jak i doświadczeni przedsiębiorcy25. Problemy związane z infrastrukturą fizyczną nie są wymieniane jako jedna z głównych barier rozwoju przedsiębiorczości. Infrastruktura fizyczna obejmuje: infrastrukturę drogową, usługi komunalne, dostęp do środków komunikacji (telefon, internet) itp. [Zabierowski, 2012, s. 51]. Przedsiębiorcy dostrzegają więcej barier, gdy już prowadzą firmę. Kobiety rzadziej napotykają bariery związane z rozpoczynaniem działalności gospodarczej, a częściej wspominają o nich na etapie prowadzenia i rozwijania przedsiębiorstwa [Rollnik-Sadowska, 2010; Lisowska 2008]. Taką barierą szczególnie znaczącą dla kobiet są niejasne przepisy prawne oraz duża konkurencja. Przedsiębiorców niezależnie od płci ogranicza brak wiedzy, głównie z zakresu rachunkowości, księgowości, prawa pracy, ekonomii, prawa cywilnego [Rollnik-Sadowska, 2010, s. 135]. Można zatem mówić o istnieniu bariery edukacyjnej w zakresie prowadzenia własnej firmy. Pokonanie tego ograniczenia może odbywać się poprzez szkolenia oraz rozwinięty system doradczy. Stanowią one jednak tylko jeden z elementów utrudniających aktywność zawodową przedsiębiorczych jednostek (por. tabela 7). Tabela 7. Bariery prowadzenia własnej działalności gospodarczej w województwie podlaskim - - Bariery administracyjnoprawne Częste zmiany przepisów podatkowych Zbyt duże obciążenia ze strony państwa (podatki, składaki, ZUS) Niska dostępność informacji i doradztwa biznesowego Brak możliwości szkolenia i dokształcania się - Bariery rynkowe (ekonomiczne) Zatory płatnicze (przeterminowane należności) Brak środków obrotowych Trudności z uzyskaniem kredytów Rosnąca konkurencja Niedobór popytu Bariery społeczne - Korupcja w urzędach - Nieuczciwość kontrahentów - Trudność w godzeniu pracy zawodowej z życiem rodzinnym Źródło: Rollnik- Sadowska E., [2010], Przedsiębiorczość kobiet w Polsce, Warszawa, Difin, s. 196. Według badań PARP nie istnieją istotne różnice w zakresie barier ograniczających prowadzenie własnego biznesu przez kobiety i mężczyzn. Właściciele zgodnie orzekli, że ograniczenia te stanowią przede wszystkim [za: Balcerzak-Paradowska i in., 2011, s. 7]: - zbyt wysokie pozapłacowe koszty pracy, - problemy ze zdobywaniem nowych klientów, - skomplikowane formalności finansowe, - zbyt zawiłe procedury, - czasochłonne formalności dotyczące, m.in. wydawanie pozwoleń bądź licencji, - zmienność prawa pracy, 25 Entrepreneurship in the EU and Beyond, Flash Eurobarometr 283, The Gallup Organisation, December 2009, za: GEM, s. 46. 40 - utrudniony dostęp do kapitału (warunek wysokich zabezpieczeń, stawiany przez banki) W zakresie finansowania można mówić jeszcze o barierze w postaci zjawiska „mentalności kredytowej małego i średniego przedsiębiorcy” [Łuczka, 2013]. Przedsiębiorcy preferują finansowanie z kapitału własnego. Z ekonomicznego punktu widzenia jest to uzasadnione, ponieważ kapitał obcy zawsze pociąga za sobą koszty. Jednak niekorzystanie z niego hamuje rozwój firmy i uniemożliwia dopasowanie do pojawiających się na rynku szans wzrostu obrotów. Obok uniwersalnych wyróżnić można grupę barier specyficznych dla przedsiębiorczości kobiet. Z badań wynikają następujące wnioski na temat przyczyn ich niepowodzeń w prowadzeniu działalności gospodarczej. Czynniki ograniczające sukces w prowadzeniu firmy to zdaniem kobiet26: - bariery prawne, brak znajomości prawa i uwarunkowań związanych z działalnością, - niedoszacowanie kosztów prowadzenia działalności, - mało atrakcyjna oferta (gorszej jakości, droższa itp.), - brak motywacji, - chęć szybkiego zarobku, - brak inwestowania w rozwój własnych umiejętności, rozwój firmy np. reklamę, - brak zabezpieczenia finansowego, - brak wytrwałości, zniechęcanie się porażkami, brak wiary w sukces, - nastawienie na natychmiastowe korzyści zamiast perspektywy długofalowej, - brak specjalizacji, zbyt szeroka gama oferowanych usług lub produktów, - zły dobór wspólników, - trudności w pozyskaniu klientów. Nawet w ramach ograniczeń uniwersalnych dla obu płci, kobiety napotykać mogą pewne specyficzne trudności. Tak jest w przypadku dostępu do kredytów bankowych. I tak w zakresie finansowania zewnętrznego [Łuczka, 2013] : - właścicielki MSP w większym stopniu preferują oparcie się na własnych środkach finansowych, - mają trudności w uzyskaniu venture capital (od 2,5 do 4,0 %), - doświadczają dyskryminacji na rynku kredytowym (w USA), - mają mniejszą wiarygodność kredytową ze względu mniejszą trwałość (niższy o 2 % do 4 % wskaźnik przetrwania). Determinanty gorszych warunków dostępu do kredytu bankowego w przypadku kobiet to [za: Łuczka, 2013, s. 166]: - wielkość przedsiębiorstwa, - branża, - opóźniony start, - większa zachowawczość kobiet, - mniejsza skłonność do ryzyka. 26 Kasprzak R.[2008], Mikroprzedsiębiorstwa kobiet- zarządzanie i rozwój, w: Lisowska E., Kasprzak R. (red.), Zarządzanie mikroprzedsiębiorstwem. Podręcznik dla przedsiębiorczej kobiety, Warszawa, s. 218. Dane pochodzą z badań przeprowadzonych metodą case studies na grupie 35 kobiet posiadających kilku- lub kilkudziesięcioletnie doświadczenie w prowadzeniu działalności gospodarczej. 41 Nawet jeśli dotychczasowe wyniki badań wykazują, że w opinii respondentów przynależność do jednego z rodzajów nie ma wpływu na utrudnienia w zakładaniu własnej firmy, zdecydowanie istnieją czynniki związane z płcią, które mogłyby takie utrudnienia wprowadzać. Zdaniem badanych są to: dyspozycyjność, predyspozycje do prowadzenia firmy, umiejętności branżowe27. Kobiety rzadko uważają, że „nie powinny zajmować się działalnością na własny rachunek”, jednak podpisują się pod stwierdzeniami, że „łatwej jest godzić obowiązki rodzinne i zawodowe jako pracownik” lub „nie da się pogodzić obowiązków rodzinnych z prowadzeniem firmy” [Auleytner, 2007]. Można zatem powiedzieć, że mimo braku świadomych ograniczeń wynikających z płci, istnieje pewna grupa specyficznych barier działalności kobiet-przedsiębiorców (por. tabela 8.). Barierą znacznie częściej wskazywaną przez kobiety niż mężczyzn jest ograniczony dostęp do zinstytucjonalizowanej opieki nad dziećmi [Balcerzak-Paradowska i in., 2011]. Istotnym czynnikiem pogarszającym pozycję kobiet prowadzących firmę względem mężczyzn jest obciążenie obowiązkami opiekuńczymi, szczególnie względem małych dzieci. Tabela 8. Porównanie barier prowadzenia działalności gospodarczej Bariery prowadzenia działalności gospodarczej Uniwersalne Specyficzne - ograniczony dostęp do kapitału - tradycyjny podział obowiązków domowych - wysokie koszty pracy - posiadanie małych dzieci (do 7 roku życia) - skomplikowane procedury administracyjne - utrudniony dostęp do zinstytucjonalizowanych form opieki nad małymi dziećmi Źródło: opracowanie własne. Kobiety, które powracają na rynek pracy po urodzeniu dzieci bardzo rzadko podejmują własną działalność gospodarczą. Przyczyn tego upatruje się w dużej odpowiedzialności, jakiej wymaga taka działalność zawodowa, dodatkowych zobowiązaniach oraz znacznej ilości czasu, której nie będą mogły poświęcić małemu dziecku [Auleytner, 2007,]. A zatem to, co ogranicza młode matki w prowadzeniu przedsiębiorstw to brak wsparcia w godzeniu obowiązków rodzinnych z zawodowymi, utrudniony dostęp do żłobków i przedszkoli, oferujących elastyczny czas opieki nad dzieckiem oraz dogodnie zlokalizowanych. Barierę może stanowić w tym kontekście brak szkoleń z zakresu radzenia sobie ze skutkami przerwy w pracy spowodowanej podjęciem roli matki oraz form przedsiębiorczości, które nie kolidują z opieką nad dziećmi (np. telepraca). Koncentracja na rozwoju firmy zależna jest od systemu instytucjonalnej opieki nad dziećmi, ważna jest zatem dostępność opieki na poziomie przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Jak pokazuje raport PARP problemem jest zarówno liczba placówek oferujących opiekę nad dziećmi, jak i ich relatywnie wysoka cena. O potrzebie usprawnienia opieki nad dziećmi może świadczyć także porównanie z innymi krajami. W Polsce opieką instytucjonalną objętych jest 47,3 % dzieci w wieku 3-5 lat, podczas gdy na świecie jest to 27 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw 2000-2001, za: Rollnik- Sadowska, 2010, op. cit., s. 135 42 średnio 77 %28. Jeżeli chodzi o opiekę nad dziećmi do lat 3, szacuje się, że w Polsce korzysta z niej tylko 8 % maluchów, podczas gdy w innych krajach jest to ok. 30 %29. A zatem Polska w kategorii opieki nad dziećmi w wieku 3-5 lat zajmuje trzecie miejsca od końca przed Grecją i Turcją oraz 4 miejsce od końca w porównaniu z Maltą, Meksykiem i Czechami. Ograniczony dostęp do usług społecznych eksperci oceniają jako jedną z barier, utrudniających kobietom powrót do aktywności zawodowej po założeniu rodziny [Zabierowski i in., 2012, s. 64]. Zdaniem specjalistów najlepsze wsparcie tego typu pośród krajów europejskich oferują Finlandia i Norwegia [Zabierowski i in., 2012, s. 64]. W Polsce niski udział dzieci objętych opieką instytucjonalną wiązać się może ze znacznym wsparciem oferowanym przez krewnych (np. babcie), czemu sprzyjały rozwiązania prawne umożliwiające przechodzenie na emeryturę kobietom z trzydziestoletnim stażem pracy już w 55 roku życia. Podwyższenie wieku emerytalnego do 67 roku życia, brak możliwości skorzystania z wcześniejszych emerytur, 50 % wypracowanego uposażenia na częściowej emeryturze (w wieku 62 lat dla kobiet), od 2013 roku sprzyjać będzie większemu zapotrzebowaniu na instytucjonalną opiekę na potomstwem. Nowe formy opieki nad dziećmi umożliwiać ma ustawa o opiece nad dziećmi do lat 3 z dn. 4 lutego 2011 roku. Matki czerpać mogą wsparcie z klubów malucha, u dziennych opiekunów oraz niań i zachęcane są do tego poprzez wprowadzone ostatnio umowy uaktywniające, które pozwalają na legalne zatrudnianie opiekunek do dzieci przy odciążeniu od składek ZUS, które opłacane są przez państwo30. A zatem usprawnienie instytucjonalnej opieki nad dziećmi ma odbywać się głównie poprzez odciążenie gmin od obowiązku zakładania i utrzymywania przedszkoli [Kurowska, Dwórznik, Franczak, 2011]. Aktywność gospodarcza kobiet zawsze ograniczana była przez macierzyństwo. Z ekonomicznego punktu widzenia dzieci są inwestycją, która jednak w czasie niepełnoletności jest bardzo kosztowna. W okresie nowożytności potomstwo jest postrzegane jako jedna z najcenniejszych wartości. Z perspektywy kształtującego się kapitalizmu wzrost ludności oznaczał bowiem zwiększanie się liczby rąk do pracy a w efekcie wzrost bogactwa całego kraju [Kasprzak, 2004]. Jednak do tego momentu w historii relacja pomiędzy matką a dzieckiem charakteryzowała się często obojętnością i brakiem więzi. Dla kobiety bardziej istotne były obowiązki wobec męża i wspólnoty niż dziecka. W XVIII wieku pod wpływem filozofii Jana Jakuba Rousseau wprowadzono nową ideologię rodziny, gdzie centralną relacją stała się więź pomiędzy dzieckiem a matką. Powstał nowy ideał - „dobrej matki”, karmiącej, poświęcającej całą swoją uwagę wychowywaniu dziecka, nowego obywatela. W tym samym czasie rozpowszechniło się pojęcie „instynktu macierzyńskiego”, na określenie emocjonalnej więzi pomiędzy kobietą a jej potomkiem. W myśl tej ideologii matki, które tej relacji, odruchu nie przejawiały, uznawane były za nienormalne, wynaturzone [por. Badiner, 1998]. W Polsce możemy mówić o szczególny znaczeniu roli, podejmowanej przez kobiety posiadające dzieci, która znajduje swe odzwierciedlenie w stereotypie matki-Polki. Ten ideologiczno-mentalny konstrukt bazuje na religijnym kulcie Matki Boskiej 28 OECD Family Database 2011, zestawienie wyników dla 40 krajów świata, ze strony: www.oecd.org, data dostępu wrzesień 2012. 29 Tamże. 30 Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi do lat 3 (DZ.U. nr 45, poz. 235) 43 Częstochowskiej (która „uchroniła” Polskę przez szwedzkim potopem). Taki światopogląd sprawia, że macierzyństwo stanowi posłannictwo i najważniejszy cel życia kobiety. Transformacja ustrojowa w 1989 roku spowodowała pewne zmiany w mentalności polskich rodzin. Dziecko nadal stoi w centrum, jednak jego wychowanie zaczyna być postrzegane jako proces inwestowania w kapitał ludzki, poprzez zapisywanie go od najmłodszych lat na różne kursy i dodatkowe zajęcia [Kasprzak, 2004]. Wzrost aktywności pozarodzinnej kobiet oddziałuje na macierzyństwo, przejawiając się spadkiem ich płodności. Alternatywą dla małżeńsko-rodzinnego życia w ponowoczesny świecie stają się następujące formy [Slany, 2002]: - kohabilicja (życie razem bez formalnego związku), - życie w samotności, - monoparentność (samotne rodzicielstwo), - związki homoseksualne. Wymienione modele rodziny wiążą się albo z rezygnacją z posiadania dzieci, odraczaniem ich narodzin albo ograniczaniem ich ilości. Można zatem stwierdzić, że współczesne społeczeństwo nie wypracowało jeszcze modelu rodziny. Mimo, że współczesna kobieta ma możliwość wybrania odpowiedniego czasu na posiadanie dziecka, wysokie wymogi rynku pracy uniemożliwiają lub znacznie ograniczają połączenie roli matki z aktywnością zawodową. Kobiety dokonując racjonalnej kalkulacji zysków i strat, przekonują się często, że jeden wybór musi oznaczać rezygnację z drugiego. Malejąca liczba urodzeń dostarcza argumentu, by zatrzymać kobiety w domu. Z drugiej jednak strony, kobiety łatwo nie zrezygnują z udziału w rynku pracy, o który walczyły przez wieki. W tradycyjnej rodzinie barierę działalności ekonomicznej kobiet stanowi podział pracy: tak jak analiza ekonomiczna koncentruje się wokół wydajności, produkcyjności, także podział pracy w rodzinie może być rozważany z tej perspektywy. Według modelu Gary’ego Beckera (1981) najbardziej korzystny jest podział pracy oparty na specjalizacji i inwestowaniu w przyszłość rodziny, nawet jeżeli partnerzy wnoszą do związku te same możliwości w postaci równego poziomi inteligencji i wykształcenia [Dijkstra, Plantega, 2003]. Małżeństwo to w tym ujęciu „wzorcowy model transakcyjny” lub „model handlowy”. Wydajność zwiększać się będzie wraz ze zwiększaniem się ilości czasu poświęcanego przez kobietę (posiadającą przynajmniej jedno dziecko) na zajęcia związane z prowadzeniem domu oraz analogicznie przez mężczyznę na karierę zawodową. Partnerzy dokonują zatem specjalizacji w swoich obowiązkach, co zwiększa ich efektywność, a następnie dokonują wymiany między sobą. Mężczyzna dokonuje inwestycji w swoje kwalifikacje zawodowe, kobieta zaś w kapitał ludzki czyli dzieci. Oboje osiągają większe korzyści ze specjalizacji i wymiany niż z działania w izolacji i oddzielnie. Wymiana będzie z kolei bardziej efektywna jeśli jeden z parterów ograniczy swoją aktywność zawodową na rzecz aktywności w gospodarstwie domowym. Powinien być to ten partner, który jest bardziej efektywny w produkcji towarów domowych [Dijkstra, Plantega, 2003]. Model podziału pracy według N. Ott głosi, że w małżeństwie mają miejsce negocjacje a celem stron jest maksymalizacja użyteczności. Gra kooperacyjna - taka jak w modelu Beckera - oznacza, że kobieta pracuje w domu, a mężczyzna poza nim, co przynosi korzyść obojgu partnerom. Dzieje się tak jednak tylko w krótkim okresie czasu, ponieważ w dłuższej perspektywie tradycyjny podział aktywności prowadzi do obniżenia użyteczności partnera, 44 który pracuje w domu. A zatem wraz z upływem czasu sytuacja kobiety pogarsza się, w porównaniu z sytuacją, gdyby nie wycofała się z rynku pracy. Podobny problem pojawia się jeżeli małżeństwo zostanie zerwane. Rezygnacja z pracy zarobkowej oraz specjalizacja w aktywności na rzecz gospodarstwa domowego niesie ze sobą zagrożenie utratą rynkowej inwestycji w siebie i/lub „deprecjację swojego kapitału ludzkiego ze względu na jego niewykorzystanie” [Dijkstra, Plantega, 2003, s. 50]. Decyzja o urodzeniu dziecka może być zatem analizowana na zasadzie dylematu więźnia. Nastawienie na współpracę i posiadanie dziecka jest opłacalne dla obojga partnerów, jednak zdrada jednego z nich wiąże się z przegraną drugiego. I tak wycofanie ze współpracy mężczyzny oznacza znaczne pogorszenie pozycji kobiety. W tym samym czasie mężczyzna w tym mniejszym stopniu naraża swą użyteczność, im większe ma możliwości zarobkowania. Macierzyństwo negatywnie wpływa również na płace kobiet [Morawski, Pilipczuk, 2013]. Istnieją różnice pomiędzy wysokością stawki godzinowej płac kobiet bezdzietnych i matek. Przyczyn tego zjawiska upatruje się - po pierwsze - w deprecjacji kapitału ludzkiego, spowodowanej przerwą w aktywności zawodowej, a po drugie, w mniejszym zaangażowaniu w pracę, ze względu na konieczność łączenia obowiązków matki i pracownika. Spadek wysokości wynagrodzenia jest skutkiem czasu trwania urlopu macierzyńskiego, deprecjacji kapitału ludzkiego, która wynika z mniejszego doświadczenia zawodowego oraz wyboru miejsc pracy, które umożliwiają pełnienie opieki nad dziećmi. Przeprowadzone przez L. Morawskiego i O. Pilipczuk badania pokazują, że opieka nad pierwszym dzieckiem wiąże się z obniżeniem stawki płac o 11 % (w przypadku kobiet do 35 roku życia) i jest wynikiem obowiązków opiekuńczych [Morawski, Pilipczuk, 2013]. Koszty macierzyństwa szacowane są podobnie we wszystkich krajach europejskich. Obok licznych ograniczeń istnieją również stymulatory aktywności gospodarczej kobiet. Raport „Europejskiej sieci promocji przedsiębiorczości kobiet” (WES)31, pokazuje działania przeprowadzone na rzecz przedsiębiorczości przez rządy państw i władze regionów Unii Europejskiej EOG32 i państw kandydujących. Sieć WES powstała w 2000 roku i skupia 27 członków - przedstawicieli rządowych. Celem działalności jest tworzenie klimatu, który spowoduje wzrost liczby przedsiębiorców-kobiet, a także wpłynie na wielkość prowadzonych przez nie firm. Jak wynika z danych WES działania rządu Polskiego w latach 2004/2005 ukierunkowane na wsparcie przedsiębiorczości kobiet to m.in. dotacje inwestycyjne dla kobiet rozpoczynających prowadzenie działalności gospodarczej, w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwoju Zasobów Ludzkich. W tym czasie był to program skierowany wyłącznie do kobiet, co stanowiło o jego wyjątkowości wśród dotacji, których odbiorcami byli wszyscy przedsiębiorcy, niezależnie od płci. W okresie tym miały miejsce także działania ukierunkowane na budowanie sieci wśród kobiet-przedsiębiorców. Prowadziły je głównie organizacje pozarządowe takie jak: Międzynarodowe Forum Kobiet w Warszawie, Europejskie Forum Właścicielek Firm w Warszawie, Polska Federacja Klubów Business and 31 Europejska sieć promocji przedsiębiorczości kobiet (WES) Raport z działalności w 2004 r., tytuł oryginalny: European Network to Promote Women’s Entrepreneurship (WES), Activities Report 2004, Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji- PIB, Radom 2005. Sieć WES współpracuje m.in. z Komisją Europejską we wdrażaniu działań promujących przedsiębiorczość kobiet do których należą badania, zbieranie informacji itp. 32 EOG- Europejski Obszar Gospodarczy. 45 Professional Women, oraz Polskie Stowarzyszenie Kobiet Biznesu w Gdańsku. Rząd wspierał MSP poprzez opublikowanie przez Ministerstwo Gospodarki i Pracy katalogu polskich firm prowadzonych przez kobiety. Aktualna polityka również skoncentrowana jest na wspieraniu inicjatywy gospodarczej społeczeństwa. Jako jeden z priorytetów podkreśla się aktywność zawodową kobiet. Kierunki działań rządu RP na rzecz przedsiębiorczości w latach 2007 201333 przedstawiono w tabeli 9. Tabela 9. Kierunki polityki państwa na rzecz przedsiębiorczości Kierunki działania Ogólne Szczegółowe - strategia uczenia się przez całe życie: transfer wiedzy pomiędzy sferą B+R a przedsiębiorcami, wzmocnienie roli przedsiębiorczości i innowacyjności, promocja przedsiębiorczości i innowacyjności wśród osób dorosłych, promocja przedsiębiorczości wśród społeczeństwa 1) Rozwój postaw - wspieranie postaw przedsiębiorczych kobiet (MRR): program polityki przedsiębiorczych (MEN, prorodzinnej MNiSW): - kształtowanie kultury przedsiębiorczości w szkołach ponadpodstawowych: programy nauczania przedsiębiorczości dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych - wsparcie przedsiębiorczości akademickiej (MNiSW, PARP) - uproszczenie rejestracji działalności gospodarczej (KPRM, MSP) 2) Rozpoczynanie i prowadzenie działalności - uproszczenie zasad dotyczących zatrudniania pierwszego pracownika (MPiPS) gospodarczej oraz - zmniejszenie obciążeń dla osób rozpoczynających i prowadzących zatrudnianie pierwszego działalność gospodarczą (m.in. zmniejszenie składki ubezpieczeniowej pracownika dla osób rozpoczynających działalność) - reforma regulacji (MG, KPRM) (m.in. przegląd prawa gospodarczego pod kątem aktów prawnych stwarzających bariery w rozwoju 3) Uproszczeni regulacji przedsiębiorczości, redukcja obciążeń administracyjnych) prawnych - usprawnienia sądownictwa gospodarczego (m.in. przyspieszenie postępowań w sprawach gospodarczych, obniżenie kosztów postępowań sądowych, uproszczenie procedury rejestrowej) - ulga technologiczna (ulga podatkowa) - fundusz Kredyty Technologicznego (finansowanie zakupu i wdrożenia nowej technologii, modernizacja wyrobów, produkcja nowych 4) Wspieranie B+R oraz wyrobów) wykorzystanie nowych - nadawanie przedsiębiorcom statusu Centrum Badawczo- Rozwojowego technologii przez MSP (CBR) (MG) - powiązania kooperacyjne przedsiębiorców (m.in. wsparcie rozwoju 5) Dostęp MSP do źródeł finansowania (MG, MRR) - klastrów) inne instrumenty Fundusze pożyczkowe i poręczeniowe (MG) Fundusze kapitału podwyższonego ryzyka (MG) inne instrumenty 33 Działania rządu na rzecz przedsiębiorczości. MSP przede wszystkim. Projekt z dnia 23 sierpnia 2007., na podstawie strony: www.piit.org.pl, dostęp z dnia 12.02.2013 r. 46 Ogólne 6) Usługi on-line dla przedsiębiorców (MSWiA, MF, MRR, MS, MG) 7) System finansów (MF) 8) Proces inwestycyjny 9) Instytucje otoczenia biznesu (MG, MRR) Kierunki działania Szczegółowe - informatyzacja administracji publicznej - obniżenie pozapłacowych kosztów pracy - poszerzenie zakresu przedsięwzięć możliwych do realizacji pomiędzy partnerem publicznym a prywatnym, uproszczenie procedur i dookreślenie cech umowy - wsparcie finansowe instytucji wspierających przedsiębiorczość - wsparcie w zakładaniu i prowadzenia działalności gospodarczej w innym państwie członkowskim - lepszy dostęp do zamówień publicznych dla MSP (MGU, UZP, MRR) 10) MSP na Jednolitym (m.in. dzielenie zamówienia na części) Rynku Europejskim - MSP a ochrona środowiska (m.in. zapoznanie z zasadami społecznej odpowiedzialności biznesu, przygotowanie, wdrożenie, utrzymanie) - MSP a standaryzacja/ harmonia (system oceny zgodności wyrobów i dopuszczenie do obrotu nimi na rynku europejskim) 11) Eksport i wymiana - dofinansowanie udziału w targach zagranicznych, promocja w zakresie handlowa (MG, MSZ) eksportu Źródło: opracowanie własne, na podstawie projektu Działania rządu na rzecz przedsiębiorczości…, op. cit. W ramach uruchomionych w Polsce w latach 2007 - 2013 działań na rzecz przedsiębiorczości podkreślono wspieranie postaw przedsiębiorczych kobiet. Celem było umożliwienie kobietom godzenia życia prywatnego z zawodowym. Najważniejsze zadania to34: - promocja elastycznych form zatrudnienia i organizacji czasu pracy (równoważny czas pracy, system zadaniowy, ruchomy czas rozpoczynania i kończenia pracy, praca w domu, telepraca), - godzenie pracy w niepełnym wymiarze czasowym z dostępem do świadczeń pracowniczych i szkoleń, - redukcja pozapłacowych kosztów pracy, - zachęcani pracowników do zatrudniania kobiet w wieku rozrodczym (np. poprzez ulgi podatkowe dla pracodawców) oraz ułatwianie kobietom powrotu na rynek pracy po urlopie macierzyńskim i wychowawczym, - rozwój nowoczesnych usług opieki nad małym dzieckiem, - promocja przedsiębiorstw stwarzających dobre warunki pracy dla kobiet ciężarnych i z małymi dziećmi. 34 Działania rządu na rzecz przedsiębiorczości . MSP przede wszystkim. Projekt z dnia 23 sierpnia 2007., na podstawie strony: www.piit.org.pl, dostęp z dnia 12.02. 2013 r., s. 7. 47 W województwie wielkopolskim w ramach strategii rozwoju jednym z celów jest promocja przedsiębiorczości i zatrudnialności35. Ma to wzmocnić zdolność mieszkańców do podejmowania pracy, zarówno poprzez samozatrudnialność, jak i korzystanie z ofert. Należy skoncentrować się na potencjalnych przedsiębiorcach i pracownikach oraz osobach zagrożonych bezrobociem ze względów społecznych, kulturowych itp. Cel promocja przedsiębiorczości i samozatrudnialności ma być realizowany poprzez następujące działania36 rządu: - rozwój systemu doradztwa zawodowego, - wsparcie systemu poradnictwa w zakresie własnej działalności gospodarczej, - rozwój instrumentów finansowych wspierających rozpoczynanie działalności gospodarczej, - promocja przedsiębiorczości społecznej, - promocja przedsiębiorczości opartej na wiedzy, - rozwój i promocja systemu stypendiów i staży, - system szkoleń rozwijających pozazawodowe umiejętności na rynku pracy i w biznesie oraz łączących umiejętności twarde z miękkimi. Przedsiębiorczość jest jednym z czynników, które mogą zmieniać Wielkopolskę na region bardziej proinnowacyjny. Zgodnie z rekomendacjami stworzonymi w zespole projektowym pod kierownictwem M. Wyrwickiej budowanie przewagi konkurencyjnej powinno opierać się na kluczowych wartościach regionu, zmierzać do doskonalenia relacji sieciowych (w sieciach społecznych i gospodarczych) oraz być ukierunkowane na postęp [Wyrwicka, Badzińska, Borowiec, Przepióra, 2011]. Będzie to możliwe między innymi dzięki eksponowaniu rodzimych liderów przedsiębiorczości, przedstawianiu ich ścieżek karier, sposobów pokonywania trudności. Transformacji rozwojowej regionu sprzyjać będzie także: budowanie pozytywnego klimatu do podejmowania ryzyka związanego z kreowaniem innowacyjnych, unikalnych postaw i działań, wprowadzenie przedsiębiorczości jako przedmiotu obowiązkowego w szkołach gimnazjalnych i prowadzenie go w powiązaniu z praktyką. Kolejnym ważnym obszarem rozwoju będzie: dostosowanie profilu szkolnictwa zawodowego do potrzeb regionu i subregionu, wprowadzenie certyfikacji instytucji otoczenia biznesu w celu dostosowania oferowanych usług do potrzeb przedsiębiorstw, zmiana modelu postawy społecznej, na taką która umożliwi wzajemne doradztwo. Budowaniu przewagi konkurencyjnej na rynku regionalnym, krajowym, międzynarodowym sprzyja opracowaniu działań wspierających poszczególne branże w Wielkopolsce. Niezwykle istotną rolę pełniłoby w tym zakresie utworzenie sieci dostarczającej informacje, usprawnienie usług doradczych, opracowanie systemu finansowania rozwoju regionu itp. [Wyrwicka, Badzińska, Borowiec, Przepióra, 2011, s. 89-92]. Mimo, że działania te nie są bezpośrednio ukierunkowane na wsparcie przedsiębiorczości kobiet mogą przyczynić się do jej rozwoju w Wielkopolsce. Oddziaływanie na wzrost lub spadek przedsiębiorczości jest z kolei zależne od władz Regionu. Pełnią one rolę decydenta w dofinansowaniu instytucji wspierających przedsiębiorczość, podejmują decyzje dotyczące konkursów lub promocji innowacji, 35 Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku, s. 124, ze strony: www.wrpo. wielkopolskie.pl. dostęp z dnia 15.02.2014 r. 36 Tamże, s. 124. 48 wpływają na poziom, zakres i rodzaj prowadzonej działalności edukacyjnej. Od władz rządowych i samorządowych zależy także rozwój infrastruktury [Wyrwicka, Badzińska, Borowiec, Przepióra, 2011, s. 99]. Pozytywne działania na rzecz zwiększenia dostępu i uczestnictwa kobiet w rynku pracy, w tym także w sektorze MSP, powinny nie tylko koncentrować się na działaniach doradczoszkoleniowych, ale przede wszystkim na wsparciu w formie tzw. usług dodatkowych, a więc działaniach związanych z zapewnieniem opieki nad dziećmi oraz pomocy w godzeniu życia rodzinnego z zawodowym. Muszą także odnosić się do uwarunkowań specyficznych dla Wielkopolski. 2.4 Przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn w Wielkopolsce, kraju i na świecie Małe i średnie przedsiębiorstwa odgrywają kluczową rolę w rozwoju regionów: zapewniają miejsca pracy, przyczyniają się do ich wzrostu i większego dobrobytu. Rozkwit przedsiębiorczości jest jednym z podstawowych uwarunkowań rozwoju lokalnego. Wielkopolska posiada dobrą pozycję pod względem przedsiębiorczości i jest zaliczana w Polsce do regionów silnych gospodarczo. Zasoby województwa to: dobra dostępność komunikacyjna, wykwalifikowana siła robocza oraz atrakcyjne otoczenie biznesowe [za: Przybysz, 2013]. W Wielkopolsce odsetek przedsiębiorstw aktywnych w ogóle zarejestrowanych działalności gospodarczych jest podobny jak w pozostałych regionach Polski. Województwo nie różni się także od innych części Polski źródłami finansowania własnych firm [za: Przybysz, 2013]. Znacznym zasobem regionu są przedsiębiorczy ludzie. W 2010 roku w Wielkopolsce powstało 45 tys. firm37, a 99 % z nich stanowiły firmy mikro. Statystyczny polski przedsiębiorca to raczej mężczyzna i częściej niż kobiety rozwija on firmę oraz zatrudnia pracowników. Kobiety-przedsiębiorcy częściej pracują w niepełnym wymiarze czasu pracy, a przyczynę tego upatrują w konieczności opieki nad dziećmi lub niepełnosprawnymi członkami rodziny38. Można zatem stwierdzić, że mimo zmieniających się norm społeczno-kulturowych, ciągle w dużej mierze prawdziwe jest przekonanie, że „biznes jest domeną mężczyzn”. Kobiety i ich przedsiębiorstwa znacząco wpływają jednak na rozwój regionów. Płeć jest jedną z ważniejszych cech uwzględnianych w statystykach rynku pracy zarówno w Europie, jak i w Polsce. Wynika z nich, że pozycja zawodowa kobiet i mężczyzn znaczenie się różni. Kobiety charakteryzują się niższym poziomem aktywności zawodowej niż mężczyźni, co oznacza że znacznie rzadziej pracują lub poszukują pracy. Statystyki pokazują, że w 2011 roku pracowało 58,9 % mężczyzn i 43,4 % kobiet. W grupie osób biernych zawodowo kobiety stanowiły 61,4 %, a mężczyźni 38,5 %39. Największą grupę 37 W 2010 roku powstało 74 tys. firm w województwie mazowieckim i 60 tys. w województwie śląskim. Pozostałe województwa charakteryzowały się mniejszą ilością przedsiębiorstw nowopowstałych niż Wielkopolska, w: Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. Rozdział 8. Profile regionalne małych i średnich przedsiębiorstw, ze strony: parp.gov.pl., dostęp z dnia: 20.04.2014 r. 38 Brussa A., Tarnawa A., Raport o stanie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, PARP, 2010, ze: strony: parp.gov.pl. dostęp z 1.04 2014 r. 39 Kwartalna informacja o rynku pracy w III kw. 2012, GUS, 2012 49 aktywnych zawodowo stanowią panie w wieku 35-44 lata oraz panowie między 30 a 39 rokiem życia40. Wśród pracodawców i kierowników udział kobiet jest niewielki i stanowi tylko 31,7 %. Do najbardziej sfeminizowanych grup zawodowych w 2011 roku należeli41: - pracownicy biurowi, - pracownicy usług i sprzedawcy, - specjaliści. Najbardziej sfeminizowane sekcje gospodarki narodowej to42: - opieka zdrowotna i pomoc społeczna, - edukacja, - zakwaterowanie i gastronomia, - działalność finansowa i ubezpieczeniowa. Spośród ogółu zarejestrowanych bezrobotnych kobiety stanowią 53,5 % i częściej zagrożone są bezrobociem długotrwałym (ponad rok). Jest im trudniej znaleźć pierwszą pracę oraz powrócić na rynek pracy po dłuższej przerwie. Najbardziej sfeminizowaną grupą są bezrobotni pomiędzy 40 a 44 rokiem życia. Przed brakiem pracy nie chroni kobiet nawet wysoki poziom wykształcenia43. Kobiety są gorzej opłacane od mężczyzn. Poziom różnicy w płacy zależy od grupy zawodowej. Oszacowano, że w roku 2010 roku przeciętne wynagrodzenie kobiet było o 15 % niższe od przeciętnego wynagrodzenia mężczyzn44. Wobec takich ograniczeń przedsiębiorczość wydaje się być dobrym rozwiązaniem, zwłaszcza dla dojrzałych, wykwalifikowanych kobiet, absolwentek uczelni oraz tych, które powracają do aktywności zawodowej po urlopie macierzyńskim. Niższe współczynniki aktywności zawodowej pań, częstsza praca w niepełnym wymiarze godzin oraz niższe wynagrodzenia mogą być skutkiem społecznych oczekiwań wobec kobiet, zwłaszcza tych, które dotyczą ich odpowiedzialności za opiekę nad innymi członkami rodziny. Mężczyźni posiadający dzieci w wieku do siódmego roku życia poświęcają pracy zarobkowej tyle samo czasu co przed narodzinami dzieci, tymczasem kobiety mające małe dzieci płatnej pracy poświęcają 11% swego czasu, a bezdzietne 20 %45. Badania GUS pokazują, że statystyczny przedsiębiorca jest mężczyzną. Jedynie ok. 30 % pracodawców stanowią kobiety. Wśród samozatrudnionych proporcje przedstawiają się podobnie. Kobiety stanowią 35 % pracujących na własny rachunek, ale nie będących pracodawcami46, zatem częściej podejmują one pracę w charakterze pracownika najemnego, a decydując się na założenie przedsiębiorstwa rzadziej zatrudniają pracowników. Mężczyźni wykazują dużo większą aktywność w podejmowaniu nowej działalności gospodarczej niż kobiety (odpowiednio 62,9 % i 37,1 % zarejestrowanych w Polsce 40 Kobiety i mężczyźni na rynku pracy 2012, GUS, Warszawa, 2012 r., ze strony: stat.gov.pl, dostęp z dnia 17.02.2014 r. 41 Tamże. 42 Tamże. 43 Tamże. 44 Kobiety i mężczyźni na rynku pracy, op. cit. 45 Alokacja czasu według typu rodziny, Szwecja 1991, za: Dijkstra A. G., Plantega J., Ekonomia i płeć. Pozycja zawodowa kobiet w Unii Europejskiej, GWP 2003, s. 98. 46 Aktywność ekonomiczna ludności Polski, IV kwartał 2010 r. GUS. Warszawa 2011. 50 jednostek)47. W dodatku ich firmy przeżywają nieco dłużej niż firmy prowadzone przez panie (odpowiednio 44,1 % wobec 41,8%)48. W 2011 roku mężczyźni zakładali przedsiębiorstwa głównie w branżach: informacja i komunikacja, budownictwo, transport, przemysł. W tym samym roku kobiety tworzyły różne firmy usługowe w opiece zdrowotnej, edukacji, zakwaterowaniu i gastronomii, pośrednictwo finansowe. Mimo niższej aktywności przedsiębiorcy-kobiety posiadają lepsze wykształcenie niż mężczyźni. Pracodawczynie są lepiej wykształcone zarówno od mężczyzn- pracodawców, mężczyzn- samozatrudnionych i pracujących najemnie49. Płeć jest również istotnym czynnikiem różnicującym profil wykształcenia. W grupie samozatrudnionych kobiet dominuje wykształcenie ogólne (23 %) oraz nauki społeczne, ekonomia i prawo (19 %). Wśród kobiet zatrudniających pracowników przeważają absolwentki nauk społecznych, ekonomii, prawa (32 %) oraz osoby z wykształceniem ogólnym (19 %). Mężczyźni najczęściej posiadają wykształcenie w zakresie inżynierii, procesów produkcyjnych i budownictwa. W grupie samozatrudnionych jest to 50 %, a wśród pracodawców- 58 %50. Kobiety i mężczyźni pracujący na własny rachunek różnią się także ze względu na tygodniowy wymiar czasu pracy. Czterdzieści godzin tygodniowo i więcej pracuje 74 % mężczyzn i 54 % kobiet. Niepełny wymiar czasu pracy deklaruje 23 % mężczyzn i 42 % kobiet. Ograniczona liczba godzin pracy w przypadku kobiet powodowana jest koniecznością opieki nad dziećmi lub niepełnosprawnymi członkami rodziny i wydaje się być efektem ich wyboru51. Z międzynarodowych badań GEM wynika, że w Polsce istnieje duża różnica pomiędzy liczbą kobiet i mężczyzn prowadzących przedsiębiorstwo we wczesnej fazie jego działalności, a więc od momentu zakładania przedsiębiorstwa do 42 miesiąca jego istnienia [Zabierowski i in. 2012]. W Polsce jedynie 13 % mężczyzn i 5 % kobiet zaangażowanych jest w rozpoczynanie i prowadzenie nowego biznesu. Pośród krajów europejskich mniejsza dysproporcja występuje w Czechach i Francji. Mimo to udział w inicjowaniu przedsiębiorczości kobiet we Francji jest nadal niski, a zatem dobrze rozwinięta pomoc państwa w wychowaniu dzieci nie wydaje się zachęcać Francuzek do zakładania przedsiębiorstw (por. tabela 10). 47 Dane dla roku 2011, za: Warunki powstania i działania oraz perspektywy rozwojowe polskich przedsiębiorstw powstałych w latach 2007-2011, GUS, s. 30, Warszawa 2013. 48 Wskaźnik przeżycia dla firm powstałych w roku 2007 i nadal aktywnych w 2012 r., Warunki powstania i działania oraz perspektywy rozwojowe polskich przedsiębiorstw powstałych w latach 2007-2011, GUS, s. 36, Warszawa 2013. 49 Aktywność ekonomiczna ludności Polski, IV kwartał 2010 r., GUS. Warszawa 2011. 50 Tamże. 51 Tamże, s 64 51 Tabela 10. Zaangażowanie kobiet i mężczyzn w tworzenie i prowadzenie młodego biznesu w wybranych krajach (%). Francja Czechy Węgry Polska Szwajcaria Pakistan Słowacja Europa Bangladesz Iran Singapur Tajlandia Kraj: Świat Kobiety 20,89 7,16 4,6 4,31 1,73 8,12 6,56 5,05 4,35 4,19 2,95 Mężczyźni 18,08 6,03 19,56 20,96 15,94 20,27 6,6 13,09 8,33 11,01 8,62 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Zabierowski i in.[2012], Raport z badania GEMPolska 2011, wykres 8: Poziom TEA wśród kobiet i mężczyzn, s. 29. Zastanawiać może także niski (ok. 25 %) udział kobiet wśród ogółu przedsiębiorców w Szwecji, która jest krajem o daleko zaawansowanym procesie równości płci. Od lat osiemdziesiątych w kraju tym kształtowany jest klimat sprzyjający przedsiębiorczości [Lisowska, 2001]. Działania te obejmują doradztwo, szkolenia, programy mentorskie i działania promocyjne. Zainteresowanie zakładaniem własnych firm wśród Szwedek wzrasta, jednak głównym ograniczeniem może być utrudniony dostęp do pożyczek bankowych i brak popularności finansowania małych firm. W krajach Unii Europejskiej obserwowane jest większe zainteresowanie zakładaniem przedsiębiorstw przez mężczyzn niż kobiety, i w związku z tym zachęcane są one do przedsiębiorczości poprzez specjalne programy rządowe i pozarządowe. Ich celem jest głównie szkolenie, dostarczanie informacji oraz ułatwianie dostępu do finansowania, poprzez programy pożyczek specjalnie kierowane do kobiet. Tak jest w Finlandii, Niemczech, Włoszech i Szwecji [Lisowska, 2011]. Pośród krajów europejskich Polska charakteryzuje się ponadprzeciętnym udziałem kobiet w grupie prowadzących własne przedsiębiorstwa (por. tabela 11.). Ponadto w Polsce co trzecie przedsiębiorstwo prowadzone jest przez kobietę, podczas gdy w Unii Europejskiej co czwarty pracodawca to kobieta. Tabela 11. Odsetek kobiet wśród ogółu przedsiębiorców w wybranych krajach Unii Europejskiej. Średnia w UE 40,35 37,5 36,5 35,2 34,3 17,0 18,7 30,6 Procent: Źródło: opracowanie własne na podstawie: Balcerzak-Paradowska i in., Przedsiębiorczość kobiet w Polsce, PARP 2011. Kraj: Portugalia Litwa Łotwa Austria Polska Malta Irlandia Na tle różnych regionów Polski Wielkopolska charakteryzuje się specyficznymi właściwościami. Województwo wielkopolskie pod względem powierzchni jest drugim co do wielkości, po województwie mazowieckim. W jego skład wchodzi 31 powiatów, 4 miasta na prawach powiatu oraz 109 miast, co czyni ten region najbardziej zurbanizowanym pośród innych52. Szacuje się, że w Wielkopolsce aktywnych jest 185 tysięcy przedsiębiorców53. Jest 52 Rocznik Statystyczny Województw, GUS 2013, s. 36. 52 to jeden z najmocniejszych gospodarczo regionów w Polsce. Wielkopolska charakteryzuje się dużą wydajnością w przemyśle, budownictwie, rolnictwie oraz znaczną ilością przedsiębiorczych ludzi (por. tabela 12). Tabela 12. Sytuacja gospodarcza Wielkopolski na tle Polski Wybrane wskaźniki Polska Województwo Wielkopolskie Przyrost naturalny na 1000 ludności 0,3 2,1 Produkt krajowy brutto na mieszkańca w 2009 roku, 35 210 37 424 w zł Produkcja sprzedana przemysłu na 1 zatrudnionego, 438 819 383 176 w zł Produkcja sprzedana budownictwa 442 718 394 783 na 1 zatrudnionego, w zł Przeciętne wynagrodzenie w sektorze 3 609 3 291 przedsiębiorstw Podmioty gospodarcze w rejestrze REGON na 10 1 013 1 101 tys. ludności Spółki handlowe z udziałem kapitału zagranicznego 19 18 na 10 tys. ludności Przeciętna powierzchnia użytków rolnych w 6,8 10,8 gospodarstwie, w ha Źródło: GUS, dane za 2011 r., zestawienie za: Przedsiębiorcy w Wielkopolsce…,op.cit., s. 7. Przedsiębiorczość w województwie wielkopolskim tworzona jest przez: 29,5 tys. spółek prawa handlowego, 24,4 tys. cywilnych, prawie 290 tys. osób fizycznych, które zarejestrowały działalność gospodarczą. W 2011 roku pracę na własny rachunek rozpoczęło 33,7 tys. osób, jednak w ciągu pierwszych trzech lat istnienia średnio co druga nowa firma zamyka działalność. Na terenie Wielkopolski istnieje 38 razy więcej podmiotów prywatnych niż publicznych. Pod koniec 2011 roku wśród 376 483 podmiotów gospodarczych, firmy prywatne stanowiły 366 760, podczas gdy w sektorze publicznych było to 9, 7 tys54. Zgodnie z danymi GUS aktywnych jest tylko połowa spośród wszystkich zarejestrowanych firm. Co więcej w 2010 roku wśród 187 179 podmiotów 96 % stanowiły mikrofirmy, najczęściej jedno, dwuosobowe55 . W 2005 roku w województwie wielkopolskim w rejestrze REGON było zarejestrowanych 9,4 % wszystkich podmiotów gospodarki zarejestrowanych w kraju, a w 2010 roku było to 9,54 %. Największa koncentracja firm występowała na terenie: Poznania i podregionu 53 Przedsiębiorcy w Wielkopolsce. Raport na temat wkładu przedsiębiorców w rozwój województwa wielkopolskiego. Prezentacje laureatów konkursu „Biznes. Dobry wybór”, grudzień 2012 r., s. 7, ze strony: www.przedsiebiorcytworza.pl, dostęp z dnia 5.11.2013 r. 54 Tamże. 55 Tamże. 53 poznańskiego, w podregionie kaliskim i pilskim. Najmniej podmiotów gospodarczychw podregionie konińskim56. W Wielkopolsce wśród 341 tys. zarejestrowanych przedsiębiorstw w 2005 roku, 94,45 % stanowiły firmy zatrudniające do 9 pracowników, 4,54 % były to przedsiębiorstwa małe, a 0,88 % średnie. We wspomnianym okresie (2000 do 2005 roku) obserwowano wzrost liczby podmiotów sektora MSP przy jednoczesnym spadku przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 250 pracowników. Według danych PARP w 2010 roku w Wielkopolsce działalność gospodarczą prowadziło 389 tys. przedsiębiorstw, mikroprzedsiębiorstwa stanowiły 94,5 %, małe- 4,57 % , a 0,81- średnie57. W Wielkopolsce w 2004 roku 46 % (97 326 osób) ogółu zarejestrowanych bezrobotnych stanowili mieszkańcy obszarów wiejskich, w tym kobiety 57,3% (55 817), a osoby pobierające zasiłek 13,7% (13 334 osób)”58. Wśród osób długotrwale bezrobotnych w 2007 roku dominowały kobiety (68 %), a najtrudniejsza sytuacja była w powiatach subregionu konińskiego: kolskim (73 %), słupeckim (70,6%) oraz konińskim (70,3 %). Rozwój gospodarczy w poszczególnych subregionach Wielkopolski jest zróżnicowany (por. tabela 13). Największą aktywnością gospodarczą cechuje się Poznań oraz obszary położone na wschód i zachód od niej, co jest efektem przebiegu korytarza paneuropejskiego (Berlin - Warszawa – Moskwa), południowe, a jeszcze bardziej północne obszary regionu zostają w pewnym stopniu zmarginalizowane [Bartkiewicz, 2011]. Tabela 13. Sfery gospodarki dominujące w subregionach Wielkopolski Subregion: Aglomeracja Poznańska Główne Miasto Poznań ośrodki gospodarcze: Południowa, południowo-wschodnia część województwa Wschodnia część województwa Północna część województwa Kalisz, Ostrów Wlkp., Leszno Konin Piła przemysł: górnictwo węgla - spożywczy, brunatnego, - włókienniczy, produkcja, Sfery produkcja energii odzieżowy, logistyka gospodarki: elektrycznej, - elektromaszynowy, hutnictwo aluminium produkcja, rolnictwo Źródło: opracowanie własne, na podstawie: Bartkiewicz P. [2010], Identyfikacja sytuacji gospodarczej Wielkopolski, s. 13-14, w: Wyrwicka M. K. (red.), Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. produkcja, usługi, instytucje otoczenia biznesu, nauki i kultury 56 Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013, http://www.wrpo.wielkopolskie.pl/files/119098800846fd08e8d0b75/WPRO%207.0%2029.08.07.pdf, dostęp dnia 22 marca 2013 r., s. 24. 57 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. Rozdział 8. Profile regionalne małych i średnich przedsiębiorstw, ze strony: www.parp.gov.pl, dostęp z dnia 20 maja 2014 roku. 58 Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013, s. 17, dane dotyczą roku 2004, http://www.wrpo.wielkopolskie.pl/files/119098800846fd08e8d0b75/WPRO%207.0%2029.08.07.pdf, dostęp dnia 22 marca 2013 r. 54 Działalność gospodarcza w Wielkopolsce skoncentrowana jest wokół aglomeracji poznańskiej oraz ośrodków subregionów. Najwięcej podmiotów gospodarczych rejestrowanych jest w Poznaniu, podregionie poznańskim, a najmniej w podregionie pilskim59. Dokonana przez Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego Analiza SWOT w następujący sposób ocenia silne i słabe strony gospodarki i jej otoczenia w regionie (tabela 14). Tabela 14. Silne i słabe strony gospodarki województwa wielkopolskiego GOSPODARKA I JEJ OTOCZENIE - wysoki w skali kraju poziom PKB per - zróżnicowany wewnętrznie poziom PKB capita - dysproporcje potencjału i aktywności gospodarczej poszczególnych części województwa - zróżnicowana i dynamiczna gospodarka, o niski poziom powiązań kooperacyjnych oraz powiązań dużym potencjale nauki z gospodarką - stosunkowo duża odporność na czynniki - niewystarczająca trwałość MSP zewnętrzne - duże potencjał i wysoka aktywność MSP - ograniczona oferta sfery B+R i jej powiązania z gospodarką - duże zaangażowanie kapitału niewystarczająca innowacyjność oraz mała liczba zagranicznego patentów i wynalazków - dobry klimat dla innowacji oraz - przewaga absorpcji innowacji nad ich kreacją aktywność samorządów w tym zakresie - niewystarczająca infrastruktura badawcza - duży potencjał naukowobadawczy - stosunkowo wysoki udział sektorów - niski poziom nakładów na badania i rozwój, szczególnie ze strony przedsiębiorstw kreatywnych niewystarczająca i rozproszona oferta otoczenia biznesu - stosunkowo wysoka atrakcyjność - energochłonność i materiałochłonność inwestycyjna - ograniczona oferta instrumentów finansowych - wykwalifikowane zasoby i niskie koszty - niski stopień wykorzystania technologii komunikacyjnych pracy i innowacyjnych przez przedsiębiorstwa - Międzynarodowe Targi Poznańskie Źródło: Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Strategia Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 r., s. 51, ze strony: www.umww.pl, dostęp z dnia 15 lutego 2014 r. Z analizy danych wynika, że w Wielkopolsce istnieje wysoka aktywność sektora MSP, a także jego duży potencjał. Jednak małe i średnie przedsiębiorstwa charakteryzują się niską trwałością, co może wskazywać na istnienie niewystarczającego wsparcia. Wśród zjawisk negatywnych dla przedsiębiorczości w Wielkopolsce wymienić można także: słabą aktywność instytucji otoczenia biznesu, mała liczebność firm wysokiej technologii (high-tech), mała liczba przedsiębiorstw na obszarach wiejskich, niska innowacyjność, niewielkie wykorzystanie technologii wytworzonych w regionie przez miejscowe jednostki badawcze, niedostateczne wyposażenie kapitałowe firm, słabe powiązania między przedsiębiorstwami, wysokie koszty własne, niska rentowność [Bartkiewicz, 2011, s. 17]. 59 Podregiony NUTS 3, dane- rok 2007, za: Bartkiewicz P. [2010], Identyfikacja Sytuacji gospodarczej Wielkopolski, op. cit. 55 Istotna jest jeszcze inna ważna, z podjętej perspektywy, refleksja na temat słabych stron regionu, jaką jest niekorzystna pozycja kobiet na rynku pracy. Ponadto wskazuje się na: - spadek populacji w wieku produkcyjnym, - wzrost populacji w wieku poprodukcyjnym, - niedostosowanie do potrzeb oferty edukacyjnej - brak spójnej polityki prorodzinnej. W Wielkopolsce kobiety w liczbie 1 739,6 tys. stanowią 51,5% populacji województwa. Wskaźnik feminizacji kształtuje się na poziomie 106,1 (w kraju- 106,9, w Unii Europejskiej 105,2) utrzymując się od kilku lat prawie na niezmienionym poziomie60. W miastach Wielkopolski na 100 mężczyzn szacuje się 111 kobiet, a na wsiach 101. Oznacza to, że w miastach zamieszkuje 52,5 % kobiet, a na wsiach 50,1 %61. Wśród bezrobotnych w regionie poznańskim najliczniejszą grupę stanowią kobiety, absolwenci oraz niepełnosprawni. Są to grupy największego ryzyka, wokół których koncentrować powinno się wsparcie, zwłaszcza, że są to osoby w wieku produkcyjnym. Statystyki z 2005 roku pokazują, że na 100 kobiet w wieku produkcyjnym przypadało 62,5 kobiet w wieku nieprodukcyjnym oraz na 100 mężczyzn w wieku produkcyjnym 47,2 mężczyzn w wieku nieprodukcyjnym (por. tabela 15). Tabela 15. Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w 2005 r. Wielkopolska Polska Kobiety 62,5 65,6 Mężczyźni 47,2 47,6 Źródło: Badania własne na podstawie danych GUS, Kobiety w Polsce, 2007 r., s. 60 Różnice pomiędzy liczbą pracujących mężczyzn i kobiet wynikają z krótszego życia mężczyzn, co skutkuje nadwyżką liczby kobiet nad liczbą mężczyzn w ostatnich latach okresu produkcyjnego. Przeciętne trwanie życia w województwie wielkopolskim szacuje się na 79,2 dla kobiet oraz 71,3 dla mężczyzn62. Wskaźnik zatrudnienia w Wielkopolsce wynosi 39,2 % dla kobiet oraz 53,2 % dla mężczyzn63. Wskaźnik zatrudnienia obrazuje udział pracujących w liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej. W grupie kobiet jest on prawie o 1/4 niższy w porównaniu z tym, jak to jest w przypadku mężczyzn. Badając publikowane dane należy stwierdzić, że wielkopolskie kobiety przedsiębiorcze nie są przedmiotem szczególnej uwagi, rzadko wyróżniane są w statystykach i w związku z tym istnieje mało danych na temat firm, które zarządzane są przez właścicielki. Brakuje informacji na temat kobiet przedsiębiorczych w poszczególnych województwach, w tym również 60 Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013, s. 12, http://www.wrpo.wielkopolskie.pl/files/119098800846fd08e8d0b75/WPRO%207.0%2029.08.07.pdf, dostęp dnia 22 marca 2013 r. 61 Kobiety w Polsce, GUS, 2007 r., s 56., ze strony stst.gov.pl, dostęp z dnia 18.02.2014 r. 62 Przeciętne trwanie życia dla osób wieku 0 lat w 2005 roku, za: Kobiety w Polsce, GUS, 2007 r., s 71., ze strony stst.gov.pl, dostęp z dnia 18.02.2014 r. 63 Wskaźnik zatrudnienia według płci i województw w IV kwartale 2005 r., za: Kobiety w Polsce, op. cit., s. 166. 56 w województwie wielkopolskim. Dostępne dane najczęściej dotyczą całej Polski (np. „Przedsiębiorczość kobiet”- Raport PARP 2011 r.) lub nie uwzględniają płci, traktując przedsiębiorców jako jednorodną grupę. Z danych rejestru REGON wynika, że na terenie Wielkopolski istnieje 91.653 aktywnych podmiotów gospodarczych prowadzonych przez osoby fizyczne - kobiety. Najczęściej są to mikroprzedsiębiorstwa, w tym w zdecydowanej większości takie, które nie zatrudniają pracowników [por. tabela 16]. Tabela 16. Wielkopolskie przedsiębiorstwa prowadzone przez kobiety według wielkości Wielkość Mikro W tym: samozatrudnienie Małe Średnie Duże Ogółem: przedsiębiorstwa: 90629 73774 985 39 0 91653 Liczba: 98,9 80,5 1,1 0,0 0,0 100 Procent: Źródło: opracowanie własne na podstawie danych rejestru REGON, data opracowania: październik 2013 r. Kobiety prowadzące własną działalność gospodarczą w Wielkopolsce są najczęściej w wieku pomiędzy 30 a 59 rokiem życia. W tej grupie najliczniej występują osoby pomiędzy 30 a 39 rokiem życia [tabela 17.]. Tabela 17. Kobiety prowadzące w Wielkopolsce działalność gospodarczą jako osoby fizyczne według wieku. 18- 29 30- 39 40- 49 50- 59 60 i więcej Wiek: Ogółem: 8863 24318 22350 21340 14782 91653 Liczba: 9,7 26,5 24,4 23,3 16,1 100 Procent: Źródło: opracowanie własne na podstawie danych rejestru REGON, data opracowania: październik 2013 r. Kobiety prowadzące działalność gospodarczą to najczęściej mieszkanki wsi (ok. 32 %) oraz dużych miast (ok. 24 %) (por. tabela 18). Tabela 18. Kobiety prowadzące działalność gospodarczą w Wielkopolsce według miejsca zamieszkania Miasto Wieś od 10 do 50 od 50 do 200 powyżej 200 Ogółem: do 10 tys. tys. tys. tys. 29267 7827 18367 13823 22369 91653 Liczba: 31,9 8,5 20,0 15,1 24,4 100 Procent: Źródło: opracowanie własne na podstawie danych rejestru REGON, data opracowania: październik 2013 r. Miejsce zamieszkania: Można zatem powiedzieć, ze Wielkopolanka prowadząca własną firmę to najczęściej kobieta pomiędzy 30 a 60 rokiem życia, właścicielka mikroprzedsiębiorstwa, w którym pracuje samodzielnie. Zwykle zamieszkuje na wsi lub w dużym mieście – Poznaniu. 57 Jak wynika z Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007 - 2013 w Wielkopolsce działa około 100 instytucji wspierających rozwój przedsiębiorczości. Przede wszystkim są to: izby gospodarcze, ośrodki informacji gospodarczej, inkubatory przedsiębiorczości, ośrodki innowacji i technologii, ośrodki doradcze, instytucje finansowe. Placówki te prowadzą działalność: informacyjną, szkoleniową, doradczą, polegającą na współpracy z uczelniami i ośrodkami naukowo-badawczymi. Nie zawsze działalność wspierająca odpowiada potrzebom przedsiębiorców, do czego miedzy innymi przyczynia się zlokalizowanie instytucji wspierających wyłącznie w Poznaniu. Wśród wniosków płynących z ogólnopolskich badań, wsparcie przedsiębiorców nie jest zbyt powszechnie wykorzystywane64. W roku 2010 zaledwie 1 % firm skorzystało ze wsparcia specjalistycznych organizacji, nie uwzględniając szkoleń. Wiąże się to z relatywnie małą liczbą organizacji udzielających wsparcia – 735, najczęściej o charakterze lokalnym lub regionalnym65. Badania, które objęły głównie studentów ostatnich lat studiów oraz absolwentów, wskazują że istnieje rozbieżność pomiędzy potrzebami beneficjentów a udzielanym wsparciem. Potencjalni przedsiębiorcy oczekują przede wszystkim początkowego finansowania biznesu, transferu know-how oraz pomocy w załatwianiu spraw formalnych, podatkowych i prawnych. Brakuje najbardziej wsparcia o charakterze kompleksowym oraz związanego z finansowaniem66. Ponadto organizacje udzielając wsparcia rzadko kiedy dokonują pomiarów jego skuteczności (tylko 50 %), co może skutkować niską jego efektywnością. Wśród działań wspierających, których faktycznie potrzebują przedsiębiorcy wymienia się następujące67: - wsparcie doradcze przez doświadczonych biznesmenów (np. program „Mentor”), - tworzenie internetowej społeczności przedsiębiorców, w celu wymiany informacji i tworzenia sieci nieformalnych kontaktów („networking”), - odciążenie od biurokracji przez zapewnienie szerokiego zakresu wsparcia: księgowego, podatkowego, prawnego, sprawozdawczego, IT, czy też umożliwienia załatwiania większości spraw zdalnie i wycofanie koniczności podawania tych samych informacji do wielu różnych urzędów), - wsparcie finansowe, w postaci reinwestycji środków (inwestycje kapitałowe zamiast bezzwrotnych dotacji) oraz inwestycje w tworzenie infrastruktury otoczenia biznesu. Niezbędne jest zwiększenie zakresu, ilości oraz skuteczności wsparcia. Skuteczne wsparcie to takie, które umożliwi firmom odniesienie sukcesu na rynku. Zakres wsparcia, jakim zainteresowane są firmy, to wsparcie całościowe, kompleksowe, udzielane w jednym miejscu. Ważne jest także, by wsparcie to docierało do jak największej liczby osób. Wymienione formy wsparcia odnoszą się do wszystkich przedsiębiorców i nie uwzględniają ich płci. Wśród tworzonych rekomendacji zmian wydzielić można trzy grupy 64 Jak wspierać rozwój przedsiębiorczości? Badanie mechanizmów wsparcia rozwoju przedsiębiorczości w Polsce oraz rekomendacje ich zmian, Dobrowolski P. (red.), Fundacja Initium, Warszawa 2011, ze strony: http://www.fundacjainitium.pl/uploads/file/Badanie_mechanizmow_wsparcia_rozwoju_przedsiebiorczosci_w_P olsce_final.pdf, dostęp z dnia 30.09.2013 r. 65 Tamże, s. 4. 66 Tamże, s. 5 i 6. 67 Tamże, s. 5 i 6. 58 działań: 1) skierowane do ogółu przedsiębiorców, 2) indywidualne wsparcie kobiet, 3) ułatwienie godzenia obowiązków rodzinnych i zawodowych kobiet. Relacje pomiędzy nimi przedstawiono na rysunku 4. Rysunek 4. Obszary wsparcia przedsiębiorczości kobiet Źródło: opracowanie własne. Polityka wspierania ogółu małych i średnich przedsiębiorstw polega w głównej mierze na takich działaniach jak68: - ograniczenie barier administracyjno – biurokratycznych, - ograniczenie barier finansowych, - rozwój inkubatorów przedsiębiorczości, - budowanie kompetencji przedsiębiorców. Wsparcie indywidualne kobiet, to kolejny obszar rekomendacji zmian. Przejawia się w takich działaniach jak69: 1) Zindywidualizowane wsparcie dla kobiet przedsiębiorców w formie: - mentoringu, - coachingu, - klubów/grup wsparcia (sieci kontaktów). 2) Zindywidualizowana edukacja szkolna, ukierunkowana na rozwój cech i postaw przedsiębiorczych, odchodzenie od stereotypów i promowanie kobiet w rolach pracodawców, menedżerów i właścicielek. Kobiety przedsiębiorcze w zależności od sytuacji rodzinnej będą także potrzebować szczególnej formy wsparcia indywidualnego- ułatwienia godzenia obowiązków rodzinnych i zawodowych: 68 69 Na podstawie, Przedsiębiorczość kobiet w Polsce, 2011 r., Raport PARP, s. 11, 12, 13. Tamże. 59 1) Rozwój usług społecznych - różnych form pozarodzinnej opieki nad dziećmi (żłobki, przedszkola): - uelastycznie zasad funkcjonowania do potrzeb korzystających, - wsparcie w ponoszeniu kosztów opieki nad dziećmi. 2) Rozwój usług opiekuńczo-wychowawczych, kulturalno-rekreacyjnych dla dzieci w wieku szkolnym (opieka pozalekcyjna nad dziećmi w wieku szkolnym i gimnazjalnym) 3) Świadczenia społeczne dla kobiet w okresie zaprzestania pracy w powodu ciąży i macierzyństwa 4) Działania bezpośrednie na rzecz kobiet-przedsiębiorców w zakresie uprawnień związanych z macierzyństwem - prowadzenie urlopu macierzyńskiego i wychowawczego 5) Zachęty do testowania pomysłów na biznes przez kobiety podczas urlopu wychowawczego 6) Rozwój opieki nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi (specjalistyczne placówki) 7) Działania na rzecz zmiany stereotypów: - kampanie medialne, - programy edukacyjne i wychowawcze, - poradnictwo rodzinne na rzecz większego zaangażowania ojców. Potrzeby kobiet-przedsiębiorców zostały uwzględnione w nowelizacji ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych z 1 września 2013 roku. Z urlopu wychowawczego mogą korzystać nie tylko osoby zatrudnione w ramach stosunku pracy, ale także pracujące na własny rachunek. Składki, emerytalne, rentowe za osoby sprawujące opiekę nad dzieckiem będą opłacane z budżetu państwa70. Rodzic korzystający z urlopu wychowawczego unika w ten sposób przerwy w ubezpieczeniu, a urlop ten wlicza się w okres zatrudnienia i zwiększa wysokość przyszłej emerytury71. Kobiety prowadzące działalność gospodarczą mogą także pobierać zasiłek macierzyński72. Przysługuje on osobom opłacającym składki ZUS na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe. Co ciekawe przedsiębiorca nie ma obowiązku zawieszania działalności gospodarczej w okresie pobierania świadczeń z ZUS. Poza tym okres pobieranie zasiłku nie różni się w przypadku pracowników najemnych i przedsiębiorców. Okres zasiłkowy odpowiada urlopowi macierzyńskiemu, który przy urodzeniu jednego dziecka wynosi w wymiarze podstawowym 20 tygodni, dodatkowemu urlopowi macierzyńskiemu, który wynosi 6 tygodni oraz urlopowi rodzicielskiemu (26 tygodni). Warto wspomnieć, że kobieta zobowiązana jest do wykorzystanie 14 tygodni urlopu, a pozostałą części (38 tygodni) ma prawo przekazać ojcu dziecka. Niezależnie od decyzji matki ojciec dziecka ma prawo skorzystać z urlopu ojcowskiego, w trakcie którego pobierać może zasiłek macierzyński pod warunkiem opłacania przez niego składek na ubezpieczenie chorobowe. Reprezentatywne badania Centrum Badania Opinii Społecznej przeprowadzone w grupie polskich kobiet pokazują, że ponad połowa badanych wolałaby prowadzić własną firmę niż pracować najemnie73. Najczęściej wymienianym powodem braku decyzji o założeniu własnego przedsiębiorstwa były: 70 Dz.U. 2013 poz 983, ze strony: www.sejm.gov.pl, dostęp: 12.12.2013 r. Urlop wychowawczy a działalność gospodarcza, ze strony: zus.pox.pl, dostęp: 14.01.2014 r. 72 Por. Zasiłek macierzyński. Prawo do zasiłku., (red.) Departament Zasiłków, ze strony: www.zus.pl, 73 CBOS, Kobiety jako przedsiębiorcy- fakty i stereotypy. 2007 rok, za: Lisowska E., Kasprzak R., Zarządzanie mikroprzedsiębiorstwem. Podręcznik dla przedsiębiorczej kobiety…, op. cit., s. 225- 324. 71 60 - brak środków finansowych na rozpoczęcie działalności, - zbyt duże ryzyko, - zbyt skomplikowane formalności. Większość respondentek twierdziła, że najbardziej potrzebuje pomocy finansowej, jednak zapytane o to, czy rozważały możliwość zaciągnięcia pożyczki na rozpoczęcie własnej działalności 65 % nie brała takiej ewentualności pod uwagę. Jako przyczynę podawano zbyt duże ryzyko, związane z brakiem możliwości późniejszej spłaty. Kobiety zostały też zapytane o nazwy organizacji, które pomagają osobom rozpoczynającym działalność gospodarczą. Najczęściej wybierana odpowiedź, świadczy o tym, że nie słyszały lub trudno im powiedzieć, czy słyszały o takich instytucjach. Poza tym organizacją wspierającą przedsiębiorców w opinii respondentek były powiatowe urzędy pracy. Powiatowe urzędy pracy są postrzegane jako źródło rzetelnych informacji, podobną funkcję pełnią urzędy gminy. 61 3. Metody wspierania przedsiębiorczości kobiet w świetle badań własnych 3.1 Model strukturalny metod Na potrzeby rozważań niniejszej pracy sklasyfikowano czynniki, które ułatwiają kobietom prowadzenie przedsiębiorstw i utworzono pięć kategorii metod wsparcia (rys. 5). Metoda to sposób postępowania dla osiągnięcia określonego celu. Celem zaś jest udzielanie pomocy w zakładaniu i prowadzeniu własnego przedsiębiorstwa. Rysunek 5. Zestawienie metod wspierania przedsiębiorczości kobiet. Źródło: badania własne. W ramach utworzonego modelu wyróżniono zarówno metody mające charakter uniwersalny, jak i takie, które dotyczą wyłącznie przedsiębiorczości kobiet. Takie specyficzne sposoby oddziaływania odnaleźć można w ramach kategorii wsparcia społeczno-kulturowego oraz instytucjonalnego. Zaprezentowane na rysunku 5 metody wspierania przedsiębiorczości kobiet tworzą kategorie, które nie mają całkowicie rozłącznego charakteru. Nie można zatem wyróżnić sztywnych granic pomiędzy prowadzonymi przez nie działaniami. Takie ujęcie pozwala 62 jednak pokazać różnorodne źródła, z jakich czerpać mogą wsparcie osoby zakładające i prowadzące przedsiębiorstwa. W dalszej części tego rozdziału rozwinięto i objaśniono każdą spośród pięciu kategorii utworzonego modelu strukturalnego wyżej wymienionych metod. 3.1.1 Wparcie doradczo-szkoleniowe Współczesna polska gospodarka ewoluuje w kierunku opartej na wiedzy. Tradycyjne sektory zastępowane zostają przez sektor usług i nowych technologii, co wymaga ciągłego uaktualniania kwalifikacji zawodowych. W przypadku kobiet-przedsiębiorców posiadających małe dzieci może być to utrudniane z powodu braku czasu lub problemów z zapewnieniem im opieki. Dlatego istotne jest ustalenie wagi poszczególnych metod wsparcia doradczoszkoleniowego. Kobiety zakładające i prowadzące przedsiębiorstwo potrzebują wiedzy i umiejętności, które zdobyć mogą na różnych etapach swojego życia, i które dotyczą wielu odmiennych obszarów (por. rys. 6). METODY WSPARCIA MSP DORADCZOSZKOLENIOWE PORADY PRAWNE SZKOLENIA BRANŻOWE EDUKACJA SZKOLNA W ZAKRESIE PROGR. POMOCY UE Z ZAKR. ZAKŁADANIA FIRMY Z ZAKR PROWADZENIA FIRMY: KIER. STUDIÓW, SPECJALNOŚCI W ZAKR. INWESTYCJI INFRASTRUKTURALNYCH Z ZAKR. STRATEGII EKSPORTOWEJ PODEJMOWANIE PRAKTYK ZAWODOWYCH W ZAKR. POMOCY PUBLICZNEJ Z ZAKR. WDRAŻANIA NOWYCH TECHNOLOGII W ZAKRESIE B+R ORAZ NOWYCH TECHNOLOGII Z ZAKR. KOMPETENCJI SPOŁECZNYCH W ZAKR. DOTOWANIA STANOWISK PRACY Z ZAKR. UMIEJĘTNOŚCI BIZNESOWYCH W ZAKR. PRAWA PODATKOWEGO Rysunek 6. Doradczo-szkoleniowe metody wspierania przedsiębiorczości kobiet. Źródło: badania własne Metody wspierania przedsiębiorczości z perspektywy doradztwa i szkoleń obejmują: - porady prawne w zakresie: - Unii Europejskiej, - inwestycji infrastrukturalnych, 63 - pomocy publicznej, poznania i rozwoju nowych technologii, dotowania stanowisk pracy, prawa podatkowego. szkolenia branżowe z zakresu: zakładania i prowadzenia firmy, strategii eksportowej, wdrażania nowych technologii, obsługi aparatury, nowych trendów, kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych. wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej : z zakresu prowadzenia własnej firmy (np. kierunek studiów, specjalność związana z zakładaniem i prowadzeniem firmy), - z zakresu własnej branży (np. ukończenie technikum krawieckiego i praca jako krawcowa), - udział w targach i/lub wystawach. Na najwcześniejszym etapie, kiedy najczęściej dopiero tworzą się postawy przedsiębiorcze kompetencje nabywane są poprzez edukację szkolną i dotyczą dwóch obszarów prowadzenia firmy oraz własnej branży. Inicjowanie oraz rozwijanie działalności będzie zależało od umiejętności korzystania z porad prawnych oraz różnego typu szkoleń. W Wielkopolsce stosunkowo niewiele działań doradczo-szkoleniowych uwzględnia specyfikę przedsiębiorczości kobiet. Na przykład Polska Fundacja Przedsiębiorczości nie prowadzi na obszarze Wielkopolski działań skierowanych tylko do kobiet, a wsparciem finansowym i szkoleniowo-doradczym objęte są zarówno kobiety, jak i mężczyźni zgodnie z zasadą równości szans74. Podobnie Ośrodek Doradczo-Szkoleniowy działający przy Urzędzie Miasta Poznania zajmuje się organizacją i prowadzeniem różnorodnych programów wsparcia dla osób planujących rozpoczęcie działalności gospodarczej i nie prowadzi działań przeznaczonych tylko dla kobiet. Nie są także prowadzone statystyki dotyczące podziału według płci osób korzystających z tych usług75. 3.1.2 Wsparcie finansowe Wsparcie finansowe mikro, małych i średnich przedsiębiorstw podzielić można na trzy grupy: związane z rynkiem finansowym, administracyjne, środki pomocowe (por. rys. 7). W strukturze finansowania przedsiębiorstw tej wielkości, poza kapitałem własnym, istotną rolę odgrywa finansowanie obce. Chodzi tu o kredyty bankowe, leasing, factoring. Uzyskanie kredytu bankowego związane może być z uzyskaniem poręczeń i gwarancji kredytowych. Szczególną rolę w strukturze kapitału zajmują venture capital oraz aniołowie biznesu. 74 Informacja uzyskana z Polskiej Fundacji Przedsiębiorczości, Dział Szkoleń i Doradztwa, maj, 2014 r. Informacje uzyskane z Ośrodka Doradczo-Szkoleniowego, Wydziała Działalności Gospodarczej i Rolnictwa, Urząd Miasta Poznania, maj, 2014 r. 75 64 METODY WSPARCIA MSP FINANSOWE ZWIĄZANE Z RYNKIEM FINANSOWYM ŚRODKI POMOCOWE ADMINISTRACYJNE KREDYTY (PREFERENCYJNE), POŻYCZKI DOTACJE PORĘCZENIA, GWARANCJE ULGI PODATKOWE PROGRAMY BEZZWROTNE (KAPILAŁ LUDZKI) PR. ZWROTNE LUB CZĘŚCIOWO ZWROTNE (JESSICA. JEREMIE, JASPERS) LEASING, FACTORING ZWOLNIENIA PODATKOWE FUNDUSZE POŻYCZKOWOPORĘCZENIOWE UMORZ. LUB ZANIECH. NALEŻNOŚCI NIE PODATKOWYCH (ZUS) FUNDUSZE INWESTYCYJNE VENTURE CAPITAL, ANIOŁOWIE BIZNESU Rysunek 7. Finansowe metody wspierania przedsiębiorczości kobiet. Źródło: badania własne. Wśród opracowań na temat finansowego wsparcia przedsiębiorczości na uwagę zasługują zwłaszcza opracowania T. Łuczki [por. Łuczka 2007, Łuczka 2001, Łuczka 2013]. Wsparcie finansowe dla przedsiębiorstw oferuje między innymi Poznański Fundusz Poręczeń Kredytowych, który od 1999 roku prowadzi program wspieranie przedsiębiorstw z sektora MSP. Działalność Funduszu, co do zasady ogranicza się do terenu Wielkopolski. Adresatem działań Spółki są przedsiębiorcy (zarówno kobiety jak i mężczyźni) prowadzący działalność przynajmniej od sześciu miesięcy. Ponadto Fundusz prowadzi działania w zakresie: przygotowania biznesplanów, sporządzania studiów wykonalności projektów inwestycyjnych, przygotowania dokumentacji kredytowej w części finansowej oraz merytorycznej, kojarzenia partnerów biznesowych i transferu usług oraz technologii, przygotowywania programów naprawczych i restrukturyzacyjnych. Niestety nie jest możliwe określenie, jaki odsetek korzystających z usług Funduszu stanowią kobiety, gdyż Fundusz nie prowadzi żadnych statystyk na ten temat. Jak twierdzą przedstawiciele Funduszu dzieje się tak ponieważ „płeć klientów nie ma wpływu na możliwość korzystania usługi”76. Projekty dotacyjne w Wielkopolsce prowadzone są m.in. przez stowarzyszenia i fundacje np. Ostrowskie Centrum Wspierania Przedsiębiorczości. Są to działania jednakowo skierowane do kobiet i mężczyzn77. 76 Informacje uzyskana od Kierownika Zespołu Obsługi Klienta, Poznański Fundusz Poręczeń Kredytowych, Poznań, Al. Karola Marcinkowskiego 20. 77 Informacje uzyskane z Ostrowskiego Centrum Wspierania Przedsiębiorczości, maj 2014 r. 65 W ramach środków pomocowych wymienia się fundusze strukturalne, czyli zasoby finansowe Unii Europejskiej, z których udzielana jest pomoc ukierunkowana na usprawnienie gospodarki krajów członkowskich. Ich zadaniem jest zwiększenie spójności ekonomicznej i społecznej, w tym promowanie równego traktowania kobiet i mężczyzn. Zasady korzystania ze funduszy strukturalnych UE udostępniane są przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego78 (www.mrr.gov.pl), PARP (www.parp.gov.pl) oraz urzędy marszałkowskie poszczególnych województw. Przedsiębiorczość na terenie konkretnych województw wspierana jest przez środki w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych [Cieślik, 2010]. Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny to program rozwoju, w ramach którego o dotacje Unii Europejskiej mogą ubiegać się podmioty z województwa wielkopolskiego. Jednym z jego priorytetów jest wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw. Programy bezzwrotne- programem takim jest Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata 2007-2013. W ramach działania 6.3 – „Wsparcie oraz promocja przedsiębiorczości samozatrudnienia” można liczyć na następujące formy pomocy: - doradztwo i szkolenia, - przyznanie środków finansowych na rozwój przedsiębiorstwa, - wsparcie pomostowe. Programy zwrotne lub częściowo zwrotne: - JEREMIE to program działający w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, na poziomie regionalnym i krajowym. Celem tej inicjatywy jest dostarczenie finansowania dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w postaci mikrokredytów, kapitału podwyższonego ryzyka, kredytów i gwarancji. Działania ukierunkowane są na wspieranie nowych przedsiębiorstw, transferu technologii i innowacji79. W Wielkopolsce pożyczki na rozwój firmy w ramach inicjatywy JEREMIE udzielają stowarzyszenia i fundacje, na przykład Ostrowskie Centrum Wspierania Przedsiębiorczości80. - JESSICA to przedsięwzięcie, którego celem jest wspieranie projektów realizowanych w ramach planów rozwoju miejskiego. Beneficjenci mają dostęp do korzystnych kredytów, środków kapitałowych i gwarancji81. - JASPERS to wsparcie o charakterze infrastrukturalnym, do którego kwalifikują się duże projekty. Wsparcie ma charakter pomocy w przygotowaniu projektów ubiegających się o fundusze strukturalne oraz z Funduszu Spójności. 78 Obecnie Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju (od 27.11.2013), strona internetowa: www.mir.gov.pl. Programy Unii Europejskiej wspierające MŚP. Przegląd głównych możliwości finansowania dostępnych dla europejskich MŚP, listopad 2009, s. 14, ze strony: www.kpk.gov.pl 80 Informacje uzyskane z Ostrowskiego Centrum Wspierania Przedsiębiorczości 81 Inicjatywy wspólnoty (Jaspers, Jessica, Jeremie), na stronie: www.funduszeeuropejskie.gov.pl, dostęp z dnia 8.03.2014 r. 79 66 3.1.3 Wsparcie instytucjonalne Wsparcie sektora MSP dokonywać się może za sprawą licznych instytucji lub inicjatyw (w tym tzw. instytucji otoczenia biznesu) (por. rys 8.). Można wyróżnić dwie grupy ich działań: - na rzecz MSP (np. doradztwo, szkolenia, działalność finansowa), - pośrednio uwzględniające potrzeby MSP, ale nie działające wyłącznie w celu świadczenia usług dla nich (np. oferta przedszkoli). Jak wynika z badań działalność instytucji otoczenia biznesu nie jest powszechnie znana [Ragin–Skorecka, Grzelczak, 2011]. Ważne jest zatem informowanie o ich roli we współczesnej gospodarce oraz promowanie prowadzonej przez nie działalności. Rysunek 8. Metody wspieranie przedsiębiorczości kobiet ze strony instytucji/ inicjatyw. Źródło: badania własne. Inkubatory przedsiębiorczości to zorganizowane kompleksy gospodarcze, posiadające ofertę lokalową i usługi wspierające małe i średnie firmy. Specyficznym rodzajem inkubatorów przedsiębiorczości jest akademicki inkubator przedsiębiorczości82, który został odkryty pod koniec lat 90-tych. Stanowi on przedłużenie procesu dydaktycznego i umożliwia weryfikację zdobytej wiedzy. Inkubatory takie tworzone są przy uczelniach jako jednostka ogólnouczelniana i prowadzą działalność usługową, szkoleniową oraz naukową. Ich działalność skierowana jest do studentów, absolwentów oraz młodych pracowników naukowych. W szczególny sposób inkubatory akademickie koncentrują się na fazie preinkubacji, a więc poza promowaniem przedsiębiorczości, prowadzeniem szkoleń 82 Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć.[2005], red. K.B. Matusiak, PARP, Warszawa., ze strony: www. parp. gov.pl , s. 13-15, dostęp z dnia 4.10.2013 r. 67 i doradztwem przeprowadzają analizę potencjału rynkowego przedsięwzięć, organizują konkursy biznesplanów. Akademickie inkubatory przedsiębiorczości oferują opiekę merytoryczną, finansową aż do momentu uzyskania przez firmę samodzielności (zwykle nie dłużej niż 3 lata). Szczegółowe działania obejmują najczęściej: - doradztwo w zakresie: tworzenia firmy, dostępu do środków z funduszy europejskich, prawa gospodarczego, opracowywania biznesplanów itp., - doradztwo technologiczne i patentowe, - dostęp do uczelnianych laboratoriów i aparatury badawczej, - pomoc w prowadzeniu księgowości, - dostęp do komputera, telefonu, urządzeń multimedialnych, - zwolnienie z konieczności uzyskiwania samodzielnej osobowości prawnej (zwolnienie z podatków i opłat). Obecnie w Wielkopolsce istnieje kilka preinkubatorów i inkubatorów przedsiębiorczości: w Poznaniu, Kaliszu, Ostrowie, Lesznie, Ostrzeszowie, Pile, Turku83. Preinkubator Akademicki UAM zajmuje się szkoleniami i warsztatami dla studentów, pracowników naukowych szkół wyższych miasta Poznania. Nie prowadzi natomiast działań skierowanych tylko do kobiet, stąd też trudno określić jaki procent korzystających jest płci żeńskiej84. Wsparcie oferowane przez Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości przy UAM i UE skierowane jest do każdej osoby chcącej spróbować swoich sił w biznesie bez względu na płeć. AIP w ramach działań na rzecz kobiet brał udział w akcji „Biurko dla Mamy”. Aktualnie w AIP korzystają ze wsparcia i prowadzą firmy 42 kobiety85. Działający w ramach Stowarzyszenia Ostrzeszowskie Centrum Przedsiębiorczości Inkubator Przedsiębiorczości prowadzi działalność skierowaną do kobiet- przedsiębiorców w postaci: pomocy w wypełnianiu wniosków PUP na rozpoczęcie działalności, pomocy w wypełnianiu druków deklaracji do ZUS i US, informacji na temat form opodatkowania, informacji o możliwości pozyskania środków unijnych na rozpoczęcie i rozwój działalności, prawno-administracyjne aspekty działalności gospodarczej, wynajem powierzchni do prowadzenia działalności gospodarczej itp. W roku 2013 z oferowanych usług skorzystało 80 kobiet86. Leszczyński Inkubator Przedsiębiorczości prowadzi liczne działania skierowane do ogółu przedsiębiorców, niezależnie od płci. Działające w jego ramach Leszczyńskie Centrum Biznesu zrealizowało w 2013 roku ogółem 130 usług informacyjnych, doradczych, finansowych, proinnowacyjnych, środowiskowych i inkubacji. Z usług tych skorzystało 36 kobiet. Ponadto uczestniczy w realizacji projektu „Moja firma z pożyczką”, który skierowany jest do osób planujących założyć własną firmę. W ramach tego projektu instytucja prowadzi bezpłatne szkolenia z formalno–prawnych aspektów zakładania i prowadzenia firmy oraz oferuje nisko oprocentowane pożyczki w kwocie do 50 000 zł na uruchomienie działalności gospodarczej. W projekcie w 2013 roku wzięło udział 219 osób, w tym 101 kobiet. Cyklicznie organizowany jest ponadto konkurs „Pomysł na biznes”. W zeszłorocznej edycji 83 Informator o instytucjach wspierających przedsiębiorczość. Województwo Wielkopolskie. Samorząd Województwa Wielkopolskiego. Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu, 2013 r. 84 Informacje uzyskane od Preinkubatora Akademickiego UAM, maj 2014 r. 85 Informacje uzyskane od Akademickiego Inkubatora Przedsiębiorczości w Poznaniu, maj 2014 r. 86 Informacje uzyskane od Inkubatora Przedsiębiorczości w Ostrzeszowie, maj 2014 r. 68 wzięło udział 20 osób, w tym 8 kobiet. W 2013 roku zorganizowano także debatę „Sukces jest kobietą” oraz szkolenie „Siła kobiecości”, ukierunkowane na zwiększanie skuteczności zawodowej i osobistej kobiet. W obu tych wydarzeniach brało udział około 30 kobiet87. Pilski Inkubator Przedsiębiorczości prowadzi działania i oferuje usługi skierowane jednakowo do wszystkich osób, niezależnie od płci, które chcą założyć działalność gospodarczą lub już ją prowadzą. W okresie od stycznia do maja 2014 roku ze wsparcia tej inicjatywy skorzystało: 31 kobiet - z doradztwa biznesowego w formie indywidualnych spotkań z doradcą biznesowym, 38 kobiet - z udziału w szkoleniu z rozpoczynania i prowadzenia działalności gospodarczej. Ponadto jedna kobieta korzysta aktualnie z usług preinkubacji, jedna wynajmuje powierzchnię biurową, na której prowadzi swoją działalność gospodarczą, a dwie kolejne złożyły wnioski o wynajem powierzchni biurowych88. Park technologiczny to organizacja zarządzana przez specjalistów, która promuje innowacje i konkurencje wśród przedsiębiorców i instytucji opartych na wiedzy. Słownik pojęć ekonomicznych definiuje park technologiczny jako „obszar zagospodarowany przez firmy badawcze i wysokiej technologii. Z reguły zakładany przez uniwersytet lub władze lokalne, położony w pobliżu wyższej uczelni”89 Parki technologiczne to kompleks gospodarczy, który wspomaga młode, innowacyjne, nastawione na rozwój produktów i metod przedsiębiorstwa z branży technologicznie zaawansowanych. Parki technologiczne umożliwiają przepływ wiedzy pomiędzy jednostkami naukowymi a przedsiębiorcami. Wyniki badań naukowych przekształcają w innowacje technologiczne90. Parki technologicznej najczęściej przyjmują postać spółki prawa handlowego, ale mają także inne formy prawne np. fundacja (Poznański Parki NaukowoTechnologiczny, powołany w ramach działalności statutowej i gospodarczej Fundacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza). Zakładane są przez samorząd terytorialny i/lub przedsiębiorstwa. Parkiem założonym przez konsorcjum firm jest prywatny park technologiczny Nikel Technology Park z Poznania. Korzyści, jakie wynikają z prowadzenia działalności na terenie Parku to91: - korzystanie (często na preferencyjnych warunkach) z nieruchomości i infrastruktury technologicznej parku, - dostęp do laboratoriów i aparatury badawczej, - transfer technologii, wykorzystanie rezultatów badań naukowych i prac rozwojowych w tworzeniu nowych produktów, - możliwość prowadzenia działalności gospodarczej, - dostęp do młodej, wykształconej kadry naukowej, - dostęp do usług doradczych, inwestycyjnych, księgowych, biurowych, - dostęp do usług towarzyszących (bankowe, informatyczne, medyczne, handlowe, socjalne) o wysokim standardzie. 87 Informacje uzyskane od Inkubatora Przedsiębiorczości w Lesznie, maj 2014 r. Informacje uzyskane od Pilskiego Inkubatora Przedsiębiorczości, czerwiec, 2014 r. 89 Słownik pojęć ekonomicznych, Seria Biznes. Biblioteka Gazety wyborczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, tom 10, s. 7. 90 Górak K., Co to są parki technologiczne?, ze strony: archiwum.parp.gov.pl. 91 Górak K., Co to są parki technologiczne? , s. 4, ze strony: archiwum.parp.gov.pl. 88 69 Parki przemysłowe jest to „zespół wyodrębnionych nieruchomości, w skład którego wchodzi co najmniej nieruchomość, na której znajduje się infrastruktura techniczna pozostała po restrukturyzowanym lub likwidowanym przedsiębiorcy, utworzony na podstawie umowy cywilnoprawnej, której jedną ze stron jest jednostka samorządu terytorialnego, stwarzający możliwość prowadzenia działalności gospodarczej przedsiębiorcom, w szczególności małym i średnim”92. Celem prowadzenia parków przemysłowych jest: przyciąganie inwestorów, zapewnienie miejsc pracy, skupienie rynkowo skutecznych firm, które wykorzystują nowoczesne technologie, amortyzowanie skutków restrukturyzacji tradycyjnych branż przemysłowych 93. Klaster jest to „grupa małych firm z podobnych branż połączona w celu działania jak jeden podmiot. Stworzenie klastera pozwala odnieść korzyść ze skali działania osiągalnej zazwyczaj tylko dla większych konkurentów. Koszty marketingowe można rozdzielić a towary kupić taniej. Istnieją też korzyści wynikające z działania w sieci, małe firmy mogą wymieniać doświadczenia i ustalać strategie.94” Członkami klastra są podmioty działające na rzecz rozwoju gospodarczego oraz co najmniej dziesięciu przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą na terenie jednego lub kilku sąsiednich województw. W ramach klastra co najmniej połowę funkcjonujących podmiotów stanowią przedsiębiorcy. Podmioty te są przestrzennie i sektorowo skoncentrowane, konkurują i współpracują w tych samych lub pokrewnych branżach. Działające w ramach klastra podmioty są powiązane siecią formalnych i nieformalnych relacji [za: Ładzińska-Depko, Sołtysiak, Wawrzyniak, 2010, s. 151]. Klastry określane są też jako silnie sformalizowana sieć powiazań z dominującą rolą przedsiębiorstw, w którym występuje partycypacja instytucji otoczenia biznesu i sektora nauki [Golińska, Pacholski, Wyrwicka, Fertsch, 2010]. Jaki podkreśla T. Łuczka w Polsce istnieje niezadowalający poziom inicjatyw klastrowych [Łuczka, 2011]. Dzieje się tak, ponieważ przedsiębiorcy nie dostrzegają korzyści z takiej współpracy oraz charakteryzują się autonomią i podejrzliwością. Niska kultura sieciowania przejawia się brakiem umiejętności zaufania instytucjom państwowym, samorządowym, branżowym, kontrahentom czy współpracownikom. Na terenie Wielkopolski zidentyfikowano aktualnie 17 klastrów: Klaster Informatyczny Południowej Wielkopolski, Klaster Poligraficzno-Reklamowy w Lesznie, Klaster Spożywczy Południowej Wielkopolski, Poznański klaster Metalowy, Leszczyński Klaster Budowlany, Pleszewski Klaster Kotlarski, Poznański Klaster Edukacyjny, Synerg IT Klaster Informatyczny, Wielkopolski Klaster Chemiczny, Wielkopolski Klaster Energii Odnawialnej, Wielkopolski Klaster Mebel Design, Wielkopolski Klaster Meblarski, Wielkopolski Klaster Medyczny, Wielkopolski Klaster Motoryzacyjny, Wielkopolski Klaster Teleinformatyczny, Wielkopolski Klaster Zaawansowanych Technik Automatyzacji ELPROTECH, Zachodni Klaster Tworzyw Sztucznych Plastpolis95. Zgodnie z uzyskanymi informacjami klastry nie 92 Agencja Rozwoju Przemysłu, definicja dostępna pod adresem: http://www.arp.com.pl/rpp/ Górak K., Co to są parki technologiczne?, ze strony: archiwum.parp.gov.pl. 94 Słownik pojęć ekonomicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, tom 9, s 141-142 95 Informator o instytucjach wspierających przedsiębiorczość. Województwo wielkopolskie. [2013], Samorząd Województwa Wielkopolskiego. Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu. 93 70 rozróżniają przedsiębiorców pod względem płci. Stąd też trudno uzyskać dane na temat ilości kobiet pracujących w klastrach96. Centra transferu technologii- to zróżnicowana organizacyjnie grupa jednostek doradczych, szkoleniowych, informacyjnych. Działalność ich odbywa się na styku nauki i biznesu a ich celem ma być adaptacja nowoczesnych technologii przez małe, średnie firmy97. Centrum transferu technologii tworzy się, aby poprzez sprzedaż lub nieodpłatnie przekazywać wyniki badań i prac do gospodarki. Tym samym stanowi ważny element polityki szkoły wyższej, który umożliwia otwarcie się uczelni na kontakty z praktyką. Uczelniane Centrum Innowacji i Transferu Technologii UAM nie prowadzi działań adresowanych tylko do kobiet98. Urzędy pracy to instytucje zajmujące się badaniem rynku pracy oraz wspieraniem bezrobotnych w poszukiwaniu zatrudnienia. Urzędy pracy dysponują dotacjami na rozpoczęcie działalności gospodarczej dla osób bezrobotnych. Po otrzymaniu środków beneficjent zobowiązany jest do prowadzenia przez rok jednoosobowej działalności gospodarczej99 Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi pełnią ważną rolę w procesie wspierania kobiet w aktywności zawodowej. Zachowanie równowagi pomiędzy życiem zawodowym i prywatnym w dużej mierze zależy od form dostępnej opieki nad dziećmi, zwłaszcza do trzeciego roku życia. Utrudniony dostęp do instytucji oferujących opiekę nad dziećmi w okresie od urodzenia do momentu rozpoczęcia nauki w szkole powodować będzie znaczne ograniczenie aktywności przedsiębiorczych kobiet. Przedszkole to zgodnie z definicją „placówka przeznaczona dla dzieci w wieku od 3 do 6 lat, wspomagająca indywidualny rozwój, zapewniająca opiekę odpowiednią do potrzeb dziecka oraz przygotowująca do nauki w szkole”100. Wychowanie przedszkolne obejmuje dzieci w wieku 3- 6 lat i oprócz przedszkoli może być realizowane w oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych, w zespołach wychowania przedszkolnego i punktach przedszkolnych101. Opieka nad dziećmi młodszymi (do 3 roku życia) może mieć formę: żłobka, klubu dziecięcego (tzw. kluby malucha), dziennego opiekuna lub niani. Żłobek to placówka, która oferuje opiekę nad dzieckiem od 20 tygodnia życia do 3 lat. Jest instytucją prowadzoną przez gminę (w postaci gminnych jednostek budżetowych, osoby fizyczne, prawne, jednostki nieposiadające osobowości prawnej, w tym pozarządowe. Wysokość opłaty ustalana jest przez podmiot, który żłobek stworzył. Czas oferowanej opieki nad dzieckiem z założenia wynosić ma 10 godzin dziennie, z możliwością jego wydłużenia102. 96 Na podstawie informacji uzyskanych z Klastra Poligraficznego- Reklamowego, w Lesznie, maj 2014 r. Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, Warszawa 2005, s. 21, ze strony: www.parp.gov.pl., ustawa z dn. 27.07.2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym. Dz. U., art. 86. 98 Na podstawie informacji uzyskanych Uczelniane Centrum Innowacji i Transferu Technologii UAM 99 Por.: zielonalinia.gov.pl 100 Źródło definicji: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół, Dz. U. Nr 61 poz. 624, z póź. zm. 101 Źródło: ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Dz. U. 2004 r., Nr 256, z późn. zm. 102 Polityka rodzinna, ze strony Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej: www.mpips.gov.pl 97 71 Klub dziecięcy to forma opieki przeznaczona dla dzieci w wieku 1 do 3 lat. Oferuje pomoc przez 5 godzin dziennie i maksymalnie 25 w ciągu tygodnia. Kluby dziecięce mogą być tworzone przez gminy lub przez osoby prywatne. Wysokość opłat ustala podmiot tworzący klub. Dzienny opiekun to jedna z form instytucjonalnej opieki nad dziećmi, która ma na celu zorganizowanie fachowej opieki nad małymi dziećmi (od 20 tygodnia do 3 lat) np. w gminach wiejskich, gdzie zamieszkuje niewielka liczba dzieci lub w dzielnicach dużych miast, gdzie nie ma rozbudowanej infrastruktury. Opieka ta oferowana jest na zasadzie pomocy sąsiedzkiej, w domu opiekuna. I jej zaletą jest to, ze nie wymaga tak dużych nakładów finansowych, jak utworzenie żłobka, czy klubu dziecięcego. Dziennego opiekuna po rozpisaniu konkursu wybiera wójt, burmistrz lub prezydent miasta, w odpowiedzi na zapotrzebowanie zgłoszone przez rodziców. Opłaty za pobyt i wyżywienie dziecka u dziennego opiekuna ponoszą rodzice, ale niekiedy gmina może określić warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia od ponoszenia opłat103. Niania sprawuje indywidualną opiekę nad dzieckiem w różnym wieku, w czasie ustalonym pomiędzy nią a rodzicami. Niania zatrudniana jest przez rodziców na podstawie umowy uaktywniającej, w formie pisemnej. Zgłoszenie jej oznacza opłacanie za nianie przez ZUS składek na ubezpieczenia społeczne (emerytalne, rentowe, wypadkowe) i zdrowotne104. W przypadku części kobiet aktywność zawodowa możliwa jest dzięki dostępności instytucji oferujących opiekę nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi. Zależne osoby bliskie to bowiem dla kobiet-przedsiębiorców nie tylko dzieci, ale także starsi członkowie rodziny i niepełnosprawni. Opieka nad nimi wiązać się będzie z problemami w godzeniu życia zawodowego i rodzinnego. Wyróżnić można następujące instytucje wspierające osoby starsze i ich opiekunów 105: - domy dziennego pobytu dla osób starszych, - pomoc instytucjonalna całodobowa w Domach Pomocy Społecznej, - hospicja stacjonarne i domowe, - zakłady opiekuńczo- lecznicze. - Dzienny Dom Pobytu Dla Osób Starszych to opieka dla osób w wieku emerytalnym, które wymagają wzmożonej opieki medycznej. Instytucja oferuje pomoc bez konieczności zmiany miejsca zamieszkania seniora. Dzięki temu umożliwia aktywność zawodową kobietom, które jednocześnie opiekują się schorowanymi, starszymi rodzicami. Domy Pomocy Społecznej zapewniają opiekę całodobową osobom w podeszłym wieku, które niezdolne są do samodzielnej egzystencji. Instytucja ta zapewnia pomoc materialną, bytową i opiekuńczą nie tylko osobom starszym, ale także niepełnosprawnym i wszystkim, którzy znajdują się w trudnej sytuacji życiowej, materialnej, mieszkaniowej106. 103 Informacja dotycząca instytucji dziennego opiekuna, na stronie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej: www.mpips.gov.pl. 104 Informacje ze strony Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, www.zlobki.mpips.gov.pl. 105 Raport. Instytucje wobec potrzeb osób starszych., Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2010, s. 85, W ramach projektu „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji”, ze strony: http://irss.pl. 106 Za: Zych A.[2001] Słownik Gerontologii Społecznej, Wydawnictwo Akademickie Żak. 72 Zakład Opiekuńczo-Leczniczy to zakład stacjonarny udzielający świadczeń zdrowotnych całodobowo. Oferuje leczenie, pielęgnację i rehabilitację osobom, które nie wymagają hospitalizacji, ale ze względu na stan zdrowia i niepełnosprawności nie mogą samodzielnie funkcjonować i wymagają stałego nadzoru107. Hospicja wspomagają rodziny nieuleczalnie chorych poprzez wszechstronną opiekę w końcowej fazie choroby. Efektem działania tych instytucji jest odciążenie kobiety od obowiązków opiekuńczych i umożliwienie funkcjonowania na innym polu niż rodzinne. 3.1.4 Promocyjno-informacyjne wsparcie rozwoju MSP Promocja przedsiębiorczości to jej upowszechnianie, które zwykle odbywa się przez zwiększanie wiedzy, tak by stworzyć preferencje, czyli zachęcić do wyborów w obliczu różnych alternatyw. Zestawienie czynników spierających przedsiębiorczość kobiet przedstawia poniższy rysunek (rys. 9). Rysunek 9. Promocyjne metody wspierania przedsiębiorczości kobiet. Źródło: Badania własne. Konkursy promujące przedsiębiorczość kobiet to na przykład Plebiscyt Kobieta Przedsiębiorcza (pod patronatem Głosu Wielkopolskiego), „Sukces Pisany SzminkąBizneswoman Roku” (organizowany przez Radio PIN), konkurs Lider Przedsiębiorczości Roku (inicjatywa Fundacji Małych i Średnich Przedsiębiorstw). Kampanie społeczne to działania mające na celu wywołanie społecznie pożądanych zmian. Takie akcje to na przykład: Poznańskie Dni Przedsiębiorczości, (inicjatywa m.in. Targów Poznańskich, Wielkopolskiej Izby Przemysłowo-Handlowej i Fundacji im. Adama 107 Por. Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, Dz. U. Nr 112 poz. 654, z późn. zm. 73 Mickiewicza), telewizyjna reklama społeczna: np. „Równość szans kobiet i mężczyzn na rynku pracy”, kampania „Postaw na swoim- przedsiębiorczość” (zorganizowana przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Reklamy (IAA) w Polsce), kampania informacyjnopromocyjna: „Rusz głową, rozkręć własny biznes”, realizowana pod patronatem PARP. Kampanie społeczne mogą wykorzystywać reklamę uliczną (bilbordy). Informacje na temat zakładania i prowadzenia przedsiębiorstwa dostarczają także media, prasa i książki branżowe. Dużą rolę odgrywa w tym zakresie Internet; portale branżowe, społecznościowe, specjalistyczne strony internetowe np. Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Wiedzę i motywację czerpać można poza tym z konferencji i seminariów oraz od bardziej doświadczonych znajomych i członków rodziny. 3.1.5 Społeczno-kulturowe wsparcie Społeczeństwo i kultura stanowią ważne czynniki, które kształtują przedsiębiorczość kobiet. Wsparcie kulturowe to wzory myślenia i postępowania, które dają oparcie w trudnych sytuacjach. Wsparcie społeczne to pomoc oferowana przez znaczące osoby i grupy odniesienia. W przypadku czynników, które determinują zachowania przedsiębiorcze, wsparcie to należy rozpatrywać łącznie (por. rys 10). Rysunek 10. Społeczno-kulturowe wsparcie przedsiębiorczości kobiet. Źródło: badania własne Kobiety pochodzące z rodziny przedsiębiorców często już w dzieciństwie nabywają wzorce funkcjonowania zawodowego, przez co łatwiej może być im podjąć decyzje zawodowe oraz prowadzić własny biznes. Podobnie kobiety, które potrafią dzielić obowiązki domowe z partnerem lub innym członkiem rodziny oraz te, którym rodzina pomaga 74 prowadzić przedsiębiorstwo np. poprzez przyjęcie dostawy towaru, zajmowanie się księgowością, mają większe możliwości, by założyć i rozwijać firmę. Przedsiębiorczość kobiet wspierana będzie także przez wcześniejsze doświadczenie w prowadzeniu innego własnego przedsiębiorstwa lub zajmowanie stanowiska kierowniczego w cudzym, a także przez posiadanie sieci kontaktów społecznych. Pomocny okazać się może brak zarzutów, że prowadzenie własnego przedsiębiorstwa wiąże się z zaniedbywaniem obowiązków rodzinnych. Poczucie społecznej akceptacji dla kobiet prowadzących działalność gospodarczą może stanowić ważny czynnik wsparcia. Stanowi go również wolność od takich przekonań jak te, że: - kobiety nie potrafią podejmować ryzyka, lepiej sprawdzają się w pracy najemnej, o ograniczonej odpowiedzialności, - nie są w stanie w pełni zaangażować się pracę, bo zaabsorbowane są problemami domowymi, - najważniejszym zadaniem kobiety jest wychowywanie dzieci, a praca wykonywana jest tylko „przy okazji”, - zarządzanie pracownikami i władza nie jest sprawą kobiet, - „szef” lepiej sprawdza się od „szefowej”. Wparcie społeczno-kulturowe jest w przypadku kobiet szczególnie znaczące. Macierzyństwo jest bowiem dodatkową barierą pracy na własny rachunek. Ogranicza także tradycyjny model podziału obowiązków domowych oraz stereotypowe przekonania na temat mniejszego znaczenia pracy zawodowej kobiet. 3.2 Organizacja i metodyka badań własnych W badaniach naukowych stosuje się dwa typu doboru próby. Pośród nielosowych sposobów budowy próby za najbardziej godną zaufania uważa się tą, która została stworzona techniką doboru kwotowego [Brzeziński, 2007]. Nazwa - próba kwotowa (z ang. quota sample) nawiązuje od łacińskiego słowa quotus, które oznacza „jakiej liczby, jak wiele” [Brzeziński, 2007, s. 234]. Jej istota polega na odtworzeniu procentowego rozkładu zmiennych występujący w populacji w próbie. Próba nie składa się zatem z konkretnych wylosowanych osób (tak jak ma to miejsce w doborze losowym), lecz jednostek spełniających określone kryteria. Układ próby wskazuje na określone liczby czyli frekwencje osób posiadających pożądaną kombinację wartości zmiennych (właściwości). Pomimo, że dobór kwotowy nie jest uznawany przez socjologów za doskonały sposób tworzenia próby reprezentatywnej, to popularność tej metody opiera się na założeniu, że jeśli próba jest reprezentatywna dla populacji pod pewnymi ważnymi względami, to będzie również taka w innych aspektach. Próba kwotowa nie pozwala jednak określić stopnia podobieństwa próby do populacji pod innymi względami niż te, które stanowiły kryteria doboru. Dobór kwotowy został zastosowany w niniejszych badaniach do określenia grupy kobiet – przedsiębiorców. Dobór losowy wolny jest od wymienionych ograniczeń, ponieważ pozwala na uzyskanie prób reprezentatywnych, czyli takich w których rozkład badanej cechy nieistotnie różni się od jej rozkładu w populacji. Umożliwia także probabilistyczne wnioskowanie o populacji, co oznacza, że opiera się na rachunku prawdopodobieństwa i pozwala określić dokładność 75 wnioskowania. Dobór losowy pozwoliłby na uzyskanie wyników reprezentatywnych dla Wielkopolski i określenie, jakim błędem wyniki te są obciążone108. Aby możliwe było losowanie jednostek, które następnie zostaną włączone do próby, niezbędne jest jednak posiadanie tzw. operatu losowania, czyli w przypadku prowadzonych w tej rozprawie badań ponumerowanego spisu wszystkich jednostek, które składają się na populację kobiet prowadzących działalność gospodarczą zarejestrowaną na terenie Wielkopolski. Podstawowe ograniczenie, które zadecydowało o odrzuceniu tego sposobu doboru próby wynikało z braku dostępu do operatu losowania. Uzyskanie danych kobiet przedsiębiorczych byłoby możliwe poprzez bazę rejestru REGON, jednak wprowadzona w styczniu 2013 roku ustawa o ochronie danych osobowych przedsiębiorców, uniemożliwiła dostęp do tego typu informacji. Przeciwko takiemu podejściu przemawiał także wysoki koszt przeprowadzenia takich badań oraz występująca zazwyczaj w tego typu badaniach duża liczba odmów wylosowanych respondentów. Tymczasem doświadczenia badaczy pokazują, że odpowiednio skonstruowana i zrealizowana próba kwotowa, choć nieprobabilistyczna, daje zazwyczaj wyniki zbliżone do tych, przy uzyskaniu których zastosowano próbę losową. W badaniach prezentowanych w tej rozprawie zastosowano także schemat losowania warstwowego próby. Uwzględnia on zróżnicowanie populacji podczas doboru próby. Podział elementów populacji jest rozłączny i kompletny, co oznacza, że każdy element (tutaj- grupa) zostaje uwzględniony i wchodzi do jednej tylko warstwy. Warstwy wyodrębnione są według kryterium, które różnicuje populację [por. Brzeziński, 2007]. Takie kryterium doboru zostało zastosowane w drugim etapie badań. Spośród wszystkich grup studentów studiów pierwszego i drugiego stopnia na kierunku Zarządzanie (populacji generalnej), wylosowano po dwie grupy z każdego roku (w sumie pięć warstw). W ramach tych grup poddano badaniu ankietowemu studentki- potencjalne kobiety przedsiębiorcze. Istnieją różne wzory na obliczenie minimalnej wielkości próby. Zwykle, gdy nie znamy rozkładu populacji generalnej, a jest ona duża stosuje się uproszczony wzór: = • • • n – liczebność próby − współczynnik wynikający z przyjętego poziomu ufności d - zakładany maksymalny błąd statystyczny Na podstawie powyższego wzoru została określona liczebność badanych w rozprawie grup: studentek oraz kobiet przedsiębiorczych. Z perspektywy realizacji celu niniejszej pracy badania podzielono na trzy etapy, z udziałem trzech grup respondentów. Projektując badania prezentowane w rozprawie wzięto pod uwagę różne metody zbierania danych. Badania ankietowe mogą występować w formie standaryzowanej, czyli listy pytań oraz niestandaryzowanej, czyli swobodnego wywiadu. Badania ankietowe mogą mieć formę pytań otwartych lub zamkniętych. 108 W przypadku doboru losowego błąd oszacowania przy próbie wielkości 380 respondentów wynosiłby 5 %. 76 Wywiad bezpośredni to wywiad telefoniczny lub osobisty. Natomiast wywiad pośredni, to wywiad korespondencyjny lub samopis kontrolowany [Szreder 2010, s. 158]. Wywiad osobisty, „w cztery oczy” może być prowadzony w domu respondenta lub w miejscu pracy. Główną zaletą badań tego typu jest możliwość wyjaśnienia niejasności, unikanie braku odpowiedzi nawet przy znacznie rozbudowanym kwestionariuszu. Wywiad osobisty ma także swoje wady: brak zaufania do ankietera, niechęć do odpowiadania na osobiste pytania w obecności obcej osoby, wysokie koszty. Pośrednią metodą prowadzenia badań jest ankieta pocztowa. Ten pomiar polega na samodzielnym zapoznaniu się respondenta z pytaniami oraz udzieleniu na niej pisemnej odpowiedzi przez uzupełnienie kwestionariusza, a następnie odesłaniu go do nadawcy. Zaleta tej metody pomiaru jest niski koszt, możliwość udzielania przemyślanych odpowiedzi, także przez osoby trudno dostępne np. za względu na miejsce zamieszkania. Jest to również sposób uzyskiwania danych z samoobserwacji respondentów. Kwestionariusz bywa również stosowany przed wywiadem bezpośrednim. Największym ograniczeniem jego skuteczności jest duża liczba odmów. Najczęściej odsyłane są kwestionariusze m.in. przez osoby zainteresowane daną tematyką i lepiej wykształcone [por. Szreder, 2010, s. 166]. Problem wiąże się z określeniem warunków w jakich był wypełniany kwestionariusz oraz autorem udzielonych odpowiedzi. Niemożliwe jest tutaj otrzymanie wyjaśnienia od badacza, a także uzyskanie odpowiedzi szybkich i spontanicznych. Podobną formą do opisanych jest ankieta internetowa. Jej podstawową zaletą wydaje się być łatwiejszy sposób odsyłania. Mimo to ankiety te często traktowane są jako spam i usuwane. Jednym ze sposobów zwiększania udziału w badaniu jest wysyłania zaproszenia lub zwracanie się do uczestników określonych grup dyskusyjnych. Zarówno ankieta pocztowa, jak i internetowa zostały w tej rozprawie wykorzystane do uzyskania danych na temat przedsiębiorczości wielkopolskich kobiet. W trzecim etapie prezentowanych w tej rozprawie badań zastosowano Metodę Delficką. W naukach o zarządzaniu jest to metoda, która najczęściej służy do szeroko rozumianego prognozowania. Celem jej stosowania jest osiągnięcie wspólnej opinii przez ekspertów. Ma charakter stopniowego przybliżania się do rozwiązania problemu, poprzez kolejne rundy [Cisek, 2009]. Metodę tę można scharakteryzować jako [za: Brzozowski, Kopczyński, 2009]: - wieloetapowa, korespondencyjna forma wyrażania opinii przez ekspertów, - pytania wymagają odpowiedzi o znaczeniu liczbowym, - eksperci są anonimowi i pracują niezależnie, co zapewnia większy obiektywizm dyskusji, - ekspertami nazywane są osoby wartościowe dla procesu ze względu na swoje tytuły, wiedzę, doświadczenie itp., Eksperci powołani do rozwiązania danego problemu mogą pochodzić z danej organizacji oraz z zewnątrz. Grupa ekspertów powinna liczyć od 25 do 100 osób [Kałkowska, Pawłowski, Trzcielińska, Trzcieliński, Włodarkiewicz- Klimek, 2010]. Inne cechy metody delfickiej [za: Wyrwicka, Werner, Leitgeber, 2011, s. 12-13]: - stosowana do przewidywania długoterminowych procesów, - przydatna do badań zjawisk, w których argumenty społeczne dominują nad czynnikami ekonomicznymi , - dane umożliwiają określenie priorytetów. 77 Badanie najczęściej prowadzone jest poprzez dwu do czterokrotne ankietowanie tej samej grupy ekspertów. W kolejnych etapach przedstawiane są zbiorcze wyniki z rundy poprzedniej. Sprzężenie zwrotne dokonywane jest z użyciem miar tendencji centralnych np. mediany, kwartyli, dominanty, średniej arytmetycznej oraz miar dyspersji - odchylenia standardowego [za: Wyrwicka, Werner, Leitgeber, 2011]. 3.3 Wyniki badań i ich interpretacja Wybór grup badanych zmierzał do uzyskania informacji na temat przedsiębiorczości w trzech ujęciach: studentek, które stanowią potencjalnych przedsiębiorców, kobiet, które znają realia prowadzenia działalności gospodarczej oraz ekspertów, którzy posiadają wiedzę naukową, dotyczącą działań przedsiębiorczych (por. rysunek 11). Rysunek 11. Grupy badane oraz cel ich udziału badaniach. Źródło: badania własne. Badania umożliwią określenie wyobrażeń studentek na temat prowadzenia własnej firmy oraz porównanie ich z doświadczeniami kobiet aktywnych gospodarczo. Z kolei eksperci przedstawią perspektywy rozwoju przedsiębiorczości oraz możliwości jej wsparcia. 3.3.1 Badanie opinii kobiet przedsiębiorczych Badania przeprowadzone zostały na nieprzypadkowej grupie kobiet-przedsiębiorców. Próba została dobrana kwotowo przy uwzględnieniu trzech zmiennych kontrolnych: wiek, miejsce zamieszkania, wielkość przedsiębiorstwa. Liczba respondentek w poszczególnych przedziałach odpowiada danym REGON z III kwartału 2013 roku, dla Wielkopolski. 78 Tabela 19. Wiek a miejsce zamieszkania kobiet przedsiębiorczych w Wielkopolsce Liczba podmiotów dla kobiet urodzonych w latach: Podmioty według miejsca zamieszkania i liczby 1995-1984 1983-1974 1973-1964 1963-1954 1953 r. i Razem / mieszkańców : r. / % r. / % r. / % r. / % wcześniej / % % Wieś 3370 8915 7652 6187 3143 29267 % 11,5 30,5 26,1 21,1 10,7 100,0 Miasto do 10 tys. 771 1959 1896 1967 1234 7827 % 9,9 25,0 24,2 25,1 15,8 100,0 Miasto od 10 tys. do 50 tys. 1683 4457 4428 4599 3200 18367 % 9,2 24,3 24,1 25,0 17,4 100,0 Miasto od 50 tys. do 200 tys. 1138 3255 3356 3356 2718 13823 % 8,2 23,5 24,3 24,3 19,7 100,0 Miasto powyżej 200 tys. 1901 5732 5018 5231 4487 22369 % 8,5 25,6 22,4 23,4 20,1 100,0 Razem 8863 24318 22350 21340 14782 91653 % 9,7 26,5 24,4 23,3 16,1 100,0 Źródło: opracowanie na podstawie danych REGON, październik 2013 Wielkopolskę zamieszkuje 91 653 kobiet prowadzących własną działalność gospodarczą (por. tabela 19). W tej grupie najwięcej jest kobiet urodzonych w latach 1983-1974, a więc pomiędzy 30 a 39 rokiem życia, najmniej zaś kobiet przed 30 rokiem życia. Kobiety, które wzięły udział w badaniu dobrane zostały tak, by przejawiać zbliżoną charakterystykę (por. tabela 20). W przeprowadzonych badaniach właścicielki w przedziale wiekowym 50 - 59 zostały połączone w jedną kategorię z kobietami starszymi tj. w wieku 60 lat i więcej. Przyczyną łącznego rozpatrywania dwóch przedziałów był ograniczony dostęp do danych właścicielek urodzonych przed 1953 rokiem. Osoby takie miały większy problem z poprawnym wypełnieniem ankiety oraz przejawiały nieufność wobec celów badania. Miejsce zamieszkania Tabela 20. Rok urodzenia a miejsce zamieszkania badanych kobiet- przedsiębiorców. Dobór kwotowy Rok urodzenia 1984-1995 1974-1983 1964-1973 1963 i starsze Liczebność 14 37 27 26 Wieś % z Miejsce 13,5% 35,6% 26,0% 25,0% zamieszkania Liczebność 4 9 13 26 miasto do 10 tys. % z Miejsce 7,7% 17,3% 25,0% 50,0% mieszkańców zamieszkania Liczebność 9 21 22 26 miasto od 10 tys. do 50 tyś. % z Miejsce 11,5% 26,9% 28,2% 33,3% mieszkańców zamieszkania Liczebność 5 15 13 21 miasto od 50 tys. do 200 tyś. % z Miejsce 9,3% 27,8% 24,1% 38,9% mieszkańców zamieszkania Liczebność 8 20 21 47 miasto powyżej 200 tyś. % z Miejsce 8,3% 20,8% 21,9% 49,0% mieszkańców zamieszkania Liczebność 40 102 96 146 Ogółem % z Miejsce 10,4% 26,6% 25,0% 38,0% zamieszkania Ogółem 104 100,0% 52 100,0% 78 100,0% 54 100,0% 96 100,0% 384 100,0% Źródło: badania własne 79 W wyniku przeprowadzonego doboru próby wśród mikroprzedsiębiorstw najwięcej prowadzonych jest przez kobiety pomiędzy 30 a 39 rokiem życia. Najmniej- w wieku 18 do 30 lat. Małe przedsiębiorstwa prowadzą najczęściej kobiety powyżej 50 roku życia. Wśród osób biorących udział w badaniu brakuje kobiet w wieku do 39 roku życia, prowadzących przedsiębiorstwa małe. Kobiety starsze prowadzące małe przedsiębiorstwa są z kolei nadreprezentowane, co pozwala wyrównać proporcje osób prowadzonych tej wielkości działalność gospodarczą (por. tabela 21 i tabela 22). Tabela 21. Wielkość przedsiębiorstwa a rok urodzenia kobiet przedsiębiorczych w Wielkopolsce. Podmioty według przewidywanej liczby pracujących : Mikro Kobiety urodzone w latach: 1995-1984 1983-1974 1973-1964 1963-1954 1953 r. i Razem r. / % r. / % r. / % r. / % wcześniej / % /% 8802 24129 22094 21006 14598 90629 9,7 26,6 24,4 23,2 16,1 100,0 w tym: Samozatrudnienie 7768 20342 17821 16505 11338 73774 % 10,5 27,6 24,2 22,4 15,4 100,0 % Małe 58 184 248 318 177 985 % 5,9 18,7 25,2 32,3 18,0 100,0 3 5 8 16 7 39 7,7 12,8 20,5 41,0 17,9 100,0 0 0 0 0 0 0 Średnie % Duże % Razem % 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 8863 24318 22350 21340 14782 91653 9,7 26,5 24,4 23,3 16,1 100,0 Źródło: opracowanie na podstawie danych REGON, październik 2013 r. Tabela 22. Wielkość przedsiębiorstwa a rok urodzenia kobiet biorących udział w badaniu. Dobór kwotowy. Wielkość przedsiębiorstwa Samozatrudnienie Mikro (do 9 zatrudnionych) Małe (od 10 do 49 zatrudnionych) Średnie (od 50 do 249 zatrudnionych) Ogółem Liczebność % z Wielkość przedsiębiorstwa Liczebność % z Wielkość przedsiębiorstwa Liczebność % z Wielkość przedsiębiorstwa Liczebność % z Wielkość przedsiębiorstwa Liczebność % z Wielkość przedsiębiorstwa 19841995 35 Rok urodzenia 197419641983 1973 75 56 13,5% 28,8% 5 1963 i starsze 94 Ogółem 21,5% 36,2% 100,0% 27 29 43 104 4,8% 26,0% 27,9% 41,3% 100,0% 0 0 9 8 17 0,0% 0,0% 52,9% 47,1% 100,0% 0 0 2 1 3 0,0% 0,0% 66,7% 33,3% 100,0% 40 102 96 146 384 10,4% 26,6% 25,0% 38,0% 100,0% 260 Źródło: badania własne 80 Badane kobiety najczęściej zamieszkują na wsiach i w dużym mieście- Poznaniu. Nieco rzadziej jest to miasto średniej wielkości (tj. od 10 do 50 tys. mieszkańców) (por tabela 23). Tabela 23. Miejsce zamieszkania badanych kobiet przedsiębiorczych Miejsce zamieszkania: Wieś miasto do 10 tys. mieszkańców miasto od 10 tys. do 50 tys. mieszkańców miasto od 50 tys. do 200 tys. mieszkańców miasto powyżej 200 tys. mieszkańców Ogółem Źródło: badania własne. Częstość 104 52 78 54 96 384 Procent 27,1 13,5 20,3 14,1 25,0 100,0 Procent ważnych 27,1 13,5 20,3 14,1 25,0 100,0 Kobiety przedsiębiorcze, biorące udział w badaniu to panie urodzone pomiędzy 1931 a 1993 rokiem. W tej grupie dominują osoby między pięćdziesiątym a sześćdziesiątym rokiem życia. Tabela 24. Rok urodzenia badanych kobiet przedsiębiorczych Częstość 1984-1995 1974-1983 1964-1973 Ważne 1954-1963 1953 i starsze Ogółem Źródło: badania własne. Procent 40 102 96 119 27 384 10,4 26,6 25,0 31,0 7,0 100,0 Procent ważnych 10,4 26,6 25,0 31,0 7,0 100,0 Zdecydowana większość kobiet posiada dzieci, najczęściej dwoje lub jedno (por. tab. 25). Tabela 25. Posiadanie dzieci przez badane kobiety przedsiębiorcze Posiadanie dzieci Tak Nie Ogółem Źródło: badania własne. Częstość Procent 317 67 384 82,6 17,4 100,0 Tabela 26. Liczba dzieci posiadanych przez badane kobiety przedsiębiorcze Liczba dzieci 1 2 3 4 5 6 nie dotyczy Ogółem Brak danych odmowa odpowiedzi Ogółem Źródło: badania własne. Częstość Procent 108 151 41 8 5 2 67 382 2 384 28,1 39,3 10,7 2,1 1,3 0,5 17,4 99,5 0,5 100,0 Procent ważnych 28,3 39,5 10,7 2,1 1,3 0,5 17,5 100,0 81 Większość kobiet prowadzących własne firmy jest w związku małżeńskim. Najczęściej mają one wykształcenie średnie ogólne lub techniczne. Liczna jest także grupa osób z wykształceniem wyższym (por. tabela 28). Tabela 27. Stan cywilny badanych kobiet przedsiębiorczych Stan cywilny: związek małżeńskim jestem w związku nieformalnym jestem panną jestem wdową jestem rozwiedziona/ w separacji Ogółem brak odpowiedzi Ogółem Źródło: badania własne. Częstość Procent 272 70,8 32 8,3 30 7,8 25 6,5 22 5,7 381 99,2 3 0,8 384 100,0 Procent ważnych 71,4 8,4 7,9 6,6 5,8 100,0 Tabela 28. Wykształcenie badanych kobiet przedsiębiorczych Wykształcenie: Podstawowe i/lub gimnazjalne Zawodowe Średnie ogólne lub techniczne Wyższe Podyplomowe Inne - jakie? Ogółem Źródło: badania własne. Częstość Procent 4 1,0 50 13,0 162 42,2 132 34,4 29 7,6 7 1,8 384 100,0 Procent ważnych 1,0 13,0 42,2 34,4 7,6 1,8 100,0 Tabela 29. Wiek a wykształcenie badanych kobiet przedsiębiorczych podstawowe i/lub gimnazjalne Wykształcenie Zawodowe średnie ogólne lub techniczne Wyższe Podyplomowe inne - jakie? Ogółem Liczebność % z Wykształcenie Liczebność % z Wykształcenie Liczebność % z Wykształcenie Liczebność % z Wykształcenie Liczebność % z Wykształcenie Liczebność % z Wykształcenie Liczebność % z Wykształcenie 19841995 0 0,0% 9 18,0% 9 5,6% 18 13,6% 3 10,3% 1 14,3% 40 10,4% etykieta GUS 197419641983 1973 0 0 0,0% 0,0% 7 14 14,0% 28,0% 34 43 21,0% 26,5% 49 27 37,1% 20,5% 11 11 37,9% 37,9% 1 1 14,3% 14,3% 40 102 10,4% 26,6% 1963 i starsze 4 100,0% 20 40,0% 76 46,9% 38 28,8% 4 13,8% 4 57,1% 96 25,0% Ogółem 4 100,0% 50 100,0% 162 100,0% 132 100,0% 29 100,0% 7 100,0% 146 38,0% Źródło: badania własne 82 Właścicielki prowadzą działalność gospodarczą zarejestrowaną na terenie różnych powiatów wielkopolski. Badaniem objęto swym zasięgiem 33 powiaty (por. tabela 31). Powiaty najliczniej reprezentowane w badaniu to: Poznań- miasto oraz poznański, pilski, czarnkowsko-trzcianecki, międzychodzki. Wśród subregionów najliczniej reprezentowany był subregion poznański, a najmniej właścicielek pochodziło z konińskiego. Charakterystyka subregionów nie stanowi jednak kryterium dobory próby. Tabela 30. Subregiony Wielkopolski Częstość Procent Procent ważnych Procent skumulowany subregion poznański 188 49,0 49,0 49,0 subregion kaliski 65 16,9 16,9 65,9 subregion koniński 36 9,4 9,4 75,3 Ważne subregion leszczyński 40 10,4 10,4 85,7 subregion pilski 55 14,3 14,3 100,0 Ogółem 384 100,0 100,0 Źródło: badania własne Tabela 31. Powiat, przedsiębiorczych Powiat: czarnkowsko-trzcianecki Gnieźnieński Gostyński Grodziski Jarociński Kalisz-miasto Kaliski Kępiński Kolski Koniński Konin-miasto Kościański Krotoszyński Leszczyński Leszno-miasto Międzychodzki Nowotomyski Obornicki Ostrowski Ostrzeszowski Pilski Pleszewski Poznański Poznań-miasto Rawicki Słupecki Szamotulski Średzki Śremski Turecki w którym zarejestrowana jest Procent Częstość 18 11 5 6 12 6 10 10 12 2 12 5 5 11 12 18 2 4 6 10 34 6 21 84 7 9 20 16 1 1 4,7 2,9 1,3 1,6 3,1 1,6 2,6 2,6 3,1 ,5 3,1 1,3 1,3 2,9 3,1 4,7 ,5 1,0 1,6 2,6 8,9 1,6 5,5 21,9 1,8 2,3 5,2 4,2 ,3 ,3 działalność gospodarcza kobiet Procent ważnych 4,7 2,9 1,3 1,6 3,1 1,6 2,6 2,6 3,1 ,5 3,1 1,3 1,3 2,9 3,1 4,7 ,5 1,0 1,6 2,6 8,9 1,6 5,5 21,9 1,8 2,3 5,2 4,2 ,3 ,3 83 Powiat: Wągrowiecki Wrzesiński Złotowski Ogółem Częstość Procent 3 4 1 384 Procent ważnych ,8 1,0 ,3 100,0 ,8 1,0 ,3 100,0 Źródło: badania własne. Grupę badanych zdecydowanie zdominowały kobiety pracujące w handlu, znaczna część związana jest z ochroną zdrowia i pomocą społeczną oraz rynkiem finansowym (por. tabela 32) Tabela 32. Branża, w której prowadzą działalność gospodarczą badane przedsiębiorcze kobiety Branża: Częstość Procent Procent ważnych Budownictwo 16 4,2 4,2 Doradztwo i rozwój osobisty 10 2,6 2,6 Edukacja i szkolenia 19 4,9 4,9 Handel 144 37,5 37,5 Hotele i restauracje 11 2,9 2,9 Kultura i sztuka 7 1,8 1,8 Nauka i rozwój techniki 1 ,3 ,3 Ochrona zdrowia i pomoc społeczna 27 7,0 7,0 Przetwórstwo przemysłowe 6 1,6 1,6 Rynek finansowy 21 5,5 5,5 Rynek nieruchomości 3 ,8 ,8 Turystyka i rekreacja 5 1,3 1,3 Usługi fryzjersko-kosmetyczne 38 9,9 9,9 Usługi prawne 9 2,3 2,3 Inne 61 15,9 15,9 Brak odpowiedzi 6 1,6 1,6 Ogółem 384 100,0 100,0 Źródło: badania własne. W sumie w badanej grupie 94,8 procent kobiet prowadzi mikroprzedsiębiorstwo, w tym 67,7 procent w formie samozatrudnienia (por. tabela 33). Tabela 33. Wielkość przedsiębiorstw badanych kobiet przedsiębiorczych Wielkość przedsiębiorstwa: Częstość Procent Samozatrudnienie 260 67,7 Mikro 104 27,1 Małe 17 4,4 Średnie 3 ,8 Ogółem 384 100,0 Procent ważnych 67,7 27,1 4,4 ,8 100,0 Źródło: badania własne. W badanej grupie tylko dwie osoby oprócz działalności gospodarczej prowadzą dodatkowo działalność non profit. Zdecydowana większość ankietowanych kobiet jest właścicielkami przedsiębiorstwa (92 %). Tylko niewielka część osób pełni rolę współwłaściciela (por. tabela 34). 84 Tabela 34. Typ własności przedsiębiorstw badanych kobiet przedsiębiorczych Typ własności Częstość Procent Procent ważnych jestem właścicielką przedsiębiorstwa 355 92,4 92,9 jestem współwłaścicielką przedsiębiorstwa 25 6,5 6,5 Inne 2 0,5 0,5 Ogółem 382 99,5 100,0 Brak odpowiedzi 2 0,5 Ogółem 384 100,0 Źródło: badania własne. Dla większości właścicielek prowadzone przedsiębiorstwo jest jedynym miejscem pracy, natomiast dla 15 % badanych własna firma jest dodatkowym źródłem utrzymania (por. tabela 35). Tabela 35. Czy prowadzona przez badane kobiety firma jest jedynym czy dodatkowym miejscem pracy? Prowadzona firma jest… jedynym miejscem pracy dodatkowym miejscem pracy Ogółem Brak odpowiedzi Ogółem Źródło: badania własne. Częstość Procent Procent ważnych 324 84,4 84,8 58 15,1 15,2 382 99,5 100,0 2 0,5 384 100,0 Najczęściej wskazywanym motywem założenia własnej działalności jest dla właścicielek pragnienie wykorzystania nabytej wiedzy (wyuczonego zawodu), potrzeba samodzielności oraz trudności ze znalezieniem pracy. Na każdy z wymienionych czynników wskazuje około 30 % badanych (por. tabela 36). Inne wymieniane motywy rozpoczęcia „pracy na własny rachunek” to: - większa opłacalność, - chęć realizowania pasji, - chęć wykorzystania doświadczenie z poprzedniej pracy, - konieczność założenia własnej firmy jako wymóg pracodawcy, - lokalizacja - chęć by pracować jak najbliżej miejsca zamieszkania, - zmiana miejsca zamieszkania, - chęć wykorzystania wolnego czasu po przejściu na emeryturę, - przejęcie działalności po szefowej, - przejęcie udziałów po poprzedniej firmie, która przestała istnieć, - ciekawość, przypadek. Tabela 36. Czynniki, które skłoniły badane kobiety do założenia własnej firmy Wskazania: Częstości* Procent Trudności ze znalezieniem pracy 104 27,1 Dostrzeżenie, że na lokalnym rynku brakuje usług/produktów określonego 83 21,6 typu Chęć wykorzystania nabytej wiedzy i umiejętności (wyuczony zawód) 129 33,6 Motywy założenia własnej firmy: 85 Motywy założenia własnej firmy: Wskazania: Częstości* Procent 86 22,4 78 20,3 120 31,3 prowadzeniem 20 5,2 Chęć by godziwie zarabiać Potrzeba elastycznego czasu pracy Potrzeba samodzielności Chęć kontynuowania rodzinnej tradycji związanej z przedsiębiorstwa Inne motywy 15 3,9 *Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ osoby badane mogły wskazać więcej niż jedną odpowiedź. Braki danych: 3. Źródło: badania własne. Tabela 37. Wiek przedsiębiorstwa badanych kobiet Przedziały* Częstość poniżej 1 roku 112 1 - 2 lat 51 2 - 3 lat 24 3 - 4 lat 15 4 - 5 lat 18 5 - 6 lat 10 6 - 7 lat 7 7 - 8 lat 10 8 - 9 lat 5 9 - 10 lat 15 10 - 15 lat 40 15 - 20 lat 38 20 - 25 lat 24 26 - 30 lat 6 31 - 35 lat 5 powyżej 35 lat 1 Braki danych 4 Ogółem: 384 *czas istnienia firmy podawany był w latach i miesiącach ** w obliczeniach procentowych zastosowano zaokrąglenia Źródło: badania własne. Procent** 29,5 13,4 6,3 3,7 4,7 2,6 1,9 2,6 1,3 3,7 10,5 10,0 6,3 1,6 1,3 0,3 1,0 100,0 29,5 40,2 30,0 1,0 100,0 Zgodnie z wynikami badań firmy kobiet-przedsiębiorców istniały od miesiąca do 59 lat. Średni czas ich życia wynosił ok 7,5 roku. W grupie najmniej badanych przedsiębiorstw znajdowało się na etapie schyłkowym, czyli przejawiało tendencje spadkowe (por. tabela 38). Tabela 38. Etap rozwoju firmy prowadzonej przez badane kobiety przedsiębiorcze Etap: Częstość Procent Powstawanie 103 26,8 Rozwój 121 31,5 Dojrzałość 112 29,2 tendencja spadkowa 46 12,0 Ogółem 382 99,5 Braki danych 2 0,5 Ogółem 384 100,0 Źródło: badania własne. Procent ważnych 27,0 31,7 29,3 12,0 100,0 - 86 Firmy na etapie powstawania miały średnio rok i 5 miesięcy. Na etapie rozwoju- 4 lata i 3 miesiące, a na etapie dojrzałości 13 lat i 4 miesiące. Firmy zagrożone bankructwem istniały średnio 14 i pół roku (por. tabela 39). Wśród przedsiębiorstw znajdujących się na etapie powstawania połowa istniała 5 miesięcy lub mniej. Pośród firm określanych przez właścicielki jako rozwijające się połowa istniała 2 lata lub mniej, a dojrzałych ponad 13 lat. Tabela 39. Etapy życia firmy w latach Etap rozwoju Odchylenie N Średnia Mediana Minimum* Maksimum firmy standardowe powstawanie 1,3982 4,10108 0,4100 0,08 35,00 102 rozwój 4,2052 4,86942 2,0000 0,08 22,00 119 dojrzałość 13,3128 8,68064 13,4100 0,25 59,00 111 tendencja 14,5011 9,59530 14,0000 0,75 32,66 46 spadkowa Ogółem 7,3752 8,62072 3,2500 0,08 59,00 378 *Wartości wyrażone zostały w latach, a zatem np. 0,08 oznacza 1 miesiąc, 0,25 to 3 miesiące, 0,75 to 9 miesięcy Źródło: badania własne. W badanej grupie firmy prowadzone w formie jednoosobowej działalności gospodarczej istnieją dużo krócej niż te zatrudniające do 9 pracowników (kolejno ok. 5 i 11 lat). Najdłużej istnieją przedsiębiorstwa średnie. Jednak w badanej grupie stanowią one niewielki procent (por. tabela 40). Tabela 40. Wielkość przedsiębiorstw a czas ich życia Wielkość Odchylenie Średnia N przedsiębiorstwa standardowe Samozatrudnienie 5,1046 257 7,37940 Mikro 11,7528 103 8,22122 Małe 14,6406 17 13,42879 Średnie 20,1667 3 4,48144 Ogółem: 7,4521 380 8,66329 Mediana 1,2500 10,4100 15,8300 22,5000 3,2900 Minimum* Maksimum 0,08 0,08 2,16 15,00 0,08 35,00 32,66 59,00 23,00 59,00 *Wartości wyrażone zostały w latach, a zatem np. 0,08 oznacza 1 miesiąc, 0,16 to 2 miesiące Źródło: badania własne. Korelacja rho Spearmana jest istotna statystycznie na poziomie 0,01, co stanowi potwierdzenie zależności, że im większa firma, tym dłużej istnieje na rynku. 87 Tabela 41. Korelacja wielkości przedsiębiorstwa z czasem jego istnienia Wielkość przedsiębiorstwa Współczynnik korelacji 1,000 Wielkość Istotność (dwustronna) przedsiębiorstwa N 384 rho Spearman Współczynnik korelacji ,452** Istnienie firmy w Istotność (dwustronna) ,000 latach N 380 Istnienie firmy w latach ,452** ,000 380 1,000 380 ** Korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (dwustronnie). Źródło: badania własne. Interesujące zależności występują pomiędzy wiekiem firmy a dzietnością ich właścicielek. Przedsiębiorstwa kobiet, które posiadają dzieci istnieją około 8 lat. Kobiety, które nie mają potomstwa prowadzą firmę średnio ponad 3 lata. Zwykle są to osoby młode, które prawdopodobnie jeszcze stoją przed decyzją o powiększeniu rodziny. Tabela 42. Posiadanie dzieci a czas istnienia firmy Posiadanie Odchylenie Średnia N dzieci standardowe Tak 8,2797 313 9,01659 Nie 3,5860 67 5,31417 Ogółem 7,4521 380 8,66329 Mediana 4,6600 1,0800 3,2900 Minimum Maksimum ,08 ,08 ,08 59,00 22,00 59,00 Źródło: badania własne. W badanej grupie firmy kobiet, posiadających trójkę dzieci istnieją nieco dłużej niż pozostałych matek: średnia to niemal 11 lat, podczas gdy kobiety mające jedno lub dwoje dzieci prowadzą swe przedsiębiorstwa kolejno średnio ok. 7 lub 8 lat. Mediana pokazuje jednak, że przewaga matek trójki nad matkami dwójki dzieci jest niewielka (por. tabela 43). Tabela 43. Ilość dzieci a czas istnienia firmy w latach Liczba Odchylenie Średnia N dzieci standardowe 1 7,0748 105 8,54958 2 8,2558 151 8,18261 3 10,9639 41 12,37686 4 9,0100 8 9,08567 5 10,1800 5 9,94165 6 ,5800 1 . nie dotyczy 3,5860 67 5,31417 Ogółem 7,4148 378 8,66907 Mediana 3,0000 5,0000 5,5800 7,5400 12,0000 0,5800 1,0800 3,2500 Minimum* Maksimum 0,08 0,08 0,08 0,25 0,08 0,58 0,08 0,08 32,66 35,00 59,00 20,00 22,66 0,58 22,00 59,00 *wartości wyrażone zostały w latach, a zatem np. 0,08 oznacza 1 miesiąc, 0,25 to 3 miesiące, 0,58 to 7 miesięcy Źródło: badania własne. 88 Kobiety pomiędzy osiemnastym a dwudziestym dziewiątym rokiem życia średnio prowadzą swe przedsiębiorstwo od półtora roku. Połowa z kobiet w tym wieku prowadzi firmę 10 miesięcy lub krócej, co upodabnia je do grupy w wieku pomiędzy trzydziestym a trzydziestym dziewiątym rokiem życia. Średni czas posiadania firmy dla tej ostatniej kategorii wiekowej wynosi 3 lata i 4 miesiące (por. tabela 44). Można zatem powiedzieć, że moment rozpoczynania pracy na własny rachunek przypada na okres do 40 roku życia, czyli na czas zakładania rodziny i wychowywania dzieci. Ponadto istnieje istotna statystycznie korelacja pomiędzy wiekiem właścicielki a wiekiem przedsiębiorstwa. Oznacza to, że im młodsza kobieta, tym krócej istnieje jej firma (por. tabela 45). Tabela 44. Wiek życia przedsiębiorstwa a wiek właścicielki Odchylenie Rok urodzenia Średnia N Mediana standardowe 1984-1995 1974-1983 1964-1973 1963 i starsze Ogółem 1,5123 3,3225 7,6734 11,9122 7,4521 40 102 95 143 380 2,28306 5,14847 7,43209 10,06048 8,66329 Minimum* Maksimum 0,08 0,08 0,08 0,08 0,08 10,00 30,00 30,00 59,00 59,00 0,8300 0,8300 5,0000 12,0000 3,2900 *Wartości wyrażone zostały w latach, a zatem np. 0,08 oznacza 1 miesiąc Źródło: badania własne. Tabela 45. Korelacje pomiędzy rokiem urodzenia kobiet przedsiębiorczych a czasem istnienia firmy Wielkość przedsiębiorstwa Istnienie firmy w latach Istnienie firmy w latach Rok urodzenia Korelacja Pearsona Istotność (dwustronna) N Korelacja Pearsona Istotność (dwustronna) N 1 ,529** ,000 380 1 380 ,529** ,000 380 384 ** Korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (dwustronnie). Źródło: badania własne. Badane kobiety najczęściej korzystają z podziału obowiązków domowych jako czynnika, który wspiera ich aktywność zawodową (44 %). Istotne znaczenie (35,2 %) odgrywa także pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa (por. tabela 46). Tabela 46. Rodzaje doświadczanego przez kobiety wsparcia społeczno-kulturowego Rodzaje Podział obowiązków domowych Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa Tradycja rodzinna Doświadczenie w prowadzeniu firmy Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek Sieć kontaktów społecznych Żadne z powyższych Inne (jakie?) Częstość Procent* 169 135 42 78 110 113 61 9 44,0 35,2 10,9 20,3 28,6 29,4 15,9 2,3 Braki danych; częstość: 1, procent: 0,3 *Odpowiedzi nie sumują się do 100 %, ze względu na dowolną liczbę wskazań Źródło: badania własne. 89 Doświadczenie w prowadzeniu przedsiębiorstwa Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek Sieć kontaktów społecznych Inne Braki odpowiedzi 23 6,0 45 11,7 89 23,2 195 50,8 17 (4,4 %) 384 31 8,1 27 7,0 35 9,1 114 29,7 153 39,8 24 (6,3 %) 384 60 15,6 38 9,9 68 17,7 85 22,1 78 20,3 55 (14,3%) 384 31 8,1 20 5,2 56 14,6 94 24,5 138 35,9 45 (11,7%) 384 18 4,7 19 4,9 85 22,1 96 25,0 132 34,4 34 (8,9 %) 384 23 6,0 15 3,9 51 13,3 118 30,7 134 34,9 - - - - - - - - 5 1,3 Procent procent Procent Procent 3,9 Częstość 15 częstość Częstość Tradycja rodzinna Procent Podział obowiązków domowych Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa Częstość Forma wsparcia: Częstość Tabela 47. Ocena przydatności wsparcia społecznego- kulturowego przez kobiety przedsiębiorcze Zupełnie Raczej Trudno Raczej Bardzo nieprzydatn nieprzydatna powiedzieć przydatna przydatna a Ogółem (częstość) Inne rodzaje wsparcia w prowadzeniu firmy podkreślane przez kobiety to pomoc ze strony rodziny, męża lub partnera. Kobiety wysoko oceniają wsparcie społeczno-kulturowe. Podział obowiązków domowych jest najczęstszą formą, która określana jest jako bardzo przydatna. Rzadko doceniają z kolei znaczenie tradycji rodzinnej, jako czynnika ułatwiającego zakładanie i prowadzenie własnego biznesu (por. tabela 47). 43 (11,2%) 3 (0,8%) Źródło: badania własne. Spośród różnych źródeł informacji na temat przedsiębiorczości badane kobiety najczęściej korzystają z wiedzy znajomych, przyjaciół i rodziny (48,7 % badanych), a także z portali branżowych i specjalistycznych stron internetowych (42 % badanych) oraz prasy branżowej (41,4 % badanych) (por. tabela 48). Stosunkowo najmniejszą popularnością cieszą się konkursy promujące przedsiębiorczość, kampanie społeczne oraz strona Ministerstwa Rozwoju Regionalnego109. 109 27 listopada 2013 roku Ministerstwo Rozwoju Regionalnego przekształcone zostało w Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju. Badania prowadzone były w okresie zanim nastąpiło przekształcenie. 90 384 - 48. Wykorzystywane źródła informacji na temat przedsiębiorczości. Kobiety przedsiębiorcze Brak odp. Wykorzystywane źródła Częstość Procent* (częstość) Konkursy promujące przedsiębiorczość 26 6,8 1 Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość 28 9,9 1 Bilboardy (reklama uliczna) 48 12,5 1 Media (radio, telewizja) 116 30,2 1 Portale branżowe i specjalistyczne strony 42,2 1 162 internetowe 72 18,8 2 Strona internetowa: www.parp.gov.pl Strona internetowa: www.mrr.gov.pl 37 9,6 2 Portale społecznościowe 66 17,2 1 Książki branżowe 84 21,9 1 Prasa branżowa 159 41,4 1 Seminaria lub konferencje na temat 68 17,7 1 przedsiębiorczości Rodzina, przyjaciele, znajomi 187 48,7 1 Żadne z powyższych 51 13,3 1 Inne 20 5,2 1 *Procenty nie sumują się do 100 %, ze względu na dowolną liczbę wskazań Źródło: badania własne. Tabela Wśród innych źródeł informacji na temat przedsiębiorczości wymieniane są: - biuro rachunkowe, księgowa - zewnętrzne firmy doradcze - własne doświadczenie i obserwacje - kursy, szkolenia - ZUS, Urząd Skarbowy, PUP - targi, pokazy Badane kobiety doceniają znaczenie własnych doświadczeń. Jest to najczęściej wymieniane źródło informacji. Najczęściej wysoko cenione są portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe. Co ciekawe ponad 15 % badanych nie słyszało o stronie PARP-u i MRR. Informacje uzyskane od przyjaciół, rodziny i znajomych oraz z prasy branżowej również często oceniane są jako bardzo przydatne. 91 Portale społecznościowe Książki branżowe Prasa branżowa Seminaria i konferencje na temat przedsiębiorczości Rodzina, przyjaciele, znajomi Inne Bardzo przydatna częstość Częstość Częstość Częstość Częstość 9,9 96 25,0 92 24 41 10,7 384 55 14,3 % 41 10,7 % 22 5,7 33 8,6 85 22,1 117 30,5 60 15,6 384 29 7,6 % 38 10 % 28 7,3 52 13,5 91 23,7 95 24,7 65 16,9 384 15 3,9 23 6,0 78 20,3 128 33,3 96 25,0 384 17 4,5% 13 3,4 % 36 9,2 % 31 8,1 % 8 2,1 15 3,9 51 13,3 104 27,1 151 39,3 384 28 7,3 % 27 7,0 % 10 2,6 9 2,3 92 24,0 94 24,5 81 21,1 384 61 15,9 % 37 9,6 % 11 2,9 13 3,4 99 25,8 90 23,4 61 15,9 384 17 4,4 33 8,6 95 24,7 97 25,3 91 23,7 384 13 3,4 19 4,9 90 23,4 108 28,1 102 26,6 384 10 2,6 10 2,6 66 17,2 116 30,2 140 36,5 384 69 18,0 % 11 2,9 % 18 4,7 % 16 4,2 % 41 10,7 % 40 10,4 % 34 8,9 % 26 6,8 % 15 3,9 21 5,5 84 21,9 92 24,0 104 27,1 384 29 7,6 % 39 10,2 % 10 2,6 16 4,2 55 14,3 107 27,9 145 37,8 384 20 5,2 % 30 7,8 % 1 0,3 1 0,3 2 0,5 - - 10 2,6 384 - 2 0,5 % Procent 38 Procent 5,5 procent 21 Procent Brak odpowiedzi Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe Strona internetowa PARP Strona internetowa MRR Raczej przydatna Nie znam/nie słyszałam Media (radio, telewizja) Trudno powiedzie ć Ogółem: Konkursy promujące przedsiębiorczość Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość Bilboardy (reklama uliczna) Raczej nieprzydat na Procent Forma wsparcia: Zupełnie nieprzydat na Częstość Tabela 49. Ocena przydatności wsparcia promocyjno-informacyjnego. Kobiety przedsiębiorcze Źródło: badania własne. 92 Kobiety zapytane o korzystanie z instytucji wspierających ich działania przedsiębiorcze najczęściej wskazują na urzędy pracy. Ocena taka może być wynikiem sposobu zbierania danych - duża część kwestionariuszy rozsyłana była poprzez wielkopolskie urzędy pracy. Duża część badanych twierdzi, że nie korzysta ze wsparcia żadnych z wymienionych instytucji/inicjatyw. Zaskakuje stosunkowo niewielki udział kobiet korzystających z usług instytucji zajmujących się opieką nad dziećmi (ok. 11 %) (por. tabela 50). Tabela 50. Wykorzystywane wsparcie ze strony instytucji/inicjatyw. Kobiety przedsiębiorcze. Instytucje/inicjatywy: Częstość Procent* Inkubatory przedsiębiorczości 15 3,9 Centra transferu technologii 2 0,5 Parki technologiczne 6 1,6 Parki przemysłowe 4 1,0 Klastry 1 0,3 Urzędy pracy lub inne instytucje 187 48,7 państwowe Instytucje zajmujące się opieką nad 42 10,9 dziećmi Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub 9 2,3 niepełnosprawnymi Żadne z powyższych 162 42,2 Inne 10 2,6 *Odpowiedzi nie sumują się do 100 %, ze względu na dowolną ilość wskazań Źródło: badania własne. - Braki odp. (częstość) 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 Jako inne instytucje wspierające przedsiębiorczość postrzegane są: banki i instytucje udzielające pożyczek i kredytów, Izba Gospodarcza, organizacje społeczne, EFS. W grupie instytucji wspierających przedsiębiorczość najczęściej jako oferujące bardzo przydatne wsparcie postrzegane były urzędy pracy oraz instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi, osobami starszymi i niepełnosprawnymi. Zaskakująca jest obserwacja, że żłobki i przedszkola mimo, że oceniane przez kobiety jako oferujące potrzebną usługę, nie są zbyt często wykorzystywane (por. tabela 51). Wśród najmniej znanych form wsparcia najczęściej wymieniane są klastry. Niemal 36 % badanych kobiet nie orientuje się, na czym polega ich działalność. 93 Nie znam/nie słyszałam Braki odpowiedzi 102 (26,6 %) 121 (31,5 %) 107 (27,9 %) 112 (29,2 %) 138 (35,9 %) 24 (6,3 %) 22 (5,7 %) 50 (13,0 %) 51 (13,3 %) 51 (13,3 %) 51 (13,3 %) 57 (14,8 %) 25 (6,5 %) 50 (13,0 %) 384 25 (6,5 %) 50 (13, 0 %) 384 - 1 Ogółem (częstość): Procent Częstość Procent Częstość Procent częstość Procent Częstość Procent Forma wsparcia: Częstość Tabela 51. Ocena wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw. Kobiety przedsiębiorcze Zupełnie Raczej Trudno Raczej Bardzo nieprzydatna nieprzydatna powiedzieć przydatna przydatna Inkubatory przedsiębiorczości 21 5,5 28 7,3 97 25,3 45 11,7 41 10,7 384 Centra transferu technologii 19 4,9 32 8,3 98 25,5 49 12,8 14 3,6 384 Parki technologiczne 22 5,7 29 7,6 104 27,1 45 11,7 26 6,8 384 Parki przemysłowe 22 5,7 31 8,1 109 28,4 37 9,6 22 5,7 384 Klastry 26 6,8 24 6,3 87 22,7 37 9,6 15 3,9 384 22 5,7 26 6,8 51 13,3 83 21,6 153 39,8 384 17 4,4 33 8,6 64 16,7 80 20,8 118 30,7 384 20 5,2 35 9,1 76 19,8 72 18,8 106 27,6 1 0,3 - - - - - - 7 1,8 Urzędy pracy i inne instytucje państwowe Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi Inne Źródło: badania własne. Kobiety- przedsiębiorcy najczęściej korzystają z dotacji lub nie korzystają z żadnej formy finansowego wsparcia swojej działalności. Tylko jedna piąta badanych zaciągnęła kredyt (por. tabela 52). 94 Tabela 52. Wykorzystywane wsparcie finansowe. Kobiety przedsiębiorcze Wsparcie finansowe: Częstość Procent* Kredyty, kredyty preferencyjne 81 21,1 Pożyczki 41 10,7 Poręczenie lub gwarancje 11 2,9 Leasing 53 13,8 Factoring 3 0,8 Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe 3 0,8 Fundusze inwestycyjne 5 1,3 Venture capital lub aniołowie biznesu 0 0 Dotacje 120 31,3 Ulgi podatkowe 54 14,1 Zwolnienia podatkowe 12 3,1 Umorzenia lub zaniechania należności 10 2,6 niepodatkowych np. ZUS Programy bezzwrotne np. Kapitał 67 17,4 Ludzki Programy zwrotne lub częściowo 3 0,8 zwrotne np. Jessica, Jeremi, Jaspers Żadne z powyższych 121 31,5 Inne 12 3,1 *odpowiedzi nie sumują się do 100 %, ze względu na dowolną ilość wskazań. Źródło: badania własne. - Brak odp. (częstość) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Wśród innych rodzajów wsparcia finansowego wymieniane były: Europejski Fundusz Społeczny, oszczędności rodzinne i własne, wkład finansowy współmałżonka, pożyczki niskoprocentowe, PFRON. Mimo niezbyt częstego korzystania kobiety wysoko cenią dotacje, ulgi i zwolnienia podatkowe oraz programy bezzwrotne. W kwestii kredytów opinie właścicielek firm są pozytywne. Jako bardzo- lub raczej- przydatne oceniło je kolejno ok. 30 % i 25 % osób. Jednak ok 20 % badanych nie ma zdania na temat przydatności tej formy wsparcia (por. tabela 53). 95 6,8 79 20,6 98 25,5 115 29,9 384 Pożyczki 16 4,2 31 8,1 92 24,0 91 23,7 97 25,3 384 Poręczenia lub gwarancje 25 6,5 26 6,8 127 33,1 78 20,3 58 15,1 384 Leasing 20 5,2 22 5,7 84 21,9 88 22,9 111 28,9 384 Factoring 20 5,2 41 10,7 103 26,8 56 14,6 33 8,6 384 Procent Brak odpowiedzi 26 Nie znam/ nie słyszałam 3,4 Procent 13 procent Kredyty, kredyty preferencyjne Częstość Procent Ogółem: Bardzo przydatna Częstość Raczej przydatna Procent Trudno powiedzieć Częstość Forma wsparcia: Raczej nieprzydatna Częstość Zupełnie nieprzydatna częstość Tabela 53. Ocena wsparcia finansowego. Kobiety przedsiębiorcze. 14 (3,6 %) 9 (2,3 %) 21 (5,5 %) 17 (4,4 %) 78 (20,3 %) 40 (10,4 %) 33 (8,6 %) 127 (33,1 %) 23 (6,0 %) 21 (5,5 %) 24 (6,3 %) 39 (10,2 %) 48 (12,5 %) 49 (12,8 %) 42 (10,9 %) 53 (13,8 %) Fundusze pożyczkowoporęczeniowe Fundusze inwestycyjne Venture capital lub aniołowie biznesu 24 6,3 36 9,4 122 31,8 63 16,4 47 12,2 384 24 6,3 33 8,6 123 32,0 64 16,7 60 15,6 384 23 6,0 29 7,6 92 24,0 35 9,1 24 6,3 384 Dotacje 12 3,1 13 3,4 53 13,8 60 15,6 190 49,5 384 Ulgi podatkowe 10 2,6 11 2,9 51 13,3 76 19,8 173 45,1 384 9 2,3 14 3,6 55 14,3 66 17,2 168 43,8 384 10 2,6 15 3,9 75 19,5 59 15,4 138 35,9 384 35 (9,1 %) 52 (13,5 %) 7 1,8 15 3,9 67 17,4 52 13,5 163 42,4 384 36 (9,4 %) 44 (11,5 %) 11 2,9 23 6,0 82 21,4 49 12,8 66 17,2 384 102 (26,6 %) 51 (13,3 %) 1 0,3 - - - - - - 4 1,0 5 - 4 Zwolnienia podatkowe Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS Programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki) Programy zwrotne lub częściowo zwrotne (np. Jessica, Jeremie, Jaspers) Inne Źródło: badania własne 96 52 (13,5 %) 47 (12,2 %) 54 (14,1 %) 33 (8,6 %) 42 (10,9 %) 48 (12,5 %) Wielkopolskie kobiety przedsiębiorcze w niewielkim stopniu korzystają ze wsparcia doradczo-szkoleniowego. Najczęściej -jedna czwarta badanych- wykorzystują udział w targach i wystawach oraz wiedzę z zakresu własnej branży zdobytą podczas edukacji szkolnej (por. tabela 54). Tabela 54. Wykorzystywane wsparcie doradczo-szkoleniowe. Kobiety przedsiębiorcze Wsparcie doradczo-szkoleniowe Częstość Procent* Brak odp. (częstość) Porady prawne w zakresie pomocy UE 50 13,0 Porady prawne w zakresie inwestycji 5 1,3 infrastrukturalnych Porady prawne w zakresie pomocy publicznej 25 6,5 Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych 4,2 16 technologii Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy 45 11,7 Porady prawne w zakresie prawa podatkowego 61 15,9 Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia 60 15,7 firmy Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej 2 0,5 Szkolenia i kursy branżowe np. z zakresu wdrażania 55 14,3 nowych technologii, obsługi aparatury, nowych trendów Szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i 34 8,9 umiejętności biznesowych Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy (np. 18,2 70 kierunek studiów związany z zakładaniem i prowadzeniem firmy) Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji 90 23,4 szkolnej z zakresu własnej branży Udział w targach i/lub wystawach 96 25 Żadne z powyższych 120 31,3 Inne 10 2,6 *Odpowiedzi nie sumują się do 100 %, ze względu na dowolną ilość wskazań. Źródło: badania własne. - 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Wśród innych form wsparcia doradczo-szkoleniowego wymieniane są najczęściej: szkolenia z zakresu przedsiębiorczości, samodokształcanie ustawiczne, szkolenia produktowe, szkolenia z zakresu zabezpieczeń prawnych działalności firmy. Jako najbardziej przydatne postrzegane są najczęściej: wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej (zarówno z zakresu własnej branży, jak i prowadzenia przedsiębiorstwa), udział w targach i wystawach, szkolenia branżowe oraz porady w zakresie prawa podatkowego (por. tabela 55). 97 Ogółem: Brak odpowiedzi Procent 14 3,6 22 5,7 82 21,4 98 25,5 101 26,3 384 27 (7,0 %) 40 (10,4 %) 15 3,9 36 9,4 93 24,2 94 24,5 46 12,0 384 50 (13,0 %) 50 (13,0 %) 13 3,9 33 8,6 91 23,7 96 25,0 68 17,7 384 36 (9,4 %) 45 (11,7 %) 15 3,9 30 7,8 94 24,5 95 24,7 67 17,4 384 32 (8,4 %) 51 (13,3 %) 9 2,3 31 8,1 81 21,1 90 23,4 103 26,8 384 10 2,6 23 6,0 74 19,3 94 24,5 118 30,7 384 28 (7,3 %) 22 (5,7 %) 42 (10,9 %) 43 (11,2 %) 10 2,6 25 6,5 69 18,0 95 24,7 121 31,5 384 18 (4,7 %) 45 (11,7 %) 19 4,9 36 9,4 94 24,5 84 21,9 60 15,6 384 38 (9,9 %) 53 (13,8 %) 13 3,4 23 6,0 76 19,8 90 23,4 110 28,6 384 20 (5,2 %) 52 (13,5 %) 9 2,3 25 6,5 77 20,1 10 5 27,3 94 24,5 384 19 (4,9 %) 55 (14,3 %) 12 3,1 22 5,7 68 17,7 95 24,7 125 32,6 384 14 (3,6 %) 48 (12,5 %) 11 2,9 10 2,6 69 18,0 87 22,7 138 35,9 384 15 (3,9 %) 54 (14,1 %) 12 3,1 24 6,3 74 19,3 98 25,5 123 32,0 384 - - - - - - - - 2 0,5 - 11 (2,9 %) 5 42 (10,9 %) - Procent Procent Częstość Nie znam/nie słyszałam Bardzo przydatna Procent Raczej przydatna Częstość Trudno powiedzieć procent Porady prawne w zakresie pomocy UE Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych Porady prawne w zakresie pomocy publicznej Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy Porady prawne w zakresie prawa podatkowego Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia własnej firmy Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej Szkolenia i kursy branżowe np. z zakresu wdrażania nowych technologii, obsługi aparatury, nowych trendów) Szkolenia z kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenie własnej branży Udział w targach i/lub wystawach Inne Częstość Forma wsparcia: Raczej nieprzydatna częstość Zupełnie nieprzydatna Częstość Tabela 55. Ocena wsparcia doradczo-szkoleniowego. Kobiety przedsiębiorcze. Źródło: badania własne. Zdaniem badanych kobiet efektywne prowadzenie przedsiębiorstwa jest związane, ze wsparciem finansowym, odciążeniem od biurokracji oraz elastycznym dysponowaniem swoim czasem pracy. Analiza danych statystycznych pozwala stwierdzić, że doświadczanie danej formy wsparcia wiąże się z tym, jak jest ona oceniana. Prawie zawsze jeśli kobieta korzystała z danego wsparcia (np. podziału obowiązków, pomocy rodziny itd.) skutkuje to wyższą jego 98 oceną110. Należy podkreślić, że wśród wszystkich metod wsparcia tylko w kilku przypadkach różnica nie jest istotna statystycznie, a przyczyn tego upatrywać można w niewielkiej liczbie osób, które miały z nimi kontakt. Oceny osób korzystających i niekorzystających nie różnią się statystycznie w odniesieniu do takiego wsparcia jak: - centra transferu technologii, - klastry, - fundusze pożyczkowo- poręczeniowe, - venture capital, - programy zwrotne lub częściowo zwrotne (Jeremie, Jaspers), - porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych, - szkolenia z zakresu strategii eksportowej. W każdym z tych przypadków liczba korzystających nie przekroczyła trzech osób, ze wsparcia venture capital i aniołów biznesu nie skorzystał w badanej grupie nikt, a z klastrów tylko jedna osoba. Można uznać, że są to metody wsparcia nieznane lub takie, którymi właścicielki nie są zainteresowane. Z pewnością wymaga to dalszych badań. Nie istnieje także statystyczna różnice pomiędzy oceną osób korzystających i niekorzystających ze: zwolnień podatkowych, instytucji oferujących opiekę nad starszymi lub niepełnosprawnymi członkami rodziny, umorzeń lub zaniechań należności niepodatkowych np. ZUS. Również w tym przypadku podkreślić należy niewielką ilość osób korzystających (w każdym przypadku mniej niż 12). Zapotrzebowania przedsiębiorczych Tabela 56. kobiet prowadzących przedsiębiorstwo. Zapotrzebowanie Elastyczne godziny pracy Zmiany stereotypów dotyczących płci Możliwość korzystania z urlopu macierzyńskiego Instytucje/osoby oferujące tanią opiekę nad dziećmi/osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Instytucje/osoby oferujące elastyczny czas opieki nad dziećmi/ osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Przejęcie obowiązków domowych przez partnera/ kogoś z rodziny Przejęcie obowiązków związanych z prowadzeniem firmy przez rodzinę lub współpracowników Uniezależnienia ulgi od podatku liniowego Kompetentne źródła informacji na temat prowadzenia przedsiębiorstwa Wsparcie finansowe Doradztwo w zakresie różnych problemów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa Szkolenia Kompleksowa obsługa ekonomiczno-prawna (odciążenie od biurokracji) Inne Opinia kobiet Częstość 140 32 31 Procent* 36,5 8,3 8,1 Brak odp. (częstość) 5 5 5 41 10,7 5 28 7,3 5 68 17,7 5 46 12,0 5 60 74 185 15,6 19,3 48,2 5 5 5 102 26,6 5 94 130 23 24,5 33,9 6,0 5 5 5 *Odpowiedzi nie sumują się do 100 %, ze względu na ilość wskazań 3. Źródło: badania własne. 110 Na podstawie testu Manna Whitneya, porównanie średniej rang 99 - Inne potrzeby kobiet pragnących efektywnie prowadzić przedsiębiorstwo to: dłuższy okres płacenie „małego ZUS-u”. Przechodzenie na „duży ZUS” dopiero gdy firma osiągnie stabilizację finansową, stabilizacja gospodarcza kraju, mniejsze podatki, stabilne przepisy prawne, większa ilość klientów, większe doświadczenie zawodowe i wiedza, szkolenia specjalistyczne (umożliwiające nabycie „konkretnego fachu w ręku”). Badane kobiety zapytano także o to, czy uważają, że zakładając i prowadząc przedsiębiorstwo odniosły sukces zawodowy. W ponad połowie przypadków udzielono odpowiedzi twierdzącej, natomiast jedna trzecia nie ma zdania na ten temat (por. tabela 57). Tabela 57. Sukces zawodowy w opinii badanych kobiet przedsiębiorczych Tak 215 Częstości 56,0 Procent Źródło: badania własne. Nie 33 8,6 Nie wiem 117 30,5 Braki odp. 19 4,9 Ogółem 384 100,0 Przedsiębiorcze kobiety z pewną rezerwą odnoszą się do prowadzenia własnej firmy przez ich dzieci. Mimo, że ponad połowa badanych, życzyłaby tego swojemu potomstwu, jedna trzecia nie ma zdania w tej kwestii (por, tabela 58). Tabela 58. Odpowiedź na pytanie, czy chciałaby Pani, aby w przyszłości Pani dzieci prowadziły przedsiębiorstwo? Tak Nie Nie wiem Braki odp. Ogółem 218 39 121 6 384 Częstości 56,8 10,2 31,5 1,6 100,0 Procent Źródło: badania własne. Ponad połowa ankietowanych uważa, ze płeć nie stanowi dodatkowego utrudnienia w prowadzeniu działalności gospodarczej i pod tym względem nie widzi różnic pomiędzy mężczyznami i kobietami (por. tabela 59). Tabela 59. Opinia kobiet przedsiębiorczych na temat trudności prowadzenia własnego przedsiębiorstwa przez kobiety i mężczyzn „Kobietom jest…” Częstość Procent Trudniej prowadzić własne przedsiębiorstwo 128 33,3 niż mężczyznom Łatwiej prowadzić własne przedsiębiorstwo 22 5,7 niż mężczyznom Tak samo trudno jak mężczyznom prowadzić 225 58,6 własne przedsiębiorstwo Źródło: badania własne. 100 Otwarte pozostaje zatem pytanie o przyczynę nierównego udziału kobiet i mężczyzn w pracy na własny rachunek. 3.3.2 Badanie opinii potencjalnych przedsiębiorców - kobiet W celu określenia znaczenia poszczególnych metod wspierania przedsiębiorczości poddano badaniu reprezentatywną grupę studentek kierunku Inżynieria Zarządzania oraz Zarządzanie, na Wydziale Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej. Z każdego roku pierwszego i drugiego stopnia studiów stacjonarnych wylosowano po dwie grupy dziekańskie (por. tabela 60). Studentki poddano badaniu, ponieważ stanowią grupę potencjalnych przedsiębiorców, ze względu na wiedzę i umiejętności, które przysposabiają je do zakładania i prowadzenia firm. Tabela 60. Charakterystyka badanej grupy potencjalnych przedsiębiorców-kobiet według semestru studiów Semestr studiów: pierwszy semestr (I stopnia) trzeci semestr (I stopnia) piąty semestr (I stopnia) siódmy semestr (I stopnia) drugi (II stopnia) czwarty (II stopnia) Ogółem Źródło: badania własne. Częstość Procent Procent ważnych Procent skumulowany 25 14,4 14,4 14,4 46 22 16 42 23 174 26,4 12,6 9,2 24,1 13,2 100,0 26,4 12,6 9,2 24,1 13,2 100,0 40,8 53,4 62,6 86,8 100,0 Studentki biorące udział w badaniu to osoby urodzone pomiędzy 1988 a 1984 rokiem, przy czym najwięcej jest w tej grupie kobiet 21- oraz 24- letnich (por. tabela 61). Tabela 61. Liczba i struktura badanych potencjalnych przedsiębiorców-kobiet według roku urodzenia Rok urodzenia: 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 Ogółem Źródło: badania własne. Częstość Procent 2 25 40 19 24 42 22 174 1,1 14,4 23,0 10,9 13,8 24,1 12,6 100,0 Procent Procent ważnych skumulowany 1,1 1,1 14,4 15,5 23,0 38,5 10,9 49,4 13,8 63,2 24,1 87,4 12,6 100,0 100,0 101 Najczęściej studentki biorące udział w badaniu miały wykształcenie średnie ogólne. Taką odpowiedź wskazała ponad połowa badanych (por. tabela 62). Tabela 62. Wykształcenie potencjalnych przedsiębiorców-kobiet Wykształcenie: Podyplomowe średnie ogólne średnie techniczne wyższe inżynierskie/licencjackie wyższe magisterskie Ogółem Źródło: badania własne. Częstość Procent 3 105 4 61 1 174 1,7 60,3 2,3 35,1 0,6 100,0 Procent Procent ważnych skumulowany 1,7 1,7 60,3 62,1 2,3 64,4 35,1 99,4 0,6 100,0 100,0 Badane studentki- potencjalni przedsiębiorcy najczęściej mieszkają na wsi, w mieście o wielkości od 10 do 50 tys. mieszkańców lub w dużych miastach, powyżej 200 tys. mieszkańców (por. tabela 63). Tabela 63. Miejsce zamieszkania potencjalnych przedsiębiorców-kobiet Procent Procent Zamieszkanie: Częstość Procent ważnych skumulowany Wieś 54 31,0 31,0 31,0 miasto do 10 tys. mieszkańców 15 8,6 8,6 39,7 miasto od 10 tys. do 50 tys. 45 25,9 25,9 65,5 mieszkańców miasto od 50 tys. do 200 tys. 18 10,3 10,3 75,9 mieszkańców miasto powyżej 200 tys. 24,1 24,1 100,0 42 mieszkańców Ogółem 174 100,0 100,0 Źródło: badania własne. W badanej grupie dominuje pozytywne nastawienie wobec zakładania przedsiębiorstw (por. tabela 64), na własny rachunek nie chce pracować tylko ok. 15 % osób. Pozostałe studentki najchętniej widzą swoją przyszłość w roli współwłaścicielki przedsiębiorstwa (41 %). Bardziej niezależnych jest ok. 30 % badanych, które chciałyby być właścicielkami firmy (por. tabela 64). Tabela 64. Stosunek potencjalnych przedsiębiorców-kobiet przedsiębiorstwa w bliższej lub dalszej przyszłości Chęć założenia Procent Częstość Procent ważnych przedsiębiorstwa: Tak Nie Nie wiem Ogółem 84 26 64 174 48,3 14,9 36,8 100,0 48,3 14,9 36,8 100,0 do założenia własnego Procent skumulowany 48,3 63,2 100,0 Źródło: badania własne. 102 Tabela 65. Preferowany przez potencjalnych przedsiębiorców-kobiety typ własności przyszłego przedsiębiorstwa Procent Procent Typ własności Częstość Procent ważnych skumulowany właścicielka 52 29,9 35,1 35,1 przedsiębiorstwa współwłaścicielka 41,4 48,6 83,8 72 przedsiębiorstwa Inne 3 1,7 2,0 85,8 nie wiem 20 11,5 13,5 99,3 brak odpowiedzi 1 0,6 0,7 100,0 Ogółem 148 85,1 100,0 Braki danych 26 14,9 Ogółem 174 100,0 Źródło: badania własne. Większość potencjalnych właścicielek przedsiębiorstw nie postrzega trudności związanych ze znalezieniem zatrudnienia jako czynnika, który byłby głównym motywem rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej. Odpowiedź taką wskazuje jednak prawie jedna piąta badanych (por. tabela 66). Tabela 66. Czynniki, które zachęciłyby potencjalnych przedsiębiorców-kobiety do założenia własnej firmy Wskazania: Potencjalny motyw założenia własnej firmy: Częstości* Procent Trudności ze znalezieniem pracy 32 18,4 Dostrzeżenie, że na lokalnym rynku brakuje usług/produktów określonego 43 24,7 typu Chęć wykorzystania nabytej wiedzy i umiejętności (wyuczony zawód) 49 28,2 Chęć by godziwie zarabiać 70 40,2 Potrzeba elastycznego czasu pracy 40 23,0 Potrzeba samodzielności 47 27,0 Chęć kontynuowania rodzinnej tradycji związanej z prowadzeniem 8 4,6 przedsiębiorstwa Inne motywy 4 2,3 *Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ respondentki mogły wskazać więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania własne. Niemal 25 % studentek zgadza się z tym, że brak określonych usług na lokalnym rynku mógłby zachęcić je do aktywności gospodarczej. Najbardziej popularnym potencjalnym motywem zakładania działalności gospodarczej jest chęć uzyskania godziwych zarobków. Na kolejnym miejscu znajduje się chęć wykorzystania nabytej wiedzy oraz potrzeba samodzielności. Najrzadziej wskazywanym motywem jest z kolei chęć kontynuowania tradycji rodzinnej związanej z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Wśród innych motywów studentki wymieniły: chęć „wykazania się”, niepodleganie innym, całkowitą swobodę w 103 podejmowaniu decyzji, „robienie tego, co się lubi na własną rękę”, robienie satysfakcjonującej rzeczy, zajmowanie się czymś, co zgodne jest z zainteresowaniami. Najbardziej przydatne wśród czynników wsparcia społeczno–kulturowego jest w opinii potencjalnych przedsiębiorców-kobiet doświadczenie w prowadzeniu przedsiębiorstwa oraz sieć kontaktów społecznych. Niemal połowa studentek dostrzega także znaczenie wsparcia, jakie płynie z podziału obowiązków domowych oraz (jako trochę mniej znaczące) z pomocy rodziny w prowadzeniu własnego biznesu (por. tabela 67) Tabela 67. Ocena wsparcia społeczno-kulturowego w opinii potencjalnych przedsiębiorców- Podział obowiązków domowych Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa Tradycja rodzinna Doświadczenie w prowadzeniu przedsiębiorstwa Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek Sieć kontaktów społecznych Inne Ogółem (częstość) Częstość Procent Bardzo przydatna procent Raczej przydatna Częstość procent Trudno powiedzieć Procent Raczej nieprzydatna częstość Procent Forma wsparcia: Częstość Zupełnie nieprzydatna częstość kobiet 2 1,1 4 2,3 25 14,4 61 35,1 82 47,1 174 4 2,3 21 12,1 32 18,4 81 46,6 36 20,7 174 23 13,2 31 17,8 40 23,0 53 30,5 27 15,5 174 4 2,3 6 3,4 11 6,3 57 32,8 95 54,6 174 8 4,6 10 5,7 59 33,9 56 32,2 41 23,6 174 2 1,1 1 0,6 14 8,0 67 38,5 90 51,7 174 0 0 0 0 0 0 1 0,6 4 2,3 5 Źródło: badania własne. Wśród metod wsparcia informacyjno-promocyjnego najbardziej przydatne są zdaniem studentek seminaria i konferencje na temat przedsiębiorczości oraz konkursy promujące przedsiębiorczość. Potencjalne właścicielki przedsiębiorstw doceniają także znaczenie portali branżowych oraz specjalistycznych stron internetowych. Nie znają jednak stron internetowych MRR oraz PARP (por. tabela 68). 104 Konkursy promujące przedsiębiorczość Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość Bilboardy (reklama uliczna) Media (radio, telewizja) Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe Strona internetowa PARP Strona internetowa MRR Portale społecznościowe Książki branżowe Prasa branżowa Seminaria i konferencje na temat przedsiębiorczości Rodzina, przyjaciele, znajomi Inne potencjalnych Brak odpowiedzi Nie znam/nie słyszałam Częstość Ogółem: Procent Bardzo przydatna Procent Raczej przydatna Częstość opinii Częstość Procent w Trudno powiedzieć procent Raczej nieprzydatna częstość Procent Forma wsparcia: Częstość Zupełnie nieprzydat na informacyjno-promocyjnego Częstość Tabela 68. Ocena wsparcia przedsiębiorców-kobiet 4 2,3 9 5,2 40 23,0 87 50,0 27 15,5 167 6 1 2 1,1 14 8,0 33 19,0 85 48,9 37 21,3 171 3 0 6 3,4 24 13,8 43 24,7 54 31,0 43 24,7 170 2 2 2 1,1 12 6,9 31 17,8 57 32,8 70 40,2 172 1 1 13 7,5 0 0 0 0 79 45,4 78 44,8 170 4 0 0 0 1 0,6 21 12,1 37 21,3 15 8,6 74 98 2 0 0 1 0,6 18 10,3 39 22,4 12 6,9 70 102 2 1 0,6 12 6,9 36 20,7 60 34,5 62 35,6 171 1 2 1 2 0,6 1,1 19 4 10,9 2,3 50 34 28,7 19,5 70 85 40,2 48,9 33 47 19,0 27,0 173 172 1 0 0 2 1 0,6 6 3,4 38 21,8 93 53,4 34 19,5 172 2 0 0 0 13 7,5 43 24,7 80 46,0 37 21,3 173 1 0 0 0 0 0 1 0,6 0 0 1 0,6 2 - - Źródło: badania własne. Wśród badanych metod wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw żadna nie uzyskała ponad połowy wskazań. Jako „raczej przydatne” przez nieco mniej niż połowę badanych oceniane są parki technologiczne oraz urzędy pracy i inne instytucje państwowe. Zaskakuje z kolei, że większość potencjalnych przedsiębiorców-kobiet nie wie, czym są klastry, nie słyszała też o centrach transferu technologii. Duża część badanych nie słyszała także o inkubatorach 105 przedsiębiorczości (por. tabela 69). Wśród innych źródeł informacji studentki wymieniają: własne doświadczenie, pracę i firmę rodzinną. Tabela 69. Ocena wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw w opinii potencjalnych przedsiębiorców- kobiet częstość Procent Częstość procent Częstość Procent Ogółem (częstość): Nie znam/nie słyszałam Braki odpowiedzi Bardzo przydatna procent Raczej przydatna Częstość Trudno powiedzieć Procent Raczej nieprzydatna Częstość Zupełnie nieprzydatna Inkubatory przedsiębiorczości Centra transferu technologii Parki technologiczne 0 0 2 1,1 22 12,6 56 32,2 45 25,9 125 48 1 0 0 4 2,3 22 12,6 57 32,8 18 10,3 101 72 1 0 0 2 1,1 31 17,8 77 44,3 34 19,5 144 29 1 Parki przemysłowe 0 0 3 1,7 37 21,3 67 38,5 32 18,4 139 Klastry 0 0 6 3,4 28 16,1 37 21,3 7 4,0 78 5 2,9 23 13,2 52 29,9 70 40,2 21 12,1 171 1 2 1 0,6 12 6,9 37 21,3 59 33,9 62 35,6 171 2 1 1 0,6 15 8,6 52 29,9 58 33,3 44 25,3 170 3 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0,6 1 - - Forma wsparcia: Urzędy pracy i inne instytucje państwowe Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi Inne 34 95 1 1 Źródło: badania własne. Zdecydowana większość badanych potencjalnych przedsiębiorców-kobiet wysoko ocenia przydatność finansowych form wsparcia przedsiębiorczości. Jako „bardzo przydatne” studentki postrzegają dotacje, zwolnienia podatkowe i ulgi. Studentki najczęściej nie orientują się jednak, czym są programy zwrotne i częściowo zwrotne oraz venture capital i aniołowie biznesu (por tabela 70). 106 Tabela 70. Ocena wsparcia finansowego w opinii potencjalnych przedsiębiorców-kobiet Częstość procent częstość Procent częstość Procent Ogółem: Nie znam/ nie słyszałam Brak odpowiedzi Bardzo przydatna procent Raczej przydatna Częstość Trudno powiedzieć procent Forma wsparcia: Raczej nieprzydat na Częstość Zupełnie nieprzydatna 0 0 3 1,7 11 6,3 63 36,2 95 54,6 172 - 2 3 1,7 5 2,9 37 21,3 71 40,8 56 32,6 172 - 2 2 1,1 8 4,6 55 31,6 76 43,7 31 17,8 172 - 2 0 0 0 0 4 1 2,3 0,6 22 37 12,6 21,3 66 62 37,9 35,6 76 39 43,7 22,4 168 139 4 32 2 3 3 1,7 10 5,7 60 34,5 66 37,9 24 13,8 163 9 2 1 0,6 6 3,4 22 12,6 82 47,1 59 33,9 170 1 3 2 1,1 3 1,7 20 11,5 40 23,0 49 28,2 114 58 2 0 0 0 0 0 0 1 1 1 0,6 0,6 0,6 3 9 5 1,7 5,2 2,9 21 31 30 12,1 17,8 17,2 146 130 136 83,9 74,7 78,2 171 171 172 1 - 3 2 2 0 0 3 1,7 23 13,2 45 25,9 96 55,2 167 4 3 0 0 1 0,6 10 5,7 29 16,7 106 60,9 146 25 3 0 0 1 0,6 13 7,5 47 27,0 30 17,2 91 81 2 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0,6 1 - - Kredyty, kredyty preferencyjne Pożyczki Poręczenia lub gwarancje Leasing Factoring Fundusze pożyczkowoporęczeniowe Fundusze inwestycyjne Venture capital lub aniołowie biznesu Dotacje Ulgi podatkowe Zwolnienia podatkowe Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS Programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki) Programy zwrotne lub częściowo zwrotne (np. Jessica, Jeremie, Jaspers) Inne Źródło: badania własne. Wśród metod wsparcia doradczo-szkoleniowego jako najbardziej przydatne studentki postrzegają szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia własnej firmy (prawie 70 % wskazań). Doceniają także przydatność porad prawnych w zakresie pomocy UE oraz prawa podatkowego (ponad połowa badanych ocenia te formy jako bardzo przydatne). Raczej przydatne w opinii połowy badanych są porady prawne w zakresie pomocy publicznej, w zakresie inwestycji infrastrukturalnych oraz udział w targach i wystawach (por. tabela 71). 107 Brak odpowiedzi Nie znam/nie słyszałam 0 2 1,1 8 4,6 61 35,1 99 56,2 170 3 1 0 0 2 1,1 13 7,5 88 50,6 60 34,5 163 10 1 1 0,6 4 2,3 25 14,4 93 53,4 47 27,0 170 3 1 0 0 4 2,3 11 6,3 78 44,3 77 44,3 170 3 1 0 0 3 1,7 17 9,8 75 43,1 68 39,1 163 10 1 0 0 2 1,1 15 8,6 59 33,9 95 54,6 171 1 2 0 0 2 1,1 6 3,4 45 25,9 119 68,4 172 1 1 0 0 5 2,9 25 14,4 85 48,9 50 28,7 165 7 2 0 0 3 1,7 9 5,2 80 46,0 81 46,6 173 - 1 1 0,6 4 2,3 15 8,6 72 41,4 78 44,8 170 - 4 1 0,6 7 4,0 31 17,8 56 32,2 78 44,8 173 - 1 3 1,7 6 3,4 26 14,9 52 29,9 85 48,9 172 1 1 0 0 16 9,2 35 20,1 90 51,7 32 18,4 173 - 1 0 0 0 0 0 0 1 0,6 2 1,1 3 - - Procent Procent Bardzo przydatna Częstość Raczej przydatna Częstość Częstość Trudno powiedzieć 0 Procent Częstość Raczej nieprzydat na Procent Porady prawne w zakresie pomocy UE Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych Porady prawne w zakresie pomocy publicznej Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy Porady prawne w zakresie prawa podatkowego Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia własnej firmy Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej Szkolenia i kursy branżowe np. z zakresu wdrażania nowych technologii, obsługi aparatury, nowych trendów) Szkolenia z kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenie własnej branży Udział w targach i/lub wystawach Inne Procent Forma wsparcia: Częstość Zupełnie nieprzydat na Ogółem: Tabela 71. Ocena wsparcia doradczo-szkoleniowego w opinii potencjalnych przedsiębiorcówkobiet Źródło: badania własne. Inne formy wsparcia doradczo-szkoleniowego wymieniane przez studentki to: kursy online, przynależność do grup (stowarzyszeń) zajmujących się daną specjalnością, szkolenia dotyczące rachunkowości. Potencjalne właścicielki przedsiębiorstw zostały zapytane, czego najbardziej potrzebowałyby, żeby efektywnie prowadzić własne przedsiębiorstwo. Na to pytanie nie musiały odpowiadać kobiety, które nie zamierzają zakładać własnej firmy (odpowiedź na wcześniejsze pytanie). W efekcie uzyskane odpowiedzi pochodzą od 151 respondentek, które 108 zaznaczały po trzy najważniejsze dla nich odpowiedzi. Uzyskane wyniki przedstawiono w tabeli 72. Tabela 72. Opinia potencjalnych przedsiębiorców-kobiet w kwestii, czego by potrzebowały, żeby efektywnie prowadzić przedsiębiorstwo. Wskazania: Zapotrzebowania potencjalnych kobiet przedsiębiorczych: Liczba* Procent Elastyczne godziny pracy Zmiany stereotypów dotyczących płci Możliwość korzystania z urlopu macierzyńskiego i wychowawczego Instytucje/ osoby oferujące tanią opiekę nad dziećmi/ osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Instytucje/ osoby oferujące elastyczny czas opieki nad dziećmi/ osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Przejęcie obowiązków domowych przez partnera/ kogoś z rodziny Przejęcie obowiązków związanych z prowadzeniem firmy przez rodzinę lub współpracowników Uniezależnienie ulgi od podatku liniowego Kompetentne źródła informacji na temat prowadzenia przedsiębiorstwa Wsparcie finansowe Doradztwo w zakresie różnych problemów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa Szkolenia Kompleksowa obsługa ekonomiczno-prawna (odciążenie od biurokracji) Inna 60 10 34 34,5 5,7 19,5 13 7,5 15 8,6 24 13,8 10 5,7 11 32 98 6,3 18,4 56,3 60 34,5 40 62 0 23,0 35,6 0 *Odpowiedzi nie sumują się do 100%. Każda studentka wskazywała max. 3 odpowiedzi. Źródło: badania własne. Ponad połowa badanych wskazuje na potrzebę wsparcia finansowego w prowadzeniu działalności gospodarczej. Kolejne miejsce pod względem częstotliwości wskazań zajmują: kompleksowa obsługa ekonomiczno-prawna, doradztwo w zakresie problemów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa oraz elastyczne godziny pracy. Takie potrzeby związane z ewentualnym prowadzeniem własnej działalności wskazuje ponad jedna trzecia ankietowanych studentek. Ponad dwie trzecie studentek uważa, że kobietom i mężczyznom jest tak samo trudno prowadzić przedsiębiorstwo. Większe trudności po stronie kobiet dostrzega ok. 30 % badanych kobiet (por. tabela 73). Tabela 73. Opinia potencjalnych przedsiębiorców-kobiet na temat trudności prowadzenia przedsiębiorstwa przez kobiety i mężczyzn „Uważam, że kobietom jest…”: Częstość: Procent: Trudniej prowadzić własne przedsiębiorstwo niż mężczyznom Łatwiej prowadzić własne przedsiębiorstwo niż mężczyznom Tak samo trudno jak mężczyznom prowadzić własne przedsiębiorstwo Brak odpowiedzi Ogółem 52 1 29,9 0,6 115 66,1 6 174 3,4 100,0 Źródło: badania własne. 109 3.3.3 Porównanie opinii grupy potencjalnej i kobiet przedsiębiorczych Właścicielki firm (kobiety przedsiębiorcze) i studentki (grupa potencjalna) nie różnią się znacząco w motywacji, która skłoniła lub potencjalnie skłoniłaby je do rozpoczęcia pracy na własny rachunek. Zauważyć można jednak pewne różnice. Studentki najczęściej zachęca do podjęcia pracy we własnym przedsiębiorstwie dążenie do godnych zarobków. Tymczasem właścicielki motywowane są zwykle chęcią wykorzystania nabytej wiedzy i umiejętności. Ponadto studentki nieco rzadziej dostrzegają fakt zakładania firm jako odpowiedź na trudności ze znalezieniem pracy (por. tabela 74). Tabela 74. Motywy prowadzenia własnej działalności gospodarczej w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek- grupy potencjalnej Właścicielki Studentki Motyw Liczba Procent* Liczba Procent* Trudności ze znalezieniem pracy 104 16,4 32 10,9 Dostrzeżenie, że na lokalnym rynku brakuje 83 13,1 43 14,7 usług/produktów tego typu Chęć wykorzystania nabytej wiedzy i 129 49 16,7 20,3 umiejętności (wyuczony zawód) Chęć godnych zarobków 86 13,5 70 23,9 Potrzeba elastycznego czasu pracy 78 12,3 40 13,7 Potrzeba samodzielności 120 18,9 47 16,0 Kontynuacja tradycji rodzinnej związanej z 20 3,1 8 2,7 prowadzeniem przedsiębiorstwa Inne 15 2,4 4 1,4 Ogółem: 635 100 293 100 *Badane udzielały więcej niż jednej odpowiedzi. Odpowiedzi sumują się do 100 % Źródło: badania własne. Grupa potencjalna (studentki) i kobiety przedsiębiorcze podobnie oceniają poszczególne metody wsparcia społeczno-kulturowego. Podczas gdy studentki podkreślają znaczenie doświadczenia w prowadzeniu firmy oraz posiadanie sieci kontaktów społecznych, właścicielki przedsiębiorstw wskazują największą przydatność podziału obowiązków domowych, który w grupie studentek znajduje się na trzecim miejscu (por. tabela 75). 110 Tabela 75. Podział obowiązków domowych w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek- grupy potencjalnej Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa Podział obowiązków domowych Średnia Ankieta dla kobiet przedsiębio rczych N Odchylenie standardowe Mediana Średnia Ankieta dla studentek N Odchylenie standardowe Mediana Średnia Ogółem N Odchylenie standardowe Mediana Podział obowiązków domowych Doświadczenie w prowadzeniu firmy Akceptacja pracy kobiet na własny rachunek Sieć kontaktów społecznych Inne 4,16 367 3,92 360 3,25 329 3,85 339 3,87 350 3,95 341 5,00 5 1,118 1,263 1,412 1,270 1,135 1,152 ,000 5,00 4,25 174 4,00 3,71 174 3,00 3,17 174 4,00 4,35 173 4,00 3,64 174 4,00 4,39 174 5,00 4,80 5 ,868 1,002 1,270 ,919 1,048 ,758 ,447 4,00 4,19 541 4,00 3,85 534 3,00 3,22 503 5,00 4,02 512 4,00 3,80 524 5,00 4,10 515 5,00 4,90 10 1,044 1,187 1,364 1,186 1,111 1,056 ,316 5,00 4,00 3,00 4,00 4,00 4,00 5,00 Źródło: badania własne. Kobiety-przedsiębiorcy najwyżej oceniają wsparcie informacyjne płynące z portali branżowych i specjalistycznych stron internetowych. Poza tym przydatnym źródłem wiedzy są dla nich znajomi, przyjaciele, rodzina oraz prasa branżowa. W opinii studentek również portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe są najcenniejszym źródłem informacji. Na kolejnej pozycji znajdują się media (radio i telewizja) oraz prasa i książki branżowe (por. tabela 76). Tabela 76. Źródła informacji w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek-grupy potencjalnej Konkursy promujące przedsiębiorczość Średnia Ankieta dla kobiet przedsiębio rczych N Odchylenie standardowe Mediana Średnia Ankieta dla studentek N Odchylenie standardowe Mediana Średnia Ogółem N Odchylenie standardowe Mediana Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość Billboardy (reklama uliczna) Media (radio, telewizja) Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe Strona internetowa PARP 3,33 288 3,50 317 3,35 331 3,79 340 4,14 329 3,79 286 1,100 1,121 1,203 1,066 ,999 1,003 3,00 3,74 167 4,00 3,82 171 3,00 3,61 170 4,00 4,05 172 4,00 4,38 170 4,00 3,89 74 ,878 ,903 1,116 ,987 ,626 ,732 4,00 3,48 455 4,00 3,62 488 4,00 3,44 501 4,00 3,88 512 4,00 4,22 499 4,00 3,81 360 1,043 1,060 1,179 1,047 ,897 ,954 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 Źródło: badania własne. 111 Tabela 77. Źródła informacji w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek-grupy potencjalnej (cd.) Ankieta dla kobiet przedsiębio rczych Ankieta dla studentek Ogółem Strona internetowa MRR Portale społecznośc iowe 3,65 274 3,64 333 3,80 332 4,07 342 Seminaria i konferencje na temat przedsiębiorczości 3,79 316 1,007 1,134 1,061 ,990 4,00 3,89 70 4,00 3,99 171 4,00 3,66 173 ,692 ,955 4,00 3,69 344 Średnia N Odchylenie standardowe Mediana Średnia N Odchylenie standardowe Mediana Średnia N Odchylenie standardowe Mediana Książki branżowe Prasa branżowa Rodzina, przyjaciele, znajomi Inne 4,08 333 4,21 14 1,117 1,029 1,369 4,00 3,99 172 4,00 3,89 172 4,00 3,82 173 5,00 4,00 2 ,929 ,820 ,776 ,856 1,414 4,00 3,76 504 4,00 3,76 505 4,00 4,04 514 4,00 3,82 488 4,00 3,99 506 4,00 4,19 16 ,955 1,089 1,019 ,937 1,010 ,981 1,328 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 5,00 Źródło: badania własne. Studentki- potencjalni przedsiębiorcy nieco wyżej oceniają wsparcie instytucjonalne niż właścicielki firm. Kobiety-przedsiębiorcy najbardziej cenią wsparcie oferowane przez urzędy pracy i inne instytucje państwowe, instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi oraz oferujące pomoc w opiece nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi. Studentki (czyli grupa potencjalna) najbardziej doceniają znaczenie inkubatorów przedsiębiorczości, a w dalszej kolejności podkreślają przydatność parków technologicznych oraz zinstytucjonalizowanej opieki nad dziećmi. Ogólnie studentki w porównaniu z kobietami przedsiębiorczymi przeceniają znaczenie wsparcia instytucjonalnego. Jedyny wyjątek stanowią urzędy pracy, które oceniane są wyżej przez właścicielki firm niż przez studentki. Tabela 78. Wsparcie instytucji/inicjatyw w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek Ankieta dla kobiet przedsiębio rczych Ankieta dla studentek Ogółem Średnia N Odchylenie standardowe Mediana Średnia N Odchylenie standardowe Mediana Średnia N Odchylenie standardowe Mediana Inkubatory przedsięb iorczości Centra transferu technologii Parki technologiczne Parki przemy słowe Klastry Urzędy pracy lub inne instytucje państwowe 3,25 232 3,03 212 3,11 226 3,03 221 2,95 189 3,95 335 3,80 312 Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi 3,68 309 1,153 1,004 1,082 1,053 1,093 1,230 1,209 1,235 1,414 3,00 4,15 125 3,00 3,88 101 3,00 3,99 144 3,00 3,92 139 3,00 3,58 78 4,00 3,46 171 4,00 3,99 171 4,00 3,76 170 5,00 5,00 1 ,763 ,739 ,714 ,762 ,765 ,972 ,958 ,958 . 4,00 3,56 357 4,00 3,31 313 4,00 3,45 370 4,00 3,37 360 4,00 3,13 267 4,00 3,79 506 4,00 3,87 483 4,00 3,71 479 5,00 4,56 9 1,119 1,007 1,048 1,045 1,046 1,171 1,129 1,144 1,333 4,00 3,00 3,00 3,00 3,00 4,00 4,00 4,00 5,00 Instytucje zajmujące się opieka nad dziećmi Źródło: badania własne. 112 Inna 4,50 8 Właścicielki firm najwyżej oceniają dotacje, ulgi i zwolnienia podatkowe oraz programy bezzwrotne. Również w ocenie grupy potencjalnej dominują te metody wsparcia. Jednak studentki oceniają ich przydatność wyżej niż właścicielki. Tabela 79. Wsparcie finansowe w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek- grupy potencjalnej Kredyty, kredyty preferencyjne N Odchylenie standardowe Mediana Fundusze inwestycyjne 3,76 325 3,16 253 3,25 292 3,34 304 1,109 1,139 1,119 1,172 1,095 1,120 1,146 4,00 4,45 172 4,00 4,00 172 3,00 3,73 172 4,00 4,27 168 3,00 4,00 139 3,00 3,60 163 3,00 4,13 170 ,695 ,905 ,851 ,779 ,761 ,879 ,811 5,00 4,05 503 4,00 3,79 499 4,00 3,50 486 4,00 3,94 493 4,00 3,46 392 4,00 3,38 455 4,00 3,62 474 1,029 1,074 1,045 1,081 1,067 1,052 1,105 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 5,00 N Odchylenie standardowe Mediana N Odchylenie standardowe Mediana Fundusze pożyczkowoporęczeniowe Factoring 3,38 314 Średnia Ogółem Leasing 3,68 327 Średnia Ankieta dla studentek Poręczenia lub gwarancje 3,83 331 Średnia Ankieta dla kobiet przedsiębio rczych Pożyczki Źródło: badania własne. Tabela 80. Wsparcie finansowe w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek- grupy potencjalnej (cd.) 3,04 203 4,23 32S 4,22 321 4,19 312 4,01 297 4,15 304 Programy zwrotne lub częściowo zwrotne np. Jessica, Jeremie, Jaspers 3,59 231 1,116 1,086 1,035 1,060 1,107 1,069 1,142 1,789 3,00 4,15 114 5,00 4,82 171 5,00 4,70 171 5,00 4,75 172 4,00 4,40 167 5,00 4,64 146 3,00 4,16 91 5,00 5,00 1 ,924 ,465 ,595 ,531 ,792 ,640 ,703 . 4,00 3,44 317 5,00 4,43 499 5,00 4,38 492 5,00 4,39 484 5,00 4,15 464 5,00 4,31 450 4,00 3,75 322 5,00 4,33 6 1,177 ,964 ,934 ,947 1,022 ,979 1,068 1,633 3,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 4,00 5,00 Venture capital lub aniołowie biznesu Ankieta dla kobiet przedsiębio rczych Ankieta dla studentek Ogółem Średnia N Odchylenie standardowe Mediana Średnia N Odchylenie standardowe Mediana Średnia N Odchylenie standardowe Mediana Dotacje Ulgi podatkowe Zwolnien ia podatkow e Umorzenie lub zaniechanie należności nieopodatkowan ych np. ZUS* Programy bezzwrot ne (np. Kapitał Ludzki) Źródło: badania własne. Także w przypadku wsparcia doradczo-szkoleniowego potencjalni przedsiębiorcy-kobiety oceniają dostępne formy lepiej niż właścicielki firm, które najwyżej oceniają wiedzę i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży. Studentki doceniają rolę szkoleń branżowych z zakresu zakładania i prowadzenia firmy. 113 Inne 4,20 5 Tabela 81. Wsparcie doradczo-szkoleniowe w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek- grupy potencjalnej 3,79 317 Porady prawne w zakresie inwestycji infrastruktural nych 3,42 284 3,56 303 3,56 301 Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy 3,79 314 3,90 319 Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy 3,91 320 1,101 1,069 1,102 1,093 1,094 1,080 1,08 S 4,00 4,51 170 3,00 4,26 163 4,00 4,06 170 4,00 4,34 170 4,00 4,28 163 4,00 4,44 171 4,00 4,63 172 ,646 ,656 ,755 ,706 ,723 ,704 ,611 5,00 4,04 487 4,00 3,73 447 4,00 3,74 473 4,00 3,84 471 4,00 3,95 477 5,00 4,09 490 5,00 4,16 492 1,026 1,022 1,020 1,040 1,009 ,999 1,009 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 Porady prawne w zakresie pomocy UE Ankieta dla kobiet przedsiębio rczych Ankieta dla studentek Ogółem Średnia N Odchylenie standardowe Mediana Średnia N Odchylenie standardowe Mediana Średnia N Odchylenie standardowe Mediana Porady prawne w zakresie pomocy publicznej Porady prawne w zakresie poznania i ro zwoju nowych technologii Porady prawne w zakresie prawa podatkowego Źródło: badania własne. Tabela 82. Wsparcie doradczo-szkoleniowe w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek- grupy potencjalnej (cd.) 3,44 293 Szkolenia i kursy branżowe np. z zakresu wdrażania nowych technologii, obsługi aparatury, nowych trendów 3,84 312 1,13 8 1,115 1,050 1,099 3,00 4,09 165 4,00 4,38 173 4,00 4,31 170 ,756 ,668 4,00 3,68 458 Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej Ankieta dla kobiet przedsiębio rczych Ankieta dla studentek Ogółem Średnia N Odchylenie standardowe Mediana Średnia N Odchylenie standardowe Mediana Średnia N Odchylenie standardowe Mediana Szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkoleń z zakresu prowadzenia własnej firmy 3,81 310 3,93 322 Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży 4,05 315 Udział w targach i/lub wystawach Inne 3,89 331 5,00 2 1,048 1,097 ,000 4,00 4,17 173 4,00 4,22 172 4,00 3,80 173 5,00 4,67 3 ,777 ,905 ,948 ,849 ,577 4,00 4,03 485 4,00 3,98 480 4,00 4,01 495 4,00 4,11 487 4,00 3,86 504 5,00 4,80 5 1,063 1,013 ,990 1,041 1,016 1,019 ,447 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 5,00 Źródło: badania własne. Właścicielki i studentki podobnie postrzegają czynniki, które niezbędne są im do efektywnego prowadzenia przedsiębiorstwa. Studentki nieco częściej wskazują na potrzebę większych możliwości w zakresie korzystania z urlopu macierzyńskiego i wychowawczego. 114 Tabela 83. Czynniki potrzebne do efektywnego prowadzenia przedsiębiorstwa w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek- grupy potencjalnej Potrzeby Elastyczne godziny pracy Zmiana stereotypów dotyczących płci Możliwość korzystania z urlopu macierzyńskiego i wychowawczego Instytucje, osoby oferujące tanią opiekę nad dziećmi/osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Instytucje/ osoby oferujące elastyczny czas opieki nad dziećmi/osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Przejęcie obowiązków domowych przez partnera/ kogoś z rodziny Przejęcie obowiązków związanych z prowadzeniem firmy przez rodzinę lub współpracowników Uniezależnienie ulgi od podatku liniowego Kompetentne źródła informacji na temat prowadzenie przedsiębiorstwa Wsparcie finansowe Doradztwo w zakresie różnych problemów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa Szkoleń Kompleksowej obsługi ekonomiczno-prawnej (odciążenie od biurokracji) Inna Ogółem: Właścicielki Liczba Procent* 140 13,3 32 3,0 31 2,9 Studentki Liczba Procent* 60 12,8 10 2,1 34 7,2 41 3,9 13 2,8 28 2,7 15 3,2 68 6,5 24 5,1 46 4,4 10 2,1 60 74 185 5,7 7,0 17,6 11 32 98 2,3 6,8 20,9 102 9,7 60 12,8 94 130 23 1054 8,9 12,3 2,2 100 40 62 469 8,5 13,2 100 *Badane udzielały więcej niż jednej odpowiedzi. Odpowiedzi sumują się do 100 %. Źródło: badania własne. Wśród społeczno-kulturowych form wsparcia istotnie statystycznie różnią się wyniki dotyczące pomocy rodziny111: studentki -niżej niż kobiety przedsiębiorcze- oceniają tą formę wsparcia112. Wyżej zaś cenią doświadczenie w prowadzeniu firmy113. Studentki nie dostrzegają natomiast znaczenia społecznej akceptacji pracy kobiet na własny rachunek, ale przypisują większą wagę roli sieci kontaktów społecznych114. W grupie metod wsparcia informacyjnego istotnie statystycznie różnią się poglądy studentek i właścicielek na temat konkursów i kampanii promujących przedsiębiorczość, mediów, portali społecznościowych oraz wiedzy czerpanej od rodziny, przyjaciół i znajomych115. Przydatność wszystkich z wymienionych źródeł informacji jest oceniana wyżej przez studentki niż kobiety przedsiębiorcze. Wyjątek stanową rodzina, przyjaciele i znajomi, których znaczenie wyżej oceniają właścicielki116. Istnieją także istotne statystycznie różnice pomiędzy oceną metod wsparcia instytucjonalnego w obu grupach117. Poglądy nie różnicują badanych tylko w kwestii 111 Na podstawie testu U Manna- Whitneya. Istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,000 Średnia ranga wyników studentek to 235,59, a kobiet przedsiębiorczych 282,92 113 Średnia ranga wyników studentek to 292,81 a kobiet przedsiębiorczych 237,97 114 Społeczna akceptacja pracy kobiet: średnia ranga to 274,64 dla wyników kobiet przedsiębiorczych i 238,08 dla wyników studentek; sieć kontaktów społecznych: średnia ranga to 240,84 dla wyników kobiet przedsiębiorczych i 291,63 dla wyników studentek. 115 Na podstawie testu U Manna- Whitneya. Istotność asymptotyczna- konkursy promujące przedsiębiorczość: 0,000, kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość: 0,003, media (radio, telewizja): 0,006, portale społecznościowe: 0,001, rodzina, przyjaciele, znajomi: 0,000. 116 Średnia ranga- wyniki kobiet przedsiębiorczych: 271,13, studentek: 219,53. 117 Na podstawie testu U Manna Whtneya, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,000. 112 115 instytucji zajmujących się opieką nad dziećmi oraz starszymi lub niepełnosprawnymi członkami rodziny. Studentki zdecydowanie wyżej oceniają wsparcie instytucji niż właścicielki. Są to jednak odpowiedzi tylko niewielkiej części badanych, ponieważ znaczny odsetek studentek nie zna poszczególnych form wsparcia. Na przykład 54,9 % z nich nie słyszało o klastrach, 41,6 % o centrach transferu technologii, a 27,7 % o inkubatorach przedsiębiorczości. Brak wiedzy na temat zakresu działalności klastrów dominuje także w grupie właścicielek, (prawie 35 %), co więcej część przedsiębiorczych kobiet nie słyszała także o inkubatorach przedsiębiorczości, centrach transferu technologii, parkach technologicznych i przemysłowych (ok 30 %). Urzędy pracy i inne instytucje państwowe są jedyną metodą wsparcia w tej grupie wyżej ocenianą przez właścicielki niż studentki118. Wśród metod wsparcia finansowego istotnie statystycznie różnią się oceny wszystkich form119: studentki oceniają je wyżej od posiadających praktyczne doświadczenie właścicielek. Istotnie statystycznie różni się także ocena wsparcia doradczo–szkoleniowego w przypadku kobiet-przedsiębiorców i potencjalnych przedsiębiorców-kobiet120. Wyjątek stanowią: ocena wiedzy i umiejętności zdobytych podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży i prowadzenia własnej firmy oraz udziału w targach i wystawach, gdzie różnic takich nie można stwierdzić. Studentki wyżej cenią różne formy szkoleń i porad. Na podstawie analizy wyników testów statystycznych stwierdzić można istnienie różnic pomiędzy oceną przydatności różnych metod wsparcia. Wizja studentek - potencjalnych przedsiębiorców wielokrotnie odbiega od perspektywy właścicielek, znających realia prowadzenia przedsiębiorstwa. 3.3.4 Opinie ekspertów. Badania metodą delficką Badania nad rodzajem i skutecznością metod wspierania przedsiębiorczości zostały pogłębione o badania metodą delficką. Badanie przeprowadzone zostało z wykorzystaniem wiedzy reprezentatywnej grupy specjalistów, którzy musieli spełniać następujące kryteria: - posiadać przynajmniej stopień naukowy doktora, - być pracownikiem naukowym zatrudniony na Wydziale Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej, - zajmować się różnymi aspektami zarządzania przedsiębiorstwem w okresie transformacji, - pracować na terenie Wielkopolski i posiadać orientację co do perspektywa rozwoju regionu. W podjętych badaniach można było przyjąć inne kryteria doboru ekspertów, na przykładpoza naukowcami zaangażować instytucje otoczenia biznesu, stowarzyszenia działające na rzecz przedsiębiorczości kobiet, czy uwzględnić instytucje działające na terenie różnych powiatów. Takie działania byłyby celowe zwłaszcza, gdyby metoda delficka była jedynym źródłem danych na temat perspektyw przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Tymczasem 118 Średnia ranga oceny wsparcia urzędów pracy i in. instytucji państwowych wynosi: dla kobiet przedsiębiorczych: 237,06, dla studentek: 202,64. 119 Na podstawie testu U Manna Whitneya, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie od 0,000 do 0,001. 120 Na podstawie testu U Manna Whitneya, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,000. 116 metoda ta stanowi ich dopełnienie i umożliwia porównanie oraz dokonanie wielostronnego oglądu badanego zjawiska. Ponadto specjaliści spełniają jedno z podstawowych kryteriów metody delfickiej- posiadają tytuł, wiedzę i doświadczenie wartościowe dla procesu badawczego, znają realia funkcjonowania wielkopolskich przedsiębiorstw i ujmują zjawisko z różnych perspektyw, zależnie od swojej specjalizacji. W badaniu wzięło udział 15 mężczyzn i 13 kobiet. Średnia ich wieku wynosiła około 45 lat. Najwięcej osób posiadało staż pracy pomiędzy 11 a 20 lat (było to 14 osób), wyższy staż pracy miało w sumie 11 ekspertów, a niższy tylko 3 osoby. Eksperci określili swój poziom orientacji w przedmiotowej dziedzinie jako: specjaliści (6 osób), kompetentni (9 osób), wykazujący się znajomością zagadnienia (5 osób), posiadający dobre rozeznanie w tematyce (8 osób). W celu określenia perspektyw i kierunków rozwoju przedsiębiorczości kobiet zadano ekspertom pytanie „W którym roku Pani/Pana zdaniem nastąpi w Wielkopolsce zrównanie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety i przez mężczyzn?”. W pierwszym etapie badań eksperci wskazują, że będzie miało to miejsce pomiędzy rokiem 2020 a 2040. Z zestawienia wyników z pierwszego kwestionariusza wynika ponadto, że zrównanie ilości przedsiębiorstw kobiet i mężczyzn średnio szacowane jest na rok 2032. Tabela 84. Prognozowany rok zrównania w Wielkopolsce ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety i mężczyzn. Metoda delficka Średnia Dominanta (najczęstsza odpowiedź) 2032 2020 2032 2030 2034 2030 Źródło: badania własne. Mediana Etap pierwszy 2030 Etap drugi 2030 Etap trzeci 2035 Przedział międzykwartylowy Q1 Q3 2020 2040 2026 2036 2030 2036 W drugim etapie badania eksperci prognozowali przedział czasu, w którym może nastąpić zrównanie liczby przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety i mężczyzn na lata 2026 do 2036. Ponadto w drugim etapie odpowiedzi niemieszczące się w przedziale międzykwartylowym zostały przez ekspertów uzasadnione: Uzasadnienie braku odpowiedzi: „Państwo powinno wspierać każdego, kto ma predyspozycje do bycia przedsiębiorcą niezależnie od płci, rasy, religii, pochodzenia, narodowości itp., zależnie od konkretnych uwarunkowań. Eliminacja dyskryminacji i występujących utrudnień w wykonywaniu działalności lub zawodu to nie to samo, co kreacja mechanicznych parytetów przez państwo, które nie jest ani sprawiedliwe ani efektywne” „Nie wiem, czy dojdzie do tego zrównania i nie wiem, czy jest ono celowe” Uzasadnienie odpowiedzi „Nigdy nie nastąpi zrównanie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety i mężczyzn”: „Różnica między płciami- nie igra się z naturą” 117 Uzasadnienie odpowiedzi –„Zrównanie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety i mężczyzn nastąpi w roku 2050” „Uważam, że to [rok 2050] optymistyczna wartość” „Posiadanie dzieci utrudnia kobietom start w przedsiębiorczość. Tendencje przejmowania opieki nad dziećmi przez ojców (chociaż częściowo) i inne formy opieki nad dziećmi powinny ułatwić kobietom- młodszym podejmowanie decyzji o prowadzeniu własnej działalności gospodarczej.” W trzecim etapie badania metodą delficką eksperci prognozowali, że zrównanie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety i mężczyzn nastąpi między rokiem 2030 a 2036, a więc za szesnaście do dwudziestu dwóch lat (por tabela 84). Eksperci przejawiali jednak pewien sceptycyzm w odpowiedzi na to pytanie, ponieważ około 8% procent twierdzi, że zrównanie nie nastąpi nigdy, a 23% nie udzieliło odpowiedzi na tym etapie badania. Można zatem przypuszczać, że eksperci inaczej definiują kierunki rozwoju przedsiębiorczości kobiet (na przykład poprzez wzrost przedsiębiorstw, a nie zwiększanie ich ilości) lub też dostrzegają silny wpływ różnorodnych barier. W etapie pierwszym badania metodą delficką wśród metod wsparcia społecznokulturowego najwyżej oceniane było doświadczenie w prowadzeniu przedsiębiorstwa, najniżej zaś społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek. W tej ostatniej kwestii odpowiedzi ekspertów są najbardziej zróżnicowane (por. tabela 85). Tabela 85. Przydatność wsparcia społeczno-kulturowego. Podsumowanie wyników badania A. B. C. D. E. F. A. B. C. D. E. Etap pierwszy Podział obowiązków domowych (np. partner/ członek rodziny wypełniał część obowiązków domowych, więc kobieta może prowadzić przedsiębiorstwo) Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa (w konkretnych pracach np. przyjęcie dostawy towaru, prowadzenie księgowości) Tradycja rodzinna (np. kobieta pochodzi z rodziny przedsiębiorcy) Doświadczenie w prowadzeniu firmy (zanim kobieta zaczęła prowadzić własne przedsiębiorstwo, prowadziła inne własne/ cudze) Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek (np. kobieta nie spotyka się z zarzutami, że prowadząc własną działalność zaniedbuje życie rodzinne) Sieć kontaktów społecznych, (np. kobieta ma wielu znajomych, którzy mogą jej coś „załatwić”) Etap drugi Podział obowiązków domowych (np. partner/ członek rodziny wypełniał część obowiązków domowych, więc kobieta może prowadzić przedsiębiorstwo) Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa (w konkretnych pracach np. przyjęcie dostawy towaru, prowadzenie księgowości) Tradycja rodzinna (np. kobieta pochodzi z rodziny przedsiębiorcy) Doświadczenie w prowadzeniu firmy (zanim kobieta zaczęła prowadzić własne przedsiębiorstwo, prowadziła inne własne/ cudze) Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek (np. kobieta Q1 Q3 Przedział międzykwartylowy Mediana Dominanta Średnia metodą delficką 4,1 4 4 4 5 3,9 4 4 4 4 4,2 5 4 4 5 4,5 5 5 4 5 3,6 4 4 3 5 4,1 4 4 4 5 4,25 4 4 4 5 3,9 4 4 4 4 4,25 4 4 4 5 4,5 5 5 4 5 3,9 4 4 3 4 118 A. B. C. D. E. F. Q3 Q1 Mediana Dominanta Średnia F. nie spotyka się z zarzutami, że prowadząc własną działalność zaniedbuje życie rodzinne) Sieć kontaktów społecznych, (np. kobieta ma wielu znajomych, którzy mogą jej coś „załatwić”) Etap trzeci Podział obowiązków domowych (np. partner/ członek rodziny wypełniał część obowiązków domowych, więc kobieta może prowadzić przedsiębiorstwo) Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa (w konkretnych pracach np. przyjęcie dostawy towaru, prowadzenie księgowości) Tradycja rodzinna (np. kobieta pochodzi z rodziny przedsiębiorcy) Doświadczenie w prowadzeniu firmy (zanim kobieta zaczęła prowadzić własne przedsiębiorstwo, prowadziła inne własne/ cudze) Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek (np. kobieta nie spotyka się z zarzutami, że prowadząc własną działalność zaniedbuje życie rodzinne) Sieć kontaktów społecznych, (np. kobieta ma wielu znajomych, którzy mogą jej coś „załatwić”) Przedział międzykwartylowy 4,3 4 4 4 5 4,3 4 4 4 5 4 4 4 4 4 4,3 4 4 4 5 4,4 4 4 4 5 3,8 4 4 4 4 4,2 4 4 4 4 Źródło: badania własne. W drugim etapie badania metody wsparcia społeczno-kulturowego zostały ocenione nieco wyżej niż w poprzednim kwestionariuszu. Oznacza to, że eksperci dostrzegają dużą ich przydatność w zakładaniu i prowadzeniu przedsiębiorstw przez kobiety. Podział obowiązków domowych oceniony przez ekspertów został jako „raczej przydatny” lub „bardzo przydatny”. Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa to metoda, co do której eksperci są zgodni i oceniają ją jako „raczej przydatną”. Najniżej w grupie metod wsparcia społecznokulturowego oceniana jest społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek (por. tabela 85). Taka opinia świadczyć może o tym, że społeczeństwo posiada skostniałą mentalność i nie uświadamia sobie tkwiących w nim ograniczeń. W drugim etapie odpowiedzi dotyczące przydatność form wsparcia społecznokulturowego, które nie mieściły się w przedziałach międzykwartylowych uzasadniono następująco: Uzasadnienie odpowiedzi: „Raczej nieprzydatny (w zakładaniu i prowadzeniu przedsiębiorstwa) jest podział obowiązków domowych” „Uważam, że niektórych obowiązków nie można podzielić” Uzasadnienie odpowiedzi: „Trudno powiedzieć, na ile przydatna jest pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa” „Taka pomoc może być przydatna jedynie we wcześniejszych fazach rozwoju biznesu” „Pomoc rodziny bez zatrudniania może być niezgodna z Kodeksem Pracy” Uzasadnienie odpowiedzi: „Raczej nieprzydatna jest pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa” „ Nie ma znaczenia, a raczej może być przyczyną konfliktów” Uzasadnienie odpowiedzi: „Bardzo przydatna jest pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa” „Pomoc rodziny traktuję jako nieocenioną szczególnie podczas dużego natłoku pracy” 119 „Podział pracy pomiędzy członkami rodziny wpływa pozytywnie na postrzeganie firmy przez klientów (zwłaszcza z bliskiego otoczenia)” Uzasadnienie odpowiedzi: „Trudno powiedzieć na ile przydatna jest [w zakładaniu i prowadzeniu przedsiębiorstwa] tradycja rodzinna” „Nie jestem pewna, czy tradycja rodzinna wpływa na kierunek rozwoju zawodowego” „Wielowątkowość prac kobiet dotycząca zarówno rodziny, jak i biznesu może być słabą stroną, ale w przyjaznym otoczeniu może będzie przewagą” Uzasadnienie odpowiedzi: „Trudno powiedzieć na ile przydatna w zakładaniu i prowadzeniu przedsiębiorstwa jest sieć kontaktów społecznych”. „Biznes w coraz mniejszym stopniu polega na kontaktach z osobami, które „mogą coś załatwić”” W etapie trzecim wśród metod wsparcia społeczno-kulturowego eksperci najwyżej oceniali doświadczenie w prowadzeniu firmy. Odpowiedzi specjalistów najbardziej zbliżyły się w zakresie znaczenia pomocy rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa, roli społecznej akceptacji pracy kobiet na własny rachunek oraz sieci kontaktów społecznych. Wszystkie te formy wsparcia ocenili jako „raczej przydatne” (por. tabela 85). skala ocen Zestawienie wyników z poszczególnych etapów badania pokazuje zmiany decyzji ekspertów, którzy ostatecznie docenili znaczenie podziału obowiązków domowych, natomiast zmniejszyli wagę doświadczenia kobiet w prowadzeniu firmy (por. rys 12.) 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 Przydatność wsparcia społeczno-kulturowego A. Podział obowiązków domowych B. Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa C. Tradycja rodzinna D. Doświadczenie w prowadzeniu firmy kwestionariusz 1 kwestionariusz 2 Średnia kwestionariusz 3 E. Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek F. Sieć kontaktów społecznych Rysunek 12. Przydatność wsparcia społeczno–kulturowego. Średnia arytmetyczna- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. Analizując uzyskane opinie należy stwierdzić, że eksperci początkowo przypisywali duże znaczenie tradycji rodzinnej oraz doświadczeniu w prowadzeniu firmy, jednak w kolejnych etapach ich opinie ewoluowały. Zmiany w ich opiniach obrazuje rysunek 13. 120 Przydatność wsparcia społeczno-kulturowego skala ocen 6 5 A. Podział obowiązków domowych 4 B. Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa 3 C. Tradycja rodzinna 2 D. Doświadczenie w prowadzeniu firmy 1 E. Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek 0 kwestionariusz 1 kwestionariusz 2 kwestionariusz 3 F. Sieć kontaktów społecznych Dominanta (wartość najczęściej wskazywana) Rysunek 13. Przydatność wsparcia społeczno–kulturowego. Dominanta- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. Uzyskana wartość mediany, potwierdza, że eksperci początkowo przypisywali duże znaczenie doświadczeniu w prowadzeniu firmy, jednak ich opinia zmieniła się w ostatnim etapie. Przydatność wsparcia społeczno-kulturowego 6 B. Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa 5 skala ocen A. Podział obowiązków domowych 4 C. Tradycja rodzinna 3 D. Doświadczenie w prowadzeniu firmy 2 1 E. Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek 0 kwestionariusz 1 kwestionariusz 2 Mediana kwestionariusz 3 F. Sieć kontaktów społecznych Rysunek 14. Przydatność wsparcia społeczno–kulturowego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. Analiza przedziałów międzykwartylowych ujawnia duże różnice w ocenach społecznej akceptacji pracy kobiet na własny rachunek zwłaszcza w pierwszym etapie badania. Początkowo część ekspertów była zdania, że nie jest to metoda znacząco wspierająca przedsiębiorczość kobiet. Ponadto eksperci obniżyli w trzeciej rundzie ocenę jaką przypisują sieci kontaktów społecznych (por. rys. 15). 121 A. Podział obowiązków domowych Przydatność wsparcia społeczno-kulturowego 6 B. Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa C. Tradycja rodzinna skala ocen 5 4 3 D. Doświadczenie w prowadzeniu firmy 2 1 E. Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek F. Sieć kontaktów społecznych 0 Q1 Q3 Q1 kwestionariusz 1 Q3 kwestionariusz 2 Q1 Q3 kwestionariusz 3 Przedział międzykwartylowy Rysunek 15. Przydatność wsparcia społeczno–kulturowego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. Z danych uzyskanych w pierwszym etapie badania wynika, że najbardziej przydatnym źródłem informacji dla przedsiębiorczych kobiet są -zdaniem ekspertów- rodzina, przyjaciele i znajomi, a także seminaria, konferencje. Umożliwią one zdobycie wiedzy niezbędnej do zakładania i rozwijania własnych przedsiębiorstw przez wielkopolskie kobiety w perspektywie najbliższych dziesięciu lat. Najniżej oceniana jest przydatność reklamy ulicznej (por. tabela 86.). Tabela 86. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Podsumowanie wyników badania metodą delficką Dominanta Mediana 3,7 3,7 2,8 3,5 3,8 3,8 3,7 3,7 3,6 3,75 3,9 4,2 4 4 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 3 3 2 3 3,75 3 3 3 3 3 3 4 4 4 3 4 4 4 4 4 4 4 4,25 5 3,6 3,6 2,75 3,5 3,9 4 4 3 4 4 4 4 3 4 4 3 3 2 3 4 4 4 3 4 4 Średnia A B C D E F G H I I J K L A B C D E Etap pierwszy Konkursy promujące przedsiębiorczość Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość Bilbordy (reklama uliczna) Media (radio, telewizja) Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe Strona internetowa: www.parp.gov.pl Strona internetowa: www.mrr.gov.pl Portale społecznościowe Książki branżowe Prasa branżowa Podczas seminariów lub konferencji na temat przedsiębiorczości Od rodziny, przyjaciół, znajomych Etap drugi Konkursy promujące przedsiębiorczość Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość Bilbordy (reklama uliczna) Media (radio, telewizja) Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe Przedział międzykwartyl owy Q1 Q3 122 I J J K L A B C D E F G H I J K L 3,7 3,7 3,8 3,5 3,6 3,7 4,3 3,5 3,6 2,8 3,5 3,9 3,7 3,65 3,8 3,5 3,65 2,7 4,2 4 4 3 4 4 4 4 4 3 4 4 4 Mediana H i Strona internetowa: www.parp.gov.pl Strona internetowa: www.mrr.gov.pl Portale społecznościowe Książki branżowe Prasa branżowa Podczas seminariów lub konferencji na temat przedsiębiorczości Od rodziny, przyjaciół, znajomych Etap trzeci Konkursy promujące przedsiębiorczość Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość Bilbordy (reklama uliczna) Media (radio, telewizja) Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe Strona internetowa: www.parp.gov.pl Strona internetowa: www.mrr.gov.pl Portale społecznościowe Książki branżowe Prasa branżowa Podczas seminariów lub konferencji na temat przedsiębiorczości Od rodziny, przyjaciół, znajomych Dominanta Średnia F G Przedział międzykwartyl owy Q1 Q3 4 4 4 3 4 4 4 4 4 4 3 4 4 4 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 5 4 4 3 4 4 4 4 4 3 4 4 4 3 3 2 3 4 3 3 3,25 3 3 3,25 4 4 4 3 4 4 4 4 4 4 4 4 5 Źródło: badania własne. W drugim etapie badań najbardziej przydatnym źródłem informacji były według ekspertów: rodzina, przyjaciele i znajomi, najmniejsze zaś znaczenie przypisywano reklamie ulicznej (bilbordom). Eksperci uzyskali zgodność w kwestii portali branżowych i specjalistycznych stron internetowych, które ocenili jako raczej przydatne w zakładaniu i prowadzeniu przedsiębiorstw przez wielkopolskie właścicielki przedsiębiorstw (por. tabela 86). W drugim etapie zwrócono się do ekspertów z prośbą o uzasadnienie odpowiedzi dotyczących przydatności wsparcia informacyjnego, niemieszczących się w przedziale międzykwartylowym. Otrzymano następujące wyniki: Uzasadnienie odpowiedzi: Raczej nieprzydatną formą wsparcia informacyjnego są konkursy promujące przedsiębiorczość „W mojej opinii [konkursy promujące przedsiębiorczość] są bez znaczenia [jako forma wsparcia informacyjnego w prowadzeniu i zakładaniu przedsiębiorstw]” Uzasadnienie odpowiedzi: Raczej nieprzydatną forma wsparcia informacyjnego są kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość. „Kampanie społeczne są zbyt ogólnikowe, adresat jest zbyt rozproszony. Realna siła oddziaływania jest zapewne niska.” „Kampanie społeczne są w mojej opinii bez znaczenia” Uzasadnienie odpowiedzi: Bardzo przydatną formą wsparcia społecznego są kampanie promujące przedsiębiorczość „Chodzi o propagowanie pracy kobiet na własny rachunek. Kampanie promujące są bardzo nośne w społeczeństwie: dobre przykłady budują postawy społeczne.” 123 Uzasadnienie odpowiedzi: Raczej przydatną formą wsparcia informacyjnego są bilbordy (reklama uliczna). „Trudno powiedzieć, dlaczego ta jedna forma reklamy (bilbordy) uzyskała wśród badanych tak niską odpowiedź. Nie wydaje mi się, aby bilbordy były gorszym narzędziem informacyjnym.” „Wzrasta znaczenie bilbordów ulicznych przy drogach” Uzasadnienie odpowiedzi: Raczej nieprzydatną formą wsparcia informacyjnego są media (radio i telewizja). „Telewizja i radio są to media informacji i nadają się bardziej do popularyzowania produktów konsumpcji lub imprez masowych. Natomiast mało prawdopodobne jest, aby ktoś po obejrzeniu reklamy w TV zechciał założyć albo pomogłyby mu w prowadzeniu przedsiębiorstwa.” „W mojej opinii [media] są bez znaczenia [jako forma wsparcia informacyjnego w zakładaniu i prowadzeniu przedsiębiorstwa].” Uzasadnienie odpowiedzi: Bardzo przydatną formą wsparcia są: - portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe - strona internetowa www.parp.gov.pl - strona internetowa www.mrr.gov.pl - książki branżowe - prasa branżowa „Wymienione źródła informacji zwykle dostarczają konkretnej, kwalifikowanej wiedzy, potrzebnej do prowadzenia przedsiębiorstwa. Inne- różnie z tym bywa” „Prasę traktuję jako podstawowe i szybkie źródło informacji” Uzasadnienie odpowiedzi: Raczej nieprzydatna jest strona internetowa www.mrr.gov.pl. „Strona ministerialna jako miejsce przekierowywania do innych stron i materiałów może się do czegoś przydać, natomiast samodzielnie nie stanowi większej wartości” Uzasadnienie odpowiedzi: Bardzo przydatną formą wsparcia informacyjnego jest strona internetowa www.parp.gov.pl. „Strona PARP jest znakomitym miejscem do prezentacji przedsiębiorczości kobiet, podobnie seminaria i konferencje” Uzasadnienie odpowiedzi: Raczej nieprzydatne są seminaria, konferencje na temat przedsiębiorczości „Konferencje i seminaria najczęściej nic nie wnoszą [jako forma wsparcia informacyjnego w zakładaniu i prowadzeniu przedsiębiorstwa]” Inne wypowiedzi o wsparciu informacyjnym: „[Kampanie, media, strony internetowe PARP i MRR portale społecznościowe i seminaria] to wszystko jest zbliżeniem do walki kobiet o parytet w wyborach.” W etapie trzecim w kwestii przydatności poszczególnych metod wsparcia informacyjnopromocyjnego opinie ekspertów nie są jednoznaczne. Najwyżej ocenione zostało znaczenie rodziny, przyjaciół i znajomych w pozyskiwaniu wiedzy na temat zakładania i prowadzenia przedsiębiorstwa, a najniżej bilbordy (por. tabela 86.). Zestawienie średnich arytmetycznych obrazuje zmiany zachodzące w opiniach ekspertów podczas kolejnych etapów badania. Najbardziej zmieniło się ich postrzeganie roli konferencji i seminariów na temat przedsiębiorczości. Pozostałe opinie zdają się być raczej ustabilizowane (por. rys. 16.). Dominanta, czyli najczęściej wskazywana wartość pokazuje, że w badanej grupie dominuje niska ocena bilbordów (reklamy ulicznej) (por. rys. 17). 124 5,0 Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego A. Konkursy promujące przedsiębiorczość B. Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość 4,5 C. Bilbordy (reklama uliczna) 4,0 D. Media (radio, telewizja) skala ocen 3,5 E. Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe 3,0 F. Strona internetowa: www.parp.gov.pl 2,5 G. Strona internetowa: www.mrr.gov.pl 2,0 H. Portale społecznościowe 1,5 I. Książki branżowe 1,0 J. Prasa branżowa 0,5 K. Podczas seminariów lub konferencji na temat przedsiębiorczości 0,0 kwestionariusz 1 kwestionariusz 2 kwestionariusz 3 L. Od rodziny, przyjaciół, znajomych Średnia Rysunek 16. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Średnia- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. 4 A. Konkursy promujące przedsiębiorczość B. Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość C. Bilbordy (reklama uliczna) 4 D. Media (radio, telewizja) 3 3 E. Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe F. Strona internetowa: www.parp.gov.pl 2 G. Strona internetowa: www.mrr.gov.pl Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego skala ocen 5 2 H. Portale społecznościowe 1 I. Książki branżowe 1 J. Prasa branżowa 0 kwestionariusz 1 kwestionariusz 2 kwestionariusz 3 Dominanta (wartość najczęściej wskazywana) K. Podczas seminariów lub konferencji na temat przedsiębiorczości L. Od rodziny, przyjaciół, znajomych Rysunek 17. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Dominanta - zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. 125 5 Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego 4 4 D. Media (radio, telewizja) 3 skala ocen A. Konkursy promujące przedsiębiorczość B. Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość C. Bilbordy (reklama uliczna) 3 E. Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe F. Strona internetowa: www.parp.gov.pl 2 G. Strona internetowa: www.mrr.gov.pl 2 H. Portale społecznościowe 1 I. Książki branżowe 1 J. Prasa branżowa 0 kwestionariusz 1 kwestionariusz 2 kwestionariusz 3 Mediana K. Podczas seminariów lub konferencji na temat przedsiębiorczości L. Od rodziny, przyjaciół, znajomych Rysunek 18. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi. Źródło: badania własne. 6 Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego A. Konkursy promujące przedsiębiorczość B. Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość C. Bilbordy (reklama uliczna) 5 D. Media (radio, telewizja) skala ocen 4 E. Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe F. Strona internetowa: www.parp.gov.pl 3 G. Strona internetowa: www.mrr.gov.pl 2 H. Portale społecznościowe 1 I. Książki branżowe J. Prasa branżowa 0 Q1 Q3 kwestionariusz 1 Q1 Q3 kwestionariusz 2 Q1 Q3 kwestionariusz 3 Przedział międzykwartylowy K. Podczas seminariów lub konferencji na temat przedsiębiorczości L. Od rodziny, przyjaciół, znajomych Rysunek 19. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Przedział międzykwartylowy- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi. Źródło: badania własne. 126 Mediana pokazuje zmiany opinii ekspertów na temat roli książek branżowych (por. rys. 18). Przedstawienie przedziałów międzykwartylowych obrazuje dużą zgodność ekspertów w kwestii portali branżowych oraz roli rodziny, znajomych i przyjaciół. Opinie te uległy minimalnej zmianie w ciągu trzech rund (por. rys 19). Pośród metod wsparcia przedsiębiorczości oferowanych przez instytucje i inicjatywy w etapie pierwszym jako najbardziej przydatne postrzegane są żłobki, przedszkola oraz instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi. Stosunkowo najniżej oceniana jest przez ekspertów przydatność urzędów pracy i innych instytucji państwowych (por. tabela 87). Tabela 87. Przydatność wsparcia za strony instytucji/inicjatyw. Podsumowanie wyników badania Przedział międzykwartylo wy Mediana Dominanta Średnia metodą delficką Q1 Q3 Etap pierwszy A. B. C. D. E. F. G. H. A. B. C. D. E. F. G. H. A. B. C. D. E. F. G. H. Inkubatory przedsiębiorczości Centra transferu technologii Parki technologiczne Parki przemysłowe Klastry Urzędy pracy lub inne instytucje państwowe Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi, np. żłobki, przedszkola, świetlice itp. Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Etap drugi Inkubatory przedsiębiorczości Centra transferu technologii Parki technologiczne Parki przemysłowe Klastry Urzędy pracy lub inne instytucje państwowe Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi, np. żłobki, przedszkola, świetlice itp. Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Etap trzeci Inkubatory przedsiębiorczości Centra transferu technologii Parki technologiczne Parki przemysłowe Klastry Urzędy pracy lub inne instytucje państwowe Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi, np. żłobki, przedszkola, świetlice itp. Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi 4 3,8 3,75 3,7 3,5 3,4 4 4 4 4 3 3 4 4 4 4 4 3 3,75 3 3 3 3 3 4,25 4,25 4 4 4 4 4,3 5 5 4 5 4,1 5 4 3,75 5 4 3,7 3,6 3,6 3,6 3,4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4,6 5 5 4 5 4,5 4 4 4 5 4 3,6 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4,5 5 5 4 5 4,45 4 4 4 5 Źródło: badania własne. 127 W drugim etapie spośród metod wsparcia instytucjonalnego/ ze strony inicjatyw eksperci największe znaczenie w rozwijaniu przedsiębiorczości kobiet przypisali instytucjom oferującym opiekę nad dziećmi oraz osobami starszymi i niepełnosprawnymi. Specjaliści są zgodni co do przydatności inkubatorów przedsiębiorczości, które oceniają jako „raczej przydatne”. W drugim etapie odpowiedzi niemieszczące się w przedziale międzykwartylowym określające przydatność wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw, zostały uzasadnione następująco: Uzasadnienie odpowiedzi: Bardzo przydatne są inkubatory przedsiębiorczości, centra transferu technologii, klastry, urzędy pracy. „Inkubatory i centra, klastry itp. są najlepszymi narzędziami wspierającymi przedsiębiorczość.” Uzasadnienie odpowiedzi: Trudno powiedzieć na ile przydatne są inkubatory przedsiębiorczości. „Skuteczność inkubatorów i ich faktyczne zaangażowanie w cele statutowe jest bardzo zróżnicowane.” Uzasadnienie odpowiedzi: Raczej nieprzydatne są: centra transferu technologii, parki technologiczne i przemysłowe, klastry, urzędy pracy i inne instytucje państwowe. „[Centra transferu technologii] to może i przydatna forma, ale w rzeczywistości nie działająca” „Skuteczność parków technologicznych i ich faktyczne zaangażowanie w cele statutowe jest bardzo zróżnicowane. Parki technologiczne i parki przemysłowe zazwyczaj nie różnią się od siebie.” „Klastry zazwyczaj nie osiągają założonych celów i nie są skuteczne.” „Instytucje państwowe niezbyt efektywnie radzą sobie z omawianymi zadaniami.” „Urzędy nie mają realnej siły sprawczej. Pytanie, czy ich logika działania uwzględnia płeć (poza rodzajem pracy preferowanym przez kobiety i mężczyzn)” Uzasadnienie odpowiedzi: Trudno powiedzieć na ile przydatne są: inkubatory przedsiębiorczości, centra transferu technologii, urzędy pracy lub inne instytucje państwowe., oraz Raczej nieprzydatne są: parki technologiczne, parki przemysłowe, klastry. „Uważam, że instytucje [centra transferu technologii, parki technologiczne i przemysłowe, klastry, urzędy pracy i inne instytucje państwowe] w małym stopniu niwelują barierę w postaci polityki fiskalnej i prawnej. Mogą pomagać w przypadku wysoko wyspecjalizowanej działalności.” Uzasadnienie odpowiedzi: Bardzo przydatne są inkubatory przedsiębiorczości. „Inkubatory mogą pomóc w zakładaniu i początkowych fazach prowadzenia przedsiębiorstwa, przejmując niektóre standardowe czynności i tworząc elementarne warunki lokalowe. Takie trudności ma na starcie potencjalnie duża liczba ewentualnych przedsiębiorców. CTT, parki czy klastry to oferta bardziej zaawansowana, ale atrakcyjna dla relatywnie węższej grupy odbiorców.” W etapie trzecim w grupie metod wsparcia oferowanych przez instytucje i inicjatywy eksperci uzyskali zgodność tylko co do znaczenia inkubatorów przedsiębiorczości, które oceniają jako „raczej przydatne”. Z perspektywy rozwoju przedsiębiorczości specjaliści najbardziej cenią instytucje wspierające kobiety w ich funkcjach opiekuńczych (por. tabela 87). Zestawienie średnich arytmetycznych pokazuje stabilną ocenę inkubatorów przedsiębiorczości, zmniejszanie się w ciągu kolejnych etapów badania znaczenia przypisywanego parkom technologicznym i przemysłowym oraz podwyższanie oceny instytucji odciążających kobiety od ich funkcji opiekuńczych (por. rys 20). 128 Przydatność wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw A. Inkubatory przedsiębiorczości 5,0 B. Centra transferu technologii 4,5 4,0 C. Parki technologiczne skala ocen 3,5 D. Parki przemysłowe 3,0 2,5 E. Klastry 2,0 1,5 F. Urzędy pracy lub inne instytucje państwowe 1,0 G. Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi 0,5 0,0 kwestionariusz 1 kwestionariusz 2 kwestionariusz 3 Średnia H. Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Rysunek 20. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Średnia- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. Przydatność wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw A. Inkubatory przedsiębiorczości 6 B. Centra transferu technologii 5 C. Parki technologiczne 4 skala ocen D. Parki przemysłowe 3 E. Klastry 2 F. Urzędy pracy lub inne instytucje państwowe 1 G. Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi 0 kwestionariusz 1 kwestionariusz 2 kwestionariusz 3 Dominanta (wartość najczęściej wskazywana) H. Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Rysunek 21. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Dominanta- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. We wszystkich trzech etapach badania najczęściej pojawiającą się wysoką oceną była ocena instytucji zajmujących się opieką nad dziećmi (por. rys.21). Mediana również wskazuje 129 na duże znaczenie instytucji oferujących pomoc w opiece nad dziećmi oraz niskie znaczenie przypisywane urzędom pracy, zwłaszcza w pierwszym etapie (por. rys. 22). A. Inkubatory przedsiębiorczości Przydatność wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw 6 B. Centra transferu technologii 5 C. Parki technologiczne skala ocen 4 D. Parki przemysłowe 3 E. Klastry 2 F. Urzędy pracy lub inne instytucje państwowe 1 G. Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi 0 kwestionariusz 1 kwestionariusz 2 H. Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi kwestionariusz 3 Mediana Rysunek 22. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. A. Inkubatory przedsiębiorczości 6,00 Przydatność wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw B. Centra transferu technologii 5,00 C. Parki technologiczne skala ocen 4,00 D. Parki przemysłowe 3,00 E. Klastry 2,00 F. Urzędy pracy lub inne instytucje państwowe 1,00 G. Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi 0,00 Q1 Q3 kwestionariusz 1 Q1 Q3 kwestionariusz 2 Przedział międzykwartylowy Q1 Q3 kwestionariusz 3 H. Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Rysunek 23. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Przedział międzykwartylowy- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. Analiza przedziałów międzykwartylowych podkreśla największą zgodność ekspertów w kwestii znaczenia inkubatorów przedsiębiorczości (por. rys. 23). 130 W grupie metod wsparcia finansowego w kwestionariuszu pierwszym eksperci najwyżej ocenili przydatność ulg i zwolnień podatkowych, najniżej zaś, funduszy inwestycyjnych (por. tabela 88). Tabela 88. Przydatność wsparcia finansowego. Podsumowanie badania metodą delficką Mediana 4,2 3,75 3,75 4,1 3,7 3,6 3,4 3,6 4,3 4,5 4,5 4,4 4,4 4,2 5 4 4 5 4 4 4 4 5 5 5 5 5 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 4 4 3 3 3,75 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 4,1 3,8 3,75 4,15 3,6 3,7 3,3 3,6 4,3 4,5 4,6 4,4 4,4 4,3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 4 4 4 4 4 4 4 4 3 4 4 5 5 5 4 4 4 3,5 3 4 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4,25 4 4 5 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 4 3,85 3,8 4 3,5 3,7 3,3 3,5 4,2 4,5 4,5 4,4 4,35 4,3 4 4 4 4 4 4 3 4 4 5 5 5 4 4 4 4 4 4 4 4 3 4 4 5 5 5 4 4 4 4 3,25 4 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4,75 5 5 5 5 5 Średnia Dominanta Przedział międzykwartylowy Q1 Q3 Etap pierwszy A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. L. Ł. M. A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. L. Ł. M. A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. L. Ł. M. Kredyty, kredyty preferencyjne Pożyczki Poręczenia lub gwarancje Leasing Factoring Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe Fundusze inwestycyjne Venture capital lub aniołowie biznesu Dotacje Ulgi podatkowe Zwolnienia podatkowe Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS Programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki) Programy zwrotne lub częściowo zwrotne Etap drugi Kredyty, kredyty preferencyjne Pożyczki Poręczenia lub gwarancje Leasing Factoring Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe Fundusze inwestycyjne Venture capital lub aniołowie biznesu Dotacje Ulgi podatkowe Zwolnienia podatkowe Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS Programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki) Programy zwrotne lub częściowo zwrotne Etap trzeci Kredyty, kredyty preferencyjne Pożyczki Poręczenia lub gwarancje Leasing Factoring Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe Fundusze inwestycyjne Venture capital lub aniołowie biznesu Dotacje Ulgi podatkowe Zwolnienia podatkowe Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS Programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki) Programy zwrotne lub częściowo zwrotne Źródło: badania własne. 131 W drugim etapie badań pośród metod wsparcia finansowego, eksperci jako najbardziej przydatne ocenili: leasing, dotacje, ulgi i zwolnienia podatkowe, umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych, programy bezzwrotne, zwrotne lub częściowo zwrotne. W odniesieniu do żadnej z metod wsparcia finansowego eksperci nie uzyskali całkowitej zgodności (por. tabela 88). W etapie drugim eksperci uzasadnili odpowiedzi niemieszczące się w przedziale międzykwartylowym a dotyczące wsparcia finansowego: Uzasadnienie odpowiedzi: Bardzo przydatną formą wsparcia są kredyty, kredyty preferencyjne. „Kredyt był, jest i będzie najważniejszym źródłem finansowania MSP. W Polsce wykorzystanie kredytu przez MSP jest nieporównywalnie mniejsze niż w rozwiniętych krajach zachodnich.” „W okresie rozwijania działalności kredyty udzielane na preferencyjnych warunkach traktować należy jako jedno z głównych źródeł kapitału.” „Sądzę, że zmieni się nastawienie do brania kredytów i będą one już za kilka lat bardzo przydatnym wsparciem w zakładaniu nowych firm przez kobiety.” Uzasadnienie odpowiedzi: Trudno powiedzieć na ile przydatną formą są kredyty, kredyty preferencyjne. „Zachowawcza kobieta nie interesuje się kredytami.” „Kredyt jest oceniany z puntu widzenia biznesplanu.” Uzasadnienie odpowiedzi: Raczej nieprzydatną formą wspierania działalności gospodarczej kobiet są pożyczki. „[Pożyczki] to inna forma kredytu (i to wszystko)” ,„A kredyt oceniany jest z punktu widzenia biznesplanu”. „Pożyczki, poręczenie i leasing nie zmniejszają znacznie ryzyka podjęcia działalności.” Uzasadnienie odpowiedzi: Raczej nieprzydatny we wspieraniu zakładania i prowadzenie przedsiębiorstw jest leasing. „Leasing nie jest formą wsparcia.” Uzasadnienie odpowiedzi: Zupełnie nieprzydatny we wspieraniu zakładania i prowadzenie przedsiębiorstw jest factoring. „Factoring to niedostępne dla młodych firm źródło finansowania.” Uzasadnienie odpowiedzi: Zupełnie nieprzydatne we wspieraniu zakładania i prowadzenia przedsiębiorstw są fundusze inwestycyjne. „Nie widzę związku funduszy inwestycyjnych [ze wspieraniem działalności]” „Fundusze inwestycyjne nie inwestują w firmę w procesie inkubacji.” Uzasadnienie odpowiedzi: Zupełnie nieprzydatne w zakładaniu i prowadzeniu własnej firmy są venture capital lub aniołowie biznesu. „Rola BA i VC jest znikoma, biorąc pod uwagę cel badania, czyli przyczynienie się do zwiększenia w znaczny sposób kobiet prowadzących firmę.” Uzasadnienie odpowiedzi: Trudno powiedzieć na ile przydatną formą wsparcia finansowego są dotacje. „Dotacje są z wielu względów trudniej dostępne niż to się powszechnie wydaje.” Uzasadnienie odpowiedzi: Trudno powiedzieć na ile przydatne są programy bezzwrotne, zwrotne lub częściowo zwrotne. „Skuteczność ulg/zwolnień podatkowych jest zazwyczaj niewysoka, szczególnie z perspektywy małych firm.” „Wszelkie formy finansowania są przydatne z perspektywy działalności gospodarczej przedsiębiorstwa.” W etapie trzecim eksperci ustalili także znaczenie niektórych form wsparcia finansowegokredytów, pożyczek, leasingu. Postrzegają je na poziomie umiarkowanie przydatnym. Najwyższe oceny wśród wymienionych form zdobyły ulgi i zwolnienia podatkowe. 132 Opinie ekspertów na temat finansowych metod wspierania przedsiębiorczości ulegają niewielkim zmianom w kolejnych fazach badania. Niezmiennie dominują ulgi i zwolnienia podatkowe (por rys. 24). 5,0 Przydatność wsparcia finansowego A. Kredyty, kredyty preferencyjne B. Pożyczki skala ocen 4,5 C. Poręczenia lub gwarancje 4,0 D. Leasing 3,5 E. Factoring F. Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe 3,0 G. Fundusze inwestycyjne 2,5 H. Venture Capital lub Aniołowie Biznesu 2,0 I. Dotacje 1,5 J. Ulgi podatkowe 1,0 K. Zwolnienia podatkowe 0,5 L. Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS Ł. Programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki) M. Programy zwrotne lub częściowo zwrotne 0,0 kwestionariusz 1 kwestionariusz 2 kwestionariusz 3 Średnia Rysunek 24. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Średnia- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. A. Kredyty, kredyty preferencyjne 6 Przydatność wsparcia finansowego B. Pożyczki C. Poręczenia lub gwarancje 5 D. Leasing E. Factoring 4 skala ocen F. Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe G. Fundusze inwestycyjne 3 H. Venture Capital lub Aniołowie Biznesu I. Dotacje 2 J. Ulgi podatkowe K. Zwolnienia podatkowe 1 0 kwestionariusz 1 kwestionariusz 2 kwestionariusz 3 Dominanta (wartość najczęściej wskazywana) L. Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS Ł. Programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki) M. Programy zwrotne lub częściowo zwrotne Rysunek 25. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Dominanta- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. 133 A. Kredyty, kredyty preferencyjne 6 Przydatność wsparcia finansowego B. Pożyczki C. Poręczenia lub gwarancje 5 D. Leasing E. Factoring skala ocen 4 F. Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe G. Fundusze inwestycyjne 3 H. Venture Capital lub Aniołowie Biznesu I. Dotacje 2 J. Ulgi podatkowe K. Zwolnienia podatkowe 1 L. Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS Ł. Programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki) M. Programy zwrotne lub częściowo zwrotne 0 kwestionariusz 1 kwestionariusz 2 kwestionariusz 3 Mediana Rysunek 26. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. A. Kredyty, kredyty preferencyjne Przydatność wsparcia finansowego 6 B. Pożyczki C. Poręczenia lub gwarancje 5 D. Leasing E. Factoring skala ocen 4 3 F. Fundusze pożyczkowoporęczeniowe G. Fundusze inwestycyjne 2 H. Venture Capital lub Aniołowie Biznesu I. Dotacje J. Ulgi podatkowe 1 K. Zwolnienia podatkowe 0 Q1 Q3 kwestionariusz 1 Q1 Q3 kwestionariusz 2 Przedział międzykwartylowy Q1 Q3 kwestionariusz 3 L. Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS Ł. Programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki) M. Programy zwrotne lub częściowo zwrotne Rysunek 27. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Przedział międzykwartylowy- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. Ulgi, zwolnienia i umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych zdobywają najczęściej w badanej grupie najwyższe oceny. Sytuacja ta nie zmienia się na kolejnych etapach badania (por. rys 25.). Zestawienia mediany czyli wartości środkowej ujawniają niskie oceny funduszy inwestycyjnych w rundzie drugiej i trzeciej badania (por rys 26.). 134 W etapie pierwszym zdaniem ekspertów najbardziej przydatną forma wsparcia doradczoszkoleniowego są porady prawne w zakresie prawa podatkowego. Najmniej przydatne są z kolei szkolenia z zakresu strategii eksportowej (por. tabela 89). Tabela 89. Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego. Podsumowanie badania metodą delficką. Dominanta Mediana 4,3 3,9 4 4 4,4 4,6 4,4 3,75 5 4 4 4 5 5 5 4 4 4 4 4 4,5 5 5 4 4 3 3,75 4 4 4 4 3 5 5 4,25 5 5 5 5 4 4 4 4 3 5 4,1 4 4 4 5 4 4 4 4 5 4,3 5 5 4 5 3,8 4 4 4 4 4,4 3,9 4 4 4,3 4,5 4,4 3,7 4 4 4 4 4 5 5 4 4 4 4 4 4 5 5 4 4 3,5 4 4 4 4 4 3 5 5 4 5 5 5 5 4 3,85 4 4 3 4,5 4,1 4 4 4 4 4,2 4 4 4 5 4,5 5 5 4 5 4,1 4 4 4 4 4,35 3,85 4 4 4,2 4,5 4,5 3,8 4 4 4 4 4 5 5 4 4 4 4 4 4 5 5 4 4 3,25 4 4 4 4 4 4 5 4 4 4 4,75 5 5 4 3,85 4 4 3,25 4 4 4 4 4 4 4,2 4 4 4 5 4,5 5 5 4 5 4,1 4 4 4 4 Średnia A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. L. Ł. A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. L. Ł. A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. L. Ł. Etap pierwszy Porady prawne w zakresie pomocy Unii Europejskiej Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych Porady prawne w zakresie pomocy publicznej Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy Porady prawne w zakresie prawa podatkowego Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej Szkolenia i kursy branżowe np. z zakresu wdrażania nowych technologii, obsługi aparatury, nowych trendów Szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy (np. kierunek studiów, specjalność związana z zakładaniem i prowadzeniem firmy) Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży (np. kobieta skończyła technikum krawieckie i pracuje jako krawcowa) Udział w targach i/lub wystawach Etap drugi Porady prawne w zakresie pomocy Unii Europejskiej Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych Porady prawne w zakresie pomocy publicznej Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy Porady prawne w zakresie prawa podatkowego Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej Szkolenia i kursy branżowe np. z zakresu wdrażania nowych technologii, obsługi aparatury, nowych trendów Szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy (np. kierunek studiów, specjalność związana z zakładaniem i prowadzeniem firmy) Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży (np. kobieta skończyła technikum krawieckie i pracuje jako krawcowa) Udział w targach i/lub wystawach Etap trzeci Porady prawne w zakresie pomocy Unii Europejskiej Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych Porady prawne w zakresie pomocy publicznej Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy Porady prawne w zakresie prawa podatkowego Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej Szkolenia i kursy branżowe np. z zakresu wdrażania nowych technologii, obsługi aparatury, nowych trendów Szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy (np. kierunek studiów, specjalność związana z zakładaniem i prowadzeniem firmy) Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży (np. kobieta skończyła technikum krawieckie i pracuje jako krawcowa) Udział w targach i/lub wystawach Przedział międzykwart ylowy Q1 Q3 Źródło: badania własne. 135 W drugim etapie wśród metod wsparcia doradczo-szkoleniowego jako najmniej przydatne postrzegane są szkolenia z zakresu strategii eksportowej. Eksperci są zgodni co do znaczenia porad prawnych w zakresie pomocy publicznej oraz udziału w targach i wystawach. Obie te formy ocenione są jako „raczej przydatne”. W drugim etapie badań uzasadniono odpowiedzi, które określają przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego, a nie mieszczą się w przedziale międzykwartylowym: Uzasadnienie odpowiedzi: Trudno powiedzieć, na ile przydatne są porady prawne w zakresie pomocy UE. „W dłuższej perspektywie czasowej UE będzie ograniczała działania pomocowe.” „Porady prawne bardziej dotyczą zasad funkcjonowania POKL niż konkretnych przypadków prowadzenia przedsiębiorstw.” Uzasadnienie odpowiedzi: Bardzo przydatne są porady prawne w zakresie pomocy publicznej. „W zakresie pomocy publicznej i strategii eksportu niezbędne jest pozyskanie nowej wiedzy.” „Nie jestem pewna [na ile przydatne są porady prawne w zakresie pomocy publicznej].” Uzasadnienie odpowiedzi: Zupełnie nieprzydatne są porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych „Po co osobom rozpoczynającym działalność gospodarczą porady w zakresie inwestycji infrastrukturalnych!” Uzasadnienie odpowiedzi: Zupełnie nieprzydatne są porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii „Młoda firma nie będzie raczej z takich porad [w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii] korzystała” Uzasadnienie odpowiedzi: Raczej nieprzydatne są, szkolenia z zakresu strategii eksportowej, szkolenia i kursy branżowe, szkolenia z kompetencji społecznych.(trudno powiedzieć) „Uważam, ze dla kategorii firm i branż wybieranych przez kobiety, zaznaczone szkolenia nie będą pomocne.” Uzasadnienie odpowiedzi: Zupełnie nieprzydatne są szkolenia i kursy branżowe „Nie wierzę, że można taką [szkolenia i kursy branżowe] skuteczną pomoc zorganizować dla grupy docelowej w badaniu.” Uzasadnienie odpowiedzi: Raczej nieprzydatne są wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy i z zakresu własnej branży. „Edukacja do rzeczywistości ma się nijak.” Uzasadnienie odpowiedzi: Trudno powiedzieć na ile przydatne jest udział w targach i wystawach. „Imprezy targowe i wystawy tracą na znaczeniu na rzecz bardziej nowoczesnych form komunikacji.” Inne: „Nie widzę związku płci z formą pomocy [doradczo-szkoleniowej].” W etapie trzecim eksperci ustalili opinie w sprawie kilku metod wsparcia doradczoszkoleniowego. Ich ocena jest jednoznaczna w odniesieniu do porad prawnych w zakresie pomocy publicznej, poznania i rozwoju nowych technologii, kompetencji społecznych i biznesowych, udziału w targach i wystawach Są to metody przydatne, choć posiadają swoje ograniczenia. Na najwyższą ocenę, zdaniem części ekspertów zasługują: wiedza i 136 umiejętności z zakresu własnej branży zdobyte podczas edukacji szkolnej, porady z zakresu prawa podatkowego oraz szkolenia z zakładania i prowadzenia własnej firmy (por. tabela 89) Porównanie średnich z trzech etapów badania nie ujawnia dużych różnic i zmian w ocenach ekspertów dotyczących przydatności wsparcia doradczo-szkoleniowego (por rys. 28). Jednak w poszczególnych rundach widoczne są zmiany dominanty, a więc wartości najczęściej wskazywanej. W pierwszym kwestionariuszu najwyżej oceniano: porady prawne w zakresie pomocy Unii Europejskiej, w zakresie dotowania stanowisk pracy, prawa podatkowego, szkolenia branżowe z zakładania i prowadzenia firmy, wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży. W kolejnych etapach zrezygnowano z wysokiej oceny porad UE i dotowania stanowisk pracy (por. rys 29). Mediana, czyli wartość środkowa podobnie przedstawia się w przebiegu całego badania (por. rys 30). Graficzne przedstawienie przedziału międzykwartylowego obrazuje zbliżanie się od ocen ekspertów w kwestii wsparcia doradczo-szkoleniowego (por rys. 31) 5,0 Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego 4,5 4,0 A. Porady prawne w zakresie pomocy Unii Europejskiej B. Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych C. Porady prawne w zakresie pomocy publicznej D. Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii E. Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy F. Porady prawne w zakresie prawa podatkowego 3,5 skala ocen 3,0 2,5 G. Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy H. Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej I. Szkolenia i kursy branżowe 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 kwestionariusz 1 kwestionariusz 2 Średnia kwestionariusz 3 J. Szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych K. Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy L. Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży Ł. Udział w targach i/lub wystawach Rysunek 28. Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego. Średnia- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. 137 6 Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego A. Porady prawne w zakresie pomocy Unii Europejskiej B. Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych C. Porady prawne w zakresie pomocy publicznej 5 D. Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii E. Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy F. Porady prawne w zakresie prawa podatkowego skala ocen 4 3 G. Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy H. Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej I. Szkolenia i kursy branżowe 2 1 0 kwestionariusz 1 kwestionariusz 2 kwestionariusz 3 Dominanta (wartość najczęściej wskazywana) J. Szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych K. Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy L. Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży Ł. Udział w targach i/lub wystawach Rysunek 29. Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego. Dominanta- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. 6 Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego A. Porady prawne w zakresie pomocy Unii Europejskiej B. Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych C. Porady prawne w zakresie pomocy publicznej 5 D. Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii E. Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy skala ocen 4 F. Porady prawne w zakresie prawa podatkowego 3 G. Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy H. Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej 2 I. Szkolenia i kursy branżowe 1 J. Szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych 0 K. Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy L. Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży kwestionariusz 1 kwestionariusz 2 kwestionariusz 3 Ł. Udział w targach i/lub wystawach Mediana Rysunek 30. Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne. 138 6 Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego 5 D. Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii E. Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy F. Porady prawne w zakresie prawa podatkowego 4 skala ocen A. Porady prawne w zakresie pomocy Unii Europejskiej B. Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych C. Porady prawne w zakresie pomocy publicznej 3 G. Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy H. Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej I. Szkolenia i kursy branżowe 2 1 0 Q1 Q3 Q1 kwestionariusz 1 Q3 kwestionariusz 2 Q1 Q3 kwestionariusz 3 J. Szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych K. Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy L. Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży Ł. Udział w targach i/lub wystawach Przedział międzykwartylowy Rysunek 31. Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego. Przedział międzykwartylowy- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi Źródło: badania własne W etapie pierwszym badania ekspertów poproszono także o wskazanie czynników, które umożliwią kobietom efektywne prowadzenie własnych przedsiębiorstw. Zdaniem ekspertów obok elastycznych godzin pracy są to instytucje przejmujące opiekę nad dziećmi, niepełnosprawnymi i starszymi członkami rodziny w elastycznym czasie i przystępnej cenie. Ponadto prowadzenie przedsiębiorstw ma ułatwić kobietom doradztwo w zakresie różnych problemów związanych z prowadzeniem własnej działalności gospodarczej oraz podział obowiązków domowych (por. tabela 90). Tabela 90. Odpowiedzi ekspertów na pytanie: „Czego najbardziej potrzebują kobiety, żeby efektywnie prowadzić przedsiębiorstwo”. Odpowiedzi, które uzyskały 50% wskazań i więcej. Etap pierwszy Etap drugi Etap trzeci - elastycznych godzin pracy - instytucji/ osób oferujących tanią opiekę nad dziećmi / osobami starszymi lub niepełnosprawnymi - instytucji/osób oferujących elastyczny czas opieki nad dziećmi/ osobami starszymi lub niepełnosprawnymi - doradztwa w zakresie różnych problemów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa - elastycznych godzin pracy - instytucji/ osób oferujących tanią opiekę nad dziećmi / osobami starszymi lub niepełnosprawnymi - instytucji/osób oferujących elastyczny czas opieki nad dziećmi/ osobami starszymi lub niepełnosprawnymi - przejęcie obowiązków domowych przez partnera/ kogoś z rodziny - przejęcie obowiązków domowych przez partnera/ kogoś z rodziny X - elastycznych godzin pracy X X X - przejęcie obowiązków domowych przez partnera/ kogoś z rodziny Źródło: badania własne. 139 W drugim etapie badania większość ekspertów podkreśla znaczenie form wsparcia typowych dla pełnienia ról żeńskich: oferujące elastyczny czas i tanie formy opieki nad dziećmi, możliwość dowolnego dysponowania godzinami pracy i podział obowiązków domowych (por. tabela 91). Trzeci etap badania Delphi pozwolił na wyłonienie dwóch najważniejszych czynników, których potrzebują przedsiębiorcze kobiety. Zdaniem ekspertów wielkopolskie właścicielki przedsiębiorstw potrzebują elastycznych godzin pracy, które umożliwią im pogodzenie roli zawodowej z pełnieniem opieki nad dziećmi oraz odciążenia od obowiązków domowych. Zadaniem ekspertów, biorących udział w badaniu metodą Delphi było także określenie najważniejszych obszarów wsparcia, które ułatwią kobietom zakładanie i prowadzenie przedsiębiorstw, a tym samym doprowadzą do zwiększenia liczby przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety. W rundzie pierwszej eksperci uważają, że należy uruchomić więcej rodzajów wsparcia na etapie zakładania niż prowadzenia przedsiębiorstwa (por. tab. 91.) Tabela 91. Obszary, które należy wspierać, by możliwe było zrównanie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez mężczyzn i kobiety. Odpowiedzi ekspertów, które uzyskały 50 % wskazań i więcej Etap- Zakładanie przedsiębiorstw: Etap- Prowadzenie przedsiębiorstw: Etap pierwszy badania - obszar wsparcia społeczno-kulturowego - obszar wsparcia instytucjonalnego - obszar wsparcia promocyjno-informacyjnego - obszar wsparcia finansowego - obszar wsparcia finansowego - obszar wsparcia doradczo-szkoleniowego - obszar wsparcia doradczo-szkoleniowego Etap drugi badania - obszar wsparcia finansowego - obszar wsparcia finansowego - obszar wsparcia doradczo-szkoleniowego - obszar wsparcia doradczo-szkoleniowego Etap trzeci badania - obszar wsparcia finansowego - obszar wsparcia finansowego - obszar wsparcia doradczo-szkoleniowego - obszar wsparcia doradczo-szkoleniowego Źródło: badania własne. W drugim etapie eksperci byli zdania, że właścicielki potrzebują wsparcia finansowego i doradczo-szkoleniowego. Pod tym względem specjaliści nie widzą różnic na etapie zakładania i prowadzenia przedsiębiorstwa (por. tabela 91). W rundzie trzeciej eksperci utrzymują swoją opinię z poprzedniego kwestionariusza. Zarówno na etapie zakładania, jak i prowadzenia przedsiębiorstwa kobiety przedsiębiorcze potrzebują wsparcia finansowego i doradztwa oraz szkoleń. Kwestionariusz trzeci był okazją do dyskusji pomiędzy ekspertami na temat opinii z poprzedniego etapu badania. Argumenty jakich używali eksperci są następujące: 1). Opinie ekspertów na temat roku zrównania w Wielkopolsce liczby kobiet i mężczyzn prowadzących przedsiębiorstwa: 140 - zrównanie ilości przedsiębiorstw kobiet i mężczyzn może przypadać na rok 2020, ponieważ rodzi się coraz mniej dzieci, a kobiety coraz częściej będą wolały zajmować się rozwojem własnej firmy niż spełnianiem w macierzyństwie, - zrównanie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety może nastąpić w roku 2025, ilość przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety wzrośnie, - zrównanie jest uwarunkowane tak wieloma przyczynami, że trudno zakładać, że nastąpi w najbliższych latach. Być może zmiany mentalności i obyczajowe wpłyną na ten proces, ale jest to kwestia co najmniej 30 lat, - dążenie do zrównania liczby przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety i mężczyzn jest bezcelowe, - wyrównanie ról kobiety i mężczyzny jest niebezpieczne, ponieważ prowadzi do nieprzewidywalnych zmian społecznych na przykład pozbawienie dzieci opieki matek; idea zrównania jest nieuzasadniona i nie wydaje się być lepszą od jakiegokolwiek innego podziału, - należy bardziej myśleć o stabilizacji trendu wzrostowego niż o zrównaniu ilości kobiet i mężczyzn prowadzących własne przedsiębiorstwa. Trudno określić jakie są aktualnie niewykorzystane rezerwy przedsiębiorczości. 2). Opinie ekspertów na temat społeczno–kulturowych metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce: - obowiązki domowe można podzielić, niezależnie od tego na czym one polegają. Nie ma obowiązków wyłącznie kobiecych lub męskich, - mężczyźni potrafią wykonywać większość prac domowych dedykowanych kobietom. - podział obowiązków domowych w pewnym stopniu może ułatwić kobietom decyzję, ale nie jest to jedyny/ decydujący warunek, - nie można podzielić obowiązków jednego rodzaju na pół, tylko ze względu na obciążenie czasowe, - nieformalna pomoc (albo choćby jej możliwość) może być przydatna, ale z różnych względów nie powinna być traktowana jako stały element działalności firmy, - czasem pomoc rodziny bywa niezbędna, - pomoc rodziny w konkretnych pracach związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa nie jest najważniejszą formą wsparcia, ponieważ usługi te można kupić na rynku, - pewnych obowiązków domowych nie można podzielić, - prowadzona z powodzeniem przez członków rodziny działalność ośmiela, daje zaplecze finansowe i zapewnia wsparcie kobiecie zakładającej i prowadzącej firmę, - tradycja rodzinna sprzyja rozwojowi pozytywnej postawy wobec przedsiębiorczości, - wpływ tradycji rodzinnej w sektorze MSP jest bardzo duży, - pewność siebie przyspiesza decyzję o założenie firmy własnej, a to możliwe jest dzięki doświadczeniu, - społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek nie jest współcześnie problemem, a kobiety nie doświadczają raczej dyskryminacji w tym zakresie, - biznes nie polega na kontaktach z osobami, które mogą coś załatwić, - w znacznym stopniu kwestia kontaktów społecznych dotyczy wszystkich rozpoczynających/ prowadzących działalność- nie tylko kobiet, 141 - biznes w dużej mierze ciągle jeszcze opiera się na kontaktach z osobami, które mogą coś załatwić. Sieć kontaktów społecznych jest ważnym źródłem wsparcia w prowadzeniu interesów, - biznes to kontakty, a kobiety mają zazwyczaj większe umiejętności ich nawiązywania. 3). Opinie ekspertów na temat informacyjnych metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce: - mało osób przedsiębiorczych bierze udział w konkursach promujących przedsiębiorczość, stąd jest to raczej nieprzydatna forma wspierania kobiet w zakładaniu własnych firm, - konkursy mają sens we wspieraniu przedsiębiorczości kobiet, ale powinny być organizowane odpowiednio wcześnie np. podczas edukacji szkolnej, - w wielu przypadkach udział w konkursie wyróżnia osobę biorącą w nim udział, a w szczególności wygrywającą. Może także zwiększać możliwość osiągnięcia sukcesu, - niepotrzebne jest promowania działań przedsiębiorczych poprzez bilbordy (reklamę uliczną) czy za pośrednictwem mediów, - w pewnym stopniu kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość zwracają uwagę na problem i skłaniają odbiorców do przemyśleń. Mogą – choć nie muszą- zwiększyć akceptację zjawiska, a zainteresowane osoby przekonać do podjęcia decyzji, - bilbordy to forma, która może oddziaływać na odbiorcę, choć często „ginie” w nadmiarze atakujących nas bodźców wzrokowych, - bilbordy są często mało czytelne, - bilbordów jest za dużo a treść zbyt ogólnikowa, - media mogą wpłynąć na postawy odbiorców jeśli zastosują zróżnicowane i odpowiednie środki, a nie będą poprzestawać na schematycznej (często nachalnej) i uproszczonej formie, - zwłaszcza młode kobiety są przyzwyczajone do szukania wiedzy w internecie, więc rzetelne strony i portale mogą w jakimś stopniu wpłynąć na ich decyzje. Podobnie strona PARP i MRR, - portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe są przydatne, ale często informacje na nich nie przystają do rzeczywistości. Poza tym w takim samym stopniu służą one kobietom i mężczyznom. Nie przyczyniają się zatem do wzrostu liczby przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety, - portale społecznościowe są niedocenionym źródłem wsparcia przedsiębiorczości, - wzrasta rozwój trendów społecznościowych, - możliwość „internetowej dyskusji” pozwala podjąć decyzję, - niezbędny jest stały monitoring trendów otoczenia a prasa to umożliwia, - stopień jej (prasy) wpływu na decyzje zainteresowanych jest hamowany przez brak informacji o istnieniu i zawartości konkretnych tytułów, - seminaria są ważną formą wymiany doświadczeń, - ranga ich (seminariów) jest wysoka, ale rozpowszechnienie niewielkie, - przyjaciele, rodzina, znajomi jako źródło informacji na temat przedsiębiorczości. Przydatność tej formy może być duża, pod warunkiem istnienia zaufania do tych osób. Istotna jest kwestia ich autorytetu w tej dziedzinie. 142 4). Opinie ekspertów na temat instytucjonalnych metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce: - inkubatory przedsiębiorczości, centra transferu technologii, klastry pomagają w początkowych fazach prowadzenia przedsiębiorstwa. Pozwalają poradzić sobie z trudnościami, których na starcie doświadcza większość przedsiębiorców, - inkubatory są dobrym źródłem wsparcia przedsiębiorczości, jednakże nie każdy wie jak można korzystać z ich pomocy, - inkubatory przedsiębiorczości są tworzone w celu udzielania wsparcia, lecz nie każdej firmie/ kobiecie muszą pomóc, - centra transferu technologii w małym stopniu niwelują bariery, których doświadczają małe przedsiębiorstwa. Podobnie parki technologiczne i przemysłowe, klastry, - urzędy pracy i inne instytucje państwowe nie mają realnej siły sprawczej we wspieraniu przedsiębiorczości kobiet, - instytucje państwowe np. urzędu pracy nawet jeśli są niezbyt efektywne i mają ograniczoną siłę sprawczą- zawsze stanowią jakąś formę wsparcia, - instytucje państwowe i urzędy pracy mają ograniczone pole działania, - instytucje zajmujące się zorganizowaną opieką nad dziećmi powinny działać blisko miejsca pracy kobiety, wtedy stanowią znaczące wsparcie, - brak tych rozwiązań (instytucji zajmujących się opieką nad dziećmi) uniemożliwia kobietom działanie, - instytucje oferujące opiekę nad starszymi lub niepełnosprawnymi członkami rodzinyich dostępność w wielu przypadkach może być istotnym argumentem z perspektywy rozpoczynania lub prowadzenia działalności gospodarczej. 5). Opinie ekspertów na temat metod wsparcia finansowego w zakładaniu i prowadzeniu przedsiębiorstw przez kobiety w Wielkopolsce: - kredyty są najważniejszym źródłem finansowania MSP, jednak korzystanie z tej formy wsparcia jest ograniczane przez strach ludzi przed braniem kredytów i odsetkami. Podobną obawę, związaną z koniecznością spłaty przy braku możliwości mogą odczuwać przedsiębiorcy w związku z pożyczkami, - kredyt jest ważnym źródłem wsparcia, choć w ograniczonym stopniu wykorzystywanym. Podobnie pożyczki, - kredyt jest bardzo ważnym źródłem finansowania, stąd jego duża przydatność w kontekście zakładania i prowadzenia firm przez kobiety, - w pewnych sytuacjach pożyczka może stanowić istotny argument za podjęciem decyzji, - umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS są formą ryzykowną w zastosowaniu, - fundusze inwestycyjne- wątpliwe jest skorzystanie z tej formy w rozpatrywanych przypadkach (tj. w kontekście zakładania i prowadzenia przedsiębiorstw przez kobiety), - rola aniołów biznesu i venture capital jest znikoma we wspieraniu przedsiębiorczości kobiet, - wpływ tej formy (venture capital lub aniołowie biznesu) zależy od wielu czynników i konkretnej sytuacji. Nie sądzę, by zwiększał szanse kobiet w bardziej znaczącym 143 stopniu niż mężczyzn. Podobnie w przypadku dotacji, ulg podatkowych, zwolnień podatkowych, umorzeń lub zaniechań należności niepodatkowych np. ZUS. 6). Opinie ekspertów na temat metod wsparcia doradczo–szkoleniowego w zakładaniu i prowadzaniu przedsiębiorstw przez kobiety w Wielkopolsce: - porady prawne są ważną formą wsparcia, lecz dostęp do nich może ograniczać ich wysoka cena, - znajomość prawa jest niezbędna i stwarza poczucie pewności siebie przy podejmowaniu działalności i jej rozwijaniu przy pomocy i wsparciu środków z UE, - w kontekście zakładania i prowadzenia firm przez kobiety zastanawia, czy częste są potrzeby w zakresie inwestycji infrastrukturalnych. Podobnie – porady prawne w zakresie pomocy publicznej, - jeśli działalność firmy będzie wymagała rozwoju nowych technologii to porady prawne w tym zakresie mogą się przydać, - wiedza w zakresie dotowania stanowisk pracy, prawa podatkowego czy zakładania i prowadzenia firmy jest zawsze przydatna, - w kontekście działań przedsiębiorczych kobiet zastanawia, ile nowych firm działa na eksport. Czy jest to obszar powiązany z charakterem działalności gospodarczej kobiet. (Prawdopodobnie działania doradczo-szkoleniowe w tym zakresie nie będą znaczące), - edukacja stanowi podstawę prowadzenia firmy, - szkolenia i kursy branżowe np. z zakresu wdrażania nowych technologii, obsługi aparatury, nowych trendów w nowych i nowoczesnych firmach mogą być impulsem do rozwoju, - szkolenie za zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych może wpłynąć pozytywnie na motywację do założenia firmy, - jeśli edukacja ma walory praktyczne, upewnia osobę o jej umiejętnościach i kompetencjach to może być przydatna w zakładaniu i prowadzeniu firm przez kobiety, - udział w targach i wystawach może inspirować do rozwoju działalności. Podsumowując należy stwierdzić, że uzyskanie przez kobiety wsparcia społeczno– kulturowego jest możliwe, jednak zdaniem ekspertów nie stanowi jednoznacznego czynnika, który spowoduje zwiększenie udziału kobiet wśród pracujących na własny rachunek. Ważnym źródłem informacji na temat przedsiębiorczości są rodzina, przyjaciele i znajomi, zwłaszcza jeśli stanowią autorytet w tej dziedzinie. Żłobki i przedszkola są jednym z ważniejszych źródeł wsparcia, jednak by skutecznie pomagały kobietom powinny cechować się dostępnością i dobrą lokalizacją. Ważną formą działającą na rzecz właścicielek są ulgi i zwolnienia, które w takiej samej mierze skierowane są do kobiet, jak do mężczyzn i przez to -zdaniem ekspertów- nie mają wpływu na zwiększanie ilości przedsiębiorczych kobiet. Wiedza i edukacją są podstawą efektywnego prowadzenia firmy. Zagadnienie przedsiębiorczości powinno być wdrażane w proces edukacji szkolnej. 144 3.3.5 Porównanie ocen trzech grup respondenckich skala ocen Oceny poszczególnych metod wsparcia dokonane przez kobiety przedsiębiorcze, studentki i ekspertów zostały porównane (rys 32). W grupie metod wsparcia społeczno-kulturowego eksperci przeceniają znaczenie tradycji rodzinnej, a studentki- doświadczenia i sieci kontaktów społecznych. Przydatność wsparcia społeczno-kulturowego - średnia arytmetyczna 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 Kobiety przedsiębiorcy Studentki Podział Pomoc rodziny obowiązków w prowadzeniu domowych przedsiębiorstwa A. Tradycja rodzinna B. Doświadczenie Społeczna Sieć kontaktów w prowadzeniu akceptacja pracy społecznych firmy kobiet na własny rachunek C. D. E. Eksperci F. Rysunek 32. Przydatność wsparcia społeczno-kulturowego. Porównanie ocen Źródło: badania własne. Media (radio, telewizja) Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe Strona internetowa: www.parp.gov.pl Strona internetowa: www.mrr.gov.pl Portale społecznościowe Książki branżowe B. C. D. E. F. G. H. I. J. Od rodziny, przyjaciół, znajomych Bilbordy (reklama uliczna) A. Podczas seminariów lub konferencji na temat przedsiębiorczości Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 Prasa branżowa Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego - średnia arytmetyczna Konkursy promujące przedsiębiorczość skala ocen Z porównania ocen przydatności wsparcia informacyjno–promocyjnego wynika, że potencjalni przedsiębiorcy- studentki większości form przypisują większą wartość niż właścicielki, a eksperci zwykle ich nie doceniają. Studentki -wyżej niż pozostałe grupy badanych- oceniają portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe, natomiast nie dostrzegają znaczenia informacji płynących od rodziny, przyjaciół znajomych. Eksperci natomiast wyjątkowo nisko oceniają znaczenie bilbordów oraz seminariów i konferencji na temat przedsiębiorczości (por. rys. 33). K. L. Kobiety przedsiębiorcy Studentki Eksperci Rysunek 33. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Porównanie ocen Źródło: badania własne 145 Klastry C. D. E. Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Parki przemysłowe B. Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi Parki technologiczne A. Urzędy pracy lub inne instytucje państwowe Centra transferu technologii 5,00 4,50 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 Przydatność wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw - średnia arytmetyczna Inkubatory przedsiębiorczości skala ocen Eksperci oraz studentki przeceniają znaczenie niemal wszystkich metod wsparcia ze strony instytucji lub inicjatyw. Eksperci szczególnie wysoko cenią rolę instytucji pomagających kobietom wypełniać funkcje opiekuńcze względem dzieci i innych zależnych członków rodziny. Zdaniem kobiet-praktyków ta forma nie stanowi aż tak dużego wsparcia (por. rys. 34). F. G. H. Kobiety przedsiębiorcy Studentki Eksperci Rysunek 34. Przydatność wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw. Porównanie ocen Źródło: badania własne Także w odniesieniu do czynników finansowych eksperci i studentki oceniają je wyżej od praktyków. W rzeczywistości wsparcie, które z nich płynie nie jest aż tak duże (rys. 35). Przydatność wsparcia finansowego - średnia arytmetyczna 6,0 skala ocen 5,0 4,0 3,0 2,0 J. Programy zwrotne lub częściowo zwrotne I. Programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki) H. Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS G. Zwolnienia podatkowe Dotacje F. Ulgi podatkowe Venture Capital lub Aniołowie Biznesu E. Fundusze inwestycyjne D. Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe C. Factoring B. Leasing A. Poręczenia lub gwarancje Pożyczki 0,0 Kredyty, kredyty preferencyjne 1,0 K. L. Ł. M. Kobiety przedsiębiorcy Studentki Eksperci Rysunek 35. Przydatność wsparcia finansowego. Porównanie ocen 146 Źródło: badania własne. Udział w targach i/lub wystawach Szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia… Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży Szkolenia i kursy branżowe Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy Porady prawne w zakresie prawa podatkowego Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii Porady prawne w zakresie pomocy publicznej Kobiety przedsiębiorcy Studentki Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego - średnia arytmetyczna Porady prawne w zakresie pomocy Unii Europejskiej skala ocen Metody doradczo-szkoleniowe, podobnie jak wymienione wcześniej formy wsparcia są oceniane wyżej przez studentki i ekspertów niż właścicielki. W kilku przypadkach są to różnice znaczne. Zarówno w przypadku metod wsparcia doradczo-szkoleniowego, jak i pozostałych ujawnia się pewna luka pomiędzy nauką (eksperci) a praktyką (właścicielki) (por. rys 36). W odniesieniu do studentek jest to różnica pomiędzy stanem rzeczywistym a stanem oczekiwanym. Skutkiem takiej rozbieżności, a konkretnie przeceniania wartości poszczególnych typów wsparcia może być rozczarowanie realnymi trudnościami, jakie pojawiają się po rozpoczęciu własnej działalności gospodarczej, zniechęcenie, a nawet wycofanie z podjętych działań. Rekomendacje zmian powinny zmierzać w dwóch kierunkach: z jednej strony uświadomienie potencjalnym przedsiębiorcom możliwych trudności, z drugiej zaś- uaktywnienie właścicielek w czerpaniu wsparcia z dostępnych form. Eksperci Rysunek 36. Przydatność wsparcia doradczo – szkoleniowego. Porównanie ocen Źródło: badania własne. 3.4 Mapy hierarchii wspierania przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce Tworzenie map jest jedną z technik wykorzystywanych w naukach o zarządzaniu. Przykładem może być budowa map strategii IT, która pozwala na określenie luk w dopasowaniu systemów, identyfikację procesów oraz dopasowanie inwestycji do potrzeb firmy [Kaplan, Norton, 2011]. Znane jest również tworzenie map interesariuszy, czyli graficzne ujęcie interesariuszy istotnych dla określonego działania organizacyjnego oraz ich indywidualnych interesów. W tym przypadku mapy stanowią podstawę do tworzenia macierzy określających relacje pomiędzy wpływem a zainteresowaniem interesariuszy121. W zarządzaniu jakością stosuje się z kolei mapowanie procesów, czyli technikę która polega 121 R.Sowden & Gabinet Office: Managing Successful Programmes (2011 edition), TSO 2011 147 na graficznym przedstawieniu zespołu procesów i ich wzajemnych powiązań. Umożliwia to spełnienie wymagań norm, skuteczne funkcjonowanie organizacji oraz efektywne zarządzanie [Wawak, 2006]. Skonstruowane mapowanie hierarchii metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce przedstawia zależności między zmiennymi demograficznymi a postrzeganą przydatnością poszczególnych rodzajów wsparcia działań przedsiębiorczych. Mapy umożliwiają identyfikację luk, uszeregowanie poszczególnych metod wsparcia oraz stanowią podstawę do przyszłego ich doskonalenia. Przesłanką budowy map było stwierdzenie istotnej statystycznie zależności pomiędzy oceną metod wsparcia, a korzystaniem z danej formy przez właścicielki przedsiębiorstw. Przedstawiona mapa opiera się zatem na doświadczeniu, wiedzy i przekonaniach aktywnych gospodarczo kobiet, stanowiąc ich ilustrację (por. mapa 1 do 5). Wśród metod wsparcia społeczno-kulturowego nie ma takiej, która nie byłaby wykorzystywana przez żadną właścicielkę. Nawet najrzadziej wykorzystywane wsparcie było doświadczane przez więcej niż 10 % osób (por. tabela 92). Metodą wsparcia o nieokreślonym wpływie na przedsiębiorczość jest tradycja rodzinna. Jej przydatność w rozpoczynaniu pracy na własny rachunek doceniają -choć w umiarkowanym stopniu- kobiety młode, nieposiadające dzieci, w związku nieformalnym, panny, wdowy, osoby z wykształceniem podyplomowym. Najwyżej cenioną metodą wsparcia społeczno-kulturowego jest podział obowiązków domowych, który jest najczęściej określany jako bardzo przydatna forma wsparcia. Jego znaczenie najwyżej wartościują kobiety młode, przed 30 rokiem życia. Podział obowiązków domowych jako sposób wsparcia przedsiębiorczości wysoko oceniają także kobiety charakteryzujące się takimi cechami jak: wiek pomiędzy 30 a 39 rokiem życia, brak dzieci lub dwójka dzieci, pozostające w związku małżeńskim, z wykształceniem podyplomowym, mieszkające na wsi, w powiecie leszczyńskim lub pilskim, prowadzące przedsiębiorstwo małe, współwłaścicielki, traktujące prowadzoną firmę jako dodatkowe miejsce pracy, takie, których przedsiębiorstwo znajduje się na etapie powstawania. Osoby rozwiedzione lub w separacji podziałowi obowiązków przypisują dużo niższe znaczenie. Najczęściej oceniają go jako metodę wsparcia, co do znaczenia której nie mają zdania. Wysoko ocenianą metodą wsparcia społeczno-kulturowego jest także sieć kontaktów społecznych. Dużą jej przydatność dostrzegają kobiety młode - do 30 roku życia, nieposiadające dzieci, pozostające w związku nieformalnym i z wykształceniem podyplomowym. Wszystkie metody wsparcia społeczno-kulturowego z wyjątkiem podziału obowiązków domowych nie są tak wysoko oceniane w subregionie konińskim, co skutkuje przypisaniem im statusu metod o nieokreślonym wpływie. Właściwości subregionów nie stanowiły jednak kryterium doboru próby, przez co uzyskane wyniki w tym zakresie nie mają charakteru reprezentatywnego lecz poglądowy. Podobne są oceny kobiet zamieszkujących w miastach średniej wielkości tj. od 50 do 200 tys. mieszkańców. Także w tej grupie większość metod społeczno-kulturowych ma nieokreślony wpływ na przedsiębiorczość. Wyjątek stanowi podział obowiązków domowych oraz sieć kontaktów społecznych, które oceniane są jako raczej przydatne formy wsparcia kobiet w rozpoczynaniu i prowadzeniu działalności gospodarczej (tabela 92, mapa 1.). 148 Wsparcie informacyjne jest często wykorzystywane przez badane kobiety (por. tab. 93, mapa 2). Najwyżej ocenianym źródłem informacji są rodzina, przyjaciele znajomi. Formę tę wysoko oceniają zwłaszcza kobiety miedzy 18 a 39 rokiem życia, bezdzietne, w związku nieformalnym, panny, osoby, dla których przedsiębiorstwo jest dodatkowym miejsce pracy, których firma istnieje do 1 roku, jest na etapie powstawania. Równie dobrze ocenianą formą wsparcia informacyjnego są portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe. Kobiety, które wysoko je oceniają cechują się następującymi właściwościami: wiek 18- 39 roku życia, bezdzietne lub z 3 dzieci i więcej, w związku nieformalnym, panny, z wykształceniem wyższym, zamieszkujące na wsi, współwłaścicielki, osoby, których przedsiębiorstwo znajduje się na etapie powstawania. Wśród metod o nieokreślonym wpływie na przedsiębiorczość wymienić można konkursy promujące przedsiębiorczość, bilbordy, kampanie społeczne. Jeśli chodzi o portale społecznościowe to należy stwierdzić, że ich wpływ na przedsiębiorczość jest trudny do określenia, zwłaszcza w opinii: kobiet po 50 roku życia, kobiet z 3 dzieci lub więcej, z wykształceniem zawodowym, w przedsiębiorstwach małych, istniejących powyżej 10 lat, przedsiębiorstwach z tendencją spadkową, w tych, w których kobiety są współwłaścicielami (por. tabela 93, mapa 2.). 149 Wiek 1 przedz.- 18 do 29 r.ż. Wiek 2 przedz.- 30 do 39 r. ż. Wiek 3 przedz.- 40 do 49 r. ż. Wiek 4 przedz.- 50 r. ż. i więcej Posiadanie dzieci- Tak Posiadanie dzieci- Nie Ilość dzieci- 1 Ilość dzieci- 2 Ilość dzieci- 3 i więcej Stan cywilny- w związku małżeńskim Stan cywilny- w związku nieformalnym Stan cywilny- panna Stan cywilny- wdowa Stan cywilny- os. rozwiedziona lub w separacji Wykształcenie: podstawowe, gimnazjalne * Wykształcenie zawodowe Wykształcenie średnie ogólne i techniczne Wykształcenie wyższe Wykształcenie podyplomowe Miejsce zamieszkania: wieś Miejsce zamieszkania: miasto do 10 tys. mieszk. Miejsce zamieszkania: miasto do 10 do 50 tys. mieszk. Miejsce zamieszkania: miasto od 50 do 200 tys. mieszk. Miejsce zamieszkania: miasto powyżej 200 tys. mieszk. Subregion poznański Subregion kaliski Subregion koniński Subregion leszczyński Subregion pilski Wielkość przedsiębiorstwa: Samozatrudnienie Wielkość przedsiębiorstwa: Mikro Wielkość przedsiębiorstwa: Małe Wielkość przedsiębiorstwa: Średnie * Forma własności: Właścicielka Forma właścicielka: Współwłaścicielka Status przedsiębiorstwa: Jedyne miejsce pracy Status przedsiębiorstwa: Dodatkowe miejsce pracy Długość życia przedsiębiorstwa: do 1 roku Długość życia przedsiębiorstwa: od 1 do 10 lat Długość życia przedsiębiorstwa powyżej 10 lat Etap rozwoju przedsiębiorstwa: powstawanie Etap rozwoju przedsiębiorstwa: rozwój Etap rozwoju przedsiębiorstwa: dojrzałość Etap rozwoju przedsiębiorstwa: tend. Spadkowa D01 D02 D03 D04 D05 D06 D07 D08 D09 D10 D11 D12 D13 D14 D15 D16 D17 D18 D19 D20 D21 D22 D23 D24 D25 D26 D27 D28 D29 D30 D31 D32 D33 D34 D35 D36 D37 D38 D39 D40 D41 D42 D43 D44 Podział obowiązków domowych Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa Tradycja rodzinna Doświadczenie w prowadzeniu firmy Akceptacja pracy kobiet na własny rachunek Sieć kontaktów społecznych Tabela 92. Mapa 1. Hierarchia metod wspieranie przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Wsparcie społeczno-kulturowe Sk01 Sk02 Sk03 Sk04 Sk05 Sk06 4,55 4,34 4,14 3,93 4,12 4,33 4,01 4,27 3,96 4,28 4,22 4,10 3,68 3,06 2,75 4,07 4,10 4,25 4,41 4,28 3,98 4,22 4,06 4,14 4,16 4,11 3,58 4,46 4,38 4,18 4,03 4,62 4,67 4,14 4,54 4,15 4,31 4,25 4,10 4,18 4,35 4,13 4,07 4,09 4,15 3,92 3,84 3,90 3,89 4,05 3,74 3,96 4,04 3,91 4,26 4,14 3,70 3,65 2,50 3,88 4,03 3,83 4,03 4,14 4,10 3,71 3,47 4,02 4,01 4,02 3,48 3,82 3,79 3,98 3,75 4,47 2,00 3,94 3,74 3,89 4,11 3,98 3,95 3,85 3,91 3,86 4,03 3,86 3,56 3,20 3,32 3,14 3,18 3,55 3,11 3,23 3,11 3,12 3,77 3,66 3,63 3,12 2,50 3,02 3,22 3,28 3,55 3,38 3,14 3,14 2,94 3,43 3,45 3,19 3,00 3,03 2,88 3,27 3,22 3,46 2,00 3,28 3,05 3,26 3,25 3,22 3,20 3,38 3,21 3,19 3,35 3,22 3,80 3,78 3,96 3,84 3,83 3,94 3,71 3,88 3,91 3,78 3,81 4,14 4,21 4,05 3,00 3,41 3,90 3,89 4,07 3,99 3,61 3,90 3,46 3,97 4,00 3,56 3,39 4,08 3,73 3,83 3,86 4,00 4,33 3,84 4,05 3,81 4,08 3,77 3,86 3,97 3,96 3,83 3,83 3,68 4,03 3,85 4,09 3,69 3,86 3,91 3,83 3,91 3,76 3,82 4,13 3,83 3,96 4,15 2,50 4,05 4,05 3,93 3,79 4,02 3,80 4,15 3,44 3,76 3,96 4,05 3,48 3,68 3,72 3,92 3,71 3,93 4,33 3,86 3,87 3,86 3,96 3,97 3,79 3,90 3,92 3,95 3,87 3,62 4,28 3,99 4,04 3,75 3,87 4,31 3,80 3,85 4,07 3,85 4,32 4,21 4,09 4,06 2,75 3,81 3,81 4,09 4,28 4,07 3,79 4,03 3,54 4,08 4,05 4,11 3,50 3,68 3,89 4,05 3,73 4,08 2,33 3,96 3,81 3,92 4,21 4,07 4,06 3,71 4,09 4,04 3,88 3,61 *bardzo niewielki udział osób charakteryzujących się daną cechą demograficzną w badanej grupie Źródło: badania własne Legenda Kolor: Przedział (średnia arytmetyczna) i znaczenie: do 2,75 – nieprzydatne wsparcie 2,76- 3,5 – wsparcie o nieokreślonym wpływie 3,51- 4,25- przydatne wsparcie 4,26- 5- bardzo przydatne wsparcie 150 D09 Stan cywilny: w związku małżeńskim D10 Stan cywilny: w związku nieformalnym D11 Stan cywilny: panna D12 Stan cywilny: wdowa D13 Stan cywilny: rozwiedziona lub w separacji D14 Wykształcenie: podstawowe i/ lub gimnazjalne* D15 Wykształcenie zawodowe D16 Wykształcenie średnie ogólne i techniczne D17 Wykształcenie wyższe D18 Wykształcenie podyplomowe D19 Miejsce zamieszkania: wieś D20 Miejsce zamieszkania: miasto do 10 tys. mieszk. D21 Miejsce zamieszkania: miasto do 10 do 50 tys. mieszk. D22 Miejsce zamieszkania: miasto od 50 do 200 tys. mieszk. D23 Miejsce zamieszkania: miasto powyżej 200 tys. mieszk. D24 Subregion poznański D25 Subregion kaliski D26 Subregion koniński D27 Subregion leszczyński D28 Subregion pilski D29 Wielkość przedsiębiorstwa: Samozatrudnienie D30 Wielkość przedsiębiorstwa: Mikro D31 Wielkość przedsiębiorstwa: Małe D32 Wielkość przedsiębiorstwa: Średnie * D33 Forma własności: Właścicielka D34 Forma właścicielka: Współwłaścicielka D35 Status przedsiębiorstwa: Jedyne miejsce pracy D36 Status przedsiębiorstwa: Dodatkowe miejsce pracy D37 Długość życia przedsiębiorstwa: do 1 roku D38 Długość życia przedsiębiorstwa: od 1 do 10 lat D39 Długość życia przedsiębiorstwa: powyżej 10 lat D40 Etap rozwoju przedsiębiorstwa: powstawanie D41 Etap rozwoju przedsiębiorstwa: rozwój D42 Etap rozwoju przedsiębiorstwa: dojrzałość D43 Etap rozwoju przedsiębiorstwa: tendencja spadkowa D44 Rodzina, przyjaciele, znajomi D08 Ilość dzieci- 3 i więcej Seminaria i konferencje D07 Ilość dzieci- 2 Prasa branżowa D06 Ilość dzieci- 1 Książki branżowe Posiadanie dzieci- Nie Portale społecznościowe D05 Strona internetowa MRR D04 Posiadanie dzieci- Tak Strona internetowa PARP D03 Wiek: 50 r. ż. i więcej Media (radio, telewizja) Wiek: 40 do 49 r. ż. Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe D02 Bilbordy (reklama uliczna) D01 Wiek: 30 do 39 r. ż. Kampanie społeczne Wiek: 18 do 29 r.ż. Konkursy promujące przedsiębiorczość Tabela 93. Mapa 2. Hierarchia metod wspierania przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Wsparcie promocyjno–informacyjne In01 In02 In03 In04 In05 In06 In07 In08 In09 In10 In11 In12 3,32 3,55 3,19 3,24 3,33 3,30 3,38 3,30 3,39 3,39 3,46 3,22 2,94 3,00 2,33 3,43 3,30 3,37 3,33 3,46 3,60 3,32 3,26 3,14 3,25 3,47 3,41 3,40 3,34 3,30 3,36 3,22 4,33 3,34 3,11 3,31 3,37 3,44 3,34 3,18 3,28 3,33 3,49 2,97 3,61 3,85 3,28 3,33 3,46 3,69 3,50 3,50 3,26 3,55 3,73 3,62 2,79 3,22 3,00 3,37 3,40 3,74 3,28 3,67 3,75 3,46 3,54 3,27 3,35 3,81 3,67 3,70 3,49 3,47 3,56 3,50 4,67 3,53 3,24 3,52 3,43 3,78 3,51 3,20 3,66 3,67 3,45 2,89 3,41 3,58 3,31 3,16 3,36 3,32 3,37 3,34 3,45 3,41 3,48 3,37 3,15 2,80 2,00 3,56 3,40 3,38 2,85 3,54 3,47 3,61 3,21 2,98 3,18 3,90 3,55 3,32 3,23 3,34 3,35 3,42 4,50 3,38 2,95 3,38 3,21 3,66 3,26 3,12 3,54 3,40 3,35 2,79 3,97 3,91 3,91 3,53 3,74 3,98 3,73 3,78 3,67 3,79 3,94 3,93 3,59 3,65 3,00 3,86 3,77 3,87 3,40 3,89 3,82 3,93 3,92 3,47 3,62 4,22 3,90 3,76 3,77 3,81 3,71 3,85 4,00 3,82 3,26 3,80 3,67 4,04 3,73 3,57 3,98 3,88 3,65 3,46 4,39 4,29 4,08 3,99 4,07 4,45 4,11 3,97 4,32 4,12 4,56 4,33 3,77 4,00 3,00 4,13 3,99 4,36 4,09 4,32 4,18 4,21 4,19 3,87 4,04 4,24 4,00 4,41 4,29 4,16 4,07 4,21 4,33 4,13 4,45 4,17 3,98 4,25 4,07 4,13 4,30 4,19 4,08 3,88 4,07 3,81 3,72 3,75 3,74 4,02 3,81 3,68 3,81 3,75 4,08 3,83 3,83 3,87 2,75 3,94 3,61 3,97 3,79 3,92 3,87 3,70 3,59 3,81 3,80 3,90 3,83 3,94 3,50 3,89 3,58 3,75 3,33 3,79 3,70 3,77 3,89 4,03 3,63 3,72 4,04 3,73 3,73 3,57 4,00 3,73 3,60 3,50 3,59 3,90 3,64 3,56 3,56 3,60 3,96 3,78 3,65 3,63 3,25 3,75 3,53 3,76 3,61 3,81 3,73 3,67 3,50 3,51 3,57 3,77 3,78 3,89 3,53 3,72 3,48 3,56 4,00 3,65 3,50 3,62 3,75 3,81 3,50 3,64 3,83 3,60 3,65 3,39 3,97 3,88 3,71 3,26 3,56 3,95 3,69 3,55 3,33 3,52 4,06 3,97 3,57 3,90 3,25 3,48 3,57 3,79 3,56 3,86 3,63 3,70 3,51 3,44 3,56 3,97 3,45 3,72 3,57 3,69 3,52 3,42 4,00 3,65 3,48 3,65 3,53 3,89 3,56 3,43 3,79 3,70 3,55 3,36 3,89 3,76 3,79 3,82 3,79 3,85 3,87 3,75 3,74 3,76 4,04 4,00 3,61 4,11 3,00 3,55 3,72 4,00 3,96 3,92 3,87 3,68 3,84 3,74 3,80 3,83 3,97 3,70 3,76 3,82 3,76 3,67 4,67 3,79 4,00 3,79 3,85 3,85 3,67 3,94 3,88 3,77 3,87 3,58 4,11 4,09 4,05 4,06 4,04 4,21 4,06 4,04 4,05 4,01 4,47 4,17 4,09 4,06 4,00 3,88 3,94 4,26 4,15 4,22 4,05 4,10 3,96 4,08 4,11 4,05 3,94 3,97 4,13 4,11 3,98 4,07 4,00 4,07 4,13 4,07 4,08 4,16 3,98 4,08 4,18 4,00 4,14 3,91 3,79 3,82 3,74 3,79 3,76 3,89 3,72 3,81 3,79 3,80 3,97 3,82 3,67 3,65 2,67 3,43 3,66 4,06 3,86 3,87 3,35 3,66 3,88 3,91 3,84 3,67 3,61 3,97 3,69 3,78 3,75 4,00 4,67 3,78 3,86 3,75 4,09 3,81 3,71 3,86 3,95 3,71 3,82 3,59 4,32 4,28 3,92 3,97 4,02 4,34 4,00 4,05 4,00 4,04 4,41 4,41 3,90 3,80 3,67 4,07 4,06 4,09 4,19 4,14 3,86 4,17 3,98 4,11 4,07 4,30 3,78 4,29 3,89 4,24 3,72 4,07 3,33 4,09 4,04 4,05 4,31 4,34 4,13 3,76 4,37 4,14 3,89 3,82 *bardzo niewielki udział osób charakteryzujących się daną cechą demograficzna w badanej grupie Źródło: badania własne Legenda Kolor: Przedział (Średnia arytmetyczna) i znaczenie: do 2,75 – nieprzydatne wsparcie 2,76- 3,5 – wsparcie o nieokreślonym wpływie 3,51- 4,25- przydatne wsparcie 4,26- 5- bardzo przydatne wsparcie 151 Wiek 1 przedz.- 18 do 29 r.ż. Wiek 2 przedz.- 30 do 39 r. ż. Wiek 3 przedz.- 40 do 49 r. ż. Wiek 4 przedz.- 50 r. ż. i więcej Posiadanie dzieci- Tak Posiadanie dzieci- Nie Ilość dzieci- 1 Ilość dzieci- 2 Ilość dzieci- 3 i więcej Stan cywilny- w związku małżeńskim Stan cywilny- w związku nieformalnym Stan cywilny- panna Stan cywilny- wdowa Stan cywilny- osoba rozwiedziona lub w separacji Wykształcenie: podstawowe, gimnazjalne * Wykształcenie zawodowe Wykształcenie średnie ogólne i techniczne Wykształcenie wyższe Wykształcenie podyplomowe Miejsce zamieszkania: wieś Miejsce zamieszkania: miasto do 10 tys. mieszkańców Miejsce zamieszkania: miasto do 10 do 50 tys. mieszkańców Miejsce zamieszkania: miasto od 50 do 200 tys. mieszkańców Miejsce zamieszkania: miasto powyżej 200 tys. mieszkańców Subregion poznański Subregion kaliski Subregion koniński Subregion leszczyński Subregion pilski Wielkość przedsiębiorstwa: Samozatrudnienie Wielkość przedsiębiorstwa: Mikro Wielkość przedsiębiorstwa: Małe Wielkość przedsiębiorstwa: Średnie * Forma własności: Właścicielka Forma właścicielka: Współwłaścicielka Status przedsiębiorstwa: Jedyne miejsce pracy Status przedsiębiorstwa: Dodatkowe miejsce pracy Długość życia przedsiębiorstwa: do 1 roku Długość życia przedsiębiorstwa: od 1 do 10 lat Długość życia przedsiębiorstwa powyżej 10 lat Etap rozwoju przedsiębiorstwa: powstawanie Etap rozwoju przedsiębiorstwa: rozwój Etap rozwoju przedsiębiorstwa: dojrzałość Etap rozwoju przedsiębiorstwa: tendencja spadkowa D01 D02 D03 D04 D05 D06 D07 D08 D09 D10 D11 D12 D13 D14 D15 D16 D17 D18 D19 D20 D21 D22 D23 D24 D25 D26 D27 D28 D29 D30 D31 D32 D33 D34 D35 D36 D37 D38 D39 D40 D41 D42 D43 D44 Inkubatory przedsiębiorczości Centra transferu technologii ** Parki technologiczne ** Parki przemysłowe ** Klastry ** Urzędy Pracy Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi Instytucje zajmujące się opieką nad osobami starszymi ** niepełnospr. Tabela 94. Mapa 3. Hierarchia metod wspierania przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Metody wsparcia instytucjonalnego/inicjatyw Is01 Is02 Is03 Is04 Is05 Is06 Is07 Is08 3,65 3,43 3,09 3,01 3,18 3,50 3,22 3,10 3,32 3,25 3,45 3,56 2,58 2,77 2,33 3,22 3,09 3,45 3,09 3,54 3,00 3,27 3,33 2,97 3,11 3,55 2,79 3,56 3,24 3,31 3,10 3,00 3,00 3,28 3,12 3,29 2,97 3,46 3,28 2,92 3,52 3,36 2,94 3,00 3,42 3,26 2,73 2,90 2,98 3,25 3,00 2,99 2,95 3,05 3,27 3,19 2,70 2,46 2,67 2,90 2,89 3,26 2,86 3,31 2,81 2,98 3,13 2,83 2,91 3,16 2,95 3,33 3,11 3,04 3,00 2,83 3,67 3,04 3,24 3,03 3,03 3,20 2,98 2,90 3,15 3,19 2,92 2,69 3,32 3,29 2,96 2,95 3,04 3,33 3,04 3,10 2,92 3,15 3,32 3,09 2,58 2,69 2,33 2,83 2,96 3,35 3,14 3,18 2,90 3,00 3,26 3,08 3,03 3,07 3,00 3,50 3,19 3,10 3,08 2,75 5,00 3,10 3,39 3,11 3,11 3,22 3,08 2,97 3,28 3,23 2,96 2,80 3,15 3,22 2,92 2,86 2,98 3,20 2,92 3,06 3,00 3,07 3,29 2,95 2,69 2,62 2,33 2,88 2,90 3,24 3,00 3,17 2,90 3,05 2,97 2,93 2,90 3,07 3,00 3,41 3,13 3,03 3,03 2,50 5,00 3,02 3,29 3,02 3,09 3,11 3,05 2,87 3,14 3,18 2,88 2,73 3,05 3,25 2,78 2,75 2,95 2,95 3,09 2,89 2,72 3,00 2,88 2,90 2,70 2,85 2,67 3,09 2,86 3,01 3,06 3,12 2,50 2,97 3,03 2,89 2,89 3,17 3,11 2,84 2,83 2,97 3,02 2,43 1,00 2,96 2,87 2,91 3,18 3,05 2,96 2,78 3,06 3,14 2,75 2,70 4,45 4,29 3,77 3,66 3,90 4,17 3,92 3,83 4,14 3,97 3,83 4,21 3,73 3,89 4,00 4,13 3,96 4,03 3,13 4,33 3,90 4,39 3,74 3,37 3,69 4,43 3,75 4,38 4,12 3,95 3,91 4,13 4,67 4,01 3,19 3,99 3,74 4,51 3,67 3,65 4,48 3,99 2,67 3,45 4,28 4,32 3,69 3,25 3,75 3,98 3,66 3,77 3,97 3,86 4,13 3,64 3,16 3,44 3,00 3,89 3,73 3,86 3,63 4,30 3,63 3,75 3,61 3,53 3,75 4,00 3,50 4,13 3,63 3,82 3,86 3,23 3,00 3,80 3,91 3,84 3,58 4,25 3,70 3,40 4,20 3,93 3,48 3,47 4,18 4,01 3,54 3,32 3,63 3,89 3,55 3,59 3,95 3,69 4,00 3,46 3,55 3,44 3,00 4,00 3,58 3,74 3,22 4,07 3,45 3,80 3,49 3,40 3,61 3,64 3,58 4,16 3,65 3,66 3,80 3,23 3,50 3,70 3,52 3,69 3,59 4,03 3,54 3,46 4,04 3,71 3,41 3,57 *bardzo niewielki udział osób charakteryzujących się daną cechą demograficzną w badanej grupie ** bardzo niewielki udział osób korzystających z danej metody wsparcia w badanej grupie (poniżej 3 % osób korzystających) Źródło: badania własne Legenda Kolor: Przedział (średnia arytmetyczna) i znaczenie: do 2,75 – nieprzydatne wsparcie 2,76- 3,5 – wsparcie o nieokreślonym wpływie 3,51- 4,25- przydatne wsparcie 4,26- 5- bardzo przydatne wsparcie 152 Poręczenia lub gwarancje ** Leasing Factoring ** Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe ** Fundusze inwestycyjne ** Venture capital lub aniołowie biznesu ** Dotacje Ulgi podatkowe Zwolnienia podatkowe Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych ZUS ** Programy bezzwrotne np. Kapitał Ludzki Programy zwrotne lub częściowo zwrotne np. Jeremie ** D01 D02 D03 D04 D05 D06 D07 D08 D09 D10 D11 D12 D13 D14 D15 D16 D17 D18 D19 D20 D21 D22 D23 D24 D25 D26 D27 D28 D29 D30 D31 D32 D33 D34 D35 D36 D37 D38 D39 D40 D41 D42 D43 D44 Pożyczki Wiek 1 przedz.- 18 do 29 r.ż. Wiek 2 przedz.- 30 do 39 r. ż. Wiek 3 przedz.- 40 do 49 r. ż. Wiek 4 przedz.- 50 r. ż. i wyższy Posiadanie dzieci- Tak Posiadanie dzieci- Nie Ilość dzieci- 1 Ilość dzieci- 2 Ilość dzieci- 3 i więcej Stan cywilny- w związku małżeńskim Stan cywilny- w związku nieformalnym Stan cywilny- panna Stan cywilny- wdowa Stan cywilny- osoba rozwiedziona lub w separacji Wykształcenie: podstawowe, gimnazjalne * Wykształcenie zawodowe Wykształcenie średnie ogólne i techniczne Wykształcenie wyższe Wykształcenie podyplomowe Miejsce zamieszkania: wieś Miejsce zamieszkania: miasto do 10 tys. mieszk. Miejsce zamieszkania: miasto do 10 do 50 tys. mieszk. Miejsce zamieszkania: miasto od 50 do 200 tys. mieszk. Miejsce zamieszkania: miasto powyżej 200 tys. mieszk. Subregion poznański Subregion kaliski Subregion koniński Subregion leszczyński Subregion pilski Wielkość przedsiębiorstwa: Samozatrudnienie Wielkość przedsiębiorstwa: Mikro Wielkość przedsiębiorstwa: Małe Wielkość przedsiębiorstwa: Średnie * Forma własności: Właścicielka Forma właścicielka: Współwłaścicielka Status przedsiębiorstwa: Jedyne miejsce pracy Status przedsiębiorstwa: Dodatkowe miejsce pracy Długość życia przedsiębiorstwa: do 1 roku Długość życia przedsiębiorstwa: od 1 do 10 lat Długość życia przedsiębiorstwa powyżej 10 lat Etap rozwoju przedsiębiorstwa: powstawanie Etap rozwoju przedsiębiorstwa: rozwój Etap rozwoju przedsiębiorstwa: dojrzałość Etap rozwoju przedsiębiorstwa: tendencja spadkowa Kredyty, kredyty preferencyjne Tabela 95. Mapa 4. Hierarchia metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Metody wsparcia finansowego Fn01 Fn02 Fn03 Fn04 Fn05 Fn06 Fn07 Fn08 Fn09 Fn10 Fn11 Fn12 Fn13 Fn14 3,98 3,92 3,70 3,81 3,78 4,06 3,66 3,83 4,00 3,78 4,19 3,86 3,65 3,90 1,00 3,39 3,88 3,97 3,77 4,13 3,97 3,67 3,46 3,81 3,92 3,72 3,38 3,91 3,88 3,78 3,94 4,12 3,33 3,84 3,74 3,77 4,22 3,69 3,87 3,97 3,72 3,84 3,95 3,78 3,80 3,86 3,57 3,56 3,61 3,94 3,48 3,68 3,81 3,65 4,09 3,54 3,40 3,70 1,00 3,58 3,71 3,74 3,62 3,99 3,62 3,64 3,23 3,66 3,75 3,73 3,20 3,69 3,59 3,66 3,75 3,71 2,00 3,69 3,61 3,65 3,85 3,60 3,73 3,71 3,54 3,79 3,73 3,56 3,61 3,56 3,29 3,18 3,33 3,54 3,19 3,38 3,56 3,36 3,73 3,38 2,94 3,32 1,00 3,32 3,34 3,52 3,17 3,69 2,83 3,19 3,33 3,40 3,42 3,21 3,14 3,53 3,43 3,37 3,37 3,54 3,00 3,39 3,24 3,38 3,42 3,47 3,33 3,31 3,43 3,43 3,35 3,18 4,00 3,74 3,74 3,71 3,72 3,92 3,55 3,78 4,02 3,70 4,10 4,00 3,35 3,95 1,00 3,29 3,72 3,98 3,93 3,90 3,82 3,41 3,61 3,92 3,84 3,30 3,79 3,91 3,89 3,71 3,82 4,20 4,00 3,75 4,08 3,71 4,08 3,65 3,77 3,85 3,65 3,78 3,88 3,61 3,37 3,20 3,23 2,96 3,14 3,27 3,14 3,10 3,30 3,08 3,23 3,48 3,40 3,25 2,00 2,86 3,05 3,29 3,55 3,25 3,00 3,00 3,22 3,21 3,18 2,98 3,30 3,17 3,30 3,09 3,29 3,75 2,00 3,15 3,40 3,13 3,35 3,12 3,22 3,09 3,12 3,29 3,06 3,20 3,64 3,56 3,13 2,84 3,19 3,47 3,20 3,17 3,32 3,19 3,57 3,42 3,06 3,32 2,00 3,31 3,26 3,35 3,25 3,67 2,74 3,13 3,33 3,06 3,17 3,25 3,05 3,50 3,46 3,23 3,29 3,73 1,50 3,26 3,11 3,26 3,19 3,40 3,27 3,00 3,37 3,41 3,01 3,18 3,86 3,47 3,32 3,02 3,26 3,66 3,24 3,19 3,53 3,29 3,57 3,69 3,00 3,26 1,00 3,46 3,27 3,45 3,17 3,51 3,07 3,46 3,33 3,17 3,25 3,33 3,26 3,61 3,51 3,32 3,35 3,45 4,00 3,36 3,18 3,34 3,31 3,53 3,19 3,29 3,43 3,49 3,12 3,34 3,70 3,19 2,94 2,63 2,96 3,34 2,99 2,96 2,94 2,99 3,59 3,35 2,50 2,57 2,00 3,07 2,70 3,31 3,19 3,30 2,40 3,03 3,10 2,97 2,92 3,16 3,29 2,94 3,19 3,03 3,00 3,50 3,00 3,05 3,19 3,04 3,03 3,20 3,06 2,78 3,24 3,15 2,75 2,93 4,68 4,51 3,96 4,03 4,19 4,38 3,97 4,28 4,48 4,27 4,27 4,17 3,95 3,95 2,00 4,38 4,15 4,35 4,00 4,53 4,19 4,42 3,91 3,97 4,15 4,41 4,12 4,63 4,08 4,27 4,14 4,00 4,67 4,25 4,14 4,26 4,10 4,59 4,07 3,99 4,63 4,23 3,92 4,12 4,54 4,40 4,11 4,03 4,16 4,45 3,95 4,25 4,44 4,26 4,46 3,97 3,95 3,95 3,00 4,45 4,10 4,29 4,08 4,40 4,29 4,37 3,96 4,03 4,20 4,21 4,04 4,42 4,27 4,17 4,32 4,14 5,00 4,22 4,19 4,24 4,14 4,38 4,10 4,19 4,41 4,23 4,07 4,18 4,50 4,35 4,04 4,04 4,15 4,32 3,88 4,27 4,44 4,22 4,54 3,83 3,94 4,00 2,00 4,33 4,07 4,31 3,87 4,44 4,09 4,15 3,93 4,13 4,20 4,14 4,04 4,48 4,07 4,17 4,22 4,14 4,50 4,17 4,38 4,22 4,04 4,34 4,07 4,16 4,34 4,22 4,05 4,16 4,25 4,32 3,78 3,81 3,95 4,27 3,74 3,96 4,37 4,00 4,35 3,93 3,47 4,05 3,00 4,03 3,98 4,09 3,73 4,31 3,81 3,93 3,76 3,96 3,99 4,05 3,92 4,45 3,73 4,03 3,96 3,92 4,00 4,01 4,24 4,03 3,93 4,24 3,89 3,89 4,35 4,01 3,79 3,84 4,50 4,34 4,14 3,85 4,07 4,44 3,94 4,08 4,41 4,18 4,33 4,08 3,41 4,07 2,00 4,26 4,09 4,20 4,30 4,40 4,13 4,16 4,12 3,90 4,02 4,40 4,04 4,52 4,09 4,12 4,21 4,07 5,00 4,15 4,11 4,16 4,11 4,48 3,95 4,02 4,54 4,19 3,82 4,00 3,93 3,86 3,43 3,30 3,55 3,73 3,44 3,59 3,81 3,64 3,67 3,58 2,75 3,53 2,00 3,88 3,45 3,73 3,33 3,84 3,33 3,57 3,65 3.33 3,37 3,68 3,56 4,11 3,84 3,48 3,80 3,80 4,00 3,59 3,56 3,63 3,38 3,81 3,44 3,55 3,89 3,75 3,25 3,33 *bardzo niewielki udział osób charakteryzujących się daną cechą demograficzną w badanej grupie ** bardzo niewielki udział osób korzystających z danej metody wsparcia w badanej grupie (poniżej 3 % osób korzystających) Źródło: badania własne Legenda Kolor: Przedział (średnia arytmetyczna) i znaczenie: do 2,75 – nieprzydatne wsparcie 2,76- 3,5 – wsparcie o nieokreślonym wpływie 3,51- 4,25- przydatne wsparcie 4,26- 5- bardzo przydatne wsparcie 153 Porady prawne w zakresie pomocy publicznej Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy Porady prawne w zakresie prawa podatkowego Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej ** Szkolenia i kursy branżowe Szkolenia z zakr. kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakr. prowadzenia firmy Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakr. własnej branży Udział w targach i /lub wystawach D01 D02 D03 D04 D05 D06 D07 D08 D09 D10 D11 D12 D13 D14 D15 D16 D17 D18 D19 D20 D21 D22 D23 D24 D25 D26 D27 D28 D29 D30 D31 D32 D33 D34 D35 D36 D37 D38 D39 D40 D41 D42 D43 D44 Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych ** Wiek 1 przedz.- 18 do 29 r.ż. Wiek 2 przedz.- 30 do 39 r. ż. Wiek 3 przedz.- 40 do 49 r. ż. Wiek 4 przedz.- 50 r. ż. i więcej Posiadanie dzieci- Tak Posiadanie dzieci- Nie Ilość dzieci- 1 Ilość dzieci- 2 Ilość dzieci- 3 i więcej Stan cywilny- w związku małżeńskim Stan cywilny- w związku nieformalnym Stan cywilny- panna Stan cywilny- wdowa Stan cywilny- osoba rozwiedziona lub w separacji Wykształcenie: podstawowe, gimnazjalne * Wykształcenie zawodowe Wykształcenie średnie ogólne i techniczne Wykształcenie wyższe Wykształcenie podyplomowe Miejsce zamieszkania: wieś Miejsce zamieszkania: miasto do 10 tys. mieszk. Miejsce zamieszkania: miasto do 10 do 50 tys. Miejsce zamieszkania: miasto od 50 do 200 tys. Miejsce zamieszkania: miasto powyżej 200 tys. Subregion poznański Subregion kaliski Subregion koniński Subregion leszczyński Subregion pilski Wielkość przedsiębiorstwa: Samozatrudnienie Wielkość przedsiębiorstwa: Mikro Wielkość przedsiębiorstwa: Małe Wielkość przedsiębiorstwa: Średnie * Forma własności: Właścicielka Forma właścicielka: Współwłaścicielka Status przedsiębiorstwa: Jedyne miejsce pracy Status przedsiębiorstwa: Dodatkowe miejsce pracy Długość życia przedsiębiorstwa: do 1 roku Długość życia przedsiębiorstwa: od 1 do 10 lat Długość życia przedsiębiorstwa powyżej 10 lat Etap rozwoju przedsiębiorstwa: powstawanie Etap rozwoju przedsiębiorstwa: rozwój Etap rozwoju przedsiębiorstwa: dojrzałość Etap rozwoju przedsiębiorstwa: tend. spadkowa Porady prawne w zakresie pomocy UE Tabela 96. Mapa 5. Hierarchia metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Wsparcie doradczo–szkoleniowe DS01 DS02 DS03 DS04 DS05 DS06 DS07 DS08 DS09 DS10 DS11 DS12 DS13 3,89 4,07 3,75 3,54 3,73 4,02 3,70 3,71 4,00 3,85 3,77 3,93 2,90 3,83 3,75 3,64 3,66 4,04 3,60 4,12 3,83 3,72 3,66 3,54 3,66 3,96 3,59 4,24 3,79 3,74 3,84 4,21 4,00 3,78 4,06 3,82 3,65 4,04 3,77 3,51 3,96 4,00 3,57 3,44 3,74 3,63 3,45 3,08 3,38 3,61 3,33 3,37 3,61 3,45 3,52 3,52 2,58 3,63 3,00 3,46 3,19 3,68 3,30 3,82 3,44 3,52 3,32 2,99 3,24 3,49 3,18 4,00 3,68 3,30 3,61 4,08 4,00 3,38 4,29 3,45 3,27 3,58 3,40 3,27 3,55 3,64 3,15 3,28 3,89 3,80 3,57 3,21 3,51 3,73 3,54 3,46 3,69 3,60 3,70 3,67 2,47 3,78 3,67 3,67 3,30 3,79 3,45 3,95 3,70 3,54 3,58 3,07 3,39 3,71 3,36 3,97 3,76 3,45 3,72 4,15 4,00 3,52 4,19 3,58 3,42 3,77 3,49 3,39 3,65 3,83 3,29 3,38 4,00 3,79 3,62 3,16 3,49 3,83 3,51 3,50 3,54 3,57 3,62 3,79 2,85 3,76 3,33 3,56 3,36 3,78 3,63 3,92 3,31 3,52 3,72 3,21 3,47 3,64 3,22 4,00 3,64 3,50 3,71 3,58 5,00 3,54 4,07 3,63 3,19 3,78 3,53 3,34 3,79 3,71 3,30 3,39 4,05 4,04 3,78 3,46 3,71 4,06 3,68 3,71 3,92 3,78 4,09 4,00 3,10 3,59 3,75 3,83 3,52 4,04 3,65 4,15 3,94 3,70 3,93 3,35 3,59 4,02 3,62 4,25 3,98 3,63 4,04 4,57 4,50 3,75 4,50 3,82 3,67 4,01 3,66 3,68 3,97 3,91 3,63 3,49 4,13 4,11 3,91 3,62 3,85 4,11 3,82 3,85 4,00 3,96 4,06 3,83 3,29 3,71 3,50 3,95 3,78 4,08 3,58 4,23 4,14 3,86 3,89 3,51 3,75 4,23 3,52 4,24 4,02 3,82 4,06 4,00 5,00 3,88 4,35 3,94 3,65 4,07 3,86 3,77 4,00 4,02 3,72 3,92 4,08 4,29 3,87 3,56 3,86 4,13 3,91 3,79 4,05 3,97 3,87 4,21 3,09 3,83 3,00 3,81 3,85 4,05 3,88 4,20 4,09 3,95 3,81 3,59 3,78 4,11 3,41 4,47 4,02 3,95 3,83 3,83 4,50 3,91 4,06 3,96 3,72 4,26 3,83 3,62 4,34 4,05 3,61 3,46 3,68 3,63 3,51 3,15 3,41 3,60 3,30 3,48 3,54 3,47 3,54 3,70 2,85 3,28 3,33 3,39 3,35 3,58 3,33 3,73 3,52 3,39 3,51 3,16 3,33 3,42 3,10 3,76 3,85 3,39 3,58 3,58 3,00 3,43 3,60 3,47 3,33 3,59 3,38 3,36 3,65 3,49 3,29 3,34 4,05 4,02 3,92 3,54 3,75 4,22 3,62 3,80 4,00 3,84 3,93 4,21 3,40 3,47 4,00 3,72 3,74 3,96 3,91 4,09 3,74 3,86 3,85 3,60 3,78 3,74 3,44 4,44 3,95 3,81 3,85 4,00 4,67 3,80 4,39 3,88 3,60 3,94 3,75 3,81 3,91 3,97 3,70 3,72 4,03 4,03 3,82 3,52 3,75 4,02 3,62 3,79 4,05 3,80 4,10 4,10 3,15 3,56 3,67 3,63 3,66 3,98 4,05 4,00 3,90 3,76 3,84 3,60 3,65 4,00 3,54 4,44 3,78 3,81 3,77 3,92 4,00 3,81 3,72 3,83 3,70 4,11 3,70 3,60 4,10 4,05 3,46 3,51 4,18 4,14 3,95 3,65 3,90 4,06 3,83 3,94 4,00 3,95 4,00 3,83 3,52 4,11 3,67 3,73 3,77 4,12 4,16 4,12 3,91 4,12 3,83 3,67 3,84 4,09 3,54 4,35 3,95 3,87 4,01 4,23 4,50 3,91 4,41 3,92 4,02 4,08 3,85 3,87 4,12 4,09 3,74 3,65 4,39 4,22 3,96 3,85 4,0 4,27 3,93 3,97 4,32 4,04 4,53 3,97 3,45 4,12 3,67 3,88 3,89 4,20 4,38 4,23 4,17 4,10 3,71 3,98 4,09 4,20 3,67 4,15 3,84 4,05 4,04 4,00 4,50 4,05 4,29 4,07 3,91 4,16 4,10 3,86 4,15 4,12 3,98 3,89 4,24 4,07 3,86 3,65 3,89 3,92 3,98 3,85 3,93 3,94 4,16 3,90 3,14 3,79 3,67 3,88 3,85 3,97 3,80 4,11 4,06 4,11 3,57 3,61 3,85 3,93 3,48 4,17 4,02 3,77 4,15 4,14 5,00 3,90 3,89 3,91 3,83 3,95 3,88 3,84 3,99 4,01 3,81 3,66 *bardzo niewielki udział osób charakteryzujących się daną cechą demograficzną w badanej grupie ** bardzo niewielki udział kobiet korzystających z danej metody wsparcia w badanej grupie (poniżej 3 % osób korzystających) Źródło: badania własne Legenda Kolor: Przedział (średnia arytmetyczna) i znaczenie: do 2,75 – nieprzydatne wsparcie 2,76- 3,5 – wsparcie o nieokreślonym wpływie 3,51- 4,25- przydatne wsparcie 4,26- 5- bardzo przydatne wsparcie 154 Wiek 1 przedz.- 18 do 29 r.ż. Wiek 2 przedz.- 30 do 39 r. ż. Wiek 3 przedz.- 40 do 49 r. ż. Wiek 4 przedz.- 50 r. ż. i więcej Posiadanie dzieci- Tak Posiadanie dzieci- Nie Ilość dzieci- 1 Ilość dzieci- 2 Ilość dzieci- 3 i więcej Stan cywilny- w związku małżeńskim Stan cywilny- w związku nieformalnym Stan cywilny- panna Stan cywilny- wdowa Stan cywilny- os. rozwiedziona lub w separacji Wykształcenie: podstawowe, gimnazjalne * Wykształcenie zawodowe Wykształcenie średnie ogólne i techniczne Wykształcenie wyższe Wykształcenie podyplomowe Miejsce zamieszkania: wieś Miejsce zamieszkania: miasto do 10 tys. mieszk. Miejsce zamieszkania: miasto do 10 do 50 tys. mieszk. Miejsce zamieszkania: miasto od 50 do 200 tys. mieszk. Miejsce zamieszkania: miasto powyżej 200 tys. mieszk. Subregion poznański Subregion kaliski Subregion koniński Subregion leszczyński Subregion pilski Wielkość przedsiębiorstwa: Samozatrudnienie Wielkość przedsiębiorstwa: Mikro Wielkość przedsiębiorstwa: Małe Wielkość przedsiębiorstwa: Średnie * Forma własności: Właścicielka Forma właścicielka: Współwłaścicielka Status przedsiębiorstwa: Jedyne miejsce pracy Status przedsiębiorstwa: Dodatkowe miejsce pracy Długość życia przedsiębiorstwa: do 1 roku Długość życia przedsiębiorstwa: od 1 do 10 lat Długość życia przedsiębiorstwa powyżej 10 lat Etap rozwoju przedsiębiorstwa: powstawanie Etap rozwoju przedsiębiorstwa: rozwój Etap rozwoju przedsiębiorstwa: dojrzałość Etap rozwoju przedsiębiorstwa: tend. Spadkowa D01 D02 D03 D04 D05 D06 D07 D08 D09 D10 D11 D12 D13 D14 D15 D16 D17 D18 D19 D20 D21 D22 D23 D24 D25 D26 D27 D28 D29 D30 D31 D32 D33 D34 D35 D36 D37 D38 D39 D40 D41 D42 D43 D44 Podział obowiązków domowych Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa Tradycja rodzinna Doświadczenie w prowadzeniu firmy Akceptacja pracy kobiet na własny rachunek Sieć kontaktów społecznych Tabela 92. Mapa 1. Hierarchia metod wspieranie przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Wsparcie społeczno-kulturowe Sk01 Sk02 Sk03 Sk04 Sk05 Sk06 4,55 4,34 4,14 3,93 4,12 4,33 4,01 4,27 3,96 4,28 4,22 4,10 3,68 3,06 2,75 4,07 4,10 4,25 4,41 4,28 3,98 4,22 4,06 4,14 4,16 4,11 3,58 4,46 4,38 4,18 4,03 4,62 4,67 4,14 4,54 4,15 4,31 4,25 4,10 4,18 4,35 4,13 4,07 4,09 4,15 3,92 3,84 3,90 3,89 4,05 3,74 3,96 4,04 3,91 4,26 4,14 3,70 3,65 2,50 3,88 4,03 3,83 4,03 4,14 4,10 3,71 3,47 4,02 4,01 4,02 3,48 3,82 3,79 3,98 3,75 4,47 2,00 3,94 3,74 3,89 4,11 3,98 3,95 3,85 3,91 3,86 4,03 3,86 3,56 3,20 3,32 3,14 3,18 3,55 3,11 3,23 3,11 3,12 3,77 3,66 3,63 3,12 2,50 3,02 3,22 3,28 3,55 3,38 3,14 3,14 2,94 3,43 3,45 3,19 3,00 3,03 2,88 3,27 3,22 3,46 2,00 3,28 3,05 3,26 3,25 3,22 3,20 3,38 3,21 3,19 3,35 3,22 3,80 3,78 3,96 3,84 3,83 3,94 3,71 3,88 3,91 3,78 3,81 4,14 4,21 4,05 3,00 3,41 3,90 3,89 4,07 3,99 3,61 3,90 3,46 3,97 4,00 3,56 3,39 4,08 3,73 3,83 3,86 4,00 4,33 3,84 4,05 3,81 4,08 3,77 3,86 3,97 3,96 3,83 3,83 3,68 4,03 3,85 4,09 3,69 3,86 3,91 3,83 3,91 3,76 3,82 4,13 3,83 3,96 4,15 2,50 4,05 4,05 3,93 3,79 4,02 3,80 4,15 3,44 3,76 3,96 4,05 3,48 3,68 3,72 3,92 3,71 3,93 4,33 3,86 3,87 3,86 3,96 3,97 3,79 3,90 3,92 3,95 3,87 3,62 4,28 3,99 4,04 3,75 3,87 4,31 3,80 3,85 4,07 3,85 4,32 4,21 4,09 4,06 2,75 3,81 3,81 4,09 4,28 4,07 3,79 4,03 3,54 4,08 4,05 4,11 3,50 3,68 3,89 4,05 3,73 4,08 2,33 3,96 3,81 3,92 4,21 4,07 4,06 3,71 4,09 4,04 3,88 3,61 *bardzo niewielki udział osób charakteryzujących się daną cechą demograficzną w badanej grupie Źródło: badania własne Legenda Kolor: Przedział (średnia arytmetyczna) i znaczenie: do 2,75 – nieprzydatne wsparcie 2,76- 3,5 – wsparcie o nieokreślonym wpływie 3,51- 4,25- przydatne wsparcie 4,26- 5- bardzo przydatne wsparcie 150 D09 Stan cywilny: w związku małżeńskim D10 Stan cywilny: w związku nieformalnym D11 Stan cywilny: panna D12 Stan cywilny: wdowa D13 Stan cywilny: rozwiedziona lub w separacji D14 Wykształcenie: podstawowe i/ lub gimnazjalne* D15 Wykształcenie zawodowe D16 Wykształcenie średnie ogólne i techniczne D17 Wykształcenie wyższe D18 Wykształcenie podyplomowe D19 Miejsce zamieszkania: wieś D20 Miejsce zamieszkania: miasto do 10 tys. mieszk. D21 Miejsce zamieszkania: miasto do 10 do 50 tys. mieszk. D22 Miejsce zamieszkania: miasto od 50 do 200 tys. mieszk. D23 Miejsce zamieszkania: miasto powyżej 200 tys. mieszk. D24 Subregion poznański D25 Subregion kaliski D26 Subregion koniński D27 Subregion leszczyński D28 Subregion pilski D29 Wielkość przedsiębiorstwa: Samozatrudnienie D30 Wielkość przedsiębiorstwa: Mikro D31 Wielkość przedsiębiorstwa: Małe D32 Wielkość przedsiębiorstwa: Średnie * D33 Forma własności: Właścicielka D34 Forma właścicielka: Współwłaścicielka D35 Status przedsiębiorstwa: Jedyne miejsce pracy D36 Status przedsiębiorstwa: Dodatkowe miejsce pracy D37 Długość życia przedsiębiorstwa: do 1 roku D38 Długość życia przedsiębiorstwa: od 1 do 10 lat D39 Długość życia przedsiębiorstwa: powyżej 10 lat D40 Etap rozwoju przedsiębiorstwa: powstawanie D41 Etap rozwoju przedsiębiorstwa: rozwój D42 Etap rozwoju przedsiębiorstwa: dojrzałość D43 Etap rozwoju przedsiębiorstwa: tendencja spadkowa D44 Rodzina, przyjaciele, znajomi D08 Ilość dzieci- 3 i więcej Seminaria i konferencje D07 Ilość dzieci- 2 Prasa branżowa D06 Ilość dzieci- 1 Książki branżowe Posiadanie dzieci- Nie Portale społecznościowe D05 Strona internetowa MRR D04 Posiadanie dzieci- Tak Strona internetowa PARP D03 Wiek: 50 r. ż. i więcej Media (radio, telewizja) Wiek: 40 do 49 r. ż. Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe D02 Bilbordy (reklama uliczna) D01 Wiek: 30 do 39 r. ż. Kampanie społeczne Wiek: 18 do 29 r.ż. Konkursy promujące przedsiębiorczość Tabela 93. Mapa 2. Hierarchia metod wspierania przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Wsparcie promocyjno–informacyjne In01 In02 In03 In04 In05 In06 In07 In08 In09 In10 In11 In12 3,32 3,55 3,19 3,24 3,33 3,30 3,38 3,30 3,39 3,39 3,46 3,22 2,94 3,00 2,33 3,43 3,30 3,37 3,33 3,46 3,60 3,32 3,26 3,14 3,25 3,47 3,41 3,40 3,34 3,30 3,36 3,22 4,33 3,34 3,11 3,31 3,37 3,44 3,34 3,18 3,28 3,33 3,49 2,97 3,61 3,85 3,28 3,33 3,46 3,69 3,50 3,50 3,26 3,55 3,73 3,62 2,79 3,22 3,00 3,37 3,40 3,74 3,28 3,67 3,75 3,46 3,54 3,27 3,35 3,81 3,67 3,70 3,49 3,47 3,56 3,50 4,67 3,53 3,24 3,52 3,43 3,78 3,51 3,20 3,66 3,67 3,45 2,89 3,41 3,58 3,31 3,16 3,36 3,32 3,37 3,34 3,45 3,41 3,48 3,37 3,15 2,80 2,00 3,56 3,40 3,38 2,85 3,54 3,47 3,61 3,21 2,98 3,18 3,90 3,55 3,32 3,23 3,34 3,35 3,42 4,50 3,38 2,95 3,38 3,21 3,66 3,26 3,12 3,54 3,40 3,35 2,79 3,97 3,91 3,91 3,53 3,74 3,98 3,73 3,78 3,67 3,79 3,94 3,93 3,59 3,65 3,00 3,86 3,77 3,87 3,40 3,89 3,82 3,93 3,92 3,47 3,62 4,22 3,90 3,76 3,77 3,81 3,71 3,85 4,00 3,82 3,26 3,80 3,67 4,04 3,73 3,57 3,98 3,88 3,65 3,46 4,39 4,29 4,08 3,99 4,07 4,45 4,11 3,97 4,32 4,12 4,56 4,33 3,77 4,00 3,00 4,13 3,99 4,36 4,09 4,32 4,18 4,21 4,19 3,87 4,04 4,24 4,00 4,41 4,29 4,16 4,07 4,21 4,33 4,13 4,45 4,17 3,98 4,25 4,07 4,13 4,30 4,19 4,08 3,88 4,07 3,81 3,72 3,75 3,74 4,02 3,81 3,68 3,81 3,75 4,08 3,83 3,83 3,87 2,75 3,94 3,61 3,97 3,79 3,92 3,87 3,70 3,59 3,81 3,80 3,90 3,83 3,94 3,50 3,89 3,58 3,75 3,33 3,79 3,70 3,77 3,89 4,03 3,63 3,72 4,04 3,73 3,73 3,57 4,00 3,73 3,60 3,50 3,59 3,90 3,64 3,56 3,56 3,60 3,96 3,78 3,65 3,63 3,25 3,75 3,53 3,76 3,61 3,81 3,73 3,67 3,50 3,51 3,57 3,77 3,78 3,89 3,53 3,72 3,48 3,56 4,00 3,65 3,50 3,62 3,75 3,81 3,50 3,64 3,83 3,60 3,65 3,39 3,97 3,88 3,71 3,26 3,56 3,95 3,69 3,55 3,33 3,52 4,06 3,97 3,57 3,90 3,25 3,48 3,57 3,79 3,56 3,86 3,63 3,70 3,51 3,44 3,56 3,97 3,45 3,72 3,57 3,69 3,52 3,42 4,00 3,65 3,48 3,65 3,53 3,89 3,56 3,43 3,79 3,70 3,55 3,36 3,89 3,76 3,79 3,82 3,79 3,85 3,87 3,75 3,74 3,76 4,04 4,00 3,61 4,11 3,00 3,55 3,72 4,00 3,96 3,92 3,87 3,68 3,84 3,74 3,80 3,83 3,97 3,70 3,76 3,82 3,76 3,67 4,67 3,79 4,00 3,79 3,85 3,85 3,67 3,94 3,88 3,77 3,87 3,58 4,11 4,09 4,05 4,06 4,04 4,21 4,06 4,04 4,05 4,01 4,47 4,17 4,09 4,06 4,00 3,88 3,94 4,26 4,15 4,22 4,05 4,10 3,96 4,08 4,11 4,05 3,94 3,97 4,13 4,11 3,98 4,07 4,00 4,07 4,13 4,07 4,08 4,16 3,98 4,08 4,18 4,00 4,14 3,91 3,79 3,82 3,74 3,79 3,76 3,89 3,72 3,81 3,79 3,80 3,97 3,82 3,67 3,65 2,67 3,43 3,66 4,06 3,86 3,87 3,35 3,66 3,88 3,91 3,84 3,67 3,61 3,97 3,69 3,78 3,75 4,00 4,67 3,78 3,86 3,75 4,09 3,81 3,71 3,86 3,95 3,71 3,82 3,59 4,32 4,28 3,92 3,97 4,02 4,34 4,00 4,05 4,00 4,04 4,41 4,41 3,90 3,80 3,67 4,07 4,06 4,09 4,19 4,14 3,86 4,17 3,98 4,11 4,07 4,30 3,78 4,29 3,89 4,24 3,72 4,07 3,33 4,09 4,04 4,05 4,31 4,34 4,13 3,76 4,37 4,14 3,89 3,82 *bardzo niewielki udział osób charakteryzujących się daną cechą demograficzna w badanej grupie Źródło: badania własne Legenda Kolor: Przedział (Średnia arytmetyczna) i znaczenie: do 2,75 – nieprzydatne wsparcie 2,76- 3,5 – wsparcie o nieokreślonym wpływie 3,51- 4,25- przydatne wsparcie 4,26- 5- bardzo przydatne wsparcie 151 Wiek 1 przedz.- 18 do 29 r.ż. Wiek 2 przedz.- 30 do 39 r. ż. Wiek 3 przedz.- 40 do 49 r. ż. Wiek 4 przedz.- 50 r. ż. i więcej Posiadanie dzieci- Tak Posiadanie dzieci- Nie Ilość dzieci- 1 Ilość dzieci- 2 Ilość dzieci- 3 i więcej Stan cywilny- w związku małżeńskim Stan cywilny- w związku nieformalnym Stan cywilny- panna Stan cywilny- wdowa Stan cywilny- osoba rozwiedziona lub w separacji Wykształcenie: podstawowe, gimnazjalne * Wykształcenie zawodowe Wykształcenie średnie ogólne i techniczne Wykształcenie wyższe Wykształcenie podyplomowe Miejsce zamieszkania: wieś Miejsce zamieszkania: miasto do 10 tys. mieszkańców Miejsce zamieszkania: miasto do 10 do 50 tys. mieszkańców Miejsce zamieszkania: miasto od 50 do 200 tys. mieszkańców Miejsce zamieszkania: miasto powyżej 200 tys. mieszkańców Subregion poznański Subregion kaliski Subregion koniński Subregion leszczyński Subregion pilski Wielkość przedsiębiorstwa: Samozatrudnienie Wielkość przedsiębiorstwa: Mikro Wielkość przedsiębiorstwa: Małe Wielkość przedsiębiorstwa: Średnie * Forma własności: Właścicielka Forma właścicielka: Współwłaścicielka Status przedsiębiorstwa: Jedyne miejsce pracy Status przedsiębiorstwa: Dodatkowe miejsce pracy Długość życia przedsiębiorstwa: do 1 roku Długość życia przedsiębiorstwa: od 1 do 10 lat Długość życia przedsiębiorstwa powyżej 10 lat Etap rozwoju przedsiębiorstwa: powstawanie Etap rozwoju przedsiębiorstwa: rozwój Etap rozwoju przedsiębiorstwa: dojrzałość Etap rozwoju przedsiębiorstwa: tendencja spadkowa D01 D02 D03 D04 D05 D06 D07 D08 D09 D10 D11 D12 D13 D14 D15 D16 D17 D18 D19 D20 D21 D22 D23 D24 D25 D26 D27 D28 D29 D30 D31 D32 D33 D34 D35 D36 D37 D38 D39 D40 D41 D42 D43 D44 Inkubatory przedsiębiorczości Centra transferu technologii ** Parki technologiczne ** Parki przemysłowe ** Klastry ** Urzędy Pracy Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi Instytucje zajmujące się opieką nad osobami starszymi ** niepełnospr. Tabela 94. Mapa 3. Hierarchia metod wspierania przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Metody wsparcia instytucjonalnego/inicjatyw Is01 Is02 Is03 Is04 Is05 Is06 Is07 Is08 3,65 3,43 3,09 3,01 3,18 3,50 3,22 3,10 3,32 3,25 3,45 3,56 2,58 2,77 2,33 3,22 3,09 3,45 3,09 3,54 3,00 3,27 3,33 2,97 3,11 3,55 2,79 3,56 3,24 3,31 3,10 3,00 3,00 3,28 3,12 3,29 2,97 3,46 3,28 2,92 3,52 3,36 2,94 3,00 3,42 3,26 2,73 2,90 2,98 3,25 3,00 2,99 2,95 3,05 3,27 3,19 2,70 2,46 2,67 2,90 2,89 3,26 2,86 3,31 2,81 2,98 3,13 2,83 2,91 3,16 2,95 3,33 3,11 3,04 3,00 2,83 3,67 3,04 3,24 3,03 3,03 3,20 2,98 2,90 3,15 3,19 2,92 2,69 3,32 3,29 2,96 2,95 3,04 3,33 3,04 3,10 2,92 3,15 3,32 3,09 2,58 2,69 2,33 2,83 2,96 3,35 3,14 3,18 2,90 3,00 3,26 3,08 3,03 3,07 3,00 3,50 3,19 3,10 3,08 2,75 5,00 3,10 3,39 3,11 3,11 3,22 3,08 2,97 3,28 3,23 2,96 2,80 3,15 3,22 2,92 2,86 2,98 3,20 2,92 3,06 3,00 3,07 3,29 2,95 2,69 2,62 2,33 2,88 2,90 3,24 3,00 3,17 2,90 3,05 2,97 2,93 2,90 3,07 3,00 3,41 3,13 3,03 3,03 2,50 5,00 3,02 3,29 3,02 3,09 3,11 3,05 2,87 3,14 3,18 2,88 2,73 3,05 3,25 2,78 2,75 2,95 2,95 3,09 2,89 2,72 3,00 2,88 2,90 2,70 2,85 2,67 3,09 2,86 3,01 3,06 3,12 2,50 2,97 3,03 2,89 2,89 3,17 3,11 2,84 2,83 2,97 3,02 2,43 1,00 2,96 2,87 2,91 3,18 3,05 2,96 2,78 3,06 3,14 2,75 2,70 4,45 4,29 3,77 3,66 3,90 4,17 3,92 3,83 4,14 3,97 3,83 4,21 3,73 3,89 4,00 4,13 3,96 4,03 3,13 4,33 3,90 4,39 3,74 3,37 3,69 4,43 3,75 4,38 4,12 3,95 3,91 4,13 4,67 4,01 3,19 3,99 3,74 4,51 3,67 3,65 4,48 3,99 2,67 3,45 4,28 4,32 3,69 3,25 3,75 3,98 3,66 3,77 3,97 3,86 4,13 3,64 3,16 3,44 3,00 3,89 3,73 3,86 3,63 4,30 3,63 3,75 3,61 3,53 3,75 4,00 3,50 4,13 3,63 3,82 3,86 3,23 3,00 3,80 3,91 3,84 3,58 4,25 3,70 3,40 4,20 3,93 3,48 3,47 4,18 4,01 3,54 3,32 3,63 3,89 3,55 3,59 3,95 3,69 4,00 3,46 3,55 3,44 3,00 4,00 3,58 3,74 3,22 4,07 3,45 3,80 3,49 3,40 3,61 3,64 3,58 4,16 3,65 3,66 3,80 3,23 3,50 3,70 3,52 3,69 3,59 4,03 3,54 3,46 4,04 3,71 3,41 3,57 *bardzo niewielki udział osób charakteryzujących się daną cechą demograficzną w badanej grupie ** bardzo niewielki udział osób korzystających z danej metody wsparcia w badanej grupie (poniżej 3 % osób korzystających) Źródło: badania własne Legenda Kolor: Przedział (średnia arytmetyczna) i znaczenie: do 2,75 – nieprzydatne wsparcie 2,76- 3,5 – wsparcie o nieokreślonym wpływie 3,51- 4,25- przydatne wsparcie 4,26- 5- bardzo przydatne wsparcie 152 Poręczenia lub gwarancje ** Leasing Factoring ** Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe ** Fundusze inwestycyjne ** Venture capital lub aniołowie biznesu ** Dotacje Ulgi podatkowe Zwolnienia podatkowe Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych ZUS ** Programy bezzwrotne np. Kapitał Ludzki Programy zwrotne lub częściowo zwrotne np. Jeremie ** D01 D02 D03 D04 D05 D06 D07 D08 D09 D10 D11 D12 D13 D14 D15 D16 D17 D18 D19 D20 D21 D22 D23 D24 D25 D26 D27 D28 D29 D30 D31 D32 D33 D34 D35 D36 D37 D38 D39 D40 D41 D42 D43 D44 Pożyczki Wiek 1 przedz.- 18 do 29 r.ż. Wiek 2 przedz.- 30 do 39 r. ż. Wiek 3 przedz.- 40 do 49 r. ż. Wiek 4 przedz.- 50 r. ż. i wyższy Posiadanie dzieci- Tak Posiadanie dzieci- Nie Ilość dzieci- 1 Ilość dzieci- 2 Ilość dzieci- 3 i więcej Stan cywilny- w związku małżeńskim Stan cywilny- w związku nieformalnym Stan cywilny- panna Stan cywilny- wdowa Stan cywilny- osoba rozwiedziona lub w separacji Wykształcenie: podstawowe, gimnazjalne * Wykształcenie zawodowe Wykształcenie średnie ogólne i techniczne Wykształcenie wyższe Wykształcenie podyplomowe Miejsce zamieszkania: wieś Miejsce zamieszkania: miasto do 10 tys. mieszk. Miejsce zamieszkania: miasto do 10 do 50 tys. mieszk. Miejsce zamieszkania: miasto od 50 do 200 tys. mieszk. Miejsce zamieszkania: miasto powyżej 200 tys. mieszk. Subregion poznański Subregion kaliski Subregion koniński Subregion leszczyński Subregion pilski Wielkość przedsiębiorstwa: Samozatrudnienie Wielkość przedsiębiorstwa: Mikro Wielkość przedsiębiorstwa: Małe Wielkość przedsiębiorstwa: Średnie * Forma własności: Właścicielka Forma właścicielka: Współwłaścicielka Status przedsiębiorstwa: Jedyne miejsce pracy Status przedsiębiorstwa: Dodatkowe miejsce pracy Długość życia przedsiębiorstwa: do 1 roku Długość życia przedsiębiorstwa: od 1 do 10 lat Długość życia przedsiębiorstwa powyżej 10 lat Etap rozwoju przedsiębiorstwa: powstawanie Etap rozwoju przedsiębiorstwa: rozwój Etap rozwoju przedsiębiorstwa: dojrzałość Etap rozwoju przedsiębiorstwa: tendencja spadkowa Kredyty, kredyty preferencyjne Tabela 95. Mapa 4. Hierarchia metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Metody wsparcia finansowego Fn01 Fn02 Fn03 Fn04 Fn05 Fn06 Fn07 Fn08 Fn09 Fn10 Fn11 Fn12 Fn13 Fn14 3,98 3,92 3,70 3,81 3,78 4,06 3,66 3,83 4,00 3,78 4,19 3,86 3,65 3,90 1,00 3,39 3,88 3,97 3,77 4,13 3,97 3,67 3,46 3,81 3,92 3,72 3,38 3,91 3,88 3,78 3,94 4,12 3,33 3,84 3,74 3,77 4,22 3,69 3,87 3,97 3,72 3,84 3,95 3,78 3,80 3,86 3,57 3,56 3,61 3,94 3,48 3,68 3,81 3,65 4,09 3,54 3,40 3,70 1,00 3,58 3,71 3,74 3,62 3,99 3,62 3,64 3,23 3,66 3,75 3,73 3,20 3,69 3,59 3,66 3,75 3,71 2,00 3,69 3,61 3,65 3,85 3,60 3,73 3,71 3,54 3,79 3,73 3,56 3,61 3,56 3,29 3,18 3,33 3,54 3,19 3,38 3,56 3,36 3,73 3,38 2,94 3,32 1,00 3,32 3,34 3,52 3,17 3,69 2,83 3,19 3,33 3,40 3,42 3,21 3,14 3,53 3,43 3,37 3,37 3,54 3,00 3,39 3,24 3,38 3,42 3,47 3,33 3,31 3,43 3,43 3,35 3,18 4,00 3,74 3,74 3,71 3,72 3,92 3,55 3,78 4,02 3,70 4,10 4,00 3,35 3,95 1,00 3,29 3,72 3,98 3,93 3,90 3,82 3,41 3,61 3,92 3,84 3,30 3,79 3,91 3,89 3,71 3,82 4,20 4,00 3,75 4,08 3,71 4,08 3,65 3,77 3,85 3,65 3,78 3,88 3,61 3,37 3,20 3,23 2,96 3,14 3,27 3,14 3,10 3,30 3,08 3,23 3,48 3,40 3,25 2,00 2,86 3,05 3,29 3,55 3,25 3,00 3,00 3,22 3,21 3,18 2,98 3,30 3,17 3,30 3,09 3,29 3,75 2,00 3,15 3,40 3,13 3,35 3,12 3,22 3,09 3,12 3,29 3,06 3,20 3,64 3,56 3,13 2,84 3,19 3,47 3,20 3,17 3,32 3,19 3,57 3,42 3,06 3,32 2,00 3,31 3,26 3,35 3,25 3,67 2,74 3,13 3,33 3,06 3,17 3,25 3,05 3,50 3,46 3,23 3,29 3,73 1,50 3,26 3,11 3,26 3,19 3,40 3,27 3,00 3,37 3,41 3,01 3,18 3,86 3,47 3,32 3,02 3,26 3,66 3,24 3,19 3,53 3,29 3,57 3,69 3,00 3,26 1,00 3,46 3,27 3,45 3,17 3,51 3,07 3,46 3,33 3,17 3,25 3,33 3,26 3,61 3,51 3,32 3,35 3,45 4,00 3,36 3,18 3,34 3,31 3,53 3,19 3,29 3,43 3,49 3,12 3,34 3,70 3,19 2,94 2,63 2,96 3,34 2,99 2,96 2,94 2,99 3,59 3,35 2,50 2,57 2,00 3,07 2,70 3,31 3,19 3,30 2,40 3,03 3,10 2,97 2,92 3,16 3,29 2,94 3,19 3,03 3,00 3,50 3,00 3,05 3,19 3,04 3,03 3,20 3,06 2,78 3,24 3,15 2,75 2,93 4,68 4,51 3,96 4,03 4,19 4,38 3,97 4,28 4,48 4,27 4,27 4,17 3,95 3,95 2,00 4,38 4,15 4,35 4,00 4,53 4,19 4,42 3,91 3,97 4,15 4,41 4,12 4,63 4,08 4,27 4,14 4,00 4,67 4,25 4,14 4,26 4,10 4,59 4,07 3,99 4,63 4,23 3,92 4,12 4,54 4,40 4,11 4,03 4,16 4,45 3,95 4,25 4,44 4,26 4,46 3,97 3,95 3,95 3,00 4,45 4,10 4,29 4,08 4,40 4,29 4,37 3,96 4,03 4,20 4,21 4,04 4,42 4,27 4,17 4,32 4,14 5,00 4,22 4,19 4,24 4,14 4,38 4,10 4,19 4,41 4,23 4,07 4,18 4,50 4,35 4,04 4,04 4,15 4,32 3,88 4,27 4,44 4,22 4,54 3,83 3,94 4,00 2,00 4,33 4,07 4,31 3,87 4,44 4,09 4,15 3,93 4,13 4,20 4,14 4,04 4,48 4,07 4,17 4,22 4,14 4,50 4,17 4,38 4,22 4,04 4,34 4,07 4,16 4,34 4,22 4,05 4,16 4,25 4,32 3,78 3,81 3,95 4,27 3,74 3,96 4,37 4,00 4,35 3,93 3,47 4,05 3,00 4,03 3,98 4,09 3,73 4,31 3,81 3,93 3,76 3,96 3,99 4,05 3,92 4,45 3,73 4,03 3,96 3,92 4,00 4,01 4,24 4,03 3,93 4,24 3,89 3,89 4,35 4,01 3,79 3,84 4,50 4,34 4,14 3,85 4,07 4,44 3,94 4,08 4,41 4,18 4,33 4,08 3,41 4,07 2,00 4,26 4,09 4,20 4,30 4,40 4,13 4,16 4,12 3,90 4,02 4,40 4,04 4,52 4,09 4,12 4,21 4,07 5,00 4,15 4,11 4,16 4,11 4,48 3,95 4,02 4,54 4,19 3,82 4,00 3,93 3,86 3,43 3,30 3,55 3,73 3,44 3,59 3,81 3,64 3,67 3,58 2,75 3,53 2,00 3,88 3,45 3,73 3,33 3,84 3,33 3,57 3,65 3.33 3,37 3,68 3,56 4,11 3,84 3,48 3,80 3,80 4,00 3,59 3,56 3,63 3,38 3,81 3,44 3,55 3,89 3,75 3,25 3,33 *bardzo niewielki udział osób charakteryzujących się daną cechą demograficzną w badanej grupie ** bardzo niewielki udział osób korzystających z danej metody wsparcia w badanej grupie (poniżej 3 % osób korzystających) Źródło: badania własne Legenda Kolor: Przedział (średnia arytmetyczna) i znaczenie: do 2,75 – nieprzydatne wsparcie 2,76- 3,5 – wsparcie o nieokreślonym wpływie 3,51- 4,25- przydatne wsparcie 4,26- 5- bardzo przydatne wsparcie 153 Porady prawne w zakresie pomocy publicznej Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy Porady prawne w zakresie prawa podatkowego Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej ** Szkolenia i kursy branżowe Szkolenia z zakr. kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakr. prowadzenia firmy Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakr. własnej branży Udział w targach i /lub wystawach D01 D02 D03 D04 D05 D06 D07 D08 D09 D10 D11 D12 D13 D14 D15 D16 D17 D18 D19 D20 D21 D22 D23 D24 D25 D26 D27 D28 D29 D30 D31 D32 D33 D34 D35 D36 D37 D38 D39 D40 D41 D42 D43 D44 Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych ** Wiek 1 przedz.- 18 do 29 r.ż. Wiek 2 przedz.- 30 do 39 r. ż. Wiek 3 przedz.- 40 do 49 r. ż. Wiek 4 przedz.- 50 r. ż. i więcej Posiadanie dzieci- Tak Posiadanie dzieci- Nie Ilość dzieci- 1 Ilość dzieci- 2 Ilość dzieci- 3 i więcej Stan cywilny- w związku małżeńskim Stan cywilny- w związku nieformalnym Stan cywilny- panna Stan cywilny- wdowa Stan cywilny- osoba rozwiedziona lub w separacji Wykształcenie: podstawowe, gimnazjalne * Wykształcenie zawodowe Wykształcenie średnie ogólne i techniczne Wykształcenie wyższe Wykształcenie podyplomowe Miejsce zamieszkania: wieś Miejsce zamieszkania: miasto do 10 tys. mieszk. Miejsce zamieszkania: miasto do 10 do 50 tys. Miejsce zamieszkania: miasto od 50 do 200 tys. Miejsce zamieszkania: miasto powyżej 200 tys. Subregion poznański Subregion kaliski Subregion koniński Subregion leszczyński Subregion pilski Wielkość przedsiębiorstwa: Samozatrudnienie Wielkość przedsiębiorstwa: Mikro Wielkość przedsiębiorstwa: Małe Wielkość przedsiębiorstwa: Średnie * Forma własności: Właścicielka Forma właścicielka: Współwłaścicielka Status przedsiębiorstwa: Jedyne miejsce pracy Status przedsiębiorstwa: Dodatkowe miejsce pracy Długość życia przedsiębiorstwa: do 1 roku Długość życia przedsiębiorstwa: od 1 do 10 lat Długość życia przedsiębiorstwa powyżej 10 lat Etap rozwoju przedsiębiorstwa: powstawanie Etap rozwoju przedsiębiorstwa: rozwój Etap rozwoju przedsiębiorstwa: dojrzałość Etap rozwoju przedsiębiorstwa: tend. spadkowa Porady prawne w zakresie pomocy UE Tabela 96. Mapa 5. Hierarchia metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Wsparcie doradczo–szkoleniowe DS01 DS02 DS03 DS04 DS05 DS06 DS07 DS08 DS09 DS10 DS11 DS12 DS13 3,89 4,07 3,75 3,54 3,73 4,02 3,70 3,71 4,00 3,85 3,77 3,93 2,90 3,83 3,75 3,64 3,66 4,04 3,60 4,12 3,83 3,72 3,66 3,54 3,66 3,96 3,59 4,24 3,79 3,74 3,84 4,21 4,00 3,78 4,06 3,82 3,65 4,04 3,77 3,51 3,96 4,00 3,57 3,44 3,74 3,63 3,45 3,08 3,38 3,61 3,33 3,37 3,61 3,45 3,52 3,52 2,58 3,63 3,00 3,46 3,19 3,68 3,30 3,82 3,44 3,52 3,32 2,99 3,24 3,49 3,18 4,00 3,68 3,30 3,61 4,08 4,00 3,38 4,29 3,45 3,27 3,58 3,40 3,27 3,55 3,64 3,15 3,28 3,89 3,80 3,57 3,21 3,51 3,73 3,54 3,46 3,69 3,60 3,70 3,67 2,47 3,78 3,67 3,67 3,30 3,79 3,45 3,95 3,70 3,54 3,58 3,07 3,39 3,71 3,36 3,97 3,76 3,45 3,72 4,15 4,00 3,52 4,19 3,58 3,42 3,77 3,49 3,39 3,65 3,83 3,29 3,38 4,00 3,79 3,62 3,16 3,49 3,83 3,51 3,50 3,54 3,57 3,62 3,79 2,85 3,76 3,33 3,56 3,36 3,78 3,63 3,92 3,31 3,52 3,72 3,21 3,47 3,64 3,22 4,00 3,64 3,50 3,71 3,58 5,00 3,54 4,07 3,63 3,19 3,78 3,53 3,34 3,79 3,71 3,30 3,39 4,05 4,04 3,78 3,46 3,71 4,06 3,68 3,71 3,92 3,78 4,09 4,00 3,10 3,59 3,75 3,83 3,52 4,04 3,65 4,15 3,94 3,70 3,93 3,35 3,59 4,02 3,62 4,25 3,98 3,63 4,04 4,57 4,50 3,75 4,50 3,82 3,67 4,01 3,66 3,68 3,97 3,91 3,63 3,49 4,13 4,11 3,91 3,62 3,85 4,11 3,82 3,85 4,00 3,96 4,06 3,83 3,29 3,71 3,50 3,95 3,78 4,08 3,58 4,23 4,14 3,86 3,89 3,51 3,75 4,23 3,52 4,24 4,02 3,82 4,06 4,00 5,00 3,88 4,35 3,94 3,65 4,07 3,86 3,77 4,00 4,02 3,72 3,92 4,08 4,29 3,87 3,56 3,86 4,13 3,91 3,79 4,05 3,97 3,87 4,21 3,09 3,83 3,00 3,81 3,85 4,05 3,88 4,20 4,09 3,95 3,81 3,59 3,78 4,11 3,41 4,47 4,02 3,95 3,83 3,83 4,50 3,91 4,06 3,96 3,72 4,26 3,83 3,62 4,34 4,05 3,61 3,46 3,68 3,63 3,51 3,15 3,41 3,60 3,30 3,48 3,54 3,47 3,54 3,70 2,85 3,28 3,33 3,39 3,35 3,58 3,33 3,73 3,52 3,39 3,51 3,16 3,33 3,42 3,10 3,76 3,85 3,39 3,58 3,58 3,00 3,43 3,60 3,47 3,33 3,59 3,38 3,36 3,65 3,49 3,29 3,34 4,05 4,02 3,92 3,54 3,75 4,22 3,62 3,80 4,00 3,84 3,93 4,21 3,40 3,47 4,00 3,72 3,74 3,96 3,91 4,09 3,74 3,86 3,85 3,60 3,78 3,74 3,44 4,44 3,95 3,81 3,85 4,00 4,67 3,80 4,39 3,88 3,60 3,94 3,75 3,81 3,91 3,97 3,70 3,72 4,03 4,03 3,82 3,52 3,75 4,02 3,62 3,79 4,05 3,80 4,10 4,10 3,15 3,56 3,67 3,63 3,66 3,98 4,05 4,00 3,90 3,76 3,84 3,60 3,65 4,00 3,54 4,44 3,78 3,81 3,77 3,92 4,00 3,81 3,72 3,83 3,70 4,11 3,70 3,60 4,10 4,05 3,46 3,51 4,18 4,14 3,95 3,65 3,90 4,06 3,83 3,94 4,00 3,95 4,00 3,83 3,52 4,11 3,67 3,73 3,77 4,12 4,16 4,12 3,91 4,12 3,83 3,67 3,84 4,09 3,54 4,35 3,95 3,87 4,01 4,23 4,50 3,91 4,41 3,92 4,02 4,08 3,85 3,87 4,12 4,09 3,74 3,65 4,39 4,22 3,96 3,85 4,0 4,27 3,93 3,97 4,32 4,04 4,53 3,97 3,45 4,12 3,67 3,88 3,89 4,20 4,38 4,23 4,17 4,10 3,71 3,98 4,09 4,20 3,67 4,15 3,84 4,05 4,04 4,00 4,50 4,05 4,29 4,07 3,91 4,16 4,10 3,86 4,15 4,12 3,98 3,89 4,24 4,07 3,86 3,65 3,89 3,92 3,98 3,85 3,93 3,94 4,16 3,90 3,14 3,79 3,67 3,88 3,85 3,97 3,80 4,11 4,06 4,11 3,57 3,61 3,85 3,93 3,48 4,17 4,02 3,77 4,15 4,14 5,00 3,90 3,89 3,91 3,83 3,95 3,88 3,84 3,99 4,01 3,81 3,66 *bardzo niewielki udział osób charakteryzujących się daną cechą demograficzną w badanej grupie ** bardzo niewielki udział kobiet korzystających z danej metody wsparcia w badanej grupie (poniżej 3 % osób korzystających) Źródło: badania własne Legenda Kolor: Przedział (średnia arytmetyczna) i znaczenie: do 2,75 – nieprzydatne wsparcie 2,76- 3,5 – wsparcie o nieokreślonym wpływie 3,51- 4,25- przydatne wsparcie 4,26- 5- bardzo przydatne wsparcie 154 Metody wsparcia instytucjonalnego są w większości formą o nieokreślonym wpływie na przedsiębiorczość kobiet w Wielkopolsce (por. tabela 94, mapa 3). Taki status przypisać można inkubatorom przedsiębiorczości, centrom transferu technologii, parkom technologicznym i przemysłowym oraz klastrom. Ponadto są to formy, z których kobiety korzystają bardzo rzadko. Urzędy pracy oraz instytucje zajmujące się zorganizowaną opieką nad dziećmi oceniane są jako takie formy wsparcia, które oferują pomoc przydatną. W podobny sposób zostały określone przez badane kobiety instytucje zajmujące się opieką nad starszymi i niepełnosprawnymi członkami rodziny, jednak ta ostatnia forma wsparcia wykorzystywana jest przez właścicielki bardzo rzadko. Wśród finansowych metod wsparcia najwyżej ocenione zostały: dotacje, ulgi podatkowe, zwolnienie podatkowe, umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS, programy bezzwrotne np. Kapitał Ludzki (por. tabela 95, mapa 4.). Są to formy najlepiej oceniane przez kobiety młode (do 39 roku życia), bezdzietne lub posiadające 3 dzieci i więcej, także kobiety w związkach nieformalnych, z wykształceniem zawodowym, mieszkające na wsi, prowadzące przedsiębiorstwo na etapie powstawania. W grupie metod o nieokreślonym wpływie na rozwój przedsiębiorczości znajdują się: poręczenia lub gwarancje, factoring, fundusze pożyczkowo–poręczeniowe, fundusze inwestycyjne, venture capital i/lub aniołowie biznesu. Są to jednocześnie metody, z których korzysta bardzo niewiele właścicielek. Kredyty i pożyczki są formą ocenianą jako niosąca przydatne wsparcie, jednak badane kobiety podchodzą do nich z pewną rezerwą- w związku z żadną zmienną demograficzną metody te nie są oceniane jako bardzo przydatne. Metody wsparcia doradczo–szkoleniowego ogólnie uznawane są przez właścicielki jako przydatne, jednak mało z nich cechuje się w opinii badanych kobiet wysokim poziomem tej właściwości (por. tabela 96, mapa 5). Wyżej cenione są: wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży oraz szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy. Metodą wsparcia o nieokreślonym wpływie na przedsiębiorczość są przede wszystkim: szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej oraz porady prawne z zakresu inwestycji infrastrukturalnych. Są to jednocześnie takie formy, z których korzysta bardzo mało kobiet. Niezbyt rozpoznany jest także wpływ porad prawnych w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii oraz w zakresie pomocy publicznej. W ramach pięciu grup metod wsparcia dokonano oszacowania udziału metod ocenianych przez kobiety-przedsiębiorców najwyżej. Najwięcej form określanych jako „bardzo przydatne” dla rozwoju przedsiębiorczości znajduje się kolejno: w grupie wsparcia finansowego (11 %), wsparcia społeczno-kulturowego (8,33 %), wsparcia informacyjnopromocyjnego (5,3 %), doradczo–szkoleniowego (4,5 %) oraz instytucjonalnego (4 %). Można zatem powiedzieć, że potrzeby finansowe są priorytetem w rozwijaniu przedsiębiorczości kobiet, podobnie jak w przedsiębiorczości mężczyzn (o czym świadczą wyniki badań polskich i światowych). Jednak pracę kobiet na własny rachunek prawdopodobnie wyróżnia potrzeba zaplecza o charakterze społeczno-kulturowym, które pełni ważną rolę w tego typu aktywności. Wsparcie udzielane przez instytucje pozostaje w mentalności kobiet-przedsiębiorców nieokreślone, co do płynących z niego korzyści. Podobnie nierozpoznanych jest wiele form wsparcia finansowego. Sądy o takich parametrach populacji jak średnia arytmetyczna weryfikują testy statystyczne. W badanej grupie istnieją statystycznie istotne różnice pod względem oceny 155 znaczenia podziału obowiązków domowych w zależności od wykształcenia 122. Istnieją także istotne statystycznie różnice pod względem znaczenia sieci kontaktów społecznych. I tak, im wyższe wykształcenie tym większe znaczenie przypisywane jest podziałowi obowiązków (współczynnik korelacji rho = 0,133) oraz doświadczeniu w prowadzeniu firmy (współczynnik korelacji rho = 0,110)123. Im wyższe wykształcenie tym wyższa również ocena znaczenia posiadania sieci kontaktów społecznych (współczynnik korelacji rho = 0,173) kobiety z wyższym wykształceniem wyżej cenią podział obowiązków domowych oraz sieć kontaktów społecznych124. Ocena przydatności podziału obowiązków domowych jest zróżnicowana w zależności od tego, czy badane kobiety pozostają w związku czy nie125. Te, pozostające w związku małżeńskim lub nieformalnym istotnie wyżej oceniają przydatność podziału obowiązków niż samotne (panny, wdowy, rozwiedzione). Bardziej szczegółowa analiza pokazuje, że najwyżej wsparcie w postaci podziału obowiązków domowych oceniają kobiety będące w związku małżeńskim 126. Kobiety w związku nieformalnym oraz panny podobnie (na średnim poziomie) oceniają podział obowiązków domowych. Najniżej zaś osoby rozwiedzione lub w separacji. Można zatem przypuszczać, że to nie fakt pozostawania w związku lecz posiadanie innych obowiązków na przykład związanych z wychowaniem dzieci może się wiązać z różną oceną przydatności podziału obowiązków domowych. Kobiety rozwiedzione oraz wdowy nisko oceniają tego typu wsparcie, ponieważ w bardzo ograniczonym stopniu go doświadczają i w efekcie przejawiają dużą samodzielność. Ocena wsparcia społeczno-kulturowego nie ma rozkładu normalnego, dlatego zastosowano testy nieparametryczne, które wskazują, że istotny statystycznie związek występuje między dzietnością a oceną sieci kontaktów społecznych (p=0,003). Kobiety nieposiadające dzieci wyżej cenią sieć kontaktów społecznych od innych właścicielek127. Wniosek ten potwierdza test Kruskala-Wallisa. Tylko między nieposiadającymi dzieci a resztą jest istotna statystycznie różnica w ocenie wsparcia społecznego w postaci sieci kontaktów 122 Do wnioskowania statystycznego w analizie otrzymanych danych został wykorzystany test Kruskala-Wallisa. Test ten stosuje się do porównania ze sobą dowolnej liczby grup niezależnych. Jest to test nieparametryczny, a zmienna zależna ma charakter porządkowy. Test Kruskala-Wallisa jest rozszerzeniem testu Manna-Whitneya, ponieważ mamy w nim do czynienia z większą niż dwie liczbą porównywanych grup. Gdy występują dwie grupy niezależne używa się testu U Manna-Whitneya. 123 Określenie miary związku pomiędzy zmiennymi zostało dokonane przy pomocy rho Spearmana, który stosowany jest do zmiennych porządkowych, nieposiadających rozkładu normalnego. 124 Na podstawie testu Kruskala-Wallisa. Istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,001, Średnia ranga dla zmiennej wykształcenie wyższe: 192,11, podyplomowe: 201,00, przy zmiennej grupującej: podział obowiązków domowych. Średnia ranga dla zmiennej wykształcenie wyższe: 181,42, dla zmiennej wykształcenie podyplomowe: 195,69, przy zmienne grupującej: sieć kontaktów społecznych. 125 Na podstawie testu Manna-Withneya. Podział obowiązków domowych: Istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,001, Średnia ranga dla zmiennej- osoba w związku (małżeńskim lub nieformalnym): 190,43, a dla zmiennej- osoba samotna (panna, wdowa, rozwiedziona): 148,62. 126 Na podstawie testu Kruskala-Wallisa. Podział obowiązków domowych: Istotność asymptotyczna na poziomie 0,001. Średnia ranga: osoba w związku małżeńskim: 191,23, osoba w związku nieformalnym: 183,83, panna: 183,90, wdowa: 133,80, osoba rozwiedziona/ w separacji:109,89. 127 Na podstawie testu Manna-Whitneya. Sieć kontaktów społecznych: Istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,003. Średnia ranga dla zmiennej- posiadanie dzieci: 163,82, dla zmiennej- brak dzieci: 202,06. 156 społecznych128. Nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic między ilością posiadanych dzieci a oceną jakiejś formy wsparcia społeczno-kulturowego. Nie zachodzi także żadna korelacja między dzietnością a oceną form wsparcia społecznokulturowego. Nie można zatem wyróżnić metod wsparcia społeczno-kulturowego, które są szczególnie ważne dla kobiet w zależności od liczebności ich potomstwa. Istnieje natomiast korelacja między wiekiem a ilością posiadanych dzieci (r= - 0,414)129. Młodsze kobiety z próby nie mają jeszcze dzieci. Można przypuszczać, że to nie brak dzieci powoduje wyższą ocenę kontaktów społecznych, ale raczej młody wiek. Kobiety do 30 roku życia w sposób statystycznie istotny wyżej oceniają rolę podziału obowiązków domowych od starszych przedsiębiorczych kobiet tj. powyżej 30 roku życia130. Reszta różnic w zakresie wsparcia społeczno-kulturowego pomiędzy kobietami przed i po 30 roku życia jest nieistotnych statystycznie. Na tle całej grupy kobiet w innym wieku, kobiety pomiędzy 31 a 40 rokiem życia w sposób statystycznie istotny wyżej oceniają rolę podziału obowiązków domowych131. Można zatem wysunąć ogólny wniosek, że właścicielki od 18 do 40 roku życia preferują partnerski podział zadań i to odróżnia je od kobiet starszych. Właścicielki w wieku 41-50 lat statystycznie istotnie wyżej od przedsiębiorczych kobiet w innym wieku oceniają rolę akceptacji pracy kobiet na własny rachunek132. W grupie kobiety powyżej 50 roku życia istnieje statystycznie istotna różnica, która wskazuje, że niżej od młodszych przedsiębiorczych kobiet oceniają one rolę podziału obowiązków domowych. Kobiety te niżej od innych oceniają rolę społecznej akceptacji pracy na własny rachunek a także rolę sieci kontaktów społecznych.133 Test Kruskala-Wallisa, który bierze pod uwagę wszystkie grupy wiekowe (w przedziałach, co ok. 10 lat) potwierdza, że między badanymi kobietami statystycznie istotna różnica jest tylko w odniesieniu do oceny roli podziału obowiązków domowych. Najwyżej ceniony jest przez właścicielki do 30 roku życia. Uzyskane wnioski zgodne są z korelacją Pearsona, która pokazuje, że im wyższy rok urodzenia (im młodsza przedsiębiorczyni), tym bardziej ceni rolę podziału obowiązków (r=0,18, p<0,01). Ponadto korelacja te prowadzi do wniosku, że im wyższy rok urodzenia (im młodsza przedsiębiorczyni) tym bardziej ceni rolę sieci kontaktów społecznych (r=0,15, p<0,01). 128 Na podstawie testu Manna Withneya. Istotność asymptotyczna na poziomie 0,017, Średnia ranga dla zmiennej- brak dzieci: 200,89, a dla zmiennej- 1 dziecko: 159,06, dla zmiennej- 2 dzieci: 160,49, dla zmiennej 3 dzieci i więcej: 178,15. 129 Na podstawie korelacji Pearsona, Istotność dwustronna na poziomie 0,000. 130 Na podstawie testu Manna-Whitneya. Podział obowiązków domowych: Istotność asymptotyczna dwustronnie na poziomie: 0,21, średnia ranga dla zmiennej- do 30 r.ż.: 217,35, dla zmiennej powyżej 30 r. ż.: 179,92. 131 Na podstawie testu Manna-Whitneya. Istotność asymptotyczna dwustronnie, na poziomie 0,17, średnia ranga dla zmiennej- kobiety w wieku 31-40 r. ż.: 203,67, średnia ranga dla zmiennej- pozostałe kobiety: 176,63. 132 Na podstawie testu Manna-Whitneya. Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek: Istotność asymptotyczna dwustronnie, na poziomie 0,35, Średnia ranga dla zmiennej- kobiety w wieku 41- 50 lat: 194,32, średnia ranga dla zmiennej- pozostałe kobiety: 169,18. 133 Na podstawie testu Manna-Withneya, Zmienna- podział obowiązków, istotność asymptotyczna na poziomie 0,001, średnia ranga dla zmiennej- kobieta do 50 r.ż.:162,39, dla zmiennej kobieta powyżej 50 r. ż. 196,57; Zmienna- społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek, istotność asymptotyczna na poziomie 0,032, średnia ranga dla zmiennej- kobieta do 50 r.ż.:160,75, dla zmiennej kobieta powyżej 50 r. ż. 183,80; Zmiennasieć kontaktów społecznych, Istotność asymptotyczna na poziomie 0,012, średnia ranga dla zmiennej- kobieta do 50 r.ż.:153,64, dla zmiennej kobieta powyżej 50 r. ż.: 180,19. 157 Przeprowadzona na potrzeby niniejszej pracy analiza statystyczna oraz analiza udziału procentowego w tabelach krzyżowych pozwala na zaproponowanie kierunków wspierania przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce w zależności od zmiennych demograficznych. Wśród kobiet do 30 roku życia istnieją statystycznie istotnie różnice w stosunku do reszty kobiet przedsiębiorczych pod względem oceny: podziału obowiązków domowych134, strony MRR135, roli portali społecznościowych136 jako źródła informacji, roli inkubatorów przedsiębiorczości137, centrów transferu technologii138, urzędów pracy i innych instytucji państwowych139, roli instytucji oferujących opiekę nad dziećmi140 oraz starszymi i niepełnosprawnymi członkami rodziny141, funduszy pożyczkowo-poręczeniowych142, inwestycyjnych143, działalności venture capital i aniołów biznesu144, dotacji145, zwolnień podatkowych146, programów bezzwrotnych np. Kapitał Ludzki147, porad prawnych z zakresu 134 Na podstawie testu Manna- Whitneya: Podział obowiązków domowych: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,021, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 roku życia 217, 35, dla zmiennej kobiety powyżej 30 roku życia 179,92. 135 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Strona MRR: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,027, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 roku życia: 167,41; kobiety powyżej 30 roku życia: 134,10. 136 Na podstawie testu Manna-Whitneya, Portale społecznościowe: istotność asymptotyczna (dwustronna) 0,028, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.:197,69, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.: 162,93. 137 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Inkubatory przedsiębiorczości: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,037, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.: 138,90, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.:113,04. 138 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Centra transferu technologii: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,019, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.: 131,42, a dla zmiennej: kobiety po 30 r.ż.:103,02. 139 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Urzędy pracy i in. inst. Państwowe: istotność asymptotyczna (dwustronna): 0,008,średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.: 205,07, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.: 163,26. 140 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie: 0,013, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.: 188,56, a dla zmiennej kobiety powyżej 30 r.ż.: 151,92 141 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Instytucje zajmujące się opieką nad starszymi i niepełnosprawnymi: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie: 0,012, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.: 187,41, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.:150,32. 142 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,026, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.:174,43 a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.:142,57. 143 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Fundusze inwestycyjne: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,002, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.: 193,09, a dla zmiennej kobiety powyżej 30 r.ż.:146,87. 144 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Venture Capital i Aniołowie Biznesu, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie: 0,001, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.: 134,72, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.: 96,98. 145 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Dotacje, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,002, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.:204,82, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.: 159,22. 146 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Zwolnienia podatkowe, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,044, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.:182,43, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.: 153,12. 158 nowych technologii148 oraz wiedzy i umiejętności zdobytych podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży149. Każdą z tych metod wsparcia kobiety młode oceniają wyżej niż właścicielki powyżej 30 roku życia (por. rys. 37). Proponowane formy wsparcia- Kobiety do 30 roku życia: Podział obowiazków domowych Strona MRR jako źródło informacji Portale społecznościowe jako źródło informacji Inkubatory przedsiębiorczości Centra transferu technologii Urzędy pracy i in. instytucje państwowe Instytucje oferujące opiekę nad dziećmi Instytucje oferujace opiekę nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe Fundusze inwestycyjne Venture Capital i Aniołowie Biznesu Dotacje Zwolnienia podatkowe Programy bezzwrotne np. Kapitał Ludzki Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii Wiedza zdobyta podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży Legenda: Kolor: Znaczenie: Wsparcie o nieokreślonym wpływie Wsparcie oceniane jako raczej przydatne Wsparcie oceniane jako bardzo przydatne Rysunek 37. Proponowane kierunki wsparcia przedsiębiorczości kobiet do 30 roku życia. Źródło: badania własne. Analiza danych zamieszczonych na rysunku wskazuje, że w stosunku do pewnych form wsparcia ocena młodych kobiet jest istotnie wyższa od oceny pozostałych właścicielek przedsiębiorstw. W ramach grupy istnieją jeszcze inne, oprócz statystycznych różnice, które zostały wzięte pod uwagę. W ten sposób wyróżnione zostały metody wsparcia bardzo 147 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Programy bezzwrotne, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,044, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.:177,76, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.: 149,11. 148 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Porady prawne w zakresie nowych technologii, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,014, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.:182,77, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.: 146,55. 149 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,040, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.:184,76, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.: 154,33. 159 przydatne- wyróżnione kolorem zielonym, przydatne- jasnym zielonym i nieokreślone- kolor żółty. Podstawą ich oznaczenia była: istotna statystycznie różnica, wyższe średnia ranga oraz średnia arytmetyczna w tabelach krzyżowych. Mimo, że istnieje statystycznie istotna różnica w ocenie centrów transferu technologii i młode kobiety oceniają je wyżej od pozostałych, jest to najniższej oceniana forma wsparcia w grupie proponowanych metod wsparcia i prawdopodobnie nierozpoznana. Aby zachęcić młode kobiety do zakładania i prowadzenia własnej działalności gospodarczej należy przede wszystkim: - prowadzić działania promujące równy podział obowiązków domowych między partnerami/ małżonkami, tak by czuli oni równą odpowiedzialność za wykonanie prac domowych, opiekę nad dziećmi itp., - w akcję promowania i wspierania przedsiębiorczości kobiet zaangażować urzędy pracy i inne instytucje państwowe, - podkreślać znaczenie żłobków i przedszkoli w ułatwianiu aktywności zawodowej kobiet, rozwijać inne formy opieki nad dziećmi, z uwzględnieniem ich kosztów i elastycznych ram czasowych, - ułatwić dostęp i poszerzyć wiedzę na temat dotacji, zwolnień podatkowych i programów bezzwrotnych np. Kapitał Ludzki, - w trakcie edukacji szkolnej położyć nacisk na poszerzanie wiedzy i umiejętności z zakresu własnej branży, tak by absolwentka „miała w ręku konkretny fach”. Ponadto podkreślić należy duży potencjał młodych kobiet- przedsiębiorców, który przejawia się w wyższej ocenie, a przez to prawdopodobnie większej otwartości na nowe technologie, mniej popularne formy wsparcia finansowego oraz internet jako źródło pozyskiwania wiedzy. Podobna analiza przeprowadzona została w odniesieniu do danych kobietprzedsiębiorców w wieku 31- 40 lat, posiadających dzieci. Właścicielki przedsiębiorstw, które charakteryzują się tymi dwiema cechami demograficznymi różnią się istotnie statystycznie od pozostałych kobiet pod względem ocen: podziału obowiązków domowych oceny 150, konkursów151 i kampanii społecznych152 promujących przedsiębiorczość, bilbordów153, 150 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Podział obowiązków domowych: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,004; średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31- 40, posiadające dzieci: 213,68, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 176,76. 151 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Konkursy promujące przedsiębiorczość; istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,004; średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31-30, posiadające dzieci: 170,23, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 137,44. 152 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,000, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31-40 lat posiadające dzieci: 193,51, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze 149,40. 153 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Bilbordy (reklama uliczna): istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,005; średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31- 40 lat, posiadające dzieci: 193,22, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorczej: 158,43. 160 rodziny, przyjaciół i znajomych154 jako źródeł informacji, klastrów155, urzędów pracy156, instytucji, które oferują opiekę nad dziećmi157 oraz niepełnosprawnymi i starszymi członkami rodziny158, poręczeń i gwarancji159, funduszy pożyczkowo-poręczeniowych160, dotacji161, zwolnień podatkowych162, umorzeń lub zaniechań należności niepodatkowych163, programów zwrotnych lub częściowo zwrotnych164 oraz wszystkich wymienionych w ankiecie form wsparcia doradczo-szkoleniowego poza szkoleniami i kursami branżowymi np. z zakresu nowych technologii, czy nowych trendów165. Wszystkie z wymienionych form wsparcia kobiety pomiędzy 31 a 40 rokiem życia, posiadające dzieci oceniają wyżej niż pozostałe 154 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Rodzina, przyjaciele, znajomi: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,043; średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31-40 lat, posiadające dzieci: 186,74, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 161,93. 155 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Klastry: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,006; średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31- 40 lat, posiadające dzieci: 113,30, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 89,28. 156 Na podstawie testu Mana- Whitneya, Urzędy pracy i inne instytucje państwowe: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,003, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31- 40 lat, posiadające dzieci: 197,42, dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 160,51. 157 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,000, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31- 40 lat, posiadające dzieci: 211,58, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 141,15. 158 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,000, średnia ranga dla zmiennej kobiety w wieku 31- 40 lat, posiadające dzieci: 188,73, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 145,84. 159 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Poręczenia lub gwarancje: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,028, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31-40 lat, posiadające dzieci: 178,00, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 151,83. 160 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,002, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31- 40 lat, posiadające dzieci: 173,01, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 138,14. 161 Na podstawie testu Manna- Whitneya. Dotacje: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,000, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31- 40 lat, posiadające dzieci: 196,49, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 158,98. 162 Na podstawie testu Manna- Whitneya. Zwolnienia podatkowe: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,041, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31- 40 lat, posiadające dzieci:178,81, a dla pozostałych kobiet przedsiębiorczych: 1515, 59. 163 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,026, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31-40 lat posiadające dzieci: 168,28, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 143,38. 164 Na podstawie testu Manna-Whitneya, Programy zwrotne lub częściowo zwrotne np. Jeremie, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,20, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31-40, posiadające dzieci: 134,24, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 110,70. 165 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Istotność asymptotyczna (dwustronna) dla kolejnych zmiennych: Porady prawne w zakresie UE: 0,007, porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych: 0,007, porady prawne w zakresie pomocy publicznej: 0,003, Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii: 0,009, porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy: 0,008, porady prawne w zakresie prawa podatkowego: 0,030, szkolenia z zakresu zakładania i prowadzenia firmy: 0,000, szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej: 0,019, szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych: 0,011, wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy: 0,010, wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży: 0,48. 161 właścicielki przedsiębiorstw. Mimo, że istnieje statystycznie istotna różnica w ocenie klastrów i badane kobiety oceniają tę formę wyżej od pozostałych, jest to najniższej oceniany sposób wsparcia w grupie proponowanych metod. Prawdopodobnie kobiety przedsiębiorcze nie znają zbyt dobrze tej formy wsparcia przedsiębiorczości. Legenda: Kolor: Znaczenie: Wsparcie o nieokreślonym wpływie Wsparcie oceniane jako raczej przydatne Wsparcie oceniane jako bardzo przydatne Rysunek 38. Proponowane formy wsparcia kobiet w wieku 31-40 lat, posiadających dzieci. Źródło: badania własne. Przeprowadzona na potrzeby niniejszej pracy analiza statystyczna oraz analiza udziału procentowego w tabelach krzyżowych pozwala na zaproponowanie kierunków wspierania przedsiębiorczości wielkopolskich kobiet w wieku 31- 40 lat, posiadających dzieci (por. rys. 38). Aby ułatwić tym kobietom zakładanie i prowadzenie własnych firm należy -podobnie jak w przypadku kobiet młodszych- podjąć następujące działania: 162 - promować równy podział obowiązków domowych między partnerami/ małżonkami, tak by odciążyć kobiety i w równym stopniu rozłożyć odpowiedzialność za wykonanie prac domowych, opiekę nad dziećmi itp., - w akcję propagowania i wspierania przedsiębiorczości kobiet zaangażować urzędy pracy i inne instytucje państwowe, - podkreślać znaczenie żłobków i przedszkoli w ułatwianiu aktywności zawodowej kobiet, rozwijać inne formy opieki nad dziećmi, z uwzględnieniem ich dostępności, kosztów i elastycznych godzin pracy, - ułatwić dostęp i poszerzyć wiedzę na temat dotacji, zwolnień podatkowych. Ponadto należy skoncentrować się specyficznym wsparciu, którego w szczególności potrzebują kobiety w przedziale wiekowym 31- 40 lat, posiadające dzieci: - ułatwiać dostęp do szkoleń branżowych z zakresu zakładania i prowadzenia własnych firmy, (tak by kobiety mogły korzystać z nich w dogodnej dla siebie formie na przykład e-learningu, nie ponosząc dużych kosztów czasowych i finansowych), - promować i oferować różnorodne wsparcie o charakterze doradztwa i szkoleń. Podobne propozycje wsparcia stworzyć można dla innych grup badanych kobiet. 163 4. Podsumowanie Zagadnienie przedsiębiorczości kobiet jest postrzegane przez specjalistów jako ważne, stąd też istotne jest umiejętne wykorzystanie istniejącego w tym zakresie potencjału. Mocną stroną przeprowadzonych badań jest oparcie ich na opiniach samych właścicielek przedsiębiorstw. Dokonuje się zarówno opisu ich motywacji, określenia barier oraz czynników wsparcia. Jako sensowny miernik statystyczny powodzenia polityki wsparcia przedsiębiorczości postrzegana jest często nie ilość zakładanych przedsiębiorstw, lecz ilość przedsiębiorstw, które odniosły sukces. Inne działania uważane są za zmierzające do marnowania środków publicznych. Przeprowadzone badania uwzględniają czynnik, jakim jest sukces, jednak nie traktują go jako wartości centralnej. Zmierzają natomiast do określenia potrzeb jednostki, uważając je za priorytetowe. Dominującą aktualnie perspektywę wspierania przedsiębiorczości można bowiem uznać za zbyt ogólnikową, nie uwzględniającą właściwości i kontekstu życia poszczególnych grup społecznych. Świadczy o tym chociażby stosunkowo uboga analiza przedsiębiorczości kobiet w Polsce i włączanie właścicielek do ogólnej kategorii przedsiębiorców. Sukces w kontekście przedsiębiorczości kobiet byłby tożsamy z efektywnym zakładaniem i prowadzeniem przedsiębiorstwa, a więc takim działaniem, które nie tylko jest źródłem utrzymania, ale i umożliwia pogodzenie różnych ról życiowych, samorealizację i zaspokojenie innych potrzeb. W rozprawie nie operuje się wyłącznie na poziomie abstrakcji, domysłów i spekulacji, czym charakteryzowałaby się, gdyby jedynym narzędziem badawczym była ocena ekspercka. Ustalenia są sukcesywnie weryfikowane poprzez analizę porównawczą danych pochodzących z kilku źródeł: od przedsiębiorczych kobiet- praktyków, potencjalnych przedsiębiorcówstudentek zarządzania i ekspertów uprawiających dziedzinę nauk ekonomicznych. Doświadczenia oraz oceny właścicielek przedsiębiorstw odnoszone są do wszystkich etapów życia przedsiębiorstwa, umożliwiając tym samym zidentyfikowanie czynników kluczowych dla inicjowania i podtrzymywania procesu jakim jest przedsiębiorczość. Mając na uwadze, że efektywność polityki wsparcia przedsiębiorczości kobiet uzależniona jest od stopnia jej elastyczności i zdolności dostosowania do potrzeb konkretnych osób podstawowym problemem było określenie w jakim zakresie potrzeby i preferencje kobietprzedsiębiorców się pokrywają. Rozważanym zagadnieniem była także dokładność charakteryzowania grup osób lub określania sytuacji o stwierdzonych podobnych preferencjach, tak by ustalenia były wartościowe dla praktyki. Obecnie równość jako cel polityczny definiowana jest jako równość szans a nie mechanicznie jako równa liczba przedstawicieli obu płci. W tym ujęciu motywacja i predyspozycje traktowane są jako czynnik, który decyduje o wyborach zawodowych. Nie dostrzega się natomiast mechanizmów, które stoją u ich podstaw, a zakorzenione są w kulturze i społeczeństwie. Przeprowadzone badania obrazują przekonania na temat trudności w prowadzeniu własnego przedsiębiorstwa przez kobiety i mężczyzn. Zgodnie z nimi zarówno właścicielki firm, jak i studentki kierunku menedżerskiego nie dostrzegają znaczenia szczególnych problemów doświadczanych przez kobiety pracujące na własny rachunek i uważają, że kobietom i mężczyznom tak samo trudno jest prowadzić własne przedsiębiorstwo. Jednocześnie z map hierarchii metod wsparcia wynika, że wsparcie społeczno-kulturowe jest 164 jedną z bardziej przydatnych metod, które wymieniane są zaraz po wsparciu finansowym. Można zatem rozważać brak świadomości dyskryminacji lub istnienie idei silnej kobiety. Właścicielka przedsiębiorstwa, niezależnie od rzeczywiście charakteryzujących ją właściwości będzie postrzegana jako silna, tylko w związku z posiadaniem takiej cechy jak przedsiębiorczość. Celem niniejszej rozprawy było określenie metod wsparcia, które mają największe znaczenie dla rozwoju przedsiębiorczości oraz wskazanie tych, które są najczęściej wykorzystywane przez właścicielki przedsiębiorstw. Badania zmierzały w kierunku stwierdzenia, jak wartościowane są poszczególne metody wsparcia w zależności od cech demograficznych kobiet przedsiębiorczych (jak na przykład dzietność, wiek, miejsce zamieszkania) oraz właściwości samych przedsiębiorstw (takich jak długość istnienia przedsiębiorstwa czy jego wielkość). Postawione cele w znacznym stopniu zostały osiągnięte, a na zadane pytania badawcze udzielono odpowiedzi. Największe znaczenie dla rozwoju przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce mają kolejno: dotacje, ulgi i zwolnienia podatkowe, podział obowiązków domowych, programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki), portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe, rodzina, przyjaciele, znajomi jako źródło informacji, urzędy pracy, umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych (np. ZUS), wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży, szkolenia z zakresu zakładania i prowadzenia firmy, instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi. W przeważającej większości ocena form wsparcia istotnie statystycznie koreluje z ich wykorzystywaniem. Najczęściej wykorzystywane formy wsparcia to: informacje czerpane od rodziny, przyjaciół, znajomych, pomoc ze strony urzędów pracy, podział obowiązków domowych, dotacje, udział w targach i wystawach. Niewykorzystywane obszary wsparcia to przede wszystkim pomoc ze strony instytucji/inicjatyw, oraz -na kolejnej pozycji- wsparcie finansowe oraz doradczoszkoleniowe. Różne cechy demograficzne kobiet przedsiębiorczych wiążą się z różnym znaczeniem przypisywanym poszczególnym metodom wsparcia: - właścicielki przedsiębiorstw w wieku do 39 lat najwyżej oceniają przydatność pomocy finansowej takiej, jak dotacje, ulgi, zwolnienia podatkowe, podobnie kobiety, których firmy znajdują się na etapie powstawania, - właścicielki przedsiębiorstw, istniejących poniżej roku wysoko cenią pomoc płynącą z urzędów pracy oraz informacje na temat prowadzenia firmy, które pozyskiwane są od znajomych, przyjaciół, rodziny, - kobiety do 39 roku życia najbardziej zaangażowane są w funkcje rodzicielskie, stąd też najwyżej oceniają wsparcie, które płynie ze strony instytucji zajmujących się opieką nad dziećmi, duże znaczenie przypisują one także urzędom pracy, - kobiety zamieszkujące na wsi oczekują wsparcia finansowego oraz instytucjonalnego, obok przedszkoli i urzędów pracy widzą przydatność podziału obowiązków domowych w rozpoczynaniu i wykonywaniu pracy na własny rachunek, - właścicielki mikro i małych przedsiębiorstw różnią się niekiedy miedzy sobą w ocenie form wsparcia przedsiębiorczości, kobiety prowadzące przedsiębiorstwo małe zwykle wyżej cenią podział obowiązków domowych oraz pomoc rodziny w prowadzeniu 165 firmy, w małych przedsiębiorstwach wyżej niż w mikro oceniane są także porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy. Wyniki przeprowadzonych badań ujawniają istnienie luk jakie występują pomiędzy oceną wsparcia dokonywaną przez ekspertów, studentki oraz kobiety-przedsiębiorców. Opinie właścicielek firm pozwalają stwierdzić, że funkcjonujące formy wsparcia nie są tak przydatne, jakby to mogło się wydawać z perspektywy nauki, czy potencjalnych przedsiębiorców. Uzyskane wyniki wskazują też na duży obszar metod wsparcia, których wpływ na rozwój przedsiębiorczości trudno określić. Można wnioskować o istnieniu zakresu wsparcia niewykorzystywanego przez kobiety lub takiego, którego właścicielki przedsiębiorstw nie znają i nie mają świadomości jego funkcjonowania. Brak wiedzy lub subiektywnie rozumiany brak potrzeby może leżeć także u podstaw niekorzystania z pomocy instytucji otoczenia biznesu. Kierunki wsparcia przedsiębiorczości kobiet wyznaczone przez ekspertów koncentrują się głównie na doradztwie i szkoleniach oraz pomocy finansowej. Postulują także wsparcie kobiet poprzez umożliwienie im elastycznych godzin pracy oraz przejęcie części obowiązków przez partnera lub członka rodziny. To, czy godziny pracy w przypadku prowadzenia własnej działalności gospodarczej będą elastyczne, zależy od kilku czynników: przede wszystkim od samych właścicielek firm, charakteru wykonywanej pracy oraz umiejętności delegowania obowiązków na innych członków rodziny. Niewątpliwie jednak są czynnikiem ważnym z perspektywy jednoczesnego pełnienia roli zawodowej i rodzicielskiej. Oceny ekspertów są częściowo zgodne z potrzebami deklarowanymi przez same przedsiębiorcze kobiety. Właścicielki firm wymieniają jako priorytetowe: wsparcie finansowe, elastyczne godziny pracy oraz kompleksową obsługę ekonomiczno-prawną, która odciąży je od biurokracji. Mimo, że wśród najważniejszych potrzeb związanych z prowadzeniem własnej firmy kobiety przedsiębiorcze nie wymieniają instytucji oferujących opiekę nad dziećmi, z innych badań wynika, że jest to forma wsparcia oferująca pomoc bardzo przydatną. Znaczenie poszczególnych form pomocy różni się w zależności od właściwości demograficznych, którymi cechują się właścicielki. Dlatego nieco innego wsparcia oczekiwać będą kobiety młodsze, innego starsze, posiadające dzieci, bezdzietne, zamieszkujące w mieście lub na wsi. Inna pomoc będzie też dla nich dostępna. Na podstawie uzyskanych wyników można przypuszczać, że wielkopolskie właścicielki przedsiębiorstw cechują się dużym poziomem samodzielności czy indywidualizmu, co oznacza, że w stosunkowo niewielkim stopniu chcą wykorzystywać pomoc, która mogłaby ułatwić im prowadzenie własnej działalności. Stwierdzenie takie prawidłowości wymaga jednak weryfikacji. Równie prawdopodobnym ograniczeniem może być brak wiedzy lub ograniczone możliwości czasowe właścicielek. Z udziałem władz regionu takie bariery możliwe są to pokonania. Czynnikiem, który wydaje się być najtrudniejszym do zmiany są jednak przekonania zakorzenione w mentalności społecznej lub ograniczenia charakterologiczne samych kobiet. Podstawowy kierunek kontynuacji działań badawczych stanowiłoby wdrożenie do praktyki osiągniętych rezultatów, z zaangażowaniem władz regionu. Byłoby to możliwe poprzez stworzenie interaktywnego portalu internetowego wspierającego przedsiębiorców (początkujących i rozwijających przedsiębiorstwo) i działających na terenie Wielkopolski. Interaktywny portal pozwoliłby na dobranie metod 166 wsparcia w zależności od indywidualnych właściwości przedsiębiorcy, głównie demograficznych. Tworzyłby propozycje konkretnych działań na zasadzie „krok po kroku” dla kobiet pragnących rozpocząć działalność gospodarczą. Wskazywałby konkretne rozwiązania wraz z adresami instytucji oferujących dany rodzaj wsparcia. Umożliwiłby także wymianę informacji pomiędzy przedsiębiorcami i tworzenie powiązań sieciowych. Stanowiłby bazę danych, która pozwala na szybkie znalezienie potrzebnych działań o charakterze wsparcia. Uszczegółowieniem i dopełnieniem prowadzonych badań będzie także określenie psychicznych czynników, wpływających na przedsiębiorczość i sprawdzenie ich oddziaływania na podejmowanie decyzji związanych z rozpoczęciem i efektywnym prowadzeniem przedsiębiorstwa. Wyznaczniki psychiczne zostaną zestawione z tym, których pomiaru dokonywano dotychczas. Umożliwi to określenie ich roli w procesie wspierania przedsiębiorczości kobiet. Wyzwaniem badawczym jest również prognozowanie przebiegu zjawisk związanych z przedsiębiorczością kobiet, zwłaszcza tych które rozgrywających się na pograniczu procesów gospodarczych i społecznych. 167 Streszczenie Głównym celem rozprawy było określenie znaczenia oraz stopnia wykorzystania poszczególnych metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Istotą pracy było wypracowanie modeli strukturalnych dostępnych form wsparcia a także budowa w oparciu o uzyskane dane map hierarchii metod wspierania. Tym samym zmierzano do zidentyfikowania luk w istniejącym wsparciu oraz wyłonienie pomocy o największym znaczeniu dla przedsiębiorczych kobiet. W badaniach wzięły udział trzy grupy respondentów: właścicielki przedsiębiorstw, kobiety- potencjalni przedsiębiorcy oraz eksperci przedmiotowej dziedziny. Grupy badanych zostały stworzone kolejno w oparciu o zasadę doboru kwotowego oraz losowania próby. Badania prowadzone były między innymi z wykorzystaniem metody Delphi. Wnioski bazują na analizie statystycznej, a do ich wyłonienia posłużono się testem Manna- Whitneya, testem Kruskala- Wallisa, współczynnikiem korelacji r- Pearsona i rho Spearmana. Z przeprowadzonych badań wynika, że istnieją obszary wsparcia w małym stopniu wykorzystywane przez kobiety prowadzące własne przedsiębiorstwa. Są to: wsparcie instytucjonalne, finansowe oraz doradczo szkoleniowe. Najwyżej oceniana przez właścicielki jest przydatność wsparcia finansowego oraz społeczno-kulturowego. Kierunki pomocy wyznaczone przez ekspertów obejmują natomiast obszar finansowania oraz doradztwa i szkoleń. Przeprowadzone badania ujawniają istniejącą rozbieżność pomiędzy oceną wsparcia dokonywaną przez ekspertów, studentki- potencjalnych przedsiębiorców oraz kobietyprzedsiębiorców. Oceny właścicielek przedsiębiorstw pokazują, że dostępne form wsparcia nie są aż tak przydatne jak to się może wydawać z perspektywy naukowców lub kobietpotencjalnych przedsiębiorców. Istnieją także formy wsparcia, które nie są wykorzystywane przez przedsiębiorcze kobiety. Ponadto znaczenie rożnych form wsparcia zależy od właściwości demograficznych kobiet. Uzyskana na podstawie przeprowadzonych badań wiedza pozwoli –z zaangażowaniem władz regionu- na ograniczenie barier, których doświadczają kobiety, zakładające i prowadzące własne przedsiębiorstwa w sektorze MSP. Summary Methods of supporting women's entrepreneurship in Greater Poland The main objective of doctoral dissertation was to determine the significance and extent of use of particular methods of supporting women's entrepreneurship in Greater Poland. The essence of the doctorate was to develop structural models of available forms of support and to create maps of hierarchy of methods on basis of data obtained from the research. Five groups of such support have been identified: socio-cultural, promotional and informational, financial, institutional, consulting and training. This led to identifying gaps in existing support and to finding the most significant support for entrepreneurial women. Three groups of respondents took part in the research: women-owners, women-potential entrepreneurs, experts in their field. The study groups were created on the basis of quota sampling and random selection. 168 Among the various methods, Delphi method was used in the studies. Conclusions are based on statistical analysis, and has been derived using the Mann-Whitney test, Kruskal-Wallis test, correlation coefficient r-Pearson and Spearman's rho. Research shows that there are areas of support that women running their own businesses are using in a small extent. These are: the support of institutions, financial, advisory and training services. Women-owners highly evaluate the usefulness of the financial and socio-cultural support. Directions support designated by experts emphasize the area financing and advisory services and training. The study revealed a discrepancy between the assessment carried out by experts, students and women entrepreneurs. Owners of enterprises’ opinions show that the available forms of support are not as useful as it might seem from the perspective of researchers and potential owners. There are also forms of support that are not used by the female owners. Determining the causes of this phenomenon requires further research. The importance of various forms of support depends on the demographic characteristics of women. The knowledge obtained on the basis of the research will help - with the involvement of regional authorities - to overcome the barriers experienced by women, while establishing and running their own companies in the SME sector. 169 Literatura Aronson E., Wilson T., Alert A. [1997], Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań, Wydawnictwo Naukowe PWN Athayde R. [2009], Measuring Enterprise Potential in Young People, w: Enterpreneurship. Theory and Practice, marzec, s. 1042-2587. Auleytner J. (red.) [2007], Wieloaspektowa diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy. SPO RZL 1.6.b. Raport końcowy, Warszawa. Badiner E. [1998], Historia miłości macierzyńskiej, Warszawa, Oficyna Wydawnicza Volumen. Bartkiewicz P., [2010], Identyfikacja sytuacji gospodarczej Wielkopolski, w: M. K. Wyrwicka (red.) Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, s. 11- 28. Balcerzak-Paradowska B., Bednarski M., Głogosz D., Kusztelak P., Ruzik-Sierdzińska A., Mirosław J., [2011], Przedsiębiorczość kobiet w Polsce, PARP. Bator J. [1999], Wizerunek kobiety w polskiej debacie politycznej. Perspektywa feministyczna, Warszawa, Instytut Spraw Publicznych. Bąkowski A., Mażewska M., [2012] Ośrodki Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce. Raport PARP 2012, Warszawa, PARP. Bernat T., Korpysa J., Kunasz M. [2008], Przedsiębiorczość studentów w Polsce i wybranych krajach Europy środkowo- wschodniej. Szczecin, Wydawnictwo PRINT GROUP Daniel Krzanowski. Bielawska A., Łuczka T. [2010], (red.), Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro i małych przedsiębiorst – Mikrofirma 2010, Zeszyty Naukowe nr 588, Ekonomiczne Problemy Usług nr 51, Szczecin, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Bosma N., Wennekers S. i Amoros J.E. [2012], Global Entrepreneurship Monitor. 2011 Extended Report: Entrepreneurs and Entrepreneurial Employees Across the Globe, London, Global Entrepreneurship Research Association. Brannon L. [2002], Psychologia rodzaju: [kobiety i mężczyźni podobni czy różni], Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Brush C. G., Carter N. M., Gatewood E. J., Greene P. G., Hart M. M., [2006], Growthoriented Women Entrepreneurs and Their Businesses: A Global Research Perspective, Massachusetts, Edward Elgar Publishing. Brzeziński J. [1996], Metodologia badań psychologicznych, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. Budrowska B. [2003a], Kobiecy sposób zarządzania i sprawowania władzy, w: A. Titkow (red.), Szklany sufit. Bariery i ograniczenia karier kobiet, Warszawa, Instytut Spraw Publicznych. Budrowska B. [2003b], Szef czy szefowa, w: Titkow A. (red.), Szklany sufit. Bariery i ograniczenia karier kobiet, Warszawa, Instytut Spraw Publicznych. Brzozowski M, Kopczyński T.,[2009], Metody zarządzania, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań. Brzeziński Jerzy [2007], Metodologia badań psychologicznych, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. 170 Brzeziński M. [2007](red.), Wprowadzenie do nauki o przedsiębiorstwie, Warszawa, Wydawnictwo Difin. Cewińska J. [2001], Kobiety w zarządzaniu, Łódź, Przedsiębiorstwo Specjalistyczne ABSOLWENT. Cialdini R. B. [2004], Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Cieślik J. [2010], Przedsiębiorczość dla ambitnych. Jak uruchomić własny biznes?, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne. Ciesielka M. [2006], Antropologia przedsiębiorczości. Nowe nurty w badaniach jakościowych, w: „Studia i materiały”, Warszawa, Wydawnictwo Wydziału Uniwersytety Warszawskiego, nr 1, s. 18-28. Czemiel-Grzybowska W. [2012], Rozwój przedsiębiorczości młodych, w: Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa, nr 2 (745) luty, s. 38-46. Cisek S. [2009], Metoda delficka w badaniach nauki o informacji i bibliotekoznawstwa w XXI wieku, w: Zagadnienia Informacji Naukowej, nr 1 (93), s. 25-32. Czarecki J. [2007], Factoring jako instrument finansowania działalności MSP, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. Dakowicz A. [2000], Płeć psychiczna w poziom samoaktualizacji, Białystok, Wydawnictwo TRANS HUMANA. DeMartino R., Barbato R., Jacques P. H. [2006], Exploring the Career/Achievement and Personal Life Orientation Differences between Entrepreneurs and Noneentrepreneurs: The Impact of Sex and Dependents, w: Jurnal of Small Business Management 44 (3), s. 350-368. Dijkstra A. G. Plantega J. (red.) [2003], Ekonomia i płeć. Pozycja zawodowa kobiet w Unii Europejskiej, Gdańsk, GWP. Dominiak P. [2005], Sektor MSP we współczesnej gospodarce, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. Drucker P. F., [1992], Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, s. 30. Gatewood E. J., Shaver K. G., Powers J. B. Gartner W. B. [2002], Entrepreneurial Expectancy, Task Effort, and Performance, w: Entrepreneurship Theory and Practice, Zima, s. 187-206. Gundry L., Ben-Yoseph M., Posig M., [2002], Contemporary perspectives on women’s entrepreneurship: a review and strategic recommendations, Journal of Enterprising Culture, tom. 10 nr 1, s. 67 - 86. Głuchowski J. (red.) [2001], Leksykon finansów, PWE, Warszawa. Gnela B. [2011], Prawo handlowe dla ekonomistów, Warszawa, Oficyna Wolters Kluwer. Golińska P., Pacholski L., Wyrwicka M. K. Fertsch M., [2010], Analiza relacji sieciowych w gospodarce opartej na wiedzy, w: M. K. Wyrwicka (red.) Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, s. 105- 131. Hall C. S., Linsey G. [2001], Teorie osobowości, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. Haski K., [2014], Podatek dochodowy od osób fizycznych. Poradnik praktyczny z wykazem przepisów prawnych i terminarzem. Warszawa, Wydawnictwo Sigma. 171 Ibarra H., Ely R., Kolb D. [2014], Niewidzialne bariery w drodze na szczyt, w: Harvard Business Review Polska, luty,s. 41-49. Jodkowska L.[2013], Formy dyskryminacji kobiet na rynku pracy w Niemczech, w: Ekonomista, nr 6, Warszawa, Wydawnictwo Key Text, s. 813-830. Kałkowska J. Pawłowski E., Trzcielińska J. Trzcieliński S. Włodarkiewicz-Klimek H. [2010], Zarządzanie strategiczne. Metody analizy strategicznej z przykładami. Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Kaplan R. S., Norton D. P.[2011], Mapy strategii w biznesie. Jak przełożyć wartości na mierzalne wyniki, Gdańsk, GWP. Kotarbiński T., [1965], Traktat o dobrej robocie, Wrocław – Warszawa – Kraków, Ossolineum. Koźmiński A. K., Jemielniak D. [2008], Zarządzanie od podstaw, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne. Kwiatkowski S., [2000] Przedsiębiorczość intelektualna, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. Klimek J. [2012], Z rodziną łatwiej- czy aby na pewno? Plusy i minusy rodzinnego biznesu, w: Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa, nr 2 (745) luty, s. 55-62. Kożuch B. (red) [2001], Pojęcie i istota przedsiębiorczości, w: Przedsiębiorczość kobiet- wyzwanie XXI wieku, Białystok, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku. Kuc R., Moczydłowska J., [2008], Zachowania organizacyjne. Podręcznik akademicki, Warszawa, Wydawnictwo DIFIN. Kurowska A., Dwórznik I., Franczak P. [2011], Ekspertyza pt.: Prawo sprzyjające przedsiębiorczości kobiet w Polsce. Rekomendacje zmian, PARP. Lisowska E. [2001], Bariery przedsiębiorczości kobiet, w: B. Kożuch (red.) Przedsiębiorczość kobiet- wyzwanie XXI wieku, Białystok, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku. Lisowska E., Kasprzak R., [2008], Zarządzanie mikroprzedsiębiorstwem. Podręcznik przedsiębiorczej kobiety, Warszawa, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa. Ładzińska- Depko M., Sołtysiak E., Wawrzyniak Z., [2010], Bariery i zagrożenia funkcjonowania MSP w sieciach gospodarczych, w: M. K. Wyrwicka M. K. (red.) Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, s.147- 161. Łuczka T. [2001], Kapitał obcy w małym i średnim przedsiębiorstwie. Wybrane aspekty mikro- i makroekonomiczne, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. Łuczka T. [2011], Opinia o przewidywanym rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Wielkopolsce, rozdz. 4.3, s 59-60, w: M. K. Wyrwicka, Foresight. Sieci gospodarcze wielkopolski- scenariusze transformacji wiedzy wspierającej innowacyjną gospodarkę. Raport końcowy, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Łuczka T. [2013], Makro i mikroekonomiczne determinanty struktury kapitału w małych i średnich przedsiębiorstwach, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Łuczka T., Pawłowski E., [2010](red.), Selected problems of SMEs’ development in the conditions of internationalization and globalization, Poznan, Publishing House of Poznan University of Technology,. 172 Łuczka T. [2007] (red.), Małe i średnie przedsiębiorstwa. Szkice o współczesnej przedsiębiorczości, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Łuczka T. [1997], Kapitał jako przedmiot gospodarki finansowej małego i średniego przedsiębiorstwa prywatnego. Wprowadzenie do finansów przedsiębiorstwa, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, s. 191. Łuczka T. [2011], Przedsiębiorczość i postawy przedsiębiorcze studentów – wybrane aspekty, w: Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro małych i średnich przedsiębiorstw, Szczecin, Zeszyt Naukowy Uniwersytetu Szczecińskiego nr 638, s. 150-158. Łuczka T., Przybysz J. [2010], Postawy studentów wobec przedsiębiorczości, w: Rozwój przedsiębiorczości w gospodarce rynkowej, J. Grzywacz, S. Kowalski (red.), Płock, Instytut Nauk Ekonomicznych PWSZ w Płocku, s. 43-55. Łuczka T., Lachiewicz S., Stawasz E. [2010], Rozwój badań w zakresie zarządzania małymi i średnimi przedsiębiorstwami w polskich ośrodkach akademickich, w: Osiągnięcia i pespektywy nauk o zarządzaniu, B. Nogalski (red.), Wolters Kluwer business, Warszawa, s. 444-467. Łuczka T., Przepióra P. [2010], Wielkopolska w kontekście innych regionów Polski i Unii Europejskiej, w: Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, M. K. Wyrwicka (red.), Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, s. 29-46. Łuczka T. [2005], Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, w: Małe i średnie przedsiębiorstwa. Szkice o współczesnej przedsiębiorczości, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, s. 27-46. Łuczka T.,[1995], Pojęcie klasy średniej a kategoria małego i średniego przedsiębiorstwa prywatnego, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, z. 3, s. 109-122 Łuczka T. [2006], Advantages and Disadvantages for Polish Small and Medium-Sized Enterprises on the European Union Market, Foundations of Control and Management Sciences, Part One No. 6, s. 39-49, Part Two, No.07/2007, s. 37-50 Leary M. R. [1999], Wywierania wrażenia na innych: o sztuce autoprezentacji, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Mandal E. [2004], Pojmowanie fenomenu płciowości w psychologii, w: A. Kuczyńska, E. K. Dzikowska (red.), Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II, Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Meller R. B., Coulton G., Chich A., Bifilco A., Meller N., Fisher A. [2011], Przedsiębiorczość, Warszawa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Merton R. K. [1948], The Self-Fulfilling Prophecy, w: The Antioch Review, vol. 8, No. 2, Summer 1948, s. 193-210. Morris M. H., Miyasaki N. N. Watters C. E., Coombes S. M. [2006], The Dilemma of Growth: Understanding Venture Size Choices of Women Entrepreneurs, w: Jurnal of Small Business Management 44 (2), s. 221-244. Miluska J. ( red. ), Boski P.( red. ) [1999], Męskość-kobiecość w perspektywie indywidualnej i kulturowej, Warszawa, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN Miluska J. [1996], Tożsamość kobiety i mężczyzny w cyklu życia, Poznań, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adami Mickiewicza. 173 Moczydłowska J., [2007], Zarządzanie kompetencjami zawodowymi a motywowanie pracowników, Warszawa, Wydawnictwo Difin. Morawski L., Pilipczuk O. [2013], Macierzyństwo a stawki płac kobiet w Polsce, w: Ekonomista, nr 6, Warszawa, Wydawnictwo Key Text. Piecuch T. [2010], Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne. Warszawa, Wydawnictwo C. H. Beck. Poznańska K. [2007], Przetrwanie małych i średnich przedsiębiorstw- koncepcje i ich weryfikacja empiryczna w gospodarce polskiej, w: T. Łuczka (red.), Małe i średnie przedsiębiorstwa. Szkice o współczesnej przedsiębiorczości, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Przybysz J. [2013], Zarządzanie kapitałem społecznym przedsiębiorstw. Uwarunkowania i perspektywy konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw w Wielkopolsce, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Radziszewska J. [2007], Matka Polka- ideał wiecznie żywy?, w: Płonka-Syroka B. (red.) Oczekiwania kobiet i wobec kobiet, Warszawa, Wydawnictwo DiG. Ragin-Skorecka K., Grzelczak A., [2011], Roli instytucji otoczenia biznesu w Wielkopolsce w kontekście przepływu wiedzy, w: M. K. Wyrwicka (red.), Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną Wielkopolskę, tom I., Badania uzupełniające, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Rollnik-Sadowska E. [2010], Przedsiębiorczość kobiet w Polsce, Warszawa, Wydawnictwo Difin. Sarri K., Trihopoulou A., [2005], Female entrepreneurs' personal characteristics and motivation: a review of the Greek situation, w: Women In Management Review, Vol. 20 Iss: 1, s. 24 – 36. Shelton L.M. [2006], Female Entrepreneurs, Work-Family Conflict and Venture Performance: New Insights into the Work-Family Interface, w: Jurnal of Small Business Management 44(2), s. 285-297. Siemieniak P. [2008], Dylematy autoprezentacyjne kobiet w zarządzaniu, w: Kot R. (red.) Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej. Humanistyka i Nauki Społeczne 57. Siemieniak P. [2010], Postawy studentów wobec przedsiębiorczości, w: A. Bielawska. T. Łuczka, Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro i małych przedsiębiorstw. Mikrofirma 2010. Uniwersytet Szczeciński. Zeszyty Naukowe nr 588. Ekonomiczne problemy usług nr 51. Siemieniak P. [2011a], Self-Prezentation Dilemmas of Women on Managerial Positions in the Context of Gender Stereotypes, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Siemieniak P. [2011b], Social competencies of entrepreneurial managers, w: A. Branowska, P. Siemieniak, M. Spychała, Workers’ Occupational Competencies in a Modern Enterprise, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej Siemieniak P. [2012], Kompetencje społeczne kobiet kierowników w sektorze komunalnym, w: Branowska A., Siemieniak P., Spychała M., Zarządzanie kompetencjami w tradycyjnych i nowoczesnych organizacjach, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, s. 56- 99. Siuda W. [2011], Zarys prawa gospodarczego dla ekonomistów, Poznań, Wydawnictwo Naukowe CONTACT. 174 Siuda W. [2009], Elementy prawa dla ekonomistów, Poznań, Wydawnictwo Naukowe CONTACT. Slany K. [2002], Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Kraków, Zakład Wydawniczy NOMOS. Sajkiewicz A. [2008], Kompetencje menedżerów w organizacji uczącej się, Warszawa, Wydawnictwo Difin. Serwan B. [2006], Pojęcie przedsiębiorczości i jej uwarunkowania, w: K. Jaremczuk (red.), Uwarunkowania przedsiębiorczości- aspekty ekonomiczne i antropologicznospołeczne, Tarnobrzeg, Wydawnictwa PWSZ. Stojanowska E. [1998], Opisywanie siebie w warunkach autoprezentacji oraz prywatnie. Style autoprezentacji, Warszawa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej. Strykowska M. [1992a], Psychologiczne mechanizmy zawodowego funkcjonowania kobiet, Poznań, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Strykowska M. [1992b], Regulacyjne funkcja tożsamości zawodowej kobiet a ich praca zawodowa, w: Kolokwia Psychologiczne nr 1: Stereotypy i uprzedzenia, Warszawa, Instytut Psychologii PAN, s. 121-136 Szarzyńska – Lichtoń M. [2004], Stereotypy płci i ich realizowanie w rolach życiowych w kontekście historycznym i kulturowym- szkic, w: Kuczyńska A., Dzikowska E. K. (red.) (2004), Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II, Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Szmajke A. [1996], Samoutrudnianie jako sposób autoprezentacji: czy rzucanie kłód pod własne nogi jest skuteczną metodą wywierania korzystnego wrażenia na innych?, Warszawa, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Szreder M. [2010], Metody i techniki sondażowych badań opinii, Warszawa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Terelak J. F. [2005], Psychologia organizacji i zarządzania, Warszawa, Wydawnictwo Difin. Terelak J. F., [1999], Psychologia menedżera, Warszawa, Wydawnictwo Difin. Wasilczuk J., Daszkiewicz N. [2005], Polscy właściciele/menedżerowie wobec jednolitego rynku europejskiego, w: Dominiak P., Wasilczuk J., Daszkiewicz N., (red.), Małe i średnie przedsiębiorstwa w obliczy internacjonalizacji i integracji gospodarek europejskich. Przykłady Włoch, Francji, Polski i Czech, Gdańsk, Scientific Publishing Group. Wasilczuk J. [2005], Wzrost małych i średnich przedsiębiorstw: aspekty teoretyczne i badania empiryczne, Gdańsk, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej Wasilczuk J. [2005]: Uwarunkowania prowadzenia firm przez kobiety: elementy teorii i praktyki, w: A. Bielawska (red.), Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro i małych przedsiębiorstw, Szczecin, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Wasilczuk J., Zięba K. [2008] (red.), SMEs in modern economics: selected issues. My Book Publishing, Gdańsk Wasilczuk J. [2008], Human capital an analysis for firms from Wielkopolska and Pomorze, w: M. Rekowski, Entrepreneurial tissue and regional economy: case studies od selected Polish and Spanish regions, Poznań, The Poznan University of Economics Publishing House. 175 Wasilczuk J. [2011], Przedsiębiorczość kobiet, w: Szklany Sufit i ruchome schody- kobiety na rynku pracy. M. Gawrycka, J. Wasilczuk, P. Zwiech, Warszawa, Wydawnictwo CeDeWu.pl, s. 101- 130. Wasilczuk J. [2012], Przedsiębiorczość jako podstawa kreowania i działania małej firmy, w: Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, J. Buko (red.), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 695, Ekonomiczne Problemy Usług nr 80, Szczecin. Waszyńska K., Rękoś M. [2004], Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące, w: A. Kuczyńska, E. K. Dzikowska (red.), Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II, Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Wawak S.[2006], Zarządzania jakością. Teoria i praktyka, Helion, Gliwice. Węcławska D., Zadura-Lichota P. [2010], Wpływ edukacji na postawy przedsiębiorcze i przygotowanie młodych Polaków do działalności gospodarczej, w: Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2009, PARP, Warszawa. Wyrwicka M. K. [2003], Endogenne przesłanki organizacyjne rozwoju przedsiębiorstwa, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Wyrwicka M. K., Badzińska E., Borowiec A., Przepióra P., [2011], Rekomendacje dla Wielkopolski, w: M. K. Wyrwicka, Foresight. Sieci gospodarcze wielkopolskiscenariusze transformacji wiedzy wspierającej innowacyjną gospodarkę. Raport końcowy, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, rodz. 6, s. 85- 106. Więcko M. [2001] Kobiety na rynku pracy, w: B. Kożuch (red.), Przedsiębiorczość kobietwyzwanie XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok Wipperman C. [2010], Frauen in Führungspositionen - Barrieren und Brücken, Heidelberg, Sinus Sociovision. Wojciszke B. (red.) [2002], Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Vinnicombe S., Colwill N. L. [1999], Kobieta w zarządzaniu, Wrocław, Wydawnictwo ASTRUM. Zabierowski P., Węcławska D., Tarnawa A., Zadura-Lichota P., Bratnicki M. [2012], Raport z badania Global Entrepreneurship Monitor- Polska 2011, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji- PIB. Zięba K., Wasilczuk J. [2008], Female entrepreneurship in transitional economies: the case of Poland, Journal of small Business and Entrepreneurship, Vol. 21 , iss. 2. Zięba K. [2010], Płeć właściciela/menedżera jako czynnik kształtujący rozwój małej firmyaspekty teoretyczne i wyniki badań empirycznych, w: A. Bielawska. A. Szopa (red.), Strategie zarządzania mikro i małymi przedsiębiorstwami. Mikrofirma 2010. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Zeszyty Naukowe nr 585. Ekonomiczne problemy usług nr 50, Szczecin. Zięba K. [2009] Osoba właściciela-menedżera i jego rola w intencyjnym modelu wzrostu firmy, w: A. Bielawska (red.), Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro i małych przedsiębiorstw. Mikrofirma 2009, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 176 Strony internetowe: Bieniok H. , Kształtowanie postaw przedsiębiorczych młodzieży w rodzinie, szkole i uczelni, www.fundacja.edu.pl/przedsiębiorczość/_referat/sesja_IIIa/23.pdf (dostęp w dniu 18 czerwca 2010 r.) Brussa A., Tarnawa A., Raport o stanie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, PARP, 2010, ze: strony: parp.gov.pl. dostęp z 1.04 2014 r. Budrowska B., Ścieżki karier kobiet i mężczyzn, ze strony www.genderindex.pl (dostęp w dniu 26.01.2009 r.) Dobrowolski P. (red.), Jak wspierać rozwój przedsiębiorczości? Badanie mechanizmów wsparcia rozwoju przedsiębiorczości w Polsce oraz rekomendacje ich zmian, Fundacja Initium, Warszawa 2011, ze strony: http://www.fundacjainitium.pl/uploads/file/Badanie_mechanizmow_wsparcia_rozwoj u_przedsiebiorczosci_w_Polsce_final.pdf, dostęp z dnia 30.09.2013 r. Działania rządu na rzecz przedsiębiorczości. MSP przede wszystkim. Projekt z dnia 23 sierpnia 2007., na podstawie strony: www.piit.org.pl, dostęp z dnia 12.02.2013 r. Gąsiorowska B., Rejer A., Brodowski G., Mazurczyk L., Aleksandrowicz P., Przedsiębiorcy w Wielkopolsce. Raport na temat wkładu przedsiębiorców w rozwój województwa wielkopolskiego. Prezentacje laureatów konkursu „Biznes. Dobry wybór”, www.przedsiebiorcytworza.pl/assets/more/files/wielkopolskie-strona.pdf ,(dostęp w dniu 01.12.2012 r.) Górak K., Co to są parki technologiczne? , s. 4, ze strony: archiwum.parp.gov.pl. Infor.pl. Prawo, ze: strony: www.infor.pl/prawo/umowy/finanse/92487,Kredyt-i-pożyczka-tonie-to-samo.html, (dostęp w dniu 5.03.2014 r.) Inicjatywy wspólnoty (Jaspers, Jessica, Jeremie), na stronie: www.funduszeeuropejskie.gov.pl, dostęp z dnia 8.03.2014 r. Kasprzak T., Macierzyństwoluksus czy konieczność, za strony: www.psychologia.edu.pl/komponent/kontent/artlicle/143-artykuły/1625macierzyństwo-luksus-i- konieczność.html, (dostęp w dniu 4.03.2014 r.) Kobiety i mężczyźni na rynku pracy 2012, GUS, Warszawa, 2012 r., ze strony: stat.gov.pl, dostęp z dnia 17.02.2014 r. Leksykon finansowo-ekonomiczny, definicja za: GUS, Pojęcia stosowane w badaniach statystycznych statystyki publicznej, ze strony: www.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.hi, (dostęp w dniu 29.09.2013 r.) Lubelska K., Pani szefowa. Kobiety na szczeblu. Polityka- nr 23 (2404) z dnia 07-06-2003; s. 33 Kraj http://www.polityka.pl/argive/do/registry/secure/showArticle?id=3336645 (dostęp 2.06.2009 r.) Marszałek A., Doskonalenie kluczowych kompetencji jako wymóg współczesnego rynku pracy, E-mentor nr 3(40)/2011, http://www.ementor.edu.pl/artykul/index/numer/40/id/841, (dostęp w dniu 10.10 2012) Matusiak K.B. (red.), Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć.[2005], PARP, Warszawa., ze strony: www. parp. gov.pl , s. 13-15, dostęp z dnia 4.10.2013 r. Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia. Wspólnoty Europejski 177 2006, na stronie: www.parp.gov.pl/files/74/87/1155.pdf, (dostęp w dniu 12.10 2013 r.) OECD Family Database 2011, ze strony: www.oecd.org, data dostępu wrzesień 2012 Polityka rodzinna, ze strony Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej: www.mpips.gov.pl Przedsiębiorcy w Wielkopolsce. Raport na temat wkładu przedsiębiorców w rozwój województwa wielkopolskiego. Prezentacje laureatów konkursu „Biznes. Dobry wybór”, grudzień 2012 r., s. 7, ze strony: www.przedsiebiorcytworza.pl, dostęp z dnia 5.11.2013 r. Słowniczek pojęć, za: www.pkobp.pl/dzieci-uczniowie-i-studenci/fundusze inwestycyjne/abcfunduszy/słowiczek-pojec/ , (dostęp z dnia 5.03.2014 r.) Słowniczek pojęć, za: www.credit-agricole.pl/klienci-indywidualni/oszczędności-iinwestycje/fundusze-inwestycyjne/slowiczek-pojec, (dostęp w dniu 5.03.2014 r.) Urlop wychowawczy a działalność gospodarcza, ze strony: zus.pox.pl, dostęp: 14.01.2014 r. Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku, s. 124, ze strony: www.wrpo. wielkopolskie.pl. dostęp z dnia 15.02.2014 r. Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013, s. 17, dane dotyczą roku 2004, http://www.wrpo.wielkopolskie.pl/files/119098800846fd08e8d0b75/WPRO%207.0% 2029.08.07.pdf, dostęp dnia 22 marca 2013 r. Ziółkowska A., Zawadzka A, (2007.04.07) Bądźcie niegrzeczne dziewczynki, http://kobieta.gazeta.pl/kobieta/1,57902,4044834.html – (dostęp w dniu 2.06.2009 r.) 178 Spis tabel Tabela 1. Właściwości ułatwiające oraz utrudniające działania przedsiębiorcze .................... 10 Tabela 2. Porównanie cech kierowników i przedsiębiorców ................................................... 11 Tabela 3. Stereotypy cech psychicznych i ról płciowych ........................................................ 30 Tabela 4. Strategie zarządzania konfliktem praca-rodzina. ..................................................... 37 Tabela 5. Wybór optymalnej strategii zarządzania konfliktem praca-rodzina......................... 38 Tabela 6. Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w poszczególnych fazach cyklu życia przedsiębiorstwa ............................................................................................................. 39 Tabela 7. Bariery prowadzenia własnej działalności gospodarczej w województwie podlaskim .................................................................................................................................................. 40 Tabela 8. Porównanie barier prowadzenia działalności gospodarczej ..................................... 42 Tabela 9. Kierunki polityki państwa na rzecz przedsiębiorczości ........................................... 46 Tabela 10. Zaangażowanie kobiet i mężczyzn w tworzenie i prowadzenie młodego biznesu w wybranych krajach (%). ........................................................................................................... 52 Tabela 11. Odsetek kobiet wśród ogółu przedsiębiorców w wybranych krajach Unii Europejskiej. ............................................................................................................................. 52 Tabela 12. Sytuacja gospodarcza Wielkopolski na tle Polski .................................................. 53 Tabela 13. Sfery gospodarki dominujące w subregionach Wielkopolski ................................ 54 Tabela 14. Silne i słabe strony gospodarki województwa wielkopolskiego ............................ 55 Tabela 15. Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w 2005 r................................................................................................................................................. 56 Tabela 16. Wielkopolskie przedsiębiorstwa prowadzone przez kobiety według wielkości .... 57 Tabela 17. Kobiety prowadzące w Wielkopolsce działalność gospodarczą jako osoby fizyczne według wieku. .......................................................................................................................... 57 Tabela 18. Kobiety prowadzące działalność gospodarczą w Wielkopolsce według miejsca zamieszkania ............................................................................................................................ 57 Tabela 19. Wiek a miejsce zamieszkania kobiet przedsiębiorczych w Wielkopolsce ............. 79 Tabela 20. Rok urodzenia a miejsce zamieszkania badanych kobiet- przedsiębiorców. Dobór kwotowy ................................................................................................................................... 79 Tabela 21. Wielkość przedsiębiorstwa a rok urodzenia kobiet przedsiębiorczych w Wielkopolsce. ........................................................................................................................... 80 Tabela 22. Wielkość przedsiębiorstwa a rok urodzenia kobiet biorących udział w badaniu. Dobór kwotowy. ....................................................................................................................... 80 Tabela 23. Miejsce zamieszkania badanych kobiet przedsiębiorczych ................................... 81 Tabela 24. Rok urodzenia badanych kobiet przedsiębiorczych ............................................... 81 Tabela 25. Posiadanie dzieci przez badane kobiety przedsiębiorcze ....................................... 81 Tabela 26. Liczba dzieci posiadanych przez badane kobiety przedsiębiorcze ........................ 81 Tabela 27. Stan cywilny badanych kobiet przedsiębiorczych .................................................. 82 Tabela 28. Wykształcenie badanych kobiet przedsiębiorczych ............................................... 82 Tabela 29. Wiek a wykształcenie badanych kobiet przedsiębiorczych ................................... 82 Tabela 30. Subregiony Wielkopolski ....................................................................................... 83 Tabela 31. Powiat, w którym zarejestrowana jest działalność gospodarcza kobiet przedsiębiorczych ..................................................................................................................... 83 179 Tabela 32. Branża, w której prowadzą działalność gospodarczą badane przedsiębiorcze kobiety ...................................................................................................................................... 84 Tabela 33. Wielkość przedsiębiorstw badanych kobiet przedsiębiorczych ............................. 84 Tabela 34. Typ własności przedsiębiorstw badanych kobiet przedsiębiorczych ..................... 85 Tabela 35. Czy prowadzona przez badane kobiety firma jest jedynym czy dodatkowym miejscem pracy? ....................................................................................................................... 85 Tabela 36. Czynniki, które skłoniły badane kobiety do założenia własnej firmy .................... 85 Tabela 37. Wiek przedsiębiorstwa badanych kobiet ................................................................ 86 Tabela 38. Etap rozwoju firmy prowadzonej przez badane kobiety przedsiębiorcze .............. 86 Tabela 39. Etapy życia firmy w latach ..................................................................................... 87 Tabela 40. Wielkość przedsiębiorstw a czas ich życia............................................................. 87 Tabela 41. Korelacja wielkości przedsiębiorstwa z czasem jego istnienia .............................. 88 Tabela 42. Posiadanie dzieci a czas istnienia firmy ................................................................. 88 Tabela 43. Ilość dzieci a czas istnienia firmy w latach ............................................................ 88 Tabela 44. Wiek życia przedsiębiorstwa a wiek właścicielki .................................................. 89 Tabela 45. Korelacje pomiędzy rokiem urodzenia kobiet przedsiębiorczych a czasem istnienia firmy ......................................................................................................................................... 89 Tabela 46. Rodzaje doświadczanego przez kobiety wsparcia społeczno-kulturowego ........... 89 Tabela 47. Ocena przydatności wsparcia społecznego- kulturowego przez kobiety przedsiębiorcze ......................................................................................................................... 90 Tabela 48. Wykorzystywane źródła informacji na temat przedsiębiorczości. Kobiety przedsiębiorcze ......................................................................................................................... 91 Tabela 49. Ocena przydatności wsparcia promocyjno-informacyjnego. Kobiety przedsiębiorcze ......................................................................................................................... 92 Tabela 50. Wykorzystywane wsparcie ze strony instytucji/inicjatyw. Kobiety przedsiębiorcze. .................................................................................................................................................. 93 Tabela 51. Ocena wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw. Kobiety przedsiębiorcze .............. 94 Tabela 52. Wykorzystywane wsparcie finansowe. Kobiety przedsiębiorcze .......................... 95 Tabela 53. Ocena wsparcia finansowego. Kobiety przedsiębiorcze. ....................................... 96 Tabela 54. Wykorzystywane wsparcie doradczo-szkoleniowe. Kobiety przedsiębiorcze ....... 97 Tabela 55. Ocena wsparcia doradczo-szkoleniowego. Kobiety przedsiębiorcze..................... 98 Tabela 56. Zapotrzebowania kobiet prowadzących przedsiębiorstwo. Opinia kobiet przedsiębiorczych ..................................................................................................................... 99 Tabela 57. Sukces zawodowy w opinii badanych kobiet przedsiębiorczych ......................... 100 Tabela 58. Odpowiedź na pytanie, czy chciałaby Pani, aby w przyszłości Pani dzieci prowadziły przedsiębiorstwo? ................................................................................................ 100 Tabela 59. Opinia kobiet przedsiębiorczych na temat trudności prowadzenia własnego przedsiębiorstwa przez kobiety i mężczyzn ........................................................................... 100 Tabela 60. Charakterystyka badanej grupy potencjalnych przedsiębiorców-kobiet według semestru studiów .................................................................................................................... 101 Tabela 61. Liczba i struktura badanych potencjalnych przedsiębiorców-kobiet według roku urodzenia ................................................................................................................................ 101 Tabela 62. Wykształcenie potencjalnych przedsiębiorców-kobiet ........................................ 102 Tabela 63. Miejsce zamieszkania potencjalnych przedsiębiorców-kobiet ............................. 102 180 Tabela 64. Stosunek potencjalnych przedsiębiorców-kobiet do założenia własnego przedsiębiorstwa w bliższej lub dalszej przyszłości .............................................................. 102 Tabela 65. Preferowany przez potencjalnych przedsiębiorców-kobiety typ własności przyszłego przedsiębiorstwa .................................................................................................. 103 Tabela 66. Czynniki, które zachęciłyby potencjalnych przedsiębiorców-kobiety do założenia własnej firmy .......................................................................................................................... 103 Tabela 67. Ocena wsparcia społeczno-kulturowego w opinii potencjalnych przedsiębiorcówkobiet ...................................................................................................................................... 104 Tabela 68. Ocena wsparcia informacyjno-promocyjnego w opinii potencjalnych przedsiębiorców-kobiet .......................................................................................................... 105 Tabela 69. Ocena wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw w opinii potencjalnych przedsiębiorców-kobiet .......................................................................................................... 106 Tabela 70. Ocena wsparcia finansowego w opinii potencjalnych przedsiębiorców-kobiet ... 107 Tabela 71. Ocena wsparcia doradczo-szkoleniowego w opinii potencjalnych przedsiębiorcówkobiet ...................................................................................................................................... 108 Tabela 72. Opinia potencjalnych przedsiębiorców-kobiet w kwestii, czego by potrzebowały, żeby efektywnie prowadzić przedsiębiorstwo........................................................................ 109 Tabela 73. Opinia potencjalnych przedsiębiorców-kobiet na temat trudności prowadzenia przedsiębiorstwa przez kobiety i mężczyzn ........................................................................... 109 Tabela 74. Motywy prowadzenia własnej działalności gospodarczej w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek- grupy potencjalnej ................................................................ 110 Tabela 75. Podział obowiązków domowych w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentekgrupy potencjalnej .................................................................................................................. 111 Tabela 76. Źródła informacji w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek-grupy potencjalnej ................................................................................................................................................ 111 Tabela 77. Źródła informacji w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek-grupy potencjalnej (cd.) ........................................................................................................................................ 112 Tabela 78. Wsparcie instytucji/inicjatyw w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek ..... 112 Tabela 79. Wsparcie finansowe w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek- grupy potencjalnej ............................................................................................................................ 113 Tabela 80. Wsparcie finansowe w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek- grupy potencjalnej (cd.) .................................................................................................................... 113 Tabela 81. Wsparcie doradczo-szkoleniowe w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentekgrupy potencjalnej .................................................................................................................. 114 Tabela 82. Wsparcie doradczo-szkoleniowe w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentekgrupy potencjalnej (cd.).......................................................................................................... 114 Tabela 83. Czynniki potrzebne do efektywnego prowadzenia przedsiębiorstwa w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek- grupy potencjalnej ................................................................ 115 Tabela 84. Prognozowany rok zrównania w Wielkopolsce ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety i mężczyzn. Metoda delficka .................................................. 117 Tabela 85. Przydatność wsparcia społeczno-kulturowego. Podsumowanie wyników badania metodą delficką ...................................................................................................................... 118 Tabela 86. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Podsumowanie wyników badania metodą delficką ......................................................................................................... 122 181 Tabela 87. Przydatność wsparcia za strony instytucji/inicjatyw. Podsumowanie wyników badania metodą delficką ......................................................................................................... 127 Tabela 88. Przydatność wsparcia finansowego. Podsumowanie badania metodą delficką ... 131 Tabela 89. Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego. Podsumowanie badania metodą delficką. .................................................................................................................................. 135 Tabela 90. Odpowiedzi ekspertów na pytanie: „Czego najbardziej potrzebują kobiety, żeby efektywnie prowadzić przedsiębiorstwo”. Odpowiedzi, które uzyskały 50% wskazań i więcej. ................................................................................................................................................ 139 Tabela 91. Obszary, które należy wspierać, by możliwe było zrównanie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez mężczyzn i kobiety. Odpowiedzi ekspertów, które uzyskały 50 % wskazań i więcej..................................................................................................................... 140 Tabela 92. Mapa 1. Hierarchia metod wspieranie przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Wsparcie społeczno-kulturowe .............................................................................................. 150 Tabela 93. Mapa 2. Hierarchia metod wspierania przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Wsparcie promocyjno–informacyjne ..................................................................................... 151 Tabela 94. Mapa 3. Hierarchia metod wspierania przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Metody wsparcia instytucjonalnego/inicjatyw ....................................................................... 152 Tabela 95. Mapa 4. Hierarchia metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Metody wsparcia finansowego ............................................................................................... 153 Tabela 96. Mapa 5. Hierarchia metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Wsparcie doradczo–szkoleniowe ........................................................................................... 154 182 Spis rysunków Rysunek 1. Metody realizacji rozprawy. .................................................................................... 7 Rysunek 2. Fazy przedsiębiorczości. ....................................................................................... 19 Rysunek 3. Relacje pomiędzy oddziaływaniem społecznym a podziałem pracy kobiet i mężczyzn .................................................................................................................................. 25 Rysunek 4. Obszary wsparcia przedsiębiorczości kobiet......................................................... 59 Rysunek 5. Zestawienie metod wspierania przedsiębiorczości kobiet. ................................... 62 Rysunek 6. Doradczo-szkoleniowe metody wspierania przedsiębiorczości kobiet. ................ 63 Rysunek 7. Finansowe metody wspierania przedsiębiorczości kobiet. .................................. 65 Rysunek 8. Metody wspieranie przedsiębiorczości kobiet ze strony instytucji/ inicjatyw. ..... 67 Rysunek 9. Promocyjne metody wspierania przedsiębiorczości kobiet. ................................. 73 Rysunek 10. Społeczno-kulturowe wsparcie przedsiębiorczości kobiet. ................................. 74 Rysunek 11. Grupy badane oraz cel ich udziału badaniach. .................................................... 78 Rysunek 12. Przydatność wsparcia społeczno–kulturowego. Średnia arytmetycznazestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi .......................................................... 120 Rysunek 13. Przydatność wsparcia społeczno–kulturowego. Dominanta- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi.............................................................................. 121 Rysunek 14. Przydatność wsparcia społeczno–kulturowego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ................................................................................................ 121 Rysunek 15. Przydatność wsparcia społeczno–kulturowego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ................................................................................................ 122 Rysunek 16. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Średnia- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi.............................................................................. 125 Rysunek 17. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Dominanta - zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi.............................................................................. 125 Rysunek 18. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi.............................................................................. 126 Rysunek 19. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Przedział międzykwartylowy- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi. ........................ 126 Rysunek 20. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Średnia- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ........................................................................................................... 129 Rysunek 21. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Dominanta- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ................................................................................................ 129 Rysunek 22. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ................................................................................................ 130 Rysunek 23. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Przedział międzykwartylowyzestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi .......................................................... 130 Rysunek 24. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Średnia- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ........................................................................................................... 133 Rysunek 25. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Dominanta- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ................................................................................................ 133 Rysunek 26. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ................................................................................................ 134 183 Rysunek 27. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Przedział międzykwartylowyzestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi .......................................................... 134 Rysunek 28. Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego. Średnia- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ................................................................................................ 137 Rysunek 29. Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego. Dominanta- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi.............................................................................. 138 Rysunek 30. Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ............................................................................................. 138 Rysunek 31. Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego. Przedział międzykwartylowyzestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi .......................................................... 139 Rysunek 32. Przydatność wsparcia społeczno-kulturowego. Porównanie ocen .................... 145 Rysunek 33. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Porównanie ocen ........... 145 Rysunek 34. Przydatność wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw. Porównanie ocen ........... 146 Rysunek 35. Przydatność wsparcia finansowego. Porównanie ocen ..................................... 146 Rysunek 36. Przydatność wsparcia doradczo – szkoleniowego. Porównanie ocen ............... 147 Rysunek 37. Proponowane kierunki wsparcia przedsiębiorczości kobiet do 30 roku życia. . 159 Rysunek 38. Proponowane formy wsparcia kobiet w wieku 31-40 lat, posiadających dzieci. ................................................................................................................................................ 162 184 Spis załączników Załącznik 1. Ankieta skierowana do kobiet przedsiębiorczych. Załącznik 2. Ankieta skierowana do studentek Zarządzania. Załącznik 3. Kwestionariusz 1 – badanie metodą Delphi. Załącznik 4. Kwestionariusz 2 – badanie metodą Delphi. Załącznik 5. Kwestionariusz 3 – badanie metodą Delphi. 185 Załączniki 186 Metody wsparcia instytucjonalnego są w większości formą o nieokreślonym wpływie na przedsiębiorczość kobiet w Wielkopolsce (por. tabela 94, mapa 3). Taki status przypisać można inkubatorom przedsiębiorczości, centrom transferu technologii, parkom technologicznym i przemysłowym oraz klastrom. Ponadto są to formy, z których kobiety korzystają bardzo rzadko. Urzędy pracy oraz instytucje zajmujące się zorganizowaną opieką nad dziećmi oceniane są jako takie formy wsparcia, które oferują pomoc przydatną. W podobny sposób zostały określone przez badane kobiety instytucje zajmujące się opieką nad starszymi i niepełnosprawnymi członkami rodziny, jednak ta ostatnia forma wsparcia wykorzystywana jest przez właścicielki bardzo rzadko. Wśród finansowych metod wsparcia najwyżej ocenione zostały: dotacje, ulgi podatkowe, zwolnienie podatkowe, umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS, programy bezzwrotne np. Kapitał Ludzki (por. tabela 95, mapa 4.). Są to formy najlepiej oceniane przez kobiety młode (do 39 roku życia), bezdzietne lub posiadające 3 dzieci i więcej, także kobiety w związkach nieformalnych, z wykształceniem zawodowym, mieszkające na wsi, prowadzące przedsiębiorstwo na etapie powstawania. W grupie metod o nieokreślonym wpływie na rozwój przedsiębiorczości znajdują się: poręczenia lub gwarancje, factoring, fundusze pożyczkowo–poręczeniowe, fundusze inwestycyjne, venture capital i/lub aniołowie biznesu. Są to jednocześnie metody, z których korzysta bardzo niewiele właścicielek. Kredyty i pożyczki są formą ocenianą jako niosąca przydatne wsparcie, jednak badane kobiety podchodzą do nich z pewną rezerwą- w związku z żadną zmienną demograficzną metody te nie są oceniane jako bardzo przydatne. Metody wsparcia doradczo–szkoleniowego ogólnie uznawane są przez właścicielki jako przydatne, jednak mało z nich cechuje się w opinii badanych kobiet wysokim poziomem tej właściwości (por. tabela 96, mapa 5). Wyżej cenione są: wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży oraz szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy. Metodą wsparcia o nieokreślonym wpływie na przedsiębiorczość są przede wszystkim: szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej oraz porady prawne z zakresu inwestycji infrastrukturalnych. Są to jednocześnie takie formy, z których korzysta bardzo mało kobiet. Niezbyt rozpoznany jest także wpływ porad prawnych w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii oraz w zakresie pomocy publicznej. W ramach pięciu grup metod wsparcia dokonano oszacowania udziału metod ocenianych przez kobiety-przedsiębiorców najwyżej. Najwięcej form określanych jako „bardzo przydatne” dla rozwoju przedsiębiorczości znajduje się kolejno: w grupie wsparcia finansowego (11 %), wsparcia społeczno-kulturowego (8,33 %), wsparcia informacyjnopromocyjnego (5,3 %), doradczo–szkoleniowego (4,5 %) oraz instytucjonalnego (4 %). Można zatem powiedzieć, że potrzeby finansowe są priorytetem w rozwijaniu przedsiębiorczości kobiet, podobnie jak w przedsiębiorczości mężczyzn (o czym świadczą wyniki badań polskich i światowych). Jednak pracę kobiet na własny rachunek prawdopodobnie wyróżnia potrzeba zaplecza o charakterze społeczno-kulturowym, które pełni ważną rolę w tego typu aktywności. Wsparcie udzielane przez instytucje pozostaje w mentalności kobiet-przedsiębiorców nieokreślone, co do płynących z niego korzyści. Podobnie nierozpoznanych jest wiele form wsparcia finansowego. Sądy o takich parametrach populacji jak średnia arytmetyczna weryfikują testy statystyczne. W badanej grupie istnieją statystycznie istotne różnice pod względem oceny 155 znaczenia podziału obowiązków domowych w zależności od wykształcenia 122. Istnieją także istotne statystycznie różnice pod względem znaczenia sieci kontaktów społecznych. I tak, im wyższe wykształcenie tym większe znaczenie przypisywane jest podziałowi obowiązków (współczynnik korelacji rho = 0,133) oraz doświadczeniu w prowadzeniu firmy (współczynnik korelacji rho = 0,110)123. Im wyższe wykształcenie tym wyższa również ocena znaczenia posiadania sieci kontaktów społecznych (współczynnik korelacji rho = 0,173) kobiety z wyższym wykształceniem wyżej cenią podział obowiązków domowych oraz sieć kontaktów społecznych124. Ocena przydatności podziału obowiązków domowych jest zróżnicowana w zależności od tego, czy badane kobiety pozostają w związku czy nie125. Te, pozostające w związku małżeńskim lub nieformalnym istotnie wyżej oceniają przydatność podziału obowiązków niż samotne (panny, wdowy, rozwiedzione). Bardziej szczegółowa analiza pokazuje, że najwyżej wsparcie w postaci podziału obowiązków domowych oceniają kobiety będące w związku małżeńskim 126. Kobiety w związku nieformalnym oraz panny podobnie (na średnim poziomie) oceniają podział obowiązków domowych. Najniżej zaś osoby rozwiedzione lub w separacji. Można zatem przypuszczać, że to nie fakt pozostawania w związku lecz posiadanie innych obowiązków na przykład związanych z wychowaniem dzieci może się wiązać z różną oceną przydatności podziału obowiązków domowych. Kobiety rozwiedzione oraz wdowy nisko oceniają tego typu wsparcie, ponieważ w bardzo ograniczonym stopniu go doświadczają i w efekcie przejawiają dużą samodzielność. Ocena wsparcia społeczno-kulturowego nie ma rozkładu normalnego, dlatego zastosowano testy nieparametryczne, które wskazują, że istotny statystycznie związek występuje między dzietnością a oceną sieci kontaktów społecznych (p=0,003). Kobiety nieposiadające dzieci wyżej cenią sieć kontaktów społecznych od innych właścicielek127. Wniosek ten potwierdza test Kruskala-Wallisa. Tylko między nieposiadającymi dzieci a resztą jest istotna statystycznie różnica w ocenie wsparcia społecznego w postaci sieci kontaktów 122 Do wnioskowania statystycznego w analizie otrzymanych danych został wykorzystany test Kruskala-Wallisa. Test ten stosuje się do porównania ze sobą dowolnej liczby grup niezależnych. Jest to test nieparametryczny, a zmienna zależna ma charakter porządkowy. Test Kruskala-Wallisa jest rozszerzeniem testu Manna-Whitneya, ponieważ mamy w nim do czynienia z większą niż dwie liczbą porównywanych grup. Gdy występują dwie grupy niezależne używa się testu U Manna-Whitneya. 123 Określenie miary związku pomiędzy zmiennymi zostało dokonane przy pomocy rho Spearmana, który stosowany jest do zmiennych porządkowych, nieposiadających rozkładu normalnego. 124 Na podstawie testu Kruskala-Wallisa. Istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,001, Średnia ranga dla zmiennej wykształcenie wyższe: 192,11, podyplomowe: 201,00, przy zmiennej grupującej: podział obowiązków domowych. Średnia ranga dla zmiennej wykształcenie wyższe: 181,42, dla zmiennej wykształcenie podyplomowe: 195,69, przy zmienne grupującej: sieć kontaktów społecznych. 125 Na podstawie testu Manna-Withneya. Podział obowiązków domowych: Istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,001, Średnia ranga dla zmiennej- osoba w związku (małżeńskim lub nieformalnym): 190,43, a dla zmiennej- osoba samotna (panna, wdowa, rozwiedziona): 148,62. 126 Na podstawie testu Kruskala-Wallisa. Podział obowiązków domowych: Istotność asymptotyczna na poziomie 0,001. Średnia ranga: osoba w związku małżeńskim: 191,23, osoba w związku nieformalnym: 183,83, panna: 183,90, wdowa: 133,80, osoba rozwiedziona/ w separacji:109,89. 127 Na podstawie testu Manna-Whitneya. Sieć kontaktów społecznych: Istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,003. Średnia ranga dla zmiennej- posiadanie dzieci: 163,82, dla zmiennej- brak dzieci: 202,06. 156 społecznych128. Nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic między ilością posiadanych dzieci a oceną jakiejś formy wsparcia społeczno-kulturowego. Nie zachodzi także żadna korelacja między dzietnością a oceną form wsparcia społecznokulturowego. Nie można zatem wyróżnić metod wsparcia społeczno-kulturowego, które są szczególnie ważne dla kobiet w zależności od liczebności ich potomstwa. Istnieje natomiast korelacja między wiekiem a ilością posiadanych dzieci (r= - 0,414)129. Młodsze kobiety z próby nie mają jeszcze dzieci. Można przypuszczać, że to nie brak dzieci powoduje wyższą ocenę kontaktów społecznych, ale raczej młody wiek. Kobiety do 30 roku życia w sposób statystycznie istotny wyżej oceniają rolę podziału obowiązków domowych od starszych przedsiębiorczych kobiet tj. powyżej 30 roku życia130. Reszta różnic w zakresie wsparcia społeczno-kulturowego pomiędzy kobietami przed i po 30 roku życia jest nieistotnych statystycznie. Na tle całej grupy kobiet w innym wieku, kobiety pomiędzy 31 a 40 rokiem życia w sposób statystycznie istotny wyżej oceniają rolę podziału obowiązków domowych131. Można zatem wysunąć ogólny wniosek, że właścicielki od 18 do 40 roku życia preferują partnerski podział zadań i to odróżnia je od kobiet starszych. Właścicielki w wieku 41-50 lat statystycznie istotnie wyżej od przedsiębiorczych kobiet w innym wieku oceniają rolę akceptacji pracy kobiet na własny rachunek132. W grupie kobiety powyżej 50 roku życia istnieje statystycznie istotna różnica, która wskazuje, że niżej od młodszych przedsiębiorczych kobiet oceniają one rolę podziału obowiązków domowych. Kobiety te niżej od innych oceniają rolę społecznej akceptacji pracy na własny rachunek a także rolę sieci kontaktów społecznych.133 Test Kruskala-Wallisa, który bierze pod uwagę wszystkie grupy wiekowe (w przedziałach, co ok. 10 lat) potwierdza, że między badanymi kobietami statystycznie istotna różnica jest tylko w odniesieniu do oceny roli podziału obowiązków domowych. Najwyżej ceniony jest przez właścicielki do 30 roku życia. Uzyskane wnioski zgodne są z korelacją Pearsona, która pokazuje, że im wyższy rok urodzenia (im młodsza przedsiębiorczyni), tym bardziej ceni rolę podziału obowiązków (r=0,18, p<0,01). Ponadto korelacja te prowadzi do wniosku, że im wyższy rok urodzenia (im młodsza przedsiębiorczyni) tym bardziej ceni rolę sieci kontaktów społecznych (r=0,15, p<0,01). 128 Na podstawie testu Manna Withneya. Istotność asymptotyczna na poziomie 0,017, Średnia ranga dla zmiennej- brak dzieci: 200,89, a dla zmiennej- 1 dziecko: 159,06, dla zmiennej- 2 dzieci: 160,49, dla zmiennej 3 dzieci i więcej: 178,15. 129 Na podstawie korelacji Pearsona, Istotność dwustronna na poziomie 0,000. 130 Na podstawie testu Manna-Whitneya. Podział obowiązków domowych: Istotność asymptotyczna dwustronnie na poziomie: 0,21, średnia ranga dla zmiennej- do 30 r.ż.: 217,35, dla zmiennej powyżej 30 r. ż.: 179,92. 131 Na podstawie testu Manna-Whitneya. Istotność asymptotyczna dwustronnie, na poziomie 0,17, średnia ranga dla zmiennej- kobiety w wieku 31-40 r. ż.: 203,67, średnia ranga dla zmiennej- pozostałe kobiety: 176,63. 132 Na podstawie testu Manna-Whitneya. Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek: Istotność asymptotyczna dwustronnie, na poziomie 0,35, Średnia ranga dla zmiennej- kobiety w wieku 41- 50 lat: 194,32, średnia ranga dla zmiennej- pozostałe kobiety: 169,18. 133 Na podstawie testu Manna-Withneya, Zmienna- podział obowiązków, istotność asymptotyczna na poziomie 0,001, średnia ranga dla zmiennej- kobieta do 50 r.ż.:162,39, dla zmiennej kobieta powyżej 50 r. ż. 196,57; Zmienna- społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek, istotność asymptotyczna na poziomie 0,032, średnia ranga dla zmiennej- kobieta do 50 r.ż.:160,75, dla zmiennej kobieta powyżej 50 r. ż. 183,80; Zmiennasieć kontaktów społecznych, Istotność asymptotyczna na poziomie 0,012, średnia ranga dla zmiennej- kobieta do 50 r.ż.:153,64, dla zmiennej kobieta powyżej 50 r. ż.: 180,19. 157 Przeprowadzona na potrzeby niniejszej pracy analiza statystyczna oraz analiza udziału procentowego w tabelach krzyżowych pozwala na zaproponowanie kierunków wspierania przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce w zależności od zmiennych demograficznych. Wśród kobiet do 30 roku życia istnieją statystycznie istotnie różnice w stosunku do reszty kobiet przedsiębiorczych pod względem oceny: podziału obowiązków domowych134, strony MRR135, roli portali społecznościowych136 jako źródła informacji, roli inkubatorów przedsiębiorczości137, centrów transferu technologii138, urzędów pracy i innych instytucji państwowych139, roli instytucji oferujących opiekę nad dziećmi140 oraz starszymi i niepełnosprawnymi członkami rodziny141, funduszy pożyczkowo-poręczeniowych142, inwestycyjnych143, działalności venture capital i aniołów biznesu144, dotacji145, zwolnień podatkowych146, programów bezzwrotnych np. Kapitał Ludzki147, porad prawnych z zakresu 134 Na podstawie testu Manna- Whitneya: Podział obowiązków domowych: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,021, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 roku życia 217, 35, dla zmiennej kobiety powyżej 30 roku życia 179,92. 135 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Strona MRR: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,027, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 roku życia: 167,41; kobiety powyżej 30 roku życia: 134,10. 136 Na podstawie testu Manna-Whitneya, Portale społecznościowe: istotność asymptotyczna (dwustronna) 0,028, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.:197,69, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.: 162,93. 137 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Inkubatory przedsiębiorczości: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,037, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.: 138,90, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.:113,04. 138 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Centra transferu technologii: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,019, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.: 131,42, a dla zmiennej: kobiety po 30 r.ż.:103,02. 139 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Urzędy pracy i in. inst. Państwowe: istotność asymptotyczna (dwustronna): 0,008,średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.: 205,07, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.: 163,26. 140 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie: 0,013, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.: 188,56, a dla zmiennej kobiety powyżej 30 r.ż.: 151,92 141 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Instytucje zajmujące się opieką nad starszymi i niepełnosprawnymi: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie: 0,012, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.: 187,41, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.:150,32. 142 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,026, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.:174,43 a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.:142,57. 143 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Fundusze inwestycyjne: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,002, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.: 193,09, a dla zmiennej kobiety powyżej 30 r.ż.:146,87. 144 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Venture Capital i Aniołowie Biznesu, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie: 0,001, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.: 134,72, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.: 96,98. 145 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Dotacje, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,002, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.:204,82, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.: 159,22. 146 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Zwolnienia podatkowe, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,044, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.:182,43, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.: 153,12. 158 nowych technologii148 oraz wiedzy i umiejętności zdobytych podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży149. Każdą z tych metod wsparcia kobiety młode oceniają wyżej niż właścicielki powyżej 30 roku życia (por. rys. 37). Proponowane formy wsparcia- Kobiety do 30 roku życia: Podział obowiazków domowych Strona MRR jako źródło informacji Portale społecznościowe jako źródło informacji Inkubatory przedsiębiorczości Centra transferu technologii Urzędy pracy i in. instytucje państwowe Instytucje oferujące opiekę nad dziećmi Instytucje oferujace opiekę nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe Fundusze inwestycyjne Venture Capital i Aniołowie Biznesu Dotacje Zwolnienia podatkowe Programy bezzwrotne np. Kapitał Ludzki Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii Wiedza zdobyta podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży Legenda: Kolor: Znaczenie: Wsparcie o nieokreślonym wpływie Wsparcie oceniane jako raczej przydatne Wsparcie oceniane jako bardzo przydatne Rysunek 37. Proponowane kierunki wsparcia przedsiębiorczości kobiet do 30 roku życia. Źródło: badania własne. Analiza danych zamieszczonych na rysunku wskazuje, że w stosunku do pewnych form wsparcia ocena młodych kobiet jest istotnie wyższa od oceny pozostałych właścicielek przedsiębiorstw. W ramach grupy istnieją jeszcze inne, oprócz statystycznych różnice, które zostały wzięte pod uwagę. W ten sposób wyróżnione zostały metody wsparcia bardzo 147 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Programy bezzwrotne, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,044, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.:177,76, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.: 149,11. 148 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Porady prawne w zakresie nowych technologii, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,014, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.:182,77, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.: 146,55. 149 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,040, średnia ranga dla zmiennej: kobiety do 30 r.ż.:184,76, a dla zmiennej: kobiety powyżej 30 r.ż.: 154,33. 159 przydatne- wyróżnione kolorem zielonym, przydatne- jasnym zielonym i nieokreślone- kolor żółty. Podstawą ich oznaczenia była: istotna statystycznie różnica, wyższe średnia ranga oraz średnia arytmetyczna w tabelach krzyżowych. Mimo, że istnieje statystycznie istotna różnica w ocenie centrów transferu technologii i młode kobiety oceniają je wyżej od pozostałych, jest to najniższej oceniana forma wsparcia w grupie proponowanych metod wsparcia i prawdopodobnie nierozpoznana. Aby zachęcić młode kobiety do zakładania i prowadzenia własnej działalności gospodarczej należy przede wszystkim: - prowadzić działania promujące równy podział obowiązków domowych między partnerami/ małżonkami, tak by czuli oni równą odpowiedzialność za wykonanie prac domowych, opiekę nad dziećmi itp., - w akcję promowania i wspierania przedsiębiorczości kobiet zaangażować urzędy pracy i inne instytucje państwowe, - podkreślać znaczenie żłobków i przedszkoli w ułatwianiu aktywności zawodowej kobiet, rozwijać inne formy opieki nad dziećmi, z uwzględnieniem ich kosztów i elastycznych ram czasowych, - ułatwić dostęp i poszerzyć wiedzę na temat dotacji, zwolnień podatkowych i programów bezzwrotnych np. Kapitał Ludzki, - w trakcie edukacji szkolnej położyć nacisk na poszerzanie wiedzy i umiejętności z zakresu własnej branży, tak by absolwentka „miała w ręku konkretny fach”. Ponadto podkreślić należy duży potencjał młodych kobiet- przedsiębiorców, który przejawia się w wyższej ocenie, a przez to prawdopodobnie większej otwartości na nowe technologie, mniej popularne formy wsparcia finansowego oraz internet jako źródło pozyskiwania wiedzy. Podobna analiza przeprowadzona została w odniesieniu do danych kobietprzedsiębiorców w wieku 31- 40 lat, posiadających dzieci. Właścicielki przedsiębiorstw, które charakteryzują się tymi dwiema cechami demograficznymi różnią się istotnie statystycznie od pozostałych kobiet pod względem ocen: podziału obowiązków domowych oceny 150, konkursów151 i kampanii społecznych152 promujących przedsiębiorczość, bilbordów153, 150 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Podział obowiązków domowych: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,004; średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31- 40, posiadające dzieci: 213,68, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 176,76. 151 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Konkursy promujące przedsiębiorczość; istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,004; średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31-30, posiadające dzieci: 170,23, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 137,44. 152 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,000, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31-40 lat posiadające dzieci: 193,51, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze 149,40. 153 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Bilbordy (reklama uliczna): istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,005; średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31- 40 lat, posiadające dzieci: 193,22, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorczej: 158,43. 160 rodziny, przyjaciół i znajomych154 jako źródeł informacji, klastrów155, urzędów pracy156, instytucji, które oferują opiekę nad dziećmi157 oraz niepełnosprawnymi i starszymi członkami rodziny158, poręczeń i gwarancji159, funduszy pożyczkowo-poręczeniowych160, dotacji161, zwolnień podatkowych162, umorzeń lub zaniechań należności niepodatkowych163, programów zwrotnych lub częściowo zwrotnych164 oraz wszystkich wymienionych w ankiecie form wsparcia doradczo-szkoleniowego poza szkoleniami i kursami branżowymi np. z zakresu nowych technologii, czy nowych trendów165. Wszystkie z wymienionych form wsparcia kobiety pomiędzy 31 a 40 rokiem życia, posiadające dzieci oceniają wyżej niż pozostałe 154 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Rodzina, przyjaciele, znajomi: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,043; średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31-40 lat, posiadające dzieci: 186,74, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 161,93. 155 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Klastry: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,006; średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31- 40 lat, posiadające dzieci: 113,30, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 89,28. 156 Na podstawie testu Mana- Whitneya, Urzędy pracy i inne instytucje państwowe: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,003, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31- 40 lat, posiadające dzieci: 197,42, dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 160,51. 157 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,000, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31- 40 lat, posiadające dzieci: 211,58, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 141,15. 158 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,000, średnia ranga dla zmiennej kobiety w wieku 31- 40 lat, posiadające dzieci: 188,73, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 145,84. 159 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Poręczenia lub gwarancje: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,028, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31-40 lat, posiadające dzieci: 178,00, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 151,83. 160 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,002, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31- 40 lat, posiadające dzieci: 173,01, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 138,14. 161 Na podstawie testu Manna- Whitneya. Dotacje: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,000, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31- 40 lat, posiadające dzieci: 196,49, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 158,98. 162 Na podstawie testu Manna- Whitneya. Zwolnienia podatkowe: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,041, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31- 40 lat, posiadające dzieci:178,81, a dla pozostałych kobiet przedsiębiorczych: 1515, 59. 163 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS: istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,026, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31-40 lat posiadające dzieci: 168,28, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 143,38. 164 Na podstawie testu Manna-Whitneya, Programy zwrotne lub częściowo zwrotne np. Jeremie, istotność asymptotyczna (dwustronna) na poziomie 0,20, średnia ranga dla zmiennej: kobiety w wieku 31-40, posiadające dzieci: 134,24, a dla zmiennej: pozostałe kobiety przedsiębiorcze: 110,70. 165 Na podstawie testu Manna- Whitneya, Istotność asymptotyczna (dwustronna) dla kolejnych zmiennych: Porady prawne w zakresie UE: 0,007, porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych: 0,007, porady prawne w zakresie pomocy publicznej: 0,003, Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii: 0,009, porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy: 0,008, porady prawne w zakresie prawa podatkowego: 0,030, szkolenia z zakresu zakładania i prowadzenia firmy: 0,000, szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej: 0,019, szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych: 0,011, wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy: 0,010, wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży: 0,48. 161 właścicielki przedsiębiorstw. Mimo, że istnieje statystycznie istotna różnica w ocenie klastrów i badane kobiety oceniają tę formę wyżej od pozostałych, jest to najniższej oceniany sposób wsparcia w grupie proponowanych metod. Prawdopodobnie kobiety przedsiębiorcze nie znają zbyt dobrze tej formy wsparcia przedsiębiorczości. Legenda: Kolor: Znaczenie: Wsparcie o nieokreślonym wpływie Wsparcie oceniane jako raczej przydatne Wsparcie oceniane jako bardzo przydatne Rysunek 38. Proponowane formy wsparcia kobiet w wieku 31-40 lat, posiadających dzieci. Źródło: badania własne. Przeprowadzona na potrzeby niniejszej pracy analiza statystyczna oraz analiza udziału procentowego w tabelach krzyżowych pozwala na zaproponowanie kierunków wspierania przedsiębiorczości wielkopolskich kobiet w wieku 31- 40 lat, posiadających dzieci (por. rys. 38). Aby ułatwić tym kobietom zakładanie i prowadzenie własnych firm należy -podobnie jak w przypadku kobiet młodszych- podjąć następujące działania: 162 - promować równy podział obowiązków domowych między partnerami/ małżonkami, tak by odciążyć kobiety i w równym stopniu rozłożyć odpowiedzialność za wykonanie prac domowych, opiekę nad dziećmi itp., - w akcję propagowania i wspierania przedsiębiorczości kobiet zaangażować urzędy pracy i inne instytucje państwowe, - podkreślać znaczenie żłobków i przedszkoli w ułatwianiu aktywności zawodowej kobiet, rozwijać inne formy opieki nad dziećmi, z uwzględnieniem ich dostępności, kosztów i elastycznych godzin pracy, - ułatwić dostęp i poszerzyć wiedzę na temat dotacji, zwolnień podatkowych. Ponadto należy skoncentrować się specyficznym wsparciu, którego w szczególności potrzebują kobiety w przedziale wiekowym 31- 40 lat, posiadające dzieci: - ułatwiać dostęp do szkoleń branżowych z zakresu zakładania i prowadzenia własnych firmy, (tak by kobiety mogły korzystać z nich w dogodnej dla siebie formie na przykład e-learningu, nie ponosząc dużych kosztów czasowych i finansowych), - promować i oferować różnorodne wsparcie o charakterze doradztwa i szkoleń. Podobne propozycje wsparcia stworzyć można dla innych grup badanych kobiet. 163 4. Podsumowanie Zagadnienie przedsiębiorczości kobiet jest postrzegane przez specjalistów jako ważne, stąd też istotne jest umiejętne wykorzystanie istniejącego w tym zakresie potencjału. Mocną stroną przeprowadzonych badań jest oparcie ich na opiniach samych właścicielek przedsiębiorstw. Dokonuje się zarówno opisu ich motywacji, określenia barier oraz czynników wsparcia. Jako sensowny miernik statystyczny powodzenia polityki wsparcia przedsiębiorczości postrzegana jest często nie ilość zakładanych przedsiębiorstw, lecz ilość przedsiębiorstw, które odniosły sukces. Inne działania uważane są za zmierzające do marnowania środków publicznych. Przeprowadzone badania uwzględniają czynnik, jakim jest sukces, jednak nie traktują go jako wartości centralnej. Zmierzają natomiast do określenia potrzeb jednostki, uważając je za priorytetowe. Dominującą aktualnie perspektywę wspierania przedsiębiorczości można bowiem uznać za zbyt ogólnikową, nie uwzględniającą właściwości i kontekstu życia poszczególnych grup społecznych. Świadczy o tym chociażby stosunkowo uboga analiza przedsiębiorczości kobiet w Polsce i włączanie właścicielek do ogólnej kategorii przedsiębiorców. Sukces w kontekście przedsiębiorczości kobiet byłby tożsamy z efektywnym zakładaniem i prowadzeniem przedsiębiorstwa, a więc takim działaniem, które nie tylko jest źródłem utrzymania, ale i umożliwia pogodzenie różnych ról życiowych, samorealizację i zaspokojenie innych potrzeb. W rozprawie nie operuje się wyłącznie na poziomie abstrakcji, domysłów i spekulacji, czym charakteryzowałaby się, gdyby jedynym narzędziem badawczym była ocena ekspercka. Ustalenia są sukcesywnie weryfikowane poprzez analizę porównawczą danych pochodzących z kilku źródeł: od przedsiębiorczych kobiet- praktyków, potencjalnych przedsiębiorcówstudentek zarządzania i ekspertów uprawiających dziedzinę nauk ekonomicznych. Doświadczenia oraz oceny właścicielek przedsiębiorstw odnoszone są do wszystkich etapów życia przedsiębiorstwa, umożliwiając tym samym zidentyfikowanie czynników kluczowych dla inicjowania i podtrzymywania procesu jakim jest przedsiębiorczość. Mając na uwadze, że efektywność polityki wsparcia przedsiębiorczości kobiet uzależniona jest od stopnia jej elastyczności i zdolności dostosowania do potrzeb konkretnych osób podstawowym problemem było określenie w jakim zakresie potrzeby i preferencje kobietprzedsiębiorców się pokrywają. Rozważanym zagadnieniem była także dokładność charakteryzowania grup osób lub określania sytuacji o stwierdzonych podobnych preferencjach, tak by ustalenia były wartościowe dla praktyki. Obecnie równość jako cel polityczny definiowana jest jako równość szans a nie mechanicznie jako równa liczba przedstawicieli obu płci. W tym ujęciu motywacja i predyspozycje traktowane są jako czynnik, który decyduje o wyborach zawodowych. Nie dostrzega się natomiast mechanizmów, które stoją u ich podstaw, a zakorzenione są w kulturze i społeczeństwie. Przeprowadzone badania obrazują przekonania na temat trudności w prowadzeniu własnego przedsiębiorstwa przez kobiety i mężczyzn. Zgodnie z nimi zarówno właścicielki firm, jak i studentki kierunku menedżerskiego nie dostrzegają znaczenia szczególnych problemów doświadczanych przez kobiety pracujące na własny rachunek i uważają, że kobietom i mężczyznom tak samo trudno jest prowadzić własne przedsiębiorstwo. Jednocześnie z map hierarchii metod wsparcia wynika, że wsparcie społeczno-kulturowe jest 164 jedną z bardziej przydatnych metod, które wymieniane są zaraz po wsparciu finansowym. Można zatem rozważać brak świadomości dyskryminacji lub istnienie idei silnej kobiety. Właścicielka przedsiębiorstwa, niezależnie od rzeczywiście charakteryzujących ją właściwości będzie postrzegana jako silna, tylko w związku z posiadaniem takiej cechy jak przedsiębiorczość. Celem niniejszej rozprawy było określenie metod wsparcia, które mają największe znaczenie dla rozwoju przedsiębiorczości oraz wskazanie tych, które są najczęściej wykorzystywane przez właścicielki przedsiębiorstw. Badania zmierzały w kierunku stwierdzenia, jak wartościowane są poszczególne metody wsparcia w zależności od cech demograficznych kobiet przedsiębiorczych (jak na przykład dzietność, wiek, miejsce zamieszkania) oraz właściwości samych przedsiębiorstw (takich jak długość istnienia przedsiębiorstwa czy jego wielkość). Postawione cele w znacznym stopniu zostały osiągnięte, a na zadane pytania badawcze udzielono odpowiedzi. Największe znaczenie dla rozwoju przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce mają kolejno: dotacje, ulgi i zwolnienia podatkowe, podział obowiązków domowych, programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki), portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe, rodzina, przyjaciele, znajomi jako źródło informacji, urzędy pracy, umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych (np. ZUS), wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży, szkolenia z zakresu zakładania i prowadzenia firmy, instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi. W przeważającej większości ocena form wsparcia istotnie statystycznie koreluje z ich wykorzystywaniem. Najczęściej wykorzystywane formy wsparcia to: informacje czerpane od rodziny, przyjaciół, znajomych, pomoc ze strony urzędów pracy, podział obowiązków domowych, dotacje, udział w targach i wystawach. Niewykorzystywane obszary wsparcia to przede wszystkim pomoc ze strony instytucji/inicjatyw, oraz -na kolejnej pozycji- wsparcie finansowe oraz doradczoszkoleniowe. Różne cechy demograficzne kobiet przedsiębiorczych wiążą się z różnym znaczeniem przypisywanym poszczególnym metodom wsparcia: - właścicielki przedsiębiorstw w wieku do 39 lat najwyżej oceniają przydatność pomocy finansowej takiej, jak dotacje, ulgi, zwolnienia podatkowe, podobnie kobiety, których firmy znajdują się na etapie powstawania, - właścicielki przedsiębiorstw, istniejących poniżej roku wysoko cenią pomoc płynącą z urzędów pracy oraz informacje na temat prowadzenia firmy, które pozyskiwane są od znajomych, przyjaciół, rodziny, - kobiety do 39 roku życia najbardziej zaangażowane są w funkcje rodzicielskie, stąd też najwyżej oceniają wsparcie, które płynie ze strony instytucji zajmujących się opieką nad dziećmi, duże znaczenie przypisują one także urzędom pracy, - kobiety zamieszkujące na wsi oczekują wsparcia finansowego oraz instytucjonalnego, obok przedszkoli i urzędów pracy widzą przydatność podziału obowiązków domowych w rozpoczynaniu i wykonywaniu pracy na własny rachunek, - właścicielki mikro i małych przedsiębiorstw różnią się niekiedy miedzy sobą w ocenie form wsparcia przedsiębiorczości, kobiety prowadzące przedsiębiorstwo małe zwykle wyżej cenią podział obowiązków domowych oraz pomoc rodziny w prowadzeniu 165 firmy, w małych przedsiębiorstwach wyżej niż w mikro oceniane są także porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy. Wyniki przeprowadzonych badań ujawniają istnienie luk jakie występują pomiędzy oceną wsparcia dokonywaną przez ekspertów, studentki oraz kobiety-przedsiębiorców. Opinie właścicielek firm pozwalają stwierdzić, że funkcjonujące formy wsparcia nie są tak przydatne, jakby to mogło się wydawać z perspektywy nauki, czy potencjalnych przedsiębiorców. Uzyskane wyniki wskazują też na duży obszar metod wsparcia, których wpływ na rozwój przedsiębiorczości trudno określić. Można wnioskować o istnieniu zakresu wsparcia niewykorzystywanego przez kobiety lub takiego, którego właścicielki przedsiębiorstw nie znają i nie mają świadomości jego funkcjonowania. Brak wiedzy lub subiektywnie rozumiany brak potrzeby może leżeć także u podstaw niekorzystania z pomocy instytucji otoczenia biznesu. Kierunki wsparcia przedsiębiorczości kobiet wyznaczone przez ekspertów koncentrują się głównie na doradztwie i szkoleniach oraz pomocy finansowej. Postulują także wsparcie kobiet poprzez umożliwienie im elastycznych godzin pracy oraz przejęcie części obowiązków przez partnera lub członka rodziny. To, czy godziny pracy w przypadku prowadzenia własnej działalności gospodarczej będą elastyczne, zależy od kilku czynników: przede wszystkim od samych właścicielek firm, charakteru wykonywanej pracy oraz umiejętności delegowania obowiązków na innych członków rodziny. Niewątpliwie jednak są czynnikiem ważnym z perspektywy jednoczesnego pełnienia roli zawodowej i rodzicielskiej. Oceny ekspertów są częściowo zgodne z potrzebami deklarowanymi przez same przedsiębiorcze kobiety. Właścicielki firm wymieniają jako priorytetowe: wsparcie finansowe, elastyczne godziny pracy oraz kompleksową obsługę ekonomiczno-prawną, która odciąży je od biurokracji. Mimo, że wśród najważniejszych potrzeb związanych z prowadzeniem własnej firmy kobiety przedsiębiorcze nie wymieniają instytucji oferujących opiekę nad dziećmi, z innych badań wynika, że jest to forma wsparcia oferująca pomoc bardzo przydatną. Znaczenie poszczególnych form pomocy różni się w zależności od właściwości demograficznych, którymi cechują się właścicielki. Dlatego nieco innego wsparcia oczekiwać będą kobiety młodsze, innego starsze, posiadające dzieci, bezdzietne, zamieszkujące w mieście lub na wsi. Inna pomoc będzie też dla nich dostępna. Na podstawie uzyskanych wyników można przypuszczać, że wielkopolskie właścicielki przedsiębiorstw cechują się dużym poziomem samodzielności czy indywidualizmu, co oznacza, że w stosunkowo niewielkim stopniu chcą wykorzystywać pomoc, która mogłaby ułatwić im prowadzenie własnej działalności. Stwierdzenie takie prawidłowości wymaga jednak weryfikacji. Równie prawdopodobnym ograniczeniem może być brak wiedzy lub ograniczone możliwości czasowe właścicielek. Z udziałem władz regionu takie bariery możliwe są to pokonania. Czynnikiem, który wydaje się być najtrudniejszym do zmiany są jednak przekonania zakorzenione w mentalności społecznej lub ograniczenia charakterologiczne samych kobiet. Podstawowy kierunek kontynuacji działań badawczych stanowiłoby wdrożenie do praktyki osiągniętych rezultatów, z zaangażowaniem władz regionu. Byłoby to możliwe poprzez stworzenie interaktywnego portalu internetowego wspierającego przedsiębiorców (początkujących i rozwijających przedsiębiorstwo) i działających na terenie Wielkopolski. Interaktywny portal pozwoliłby na dobranie metod 166 wsparcia w zależności od indywidualnych właściwości przedsiębiorcy, głównie demograficznych. Tworzyłby propozycje konkretnych działań na zasadzie „krok po kroku” dla kobiet pragnących rozpocząć działalność gospodarczą. Wskazywałby konkretne rozwiązania wraz z adresami instytucji oferujących dany rodzaj wsparcia. Umożliwiłby także wymianę informacji pomiędzy przedsiębiorcami i tworzenie powiązań sieciowych. Stanowiłby bazę danych, która pozwala na szybkie znalezienie potrzebnych działań o charakterze wsparcia. Uszczegółowieniem i dopełnieniem prowadzonych badań będzie także określenie psychicznych czynników, wpływających na przedsiębiorczość i sprawdzenie ich oddziaływania na podejmowanie decyzji związanych z rozpoczęciem i efektywnym prowadzeniem przedsiębiorstwa. Wyznaczniki psychiczne zostaną zestawione z tym, których pomiaru dokonywano dotychczas. Umożliwi to określenie ich roli w procesie wspierania przedsiębiorczości kobiet. Wyzwaniem badawczym jest również prognozowanie przebiegu zjawisk związanych z przedsiębiorczością kobiet, zwłaszcza tych które rozgrywających się na pograniczu procesów gospodarczych i społecznych. 167 Streszczenie Głównym celem rozprawy było określenie znaczenia oraz stopnia wykorzystania poszczególnych metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Istotą pracy było wypracowanie modeli strukturalnych dostępnych form wsparcia a także budowa w oparciu o uzyskane dane map hierarchii metod wspierania. Tym samym zmierzano do zidentyfikowania luk w istniejącym wsparciu oraz wyłonienie pomocy o największym znaczeniu dla przedsiębiorczych kobiet. W badaniach wzięły udział trzy grupy respondentów: właścicielki przedsiębiorstw, kobiety- potencjalni przedsiębiorcy oraz eksperci przedmiotowej dziedziny. Grupy badanych zostały stworzone kolejno w oparciu o zasadę doboru kwotowego oraz losowania próby. Badania prowadzone były między innymi z wykorzystaniem metody Delphi. Wnioski bazują na analizie statystycznej, a do ich wyłonienia posłużono się testem Manna- Whitneya, testem Kruskala- Wallisa, współczynnikiem korelacji r- Pearsona i rho Spearmana. Z przeprowadzonych badań wynika, że istnieją obszary wsparcia w małym stopniu wykorzystywane przez kobiety prowadzące własne przedsiębiorstwa. Są to: wsparcie instytucjonalne, finansowe oraz doradczo szkoleniowe. Najwyżej oceniana przez właścicielki jest przydatność wsparcia finansowego oraz społeczno-kulturowego. Kierunki pomocy wyznaczone przez ekspertów obejmują natomiast obszar finansowania oraz doradztwa i szkoleń. Przeprowadzone badania ujawniają istniejącą rozbieżność pomiędzy oceną wsparcia dokonywaną przez ekspertów, studentki- potencjalnych przedsiębiorców oraz kobietyprzedsiębiorców. Oceny właścicielek przedsiębiorstw pokazują, że dostępne form wsparcia nie są aż tak przydatne jak to się może wydawać z perspektywy naukowców lub kobietpotencjalnych przedsiębiorców. Istnieją także formy wsparcia, które nie są wykorzystywane przez przedsiębiorcze kobiety. Ponadto znaczenie rożnych form wsparcia zależy od właściwości demograficznych kobiet. Uzyskana na podstawie przeprowadzonych badań wiedza pozwoli –z zaangażowaniem władz regionu- na ograniczenie barier, których doświadczają kobiety, zakładające i prowadzące własne przedsiębiorstwa w sektorze MSP. Summary Methods of supporting women's entrepreneurship in Greater Poland The main objective of doctoral dissertation was to determine the significance and extent of use of particular methods of supporting women's entrepreneurship in Greater Poland. The essence of the doctorate was to develop structural models of available forms of support and to create maps of hierarchy of methods on basis of data obtained from the research. Five groups of such support have been identified: socio-cultural, promotional and informational, financial, institutional, consulting and training. This led to identifying gaps in existing support and to finding the most significant support for entrepreneurial women. Three groups of respondents took part in the research: women-owners, women-potential entrepreneurs, experts in their field. The study groups were created on the basis of quota sampling and random selection. 168 Among the various methods, Delphi method was used in the studies. Conclusions are based on statistical analysis, and has been derived using the Mann-Whitney test, Kruskal-Wallis test, correlation coefficient r-Pearson and Spearman's rho. Research shows that there are areas of support that women running their own businesses are using in a small extent. These are: the support of institutions, financial, advisory and training services. Women-owners highly evaluate the usefulness of the financial and socio-cultural support. Directions support designated by experts emphasize the area financing and advisory services and training. The study revealed a discrepancy between the assessment carried out by experts, students and women entrepreneurs. Owners of enterprises’ opinions show that the available forms of support are not as useful as it might seem from the perspective of researchers and potential owners. There are also forms of support that are not used by the female owners. Determining the causes of this phenomenon requires further research. The importance of various forms of support depends on the demographic characteristics of women. The knowledge obtained on the basis of the research will help - with the involvement of regional authorities - to overcome the barriers experienced by women, while establishing and running their own companies in the SME sector. 169 Literatura Aronson E., Wilson T., Alert A. [1997], Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań, Wydawnictwo Naukowe PWN Athayde R. [2009], Measuring Enterprise Potential in Young People, w: Enterpreneurship. Theory and Practice, marzec, s. 1042-2587. Auleytner J. (red.) [2007], Wieloaspektowa diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy. SPO RZL 1.6.b. Raport końcowy, Warszawa. Badiner E. [1998], Historia miłości macierzyńskiej, Warszawa, Oficyna Wydawnicza Volumen. Bartkiewicz P., [2010], Identyfikacja sytuacji gospodarczej Wielkopolski, w: M. K. Wyrwicka (red.) Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, s. 11- 28. Balcerzak-Paradowska B., Bednarski M., Głogosz D., Kusztelak P., Ruzik-Sierdzińska A., Mirosław J., [2011], Przedsiębiorczość kobiet w Polsce, PARP. Bator J. [1999], Wizerunek kobiety w polskiej debacie politycznej. Perspektywa feministyczna, Warszawa, Instytut Spraw Publicznych. Bąkowski A., Mażewska M., [2012] Ośrodki Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce. Raport PARP 2012, Warszawa, PARP. Bernat T., Korpysa J., Kunasz M. [2008], Przedsiębiorczość studentów w Polsce i wybranych krajach Europy środkowo- wschodniej. Szczecin, Wydawnictwo PRINT GROUP Daniel Krzanowski. Bielawska A., Łuczka T. [2010], (red.), Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro i małych przedsiębiorst – Mikrofirma 2010, Zeszyty Naukowe nr 588, Ekonomiczne Problemy Usług nr 51, Szczecin, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Bosma N., Wennekers S. i Amoros J.E. [2012], Global Entrepreneurship Monitor. 2011 Extended Report: Entrepreneurs and Entrepreneurial Employees Across the Globe, London, Global Entrepreneurship Research Association. Brannon L. [2002], Psychologia rodzaju: [kobiety i mężczyźni podobni czy różni], Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Brush C. G., Carter N. M., Gatewood E. J., Greene P. G., Hart M. M., [2006], Growthoriented Women Entrepreneurs and Their Businesses: A Global Research Perspective, Massachusetts, Edward Elgar Publishing. Brzeziński J. [1996], Metodologia badań psychologicznych, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. Budrowska B. [2003a], Kobiecy sposób zarządzania i sprawowania władzy, w: A. Titkow (red.), Szklany sufit. Bariery i ograniczenia karier kobiet, Warszawa, Instytut Spraw Publicznych. Budrowska B. [2003b], Szef czy szefowa, w: Titkow A. (red.), Szklany sufit. Bariery i ograniczenia karier kobiet, Warszawa, Instytut Spraw Publicznych. Brzozowski M, Kopczyński T.,[2009], Metody zarządzania, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań. Brzeziński Jerzy [2007], Metodologia badań psychologicznych, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. 170 Brzeziński M. [2007](red.), Wprowadzenie do nauki o przedsiębiorstwie, Warszawa, Wydawnictwo Difin. Cewińska J. [2001], Kobiety w zarządzaniu, Łódź, Przedsiębiorstwo Specjalistyczne ABSOLWENT. Cialdini R. B. [2004], Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Cieślik J. [2010], Przedsiębiorczość dla ambitnych. Jak uruchomić własny biznes?, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne. Ciesielka M. [2006], Antropologia przedsiębiorczości. Nowe nurty w badaniach jakościowych, w: „Studia i materiały”, Warszawa, Wydawnictwo Wydziału Uniwersytety Warszawskiego, nr 1, s. 18-28. Czemiel-Grzybowska W. [2012], Rozwój przedsiębiorczości młodych, w: Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa, nr 2 (745) luty, s. 38-46. Cisek S. [2009], Metoda delficka w badaniach nauki o informacji i bibliotekoznawstwa w XXI wieku, w: Zagadnienia Informacji Naukowej, nr 1 (93), s. 25-32. Czarecki J. [2007], Factoring jako instrument finansowania działalności MSP, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. Dakowicz A. [2000], Płeć psychiczna w poziom samoaktualizacji, Białystok, Wydawnictwo TRANS HUMANA. DeMartino R., Barbato R., Jacques P. H. [2006], Exploring the Career/Achievement and Personal Life Orientation Differences between Entrepreneurs and Noneentrepreneurs: The Impact of Sex and Dependents, w: Jurnal of Small Business Management 44 (3), s. 350-368. Dijkstra A. G. Plantega J. (red.) [2003], Ekonomia i płeć. Pozycja zawodowa kobiet w Unii Europejskiej, Gdańsk, GWP. Dominiak P. [2005], Sektor MSP we współczesnej gospodarce, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. Drucker P. F., [1992], Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, s. 30. Gatewood E. J., Shaver K. G., Powers J. B. Gartner W. B. [2002], Entrepreneurial Expectancy, Task Effort, and Performance, w: Entrepreneurship Theory and Practice, Zima, s. 187-206. Gundry L., Ben-Yoseph M., Posig M., [2002], Contemporary perspectives on women’s entrepreneurship: a review and strategic recommendations, Journal of Enterprising Culture, tom. 10 nr 1, s. 67 - 86. Głuchowski J. (red.) [2001], Leksykon finansów, PWE, Warszawa. Gnela B. [2011], Prawo handlowe dla ekonomistów, Warszawa, Oficyna Wolters Kluwer. Golińska P., Pacholski L., Wyrwicka M. K. Fertsch M., [2010], Analiza relacji sieciowych w gospodarce opartej na wiedzy, w: M. K. Wyrwicka (red.) Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, s. 105- 131. Hall C. S., Linsey G. [2001], Teorie osobowości, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. Haski K., [2014], Podatek dochodowy od osób fizycznych. Poradnik praktyczny z wykazem przepisów prawnych i terminarzem. Warszawa, Wydawnictwo Sigma. 171 Ibarra H., Ely R., Kolb D. [2014], Niewidzialne bariery w drodze na szczyt, w: Harvard Business Review Polska, luty,s. 41-49. Jodkowska L.[2013], Formy dyskryminacji kobiet na rynku pracy w Niemczech, w: Ekonomista, nr 6, Warszawa, Wydawnictwo Key Text, s. 813-830. Kałkowska J. Pawłowski E., Trzcielińska J. Trzcieliński S. Włodarkiewicz-Klimek H. [2010], Zarządzanie strategiczne. Metody analizy strategicznej z przykładami. Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Kaplan R. S., Norton D. P.[2011], Mapy strategii w biznesie. Jak przełożyć wartości na mierzalne wyniki, Gdańsk, GWP. Kotarbiński T., [1965], Traktat o dobrej robocie, Wrocław – Warszawa – Kraków, Ossolineum. Koźmiński A. K., Jemielniak D. [2008], Zarządzanie od podstaw, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne. Kwiatkowski S., [2000] Przedsiębiorczość intelektualna, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. Klimek J. [2012], Z rodziną łatwiej- czy aby na pewno? Plusy i minusy rodzinnego biznesu, w: Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa, nr 2 (745) luty, s. 55-62. Kożuch B. (red) [2001], Pojęcie i istota przedsiębiorczości, w: Przedsiębiorczość kobiet- wyzwanie XXI wieku, Białystok, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku. Kuc R., Moczydłowska J., [2008], Zachowania organizacyjne. Podręcznik akademicki, Warszawa, Wydawnictwo DIFIN. Kurowska A., Dwórznik I., Franczak P. [2011], Ekspertyza pt.: Prawo sprzyjające przedsiębiorczości kobiet w Polsce. Rekomendacje zmian, PARP. Lisowska E. [2001], Bariery przedsiębiorczości kobiet, w: B. Kożuch (red.) Przedsiębiorczość kobiet- wyzwanie XXI wieku, Białystok, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku. Lisowska E., Kasprzak R., [2008], Zarządzanie mikroprzedsiębiorstwem. Podręcznik przedsiębiorczej kobiety, Warszawa, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa. Ładzińska- Depko M., Sołtysiak E., Wawrzyniak Z., [2010], Bariery i zagrożenia funkcjonowania MSP w sieciach gospodarczych, w: M. K. Wyrwicka M. K. (red.) Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, s.147- 161. Łuczka T. [2001], Kapitał obcy w małym i średnim przedsiębiorstwie. Wybrane aspekty mikro- i makroekonomiczne, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. Łuczka T. [2011], Opinia o przewidywanym rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Wielkopolsce, rozdz. 4.3, s 59-60, w: M. K. Wyrwicka, Foresight. Sieci gospodarcze wielkopolski- scenariusze transformacji wiedzy wspierającej innowacyjną gospodarkę. Raport końcowy, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Łuczka T. [2013], Makro i mikroekonomiczne determinanty struktury kapitału w małych i średnich przedsiębiorstwach, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Łuczka T., Pawłowski E., [2010](red.), Selected problems of SMEs’ development in the conditions of internationalization and globalization, Poznan, Publishing House of Poznan University of Technology,. 172 Łuczka T. [2007] (red.), Małe i średnie przedsiębiorstwa. Szkice o współczesnej przedsiębiorczości, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Łuczka T. [1997], Kapitał jako przedmiot gospodarki finansowej małego i średniego przedsiębiorstwa prywatnego. Wprowadzenie do finansów przedsiębiorstwa, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, s. 191. Łuczka T. [2011], Przedsiębiorczość i postawy przedsiębiorcze studentów – wybrane aspekty, w: Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro małych i średnich przedsiębiorstw, Szczecin, Zeszyt Naukowy Uniwersytetu Szczecińskiego nr 638, s. 150-158. Łuczka T., Przybysz J. [2010], Postawy studentów wobec przedsiębiorczości, w: Rozwój przedsiębiorczości w gospodarce rynkowej, J. Grzywacz, S. Kowalski (red.), Płock, Instytut Nauk Ekonomicznych PWSZ w Płocku, s. 43-55. Łuczka T., Lachiewicz S., Stawasz E. [2010], Rozwój badań w zakresie zarządzania małymi i średnimi przedsiębiorstwami w polskich ośrodkach akademickich, w: Osiągnięcia i pespektywy nauk o zarządzaniu, B. Nogalski (red.), Wolters Kluwer business, Warszawa, s. 444-467. Łuczka T., Przepióra P. [2010], Wielkopolska w kontekście innych regionów Polski i Unii Europejskiej, w: Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, M. K. Wyrwicka (red.), Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, s. 29-46. Łuczka T. [2005], Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, w: Małe i średnie przedsiębiorstwa. Szkice o współczesnej przedsiębiorczości, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, s. 27-46. Łuczka T.,[1995], Pojęcie klasy średniej a kategoria małego i średniego przedsiębiorstwa prywatnego, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, z. 3, s. 109-122 Łuczka T. [2006], Advantages and Disadvantages for Polish Small and Medium-Sized Enterprises on the European Union Market, Foundations of Control and Management Sciences, Part One No. 6, s. 39-49, Part Two, No.07/2007, s. 37-50 Leary M. R. [1999], Wywierania wrażenia na innych: o sztuce autoprezentacji, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Mandal E. [2004], Pojmowanie fenomenu płciowości w psychologii, w: A. Kuczyńska, E. K. Dzikowska (red.), Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II, Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Meller R. B., Coulton G., Chich A., Bifilco A., Meller N., Fisher A. [2011], Przedsiębiorczość, Warszawa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Merton R. K. [1948], The Self-Fulfilling Prophecy, w: The Antioch Review, vol. 8, No. 2, Summer 1948, s. 193-210. Morris M. H., Miyasaki N. N. Watters C. E., Coombes S. M. [2006], The Dilemma of Growth: Understanding Venture Size Choices of Women Entrepreneurs, w: Jurnal of Small Business Management 44 (2), s. 221-244. Miluska J. ( red. ), Boski P.( red. ) [1999], Męskość-kobiecość w perspektywie indywidualnej i kulturowej, Warszawa, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN Miluska J. [1996], Tożsamość kobiety i mężczyzny w cyklu życia, Poznań, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adami Mickiewicza. 173 Moczydłowska J., [2007], Zarządzanie kompetencjami zawodowymi a motywowanie pracowników, Warszawa, Wydawnictwo Difin. Morawski L., Pilipczuk O. [2013], Macierzyństwo a stawki płac kobiet w Polsce, w: Ekonomista, nr 6, Warszawa, Wydawnictwo Key Text. Piecuch T. [2010], Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne. Warszawa, Wydawnictwo C. H. Beck. Poznańska K. [2007], Przetrwanie małych i średnich przedsiębiorstw- koncepcje i ich weryfikacja empiryczna w gospodarce polskiej, w: T. Łuczka (red.), Małe i średnie przedsiębiorstwa. Szkice o współczesnej przedsiębiorczości, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Przybysz J. [2013], Zarządzanie kapitałem społecznym przedsiębiorstw. Uwarunkowania i perspektywy konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw w Wielkopolsce, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Radziszewska J. [2007], Matka Polka- ideał wiecznie żywy?, w: Płonka-Syroka B. (red.) Oczekiwania kobiet i wobec kobiet, Warszawa, Wydawnictwo DiG. Ragin-Skorecka K., Grzelczak A., [2011], Roli instytucji otoczenia biznesu w Wielkopolsce w kontekście przepływu wiedzy, w: M. K. Wyrwicka (red.), Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną Wielkopolskę, tom I., Badania uzupełniające, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Rollnik-Sadowska E. [2010], Przedsiębiorczość kobiet w Polsce, Warszawa, Wydawnictwo Difin. Sarri K., Trihopoulou A., [2005], Female entrepreneurs' personal characteristics and motivation: a review of the Greek situation, w: Women In Management Review, Vol. 20 Iss: 1, s. 24 – 36. Shelton L.M. [2006], Female Entrepreneurs, Work-Family Conflict and Venture Performance: New Insights into the Work-Family Interface, w: Jurnal of Small Business Management 44(2), s. 285-297. Siemieniak P. [2008], Dylematy autoprezentacyjne kobiet w zarządzaniu, w: Kot R. (red.) Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej. Humanistyka i Nauki Społeczne 57. Siemieniak P. [2010], Postawy studentów wobec przedsiębiorczości, w: A. Bielawska. T. Łuczka, Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro i małych przedsiębiorstw. Mikrofirma 2010. Uniwersytet Szczeciński. Zeszyty Naukowe nr 588. Ekonomiczne problemy usług nr 51. Siemieniak P. [2011a], Self-Prezentation Dilemmas of Women on Managerial Positions in the Context of Gender Stereotypes, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Siemieniak P. [2011b], Social competencies of entrepreneurial managers, w: A. Branowska, P. Siemieniak, M. Spychała, Workers’ Occupational Competencies in a Modern Enterprise, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej Siemieniak P. [2012], Kompetencje społeczne kobiet kierowników w sektorze komunalnym, w: Branowska A., Siemieniak P., Spychała M., Zarządzanie kompetencjami w tradycyjnych i nowoczesnych organizacjach, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, s. 56- 99. Siuda W. [2011], Zarys prawa gospodarczego dla ekonomistów, Poznań, Wydawnictwo Naukowe CONTACT. 174 Siuda W. [2009], Elementy prawa dla ekonomistów, Poznań, Wydawnictwo Naukowe CONTACT. Slany K. [2002], Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Kraków, Zakład Wydawniczy NOMOS. Sajkiewicz A. [2008], Kompetencje menedżerów w organizacji uczącej się, Warszawa, Wydawnictwo Difin. Serwan B. [2006], Pojęcie przedsiębiorczości i jej uwarunkowania, w: K. Jaremczuk (red.), Uwarunkowania przedsiębiorczości- aspekty ekonomiczne i antropologicznospołeczne, Tarnobrzeg, Wydawnictwa PWSZ. Stojanowska E. [1998], Opisywanie siebie w warunkach autoprezentacji oraz prywatnie. Style autoprezentacji, Warszawa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej. Strykowska M. [1992a], Psychologiczne mechanizmy zawodowego funkcjonowania kobiet, Poznań, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Strykowska M. [1992b], Regulacyjne funkcja tożsamości zawodowej kobiet a ich praca zawodowa, w: Kolokwia Psychologiczne nr 1: Stereotypy i uprzedzenia, Warszawa, Instytut Psychologii PAN, s. 121-136 Szarzyńska – Lichtoń M. [2004], Stereotypy płci i ich realizowanie w rolach życiowych w kontekście historycznym i kulturowym- szkic, w: Kuczyńska A., Dzikowska E. K. (red.) (2004), Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II, Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Szmajke A. [1996], Samoutrudnianie jako sposób autoprezentacji: czy rzucanie kłód pod własne nogi jest skuteczną metodą wywierania korzystnego wrażenia na innych?, Warszawa, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Szreder M. [2010], Metody i techniki sondażowych badań opinii, Warszawa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Terelak J. F. [2005], Psychologia organizacji i zarządzania, Warszawa, Wydawnictwo Difin. Terelak J. F., [1999], Psychologia menedżera, Warszawa, Wydawnictwo Difin. Wasilczuk J., Daszkiewicz N. [2005], Polscy właściciele/menedżerowie wobec jednolitego rynku europejskiego, w: Dominiak P., Wasilczuk J., Daszkiewicz N., (red.), Małe i średnie przedsiębiorstwa w obliczy internacjonalizacji i integracji gospodarek europejskich. Przykłady Włoch, Francji, Polski i Czech, Gdańsk, Scientific Publishing Group. Wasilczuk J. [2005], Wzrost małych i średnich przedsiębiorstw: aspekty teoretyczne i badania empiryczne, Gdańsk, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej Wasilczuk J. [2005]: Uwarunkowania prowadzenia firm przez kobiety: elementy teorii i praktyki, w: A. Bielawska (red.), Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro i małych przedsiębiorstw, Szczecin, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Wasilczuk J., Zięba K. [2008] (red.), SMEs in modern economics: selected issues. My Book Publishing, Gdańsk Wasilczuk J. [2008], Human capital an analysis for firms from Wielkopolska and Pomorze, w: M. Rekowski, Entrepreneurial tissue and regional economy: case studies od selected Polish and Spanish regions, Poznań, The Poznan University of Economics Publishing House. 175 Wasilczuk J. [2011], Przedsiębiorczość kobiet, w: Szklany Sufit i ruchome schody- kobiety na rynku pracy. M. Gawrycka, J. Wasilczuk, P. Zwiech, Warszawa, Wydawnictwo CeDeWu.pl, s. 101- 130. Wasilczuk J. [2012], Przedsiębiorczość jako podstawa kreowania i działania małej firmy, w: Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, J. Buko (red.), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 695, Ekonomiczne Problemy Usług nr 80, Szczecin. Waszyńska K., Rękoś M. [2004], Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące, w: A. Kuczyńska, E. K. Dzikowska (red.), Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II, Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Wawak S.[2006], Zarządzania jakością. Teoria i praktyka, Helion, Gliwice. Węcławska D., Zadura-Lichota P. [2010], Wpływ edukacji na postawy przedsiębiorcze i przygotowanie młodych Polaków do działalności gospodarczej, w: Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2009, PARP, Warszawa. Wyrwicka M. K. [2003], Endogenne przesłanki organizacyjne rozwoju przedsiębiorstwa, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Wyrwicka M. K., Badzińska E., Borowiec A., Przepióra P., [2011], Rekomendacje dla Wielkopolski, w: M. K. Wyrwicka, Foresight. Sieci gospodarcze wielkopolskiscenariusze transformacji wiedzy wspierającej innowacyjną gospodarkę. Raport końcowy, Poznań, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, rodz. 6, s. 85- 106. Więcko M. [2001] Kobiety na rynku pracy, w: B. Kożuch (red.), Przedsiębiorczość kobietwyzwanie XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok Wipperman C. [2010], Frauen in Führungspositionen - Barrieren und Brücken, Heidelberg, Sinus Sociovision. Wojciszke B. (red.) [2002], Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Vinnicombe S., Colwill N. L. [1999], Kobieta w zarządzaniu, Wrocław, Wydawnictwo ASTRUM. Zabierowski P., Węcławska D., Tarnawa A., Zadura-Lichota P., Bratnicki M. [2012], Raport z badania Global Entrepreneurship Monitor- Polska 2011, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji- PIB. Zięba K., Wasilczuk J. [2008], Female entrepreneurship in transitional economies: the case of Poland, Journal of small Business and Entrepreneurship, Vol. 21 , iss. 2. Zięba K. [2010], Płeć właściciela/menedżera jako czynnik kształtujący rozwój małej firmyaspekty teoretyczne i wyniki badań empirycznych, w: A. Bielawska. A. Szopa (red.), Strategie zarządzania mikro i małymi przedsiębiorstwami. Mikrofirma 2010. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Zeszyty Naukowe nr 585. Ekonomiczne problemy usług nr 50, Szczecin. Zięba K. [2009] Osoba właściciela-menedżera i jego rola w intencyjnym modelu wzrostu firmy, w: A. Bielawska (red.), Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro i małych przedsiębiorstw. Mikrofirma 2009, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 176 Strony internetowe: Bieniok H. , Kształtowanie postaw przedsiębiorczych młodzieży w rodzinie, szkole i uczelni, www.fundacja.edu.pl/przedsiębiorczość/_referat/sesja_IIIa/23.pdf (dostęp w dniu 18 czerwca 2010 r.) Brussa A., Tarnawa A., Raport o stanie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, PARP, 2010, ze: strony: parp.gov.pl. dostęp z 1.04 2014 r. Budrowska B., Ścieżki karier kobiet i mężczyzn, ze strony www.genderindex.pl (dostęp w dniu 26.01.2009 r.) Dobrowolski P. (red.), Jak wspierać rozwój przedsiębiorczości? Badanie mechanizmów wsparcia rozwoju przedsiębiorczości w Polsce oraz rekomendacje ich zmian, Fundacja Initium, Warszawa 2011, ze strony: http://www.fundacjainitium.pl/uploads/file/Badanie_mechanizmow_wsparcia_rozwoj u_przedsiebiorczosci_w_Polsce_final.pdf, dostęp z dnia 30.09.2013 r. Działania rządu na rzecz przedsiębiorczości. MSP przede wszystkim. Projekt z dnia 23 sierpnia 2007., na podstawie strony: www.piit.org.pl, dostęp z dnia 12.02.2013 r. Gąsiorowska B., Rejer A., Brodowski G., Mazurczyk L., Aleksandrowicz P., Przedsiębiorcy w Wielkopolsce. Raport na temat wkładu przedsiębiorców w rozwój województwa wielkopolskiego. Prezentacje laureatów konkursu „Biznes. Dobry wybór”, www.przedsiebiorcytworza.pl/assets/more/files/wielkopolskie-strona.pdf ,(dostęp w dniu 01.12.2012 r.) Górak K., Co to są parki technologiczne? , s. 4, ze strony: archiwum.parp.gov.pl. Infor.pl. Prawo, ze: strony: www.infor.pl/prawo/umowy/finanse/92487,Kredyt-i-pożyczka-tonie-to-samo.html, (dostęp w dniu 5.03.2014 r.) Inicjatywy wspólnoty (Jaspers, Jessica, Jeremie), na stronie: www.funduszeeuropejskie.gov.pl, dostęp z dnia 8.03.2014 r. Kasprzak T., Macierzyństwoluksus czy konieczność, za strony: www.psychologia.edu.pl/komponent/kontent/artlicle/143-artykuły/1625macierzyństwo-luksus-i- konieczność.html, (dostęp w dniu 4.03.2014 r.) Kobiety i mężczyźni na rynku pracy 2012, GUS, Warszawa, 2012 r., ze strony: stat.gov.pl, dostęp z dnia 17.02.2014 r. Leksykon finansowo-ekonomiczny, definicja za: GUS, Pojęcia stosowane w badaniach statystycznych statystyki publicznej, ze strony: www.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.hi, (dostęp w dniu 29.09.2013 r.) Lubelska K., Pani szefowa. Kobiety na szczeblu. Polityka- nr 23 (2404) z dnia 07-06-2003; s. 33 Kraj http://www.polityka.pl/argive/do/registry/secure/showArticle?id=3336645 (dostęp 2.06.2009 r.) Marszałek A., Doskonalenie kluczowych kompetencji jako wymóg współczesnego rynku pracy, E-mentor nr 3(40)/2011, http://www.ementor.edu.pl/artykul/index/numer/40/id/841, (dostęp w dniu 10.10 2012) Matusiak K.B. (red.), Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć.[2005], PARP, Warszawa., ze strony: www. parp. gov.pl , s. 13-15, dostęp z dnia 4.10.2013 r. Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia. Wspólnoty Europejski 177 2006, na stronie: www.parp.gov.pl/files/74/87/1155.pdf, (dostęp w dniu 12.10 2013 r.) OECD Family Database 2011, ze strony: www.oecd.org, data dostępu wrzesień 2012 Polityka rodzinna, ze strony Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej: www.mpips.gov.pl Przedsiębiorcy w Wielkopolsce. Raport na temat wkładu przedsiębiorców w rozwój województwa wielkopolskiego. Prezentacje laureatów konkursu „Biznes. Dobry wybór”, grudzień 2012 r., s. 7, ze strony: www.przedsiebiorcytworza.pl, dostęp z dnia 5.11.2013 r. Słowniczek pojęć, za: www.pkobp.pl/dzieci-uczniowie-i-studenci/fundusze inwestycyjne/abcfunduszy/słowiczek-pojec/ , (dostęp z dnia 5.03.2014 r.) Słowniczek pojęć, za: www.credit-agricole.pl/klienci-indywidualni/oszczędności-iinwestycje/fundusze-inwestycyjne/slowiczek-pojec, (dostęp w dniu 5.03.2014 r.) Urlop wychowawczy a działalność gospodarcza, ze strony: zus.pox.pl, dostęp: 14.01.2014 r. Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku, s. 124, ze strony: www.wrpo. wielkopolskie.pl. dostęp z dnia 15.02.2014 r. Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013, s. 17, dane dotyczą roku 2004, http://www.wrpo.wielkopolskie.pl/files/119098800846fd08e8d0b75/WPRO%207.0% 2029.08.07.pdf, dostęp dnia 22 marca 2013 r. Ziółkowska A., Zawadzka A, (2007.04.07) Bądźcie niegrzeczne dziewczynki, http://kobieta.gazeta.pl/kobieta/1,57902,4044834.html – (dostęp w dniu 2.06.2009 r.) 178 Spis tabel Tabela 1. Właściwości ułatwiające oraz utrudniające działania przedsiębiorcze .................... 10 Tabela 2. Porównanie cech kierowników i przedsiębiorców ................................................... 11 Tabela 3. Stereotypy cech psychicznych i ról płciowych ........................................................ 30 Tabela 4. Strategie zarządzania konfliktem praca-rodzina. ..................................................... 37 Tabela 5. Wybór optymalnej strategii zarządzania konfliktem praca-rodzina......................... 38 Tabela 6. Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w poszczególnych fazach cyklu życia przedsiębiorstwa ............................................................................................................. 39 Tabela 7. Bariery prowadzenia własnej działalności gospodarczej w województwie podlaskim .................................................................................................................................................. 40 Tabela 8. Porównanie barier prowadzenia działalności gospodarczej ..................................... 42 Tabela 9. Kierunki polityki państwa na rzecz przedsiębiorczości ........................................... 46 Tabela 10. Zaangażowanie kobiet i mężczyzn w tworzenie i prowadzenie młodego biznesu w wybranych krajach (%). ........................................................................................................... 52 Tabela 11. Odsetek kobiet wśród ogółu przedsiębiorców w wybranych krajach Unii Europejskiej. ............................................................................................................................. 52 Tabela 12. Sytuacja gospodarcza Wielkopolski na tle Polski .................................................. 53 Tabela 13. Sfery gospodarki dominujące w subregionach Wielkopolski ................................ 54 Tabela 14. Silne i słabe strony gospodarki województwa wielkopolskiego ............................ 55 Tabela 15. Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w 2005 r................................................................................................................................................. 56 Tabela 16. Wielkopolskie przedsiębiorstwa prowadzone przez kobiety według wielkości .... 57 Tabela 17. Kobiety prowadzące w Wielkopolsce działalność gospodarczą jako osoby fizyczne według wieku. .......................................................................................................................... 57 Tabela 18. Kobiety prowadzące działalność gospodarczą w Wielkopolsce według miejsca zamieszkania ............................................................................................................................ 57 Tabela 19. Wiek a miejsce zamieszkania kobiet przedsiębiorczych w Wielkopolsce ............. 79 Tabela 20. Rok urodzenia a miejsce zamieszkania badanych kobiet- przedsiębiorców. Dobór kwotowy ................................................................................................................................... 79 Tabela 21. Wielkość przedsiębiorstwa a rok urodzenia kobiet przedsiębiorczych w Wielkopolsce. ........................................................................................................................... 80 Tabela 22. Wielkość przedsiębiorstwa a rok urodzenia kobiet biorących udział w badaniu. Dobór kwotowy. ....................................................................................................................... 80 Tabela 23. Miejsce zamieszkania badanych kobiet przedsiębiorczych ................................... 81 Tabela 24. Rok urodzenia badanych kobiet przedsiębiorczych ............................................... 81 Tabela 25. Posiadanie dzieci przez badane kobiety przedsiębiorcze ....................................... 81 Tabela 26. Liczba dzieci posiadanych przez badane kobiety przedsiębiorcze ........................ 81 Tabela 27. Stan cywilny badanych kobiet przedsiębiorczych .................................................. 82 Tabela 28. Wykształcenie badanych kobiet przedsiębiorczych ............................................... 82 Tabela 29. Wiek a wykształcenie badanych kobiet przedsiębiorczych ................................... 82 Tabela 30. Subregiony Wielkopolski ....................................................................................... 83 Tabela 31. Powiat, w którym zarejestrowana jest działalność gospodarcza kobiet przedsiębiorczych ..................................................................................................................... 83 179 Tabela 32. Branża, w której prowadzą działalność gospodarczą badane przedsiębiorcze kobiety ...................................................................................................................................... 84 Tabela 33. Wielkość przedsiębiorstw badanych kobiet przedsiębiorczych ............................. 84 Tabela 34. Typ własności przedsiębiorstw badanych kobiet przedsiębiorczych ..................... 85 Tabela 35. Czy prowadzona przez badane kobiety firma jest jedynym czy dodatkowym miejscem pracy? ....................................................................................................................... 85 Tabela 36. Czynniki, które skłoniły badane kobiety do założenia własnej firmy .................... 85 Tabela 37. Wiek przedsiębiorstwa badanych kobiet ................................................................ 86 Tabela 38. Etap rozwoju firmy prowadzonej przez badane kobiety przedsiębiorcze .............. 86 Tabela 39. Etapy życia firmy w latach ..................................................................................... 87 Tabela 40. Wielkość przedsiębiorstw a czas ich życia............................................................. 87 Tabela 41. Korelacja wielkości przedsiębiorstwa z czasem jego istnienia .............................. 88 Tabela 42. Posiadanie dzieci a czas istnienia firmy ................................................................. 88 Tabela 43. Ilość dzieci a czas istnienia firmy w latach ............................................................ 88 Tabela 44. Wiek życia przedsiębiorstwa a wiek właścicielki .................................................. 89 Tabela 45. Korelacje pomiędzy rokiem urodzenia kobiet przedsiębiorczych a czasem istnienia firmy ......................................................................................................................................... 89 Tabela 46. Rodzaje doświadczanego przez kobiety wsparcia społeczno-kulturowego ........... 89 Tabela 47. Ocena przydatności wsparcia społecznego- kulturowego przez kobiety przedsiębiorcze ......................................................................................................................... 90 Tabela 48. Wykorzystywane źródła informacji na temat przedsiębiorczości. Kobiety przedsiębiorcze ......................................................................................................................... 91 Tabela 49. Ocena przydatności wsparcia promocyjno-informacyjnego. Kobiety przedsiębiorcze ......................................................................................................................... 92 Tabela 50. Wykorzystywane wsparcie ze strony instytucji/inicjatyw. Kobiety przedsiębiorcze. .................................................................................................................................................. 93 Tabela 51. Ocena wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw. Kobiety przedsiębiorcze .............. 94 Tabela 52. Wykorzystywane wsparcie finansowe. Kobiety przedsiębiorcze .......................... 95 Tabela 53. Ocena wsparcia finansowego. Kobiety przedsiębiorcze. ....................................... 96 Tabela 54. Wykorzystywane wsparcie doradczo-szkoleniowe. Kobiety przedsiębiorcze ....... 97 Tabela 55. Ocena wsparcia doradczo-szkoleniowego. Kobiety przedsiębiorcze..................... 98 Tabela 56. Zapotrzebowania kobiet prowadzących przedsiębiorstwo. Opinia kobiet przedsiębiorczych ..................................................................................................................... 99 Tabela 57. Sukces zawodowy w opinii badanych kobiet przedsiębiorczych ......................... 100 Tabela 58. Odpowiedź na pytanie, czy chciałaby Pani, aby w przyszłości Pani dzieci prowadziły przedsiębiorstwo? ................................................................................................ 100 Tabela 59. Opinia kobiet przedsiębiorczych na temat trudności prowadzenia własnego przedsiębiorstwa przez kobiety i mężczyzn ........................................................................... 100 Tabela 60. Charakterystyka badanej grupy potencjalnych przedsiębiorców-kobiet według semestru studiów .................................................................................................................... 101 Tabela 61. Liczba i struktura badanych potencjalnych przedsiębiorców-kobiet według roku urodzenia ................................................................................................................................ 101 Tabela 62. Wykształcenie potencjalnych przedsiębiorców-kobiet ........................................ 102 Tabela 63. Miejsce zamieszkania potencjalnych przedsiębiorców-kobiet ............................. 102 180 Tabela 64. Stosunek potencjalnych przedsiębiorców-kobiet do założenia własnego przedsiębiorstwa w bliższej lub dalszej przyszłości .............................................................. 102 Tabela 65. Preferowany przez potencjalnych przedsiębiorców-kobiety typ własności przyszłego przedsiębiorstwa .................................................................................................. 103 Tabela 66. Czynniki, które zachęciłyby potencjalnych przedsiębiorców-kobiety do założenia własnej firmy .......................................................................................................................... 103 Tabela 67. Ocena wsparcia społeczno-kulturowego w opinii potencjalnych przedsiębiorcówkobiet ...................................................................................................................................... 104 Tabela 68. Ocena wsparcia informacyjno-promocyjnego w opinii potencjalnych przedsiębiorców-kobiet .......................................................................................................... 105 Tabela 69. Ocena wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw w opinii potencjalnych przedsiębiorców-kobiet .......................................................................................................... 106 Tabela 70. Ocena wsparcia finansowego w opinii potencjalnych przedsiębiorców-kobiet ... 107 Tabela 71. Ocena wsparcia doradczo-szkoleniowego w opinii potencjalnych przedsiębiorcówkobiet ...................................................................................................................................... 108 Tabela 72. Opinia potencjalnych przedsiębiorców-kobiet w kwestii, czego by potrzebowały, żeby efektywnie prowadzić przedsiębiorstwo........................................................................ 109 Tabela 73. Opinia potencjalnych przedsiębiorców-kobiet na temat trudności prowadzenia przedsiębiorstwa przez kobiety i mężczyzn ........................................................................... 109 Tabela 74. Motywy prowadzenia własnej działalności gospodarczej w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek- grupy potencjalnej ................................................................ 110 Tabela 75. Podział obowiązków domowych w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentekgrupy potencjalnej .................................................................................................................. 111 Tabela 76. Źródła informacji w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek-grupy potencjalnej ................................................................................................................................................ 111 Tabela 77. Źródła informacji w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek-grupy potencjalnej (cd.) ........................................................................................................................................ 112 Tabela 78. Wsparcie instytucji/inicjatyw w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek ..... 112 Tabela 79. Wsparcie finansowe w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek- grupy potencjalnej ............................................................................................................................ 113 Tabela 80. Wsparcie finansowe w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek- grupy potencjalnej (cd.) .................................................................................................................... 113 Tabela 81. Wsparcie doradczo-szkoleniowe w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentekgrupy potencjalnej .................................................................................................................. 114 Tabela 82. Wsparcie doradczo-szkoleniowe w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentekgrupy potencjalnej (cd.).......................................................................................................... 114 Tabela 83. Czynniki potrzebne do efektywnego prowadzenia przedsiębiorstwa w opinii kobiet przedsiębiorczych i studentek- grupy potencjalnej ................................................................ 115 Tabela 84. Prognozowany rok zrównania w Wielkopolsce ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety i mężczyzn. Metoda delficka .................................................. 117 Tabela 85. Przydatność wsparcia społeczno-kulturowego. Podsumowanie wyników badania metodą delficką ...................................................................................................................... 118 Tabela 86. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Podsumowanie wyników badania metodą delficką ......................................................................................................... 122 181 Tabela 87. Przydatność wsparcia za strony instytucji/inicjatyw. Podsumowanie wyników badania metodą delficką ......................................................................................................... 127 Tabela 88. Przydatność wsparcia finansowego. Podsumowanie badania metodą delficką ... 131 Tabela 89. Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego. Podsumowanie badania metodą delficką. .................................................................................................................................. 135 Tabela 90. Odpowiedzi ekspertów na pytanie: „Czego najbardziej potrzebują kobiety, żeby efektywnie prowadzić przedsiębiorstwo”. Odpowiedzi, które uzyskały 50% wskazań i więcej. ................................................................................................................................................ 139 Tabela 91. Obszary, które należy wspierać, by możliwe było zrównanie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez mężczyzn i kobiety. Odpowiedzi ekspertów, które uzyskały 50 % wskazań i więcej..................................................................................................................... 140 Tabela 92. Mapa 1. Hierarchia metod wspieranie przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Wsparcie społeczno-kulturowe .............................................................................................. 150 Tabela 93. Mapa 2. Hierarchia metod wspierania przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Wsparcie promocyjno–informacyjne ..................................................................................... 151 Tabela 94. Mapa 3. Hierarchia metod wspierania przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Metody wsparcia instytucjonalnego/inicjatyw ....................................................................... 152 Tabela 95. Mapa 4. Hierarchia metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Metody wsparcia finansowego ............................................................................................... 153 Tabela 96. Mapa 5. Hierarchia metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce. Wsparcie doradczo–szkoleniowe ........................................................................................... 154 182 Spis rysunków Rysunek 1. Metody realizacji rozprawy. .................................................................................... 7 Rysunek 2. Fazy przedsiębiorczości. ....................................................................................... 19 Rysunek 3. Relacje pomiędzy oddziaływaniem społecznym a podziałem pracy kobiet i mężczyzn .................................................................................................................................. 25 Rysunek 4. Obszary wsparcia przedsiębiorczości kobiet......................................................... 59 Rysunek 5. Zestawienie metod wspierania przedsiębiorczości kobiet. ................................... 62 Rysunek 6. Doradczo-szkoleniowe metody wspierania przedsiębiorczości kobiet. ................ 63 Rysunek 7. Finansowe metody wspierania przedsiębiorczości kobiet. .................................. 65 Rysunek 8. Metody wspieranie przedsiębiorczości kobiet ze strony instytucji/ inicjatyw. ..... 67 Rysunek 9. Promocyjne metody wspierania przedsiębiorczości kobiet. ................................. 73 Rysunek 10. Społeczno-kulturowe wsparcie przedsiębiorczości kobiet. ................................. 74 Rysunek 11. Grupy badane oraz cel ich udziału badaniach. .................................................... 78 Rysunek 12. Przydatność wsparcia społeczno–kulturowego. Średnia arytmetycznazestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi .......................................................... 120 Rysunek 13. Przydatność wsparcia społeczno–kulturowego. Dominanta- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi.............................................................................. 121 Rysunek 14. Przydatność wsparcia społeczno–kulturowego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ................................................................................................ 121 Rysunek 15. Przydatność wsparcia społeczno–kulturowego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ................................................................................................ 122 Rysunek 16. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Średnia- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi.............................................................................. 125 Rysunek 17. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Dominanta - zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi.............................................................................. 125 Rysunek 18. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi.............................................................................. 126 Rysunek 19. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Przedział międzykwartylowy- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi. ........................ 126 Rysunek 20. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Średnia- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ........................................................................................................... 129 Rysunek 21. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Dominanta- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ................................................................................................ 129 Rysunek 22. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ................................................................................................ 130 Rysunek 23. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Przedział międzykwartylowyzestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi .......................................................... 130 Rysunek 24. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Średnia- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ........................................................................................................... 133 Rysunek 25. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Dominanta- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ................................................................................................ 133 Rysunek 26. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ................................................................................................ 134 183 Rysunek 27. Przydatność wsparcia instytucjonalnego. Przedział międzykwartylowyzestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi .......................................................... 134 Rysunek 28. Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego. Średnia- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ................................................................................................ 137 Rysunek 29. Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego. Dominanta- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi.............................................................................. 138 Rysunek 30. Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego. Mediana- zestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi ............................................................................................. 138 Rysunek 31. Przydatność wsparcia doradczo-szkoleniowego. Przedział międzykwartylowyzestawienie wyników z trzech etapów badania Delphi .......................................................... 139 Rysunek 32. Przydatność wsparcia społeczno-kulturowego. Porównanie ocen .................... 145 Rysunek 33. Przydatność wsparcia informacyjno-promocyjnego. Porównanie ocen ........... 145 Rysunek 34. Przydatność wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw. Porównanie ocen ........... 146 Rysunek 35. Przydatność wsparcia finansowego. Porównanie ocen ..................................... 146 Rysunek 36. Przydatność wsparcia doradczo – szkoleniowego. Porównanie ocen ............... 147 Rysunek 37. Proponowane kierunki wsparcia przedsiębiorczości kobiet do 30 roku życia. . 159 Rysunek 38. Proponowane formy wsparcia kobiet w wieku 31-40 lat, posiadających dzieci. ................................................................................................................................................ 162 184 Spis załączników Załącznik 1. Ankieta skierowana do kobiet przedsiębiorczych. Załącznik 2. Ankieta skierowana do studentek Zarządzania. Załącznik 3. Kwestionariusz 1 – badanie metodą Delphi. Załącznik 4. Kwestionariusz 2 – badanie metodą Delphi. Załącznik 5. Kwestionariusz 3 – badanie metodą Delphi. 185 Załączniki 186 ANKIETA SKIEROWANA DO KOBIET PRZEDSIĘBIORCZYCH Jestem pracownikiem Wydziału Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej i zwracam się z uprzejmą prośbą o poświęcenie kilku minut na udział w badaniu. Poniższa ankieta skierowana jest do kobiet, podejmujących inicjatywę w zakresie zakładania firm. Ma ona charakter anonimowy, a uzyskane na jej podstawie wyniki posłużą wyłącznie do celów naukowych i wyłonienia ogólnych prawidłowości. Będę wdzięczna za udzielanie szczerych odpowiedzi. Paulina Siemieniak Proszę o dopisanie lub zaznaczanie krzyżykiem wybranej odpowiedzi. 1. W którym roku się Pani urodziła? (proszę dopisać) …………………………….. 2. Czy posiada Pani dzieci? Tak Nie – proszę przejść do pytania 5. 3. Ile dzieci Pani posiada? (proszę dopisać) ……………………………………….. 4. W jakim wieku są Pani dzieci? (proszę dopisać) ………………………………… 5. Jaki jest Pani stan cywilny? jestem w związku małżeńskim jestem w związku nieformalnym jestem panną jestem wdową jestem rozwiedziona/w separacji 6. Jakie posiada Pani wykształcenie? podstawowe i/lub gimnazjalne zawodowe średnie ogólne lub techniczne wyższe podyplomowe inne (jakie?) ……………………………….. 7. Jakie jest Pani zawód wyuczony? (proszę dopisać) …………………………………….. 8. Jakie jest Pani miejsce zamieszkania? wieś miasto do 10 tys. mieszkańców miasto od 10 tys. do 50 tys. mieszkańców miasto od 50 tys. do 200 tys. mieszkańców miasto powyżej 200 tys. mieszkańców 9. Proszę zaznaczyć powiat, w którym zarejestrowana jest Pani działalność? chodzieski czarnkowsko- trzcianecki gnieźnieński gostyński grodziski jarociński Kalisz – miasto kaliski kępiński kolski koniński Konin – miasto kościański krotoszyński leszczyński Leszno – miasto międzychodzki nowotomyski obornicki ostrowski ostrzeszowski pilski pleszewski poznański 10. W jakiej branży prowadzi Pani działalność? budownictwo doradztwo i rozwój osobisty edukacja i szkolenia handel hotele i restauracje kultura i sztuka nauka i rozwój techniki Poznań - miasto rawicki słupecki szamotulski średzki śremski turecki wągrowiecki wolsztyński wrzesiński złotowski inny (jaki?) ………………….. ………………….. ochrona zdrowia i pomoc społeczna przetwórstwo przemysłowe rynek finansowy rynek nieruchomości turystyka i rekreacja usługi fryzjersko-kosmetyczne usługi prawne innej (jakiej?, proszę dopisać) ……………………………………………………………………………………………………………………… 1 11. Jakiej wielkości jest prowadzone przez Panią przedsiębiorstwo? samozatrudnienie (jestem jedyną zatrudnioną w nim osobą), mikro (do 9 zatrudnionych), małe (od 10 do 49 zatrudnionych), średnie (od 50 do 249 zatrudnionych) duże (powyżej 250 zatrudnionych) 12. Typ przedsiębiorstwa: przedsiębiorstwo zarobkowe (działalność gospodarcza), przedsiębiorstwo non-profit 13. Czy jest Pani: właścicielem przedsiębiorstwa współwłaścicielem przedsiębiorstwa inne (jakie?) ……………………………………………………………………………………… 14. Czy prowadzone przedsiębiorstwo jest dla Pani: jedynym miejscem pracy dodatkowym miejscem pracy 15. Co skłoniło Panią do założenia firmy? (max. 2 odpowiedzi) miałam trudności ze znalezieniem pracy zauważyłam, że na lokalnym rynku brakuje usług/produktów tego typu chciałam wykorzystać nabytą wiedzę i umiejętności (wyuczony zawód) chciałam godziwie zarabiać potrzebowałam elastycznego czasu pracy potrzebowałam samodzielności kontynuowałam tradycję rodzinną związaną z prowadzeniem przedsiębiorstwa inne (jakie?) ……………………………………………………………………………………… 16. Jak długo Pani przedsiębiorstwo istnieje na rynku? (proszę dopisać w miesiącach i latach) ………………………………………………………………………………………………………. 17. Na jakim etapie rozwoju obecnie znajduje się przedsiębiorstwo? powstawanie (tworzenie firmy, walka o utrzymanie na rynku, duże koszty, małe przychody), rozwój (budowanie pozycji na rynku, zwiększanie zysków, ewent. zwiększanie rozmiarów firmy), dojrzałość (stabilizacja obrotów firmy i jej rozmiarów), tendencja spadkowa (obniżenie zysków, spadek popytu na oferowane dobro lub usługę). 18. Z jakiego wsparcia korzysta Pani na obecnym etapie rozwoju przedsiębiorstwa? (Proszę zaznaczyć krzyżykiem wszystkie odpowiedzi, które Pani dotyczą- dowolna ilość): Podział obowiązków domowych (np. mój partner/ członek rodziny wypełnia część obowiązków domowych, więc mogę prowadzić przedsiębiorstwo) Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa (w konkretnych pracach np. przyjęcie dostawy towaru, prowadzenie księgowości) Tradycja rodzinna (np. pochodzę z rodziny przedsiębiorcy) Doświadczenie w prowadzeniu firmy (zanim zaczęłam prowadzić to przedsiębiorstwo, prowadziłam inne własne/ cudze) Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek (np. nie spotykam się z zarzutami, że prowadząc własną działalność zaniedbuję życie rodzinne) Sieć kontaktów społecznych, (np. mam wielu znajomych, którzy mogą mi coś „załatwić”) Żadne z powyższych Inne (jakie?) ………………………………………………………………………………. 19. Jak ocenia Pani przydatność poniższych form wsparcia na obecnym etapie prowadzenia przedsiębiorstwa? (Proszę ocenić przydatność każdej, nawet jeśli dotychczas Pani z niej nie korzystała.) Skala: 1. zupełnie nieprzydatna, 2. raczej nieprzydatna, 3. trudno powiedzieć, 4. raczej przydatna, 5. bardzo przydatna Podział obowiązków domowych (np. mój partner/ członek rodziny wypełniał część obowiązków domowych, więc mogę prowadzić przedsiębiorstwo) Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa (w konkretnych pracach np. przyjęcie dostawy towaru, prowadzenie księgowości) Tradycja rodzinna (np. pochodzę z rodziny przedsiębiorcy) Doświadczenie w prowadzeniu firmy (zanim zaczęłam prowadzić to przedsiębiorstwo, prowadziłam inne własne/ cudze) Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek (np. nie spotykam się z zarzutami, że prowadząc własną działalność zaniedbuję życie rodzinne) Sieć kontaktów społecznych, (np. mam wielu znajomych, którzy mogą mi coś „załatwić”) Inna (jeśli została dopisana w poprzednim pytaniu) 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 2 20. Skąd czerpie Pani informacje związane z prowadzeniem firmy na obecnym etapie rozwoju przedsiębiorstwa? (Proszę zaznaczyć krzyżykiem wszystkie odpowiedzi, które Pani dotyczą- dowolna ilość): Konkursy promujące przedsiębiorczość Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość Bilbordy (reklama uliczna) Media (radio, telewizja) Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe Strona internetowa: www.parp.gov.pl Strona internetowa: www.mrr.gov.pl Portale społecznościowe Książki branżowe Prasa branżowa Podczas seminariów lub konferencji na temat przedsiębiorczości Od rodziny, przyjaciół, znajomych Żadne z powyższych Inne (jakie?) …………………………………………………………… 21. Jak ocenia Pani przydatność tych form wsparcia na obecnym etapie prowadzenia przedsiębiorstwa? (Proszę ustosunkować się do każdej formy nawet jeśli Pani dotychczas z niej nie korzystała.) Skala: 1. zupełnie nieprzydatna, 2. raczej nieprzydatna, 3. trudno powiedzieć, 4. raczej przydatna, 5. bardzo przydatna, 6. NIE ZNAM/ NIE SŁYSZAŁAM o takiej formie wsparcia Konkursy promujące przedsiębiorczość Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość Bilbordy (reklama uliczna) Media (radio, telewizja) Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe Strona internetowa: www.parp.gov.pl Strona internetowa: www.mrr.gov.pl Portale społecznościowe Książki branżowe Prasa branżowa Podczas seminariów lub konferencji na temat przedsiębiorczości Od rodziny, przyjaciół, znajomych Inna (jeśli została dopisana w poprzednim pytaniu) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 22. Ze wsparcia jakich instytucji/inicjatyw korzysta Pani na obecnym etapie rozwoju przedsiębiorstwa? (Proszę zaznaczyć krzyżykiem wszystkie odpowiedzi, które Pani dotyczą- dowolna ilość): Inkubatory przedsiębiorczości Centra transferu technologii Parki technologiczne Parki przemysłowe Klastry Urzędy pracy lub inne instytucje państwowe Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi, np. żłobki, przedszkola, świetlice itp Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Żadne z powyższych Inne (jakie?)……………………………………….. 23. Jak ocenia Pani przydatność tych form wsparcia na obecnym etapie prowadzenia przedsiębiorstwa? (Proszę ocenić przydatność każdej nawet jeśli Pani dotychczas z niej nie korzystała) Skala: 1. zupełnie nieprzydatna, 2. raczej nieprzydatna, 3. trudno powiedzieć, 4. raczej przydatna, 5. bardzo przydatna, 6. NIE ZNAM/ NIE SŁYSZAŁAM o takiej formie wsparcia Inkubatory przedsiębiorczości Centra transferu technologii Parki technologiczne Parki przemysłowe Klastry Urzędy pracy lub inne instytucje państwowe Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi, np. żłobki, przedszkola, świetlice itp Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Inna (jeśli dopisana w poprzednim pytaniu) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 6 6 6 3 24. Z jakiego wsparcia finansowego korzysta Pani na obecnym etapie rozwoju przedsiębiorstwa? (Proszę zaznaczyć krzyżykiem wszystkie odpowiedzi, które Pani dotyczą- dowolna ilość): Kredyty, kredyty preferencyjne Pożyczki Poręczenia lub gwarancje Leasing Factoring Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe Fundusze inwestycyjne Venture Capital lub Aniołowie Biznesu Dotacje Ulgi podatkowe Zwolnienia podatkowe Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS Programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki) Programy zwrotne lub częściowo zwrotne np. Jessica, Jeremi, Jaspers Żadne z powyższych Inne (jakie?)………………………………………………………………………………. 25. Jak ocenia Pani przydatność tych form wsparcia w prowadzeniu przedsiębiorstwa na obecnym etapie? Proszę ocenić przydatność każdej, nawet jeśli Pani dotychczas z niej nie korzystała. Skala: 1. zupełnie nieprzydatna, 2. raczej nieprzydatna, 3. trudno powiedzieć, 4. raczej przydatna, 5. bardzo przydatna, 6. NIE ZNAM/ NIE SŁYSZAŁAM o takiej formie wsparcia Kredyty, kredyty preferencyjne Pożyczki Poręczenia lub gwarancje Leasing Factoring Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe Fundusze inwestycyjne Venture Capital lub Aniołowie Biznesu Dotacje Ulgi podatkowe Zwolnienia podatkowe Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS Programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki) Programy zwrotne lub częściowo zwrotne np. Jessica, Jeremi, Jaspers Inna (jeśli została dopisana w poprzednim pytaniu) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 26. Z jakiego wsparcia doradczo- szkoleniowego korzysta Pani na obecnym etapie rozwoju przedsiębiorstwa? Proszę zaznaczyć krzyżykiem wszystkie odpowiedzi, które Pani dotyczą- dowolna ilość. Porady prawne w zakresie pomocy Unii Europejskiej Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych Porady prawne w zakresie pomocy publicznej Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy Porady prawne w zakresie prawa podatkowego Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej Szkolenia i kursy branżowe np. z zakresu wdrażania nowych technologii, obsługi aparatury, nowych trendów Szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy (np. kierunek studiów, specjalność związana z zakładaniem i prowadzeniem firmy) Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży (np. skończyłam technikum krawiecki i pracuję jako krawcowa) Udział w targach i/lub wystawach Żadne z powyższych Inne (jakie?) ………………………………………………………….. 4 27. Jak ocenia Pani przydatność poniższych form wsparcia w prowadzeniu przedsiębiorstwa na obecnym etapie? Proszę ocenić przydatność każdej, nawet jeśli dotychczas Pani z niej nie korzystała Skala: 1. zupełnie nieprzydatna, 2. raczej nieprzydatna, 3. trudno powiedzieć, 4. raczej przydatna, 5. bardzo przydatna, NIE SŁYSZAŁAM o takiej formie wsparcia 1 Porady prawne w zakresie pomocy Unii Europejskiej 1 Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych 1 Porady prawne w zakresie pomocy publicznej 1 Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii 1 Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy 1 Porady prawne w zakresie prawa podatkowego 1 Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy 1 Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej Szkolenia i kursy branżowe np. z zakresu wdrażania nowych technologii, obsługi aparatury, nowych trendów 1 1 Szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych 1 Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy (np. kierunek studiów, specjalność związana z zakładaniem i prowadzeniem firmy) 1 Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży (np. skończyłam technikum krawiecki i pracuję jako krawcowa) 1 Udział w targach i/lub wystawach 1 Inne (jeśli dopisane w poprzednim pytaniu) 6. NIE ZNAM/ 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 2 3 4 5 6 2 3 4 5 6 2 3 4 5 6 28. Czy uważa Pani, że odniosła zawodowy sukces? tak nie nie wiem 29. Czego najbardziej potrzebuje Pani, żeby efektywnie prowadzić przedsiębiorstwo? (proszę zaznaczyć 3 najważniejsze dla Pani odpowiedzi) elastycznych godzin pracy zmiany stereotypów dotyczących płci możliwość korzystania z urlopu macierzyńskiego i wychowawczego instytucji/ osób oferujących tanią opiekę nad dziećmi / osobami starszymi lub niepełnosprawnymi instytucji/osób oferujących elastyczny czas opieki nad dziećmi/ osobami starszymi lub niepełnosprawnymi przejęcie obowiązków domowych przez partnera/ kogoś z rodziny przejęcie obowiązków związanych z prowadzeniem firmy przez rodzinę lub współpracowników zwolnienie z podatku liniowego kompetentnych źródeł informacji prowadzenia przedsiębiorstwa wsparcia finansowego na temat doradztwa w zakresie różnych problemów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa szkoleń kompleksowej obsługi ekonomiczno-prawnej (odciążenie od biurokracji) inne (jakie?) …………………..……………………………………….. 30. Czy chciałaby Pani, aby w przyszłości Pani dzieci prowadziły własne przedsiębiorstwo? tak nie nie wiem 31. Czy uważa Pani, że kobietom jest: trudniej prowadzić własne przedsiębiorstwo niż mężczyznom łatwiej prowadzić własne przedsiębiorstwo niż mężczyznom tak samo trudno jak mężczyznom prowadzić własne przedsiębiorstwo Bardzo dziękuję za udział w badaniu! 5 ANKIETA SKIEROWANA DO STUDENTEK ZARZĄDZANIA Jestem pracownikiem Wydziału Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej i zwracam się z uprzejmą prośbą o poświęcenie kilku minut na udział w badaniu. Poniższa ankieta skierowana jest do studentek i dotyczy ich przekonań na temat zakładania firm w sektorze MSP. Ma ona charakter anonimowy, a uzyskane na jej podstawie wyniki posłużą wyłącznie do celów naukowych i wyłonienia ogólnych prawidłowości. Będę wdzięczna za udzielanie szczerych odpowiedzi. Paulina Siemieniak Proszę o dopisanie lub zaznaczanie krzyżykiem wybranej odpowiedzi. 1. Rok studiów (proszę dopisać):……………………………………………………. 2. W którym roku się Pani urodziła? (proszę dopisać) …………………………….. 3. Jakie posiada Pani obecnie wykształcenie? średnie ogólne średnie techniczne wyższe inżynierskie/ licencjackie wyższe magisterskie podyplomowe inne (jakie?) ……………………………….. 4. Skąd Pani pochodzi? (Gdzie mieszkała Pani przed rozpoczęciem studiów?) wieś miasto do 10 tys. mieszkańców miasto od 10 tys. do 50 tys. mieszkańców miasto od 50 tys. do 200 tys. mieszkańców miasto powyżej 200 tys. mieszkańców 5. Czy chciałaby Pani w bliższej lub dalszej przyszłości założyć przedsiębiorstwo? tak nie – (proszę przejść do pytania numer 8.) nie wiem już założyłam/ pracuję we własnym przedsiębiorstwie – (proszę się zgłosić, dostanie Pani dodatkowy formularz) 6. Czy zakładając/ prowadząc własną firmę chciałaby Pani być/ jest Pani: : jedynym właścicielem przedsiębiorstwa współwłaścicielem przedsiębiorstwa inne (jakie?) ……………………………………………………………………………………… nie wiem 7. Co skłoniło(by) Panią do założenia firmy? (max. 2 odpowiedzi) trudności ze znalezieniem pracy spostrzeżenie, że na lokalnym rynku brakuje usług/produktów określonego typu chęć, by wykorzystać nabytą wiedzę i umiejętności (wyuczony zawód) chęć, by godziwie zarabiać potrzeba elastycznego czasu pracy potrzeba samodzielności chęć kontynuowania tradycji rodzinnej związanej z prowadzeniem przedsiębiorstwa inne (jakie?) ……………………………………………………………………………………… 1 8. Jak ocenia Pani przydatność poniższych form wsparcia społecznego w zakładaniu przedsiębiorstwa? (Proszę ocenić przydatność każdej z wymienionych.) Skala: F. G. 9. Bardzo przydatna E. Raczej przydatna C. D. Trudno powiedzieć B. Raczej nieprzydatna Podział obowiązków domowych (np. mój partner/ członek rodziny wypełniał część obowiązków domowych, więc mogę prowadzić przedsiębiorstwo) Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa (w konkretnych pracach np. przyjęcie dostawy towaru, prowadzenie księgowości) Tradycja rodzinna (np. pochodzę z rodziny przedsiębiorcy) Doświadczenie w prowadzeniu firmy (zanim zaczęłam prowadzić to przedsiębiorstwo, prowadziłam inne własne/ cudze) Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek (np. nie spotykam się z zarzutami, że prowadząc własną działalność zaniedbuję życie rodzinne) Sieć kontaktów społecznych, (np. mam wielu znajomych, którzy mogą mi coś „załatwić”) Inna (Jaka? Proszę dopisać.) ……………………………………………………………………………………………………… A. Zupełnie nieprzydatna 1. zupełnie nieprzydatna, 2. raczej nieprzydatna, 3. trudno powiedzieć, 4. raczej przydatna, 5. bardzo przydatna 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 1 2 3 4 5 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 Jak ocenia Pani przydatność poszczególnych form wsparcia informacyjnego w zakładaniu przedsiębiorstwa? (Proszę ustosunkować się do każdej z wymienionych poniżej.) Skala: Trudno powiedzieć Raczej przydatna Bardzo przydatna 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 NIE ZNAM/NIE SŁYSZAŁAM o takiej formie wsparcia Raczej nieprzydatna Konkursy promujące przedsiębiorczość Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość Bilbordy (reklama uliczna) Media (radio, telewizja) Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe Strona internetowa: www.parp.gov.pl Strona internetowa: www.mrr.gov.pl Portale społecznościowe Książki branżowe Prasa branżowa Podczas seminariów lub konferencji na temat przedsiębiorczości Od rodziny, przyjaciół, znajomych Inna (Jaka? Proszę dopisać.) …………………………………………………………………………… Zupełnie nieprzydatna 1. zupełnie nieprzydatna, 2. raczej nieprzydatna, 3. trudno powiedzieć, 4. raczej przydatna, 5. bardzo przydatna, 6. NIE ZNAM/ NIE SŁYSZAŁAM o takiej formie wsparcia 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 2 10. Jak ocenia Pani przydatność poniższych form wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw w zakładaniu przedsiębiorstwa? (Proszę ocenić przydatność każdej z wymienionych) Skala: Raczej nieprzydatna Trudno powiedzieć Raczej przydatna Bardzo przydatna NIE ZNAM/ NIE SŁYSZAŁAM o takiej formie wsparcia Inkubatory przedsiębiorczości Centra transferu technologii Parki technologiczne Parki przemysłowe Klastry Urzędy pracy lub inne instytucje państwowe Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi, np. żłobki, przedszkola, świetlice itp. Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Inna (Jaka? Proszę dopisać.) ……………………………………………………………………………………… A. B. C. D. E. F. G. H. I. Zupełnie nieprzydatna 1. zupełnie nieprzydatna, 2. raczej nieprzydatna, 3. trudno powiedzieć, 4. raczej przydatna, 5. bardzo przydatna, 6. NIE ZNAM/ NIE SŁYSZAŁAM o takiej formie wsparcia 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 6 6 6 11. Jak ocenia Pani przydatność poszczególnych form wsparcia finansowego w zakładaniu przedsiębiorstwa? Proszę ocenić przydatność każdej z poniższych. Skala: Raczej przydatna Bardzo przydatna 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 NIE ZNAM/ NIE SŁYSZAŁAM o takiej formie wsparcia Trudno powiedzieć Kredyty, kredyty preferencyjne Pożyczki Poręczenia lub gwarancje Leasing Factoring Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe Fundusze inwestycyjne Venture Capital lub Aniołowie Biznesu Dotacje Ulgi podatkowe Zwolnienia podatkowe Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS Programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki) Programy zwrotne lub częściowo zwrotne np. Jessica, Jeremi, Jaspers Inna (Jaka? Proszę dopisać.) ……………………………………………………………………………………… Raczej nieprzydatna A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. L. Ł. M. N. Zupełnie nieprzydatna 1. zupełnie nieprzydatna, 2. raczej nieprzydatna, 3. trudno powiedzieć, 4. raczej przydatna, 5. bardzo przydatna, 6. NIE ZNAM/ NIE SŁYSZAŁAM o takiej formie wsparcia 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 3 12. Jak ocenia Pani przydatność poniższych form wsparcia doradczo-szkoleniowego w zakładaniu przedsiębiorstwa? (Proszę ocenić przydatność każdej z wymienionych) Skala: Trudno powiedzieć Raczej przydatna Bardzo przydatna 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 6 6 6 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 6 6 1 2 3 4 5 6 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 6 6 NIE ZNAM/ NIE SŁYSZAŁAM o takiej formie wsparcia Raczej nieprzydatna Porady prawne w zakresie pomocy Unii Europejskiej Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych Porady prawne w zakresie pomocy publicznej Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy Porady prawne w zakresie prawa podatkowego Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej Szkolenia i kursy branżowe np. z zakresu wdrażania nowych technologii, obsługi aparatury, nowych trendów Szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy (np. kierunek studiów, specjalność związana z zakładaniem i prowadzeniem firmy) Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży (np. skończyłam technikum krawiecki i pracuję jako krawcowa) Udział w targach i/lub wystawach Inna (Jaka? Proszę dopisać.) …………………………………………………………………………………… ……………………………… Zupełnie nieprzydatna 1. zupełnie nieprzydatna, 2. raczej nieprzydatna, 3. trudno powiedzieć, 4. raczej przydatna, 5. bardzo przydatna, 6. NIE ZNAM/ NIE SŁYSZAŁAM o takiej formie wsparcia 13. Czego najbardziej by Pani potrzebowała, żeby efektywnie prowadzić własne przedsiębiorstwo? (proszę zaznaczyć 3 najważniejsze dla Pani odpowiedzi) [Na to pytanie nie odpowiadają osoby, które odpowiedziały NIE w pytaniu 5., a więc „nie zamierzam zakładać przedsiębiorstwa”.] elastycznych godzin pracy zmiany stereotypów dotyczących płci możliwość korzystania z urlopu macierzyńskiego i wychowawczego instytucji/ osób oferujących tanią opiekę nad dziećmi / osobami starszymi lub niepełnosprawnymi instytucji/osób oferujących elastyczny czas opieki nad dziećmi/ osobami starszymi lub niepełnosprawnymi przejęcie obowiązków domowych przez partnera/ kogoś z rodziny przejęcie obowiązków związanych z prowadzeniem firmy przez rodzinę lub współpracowników zwolnienie z podatku liniowego kompetentnych źródeł informacji prowadzenia przedsiębiorstwa wsparcia finansowego na temat doradztwa w zakresie różnych problemów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa szkoleń kompleksowej obsługi ekonomiczno-prawnej (odciążenie od biurokracji) inne (jakie?) …………………..……………………………………….. 14. Czy uważa Pani, że kobietom jest: trudniej prowadzić własne przedsiębiorstwo niż mężczyznom łatwiej prowadzić własne przedsiębiorstwo niż mężczyznom tak samo trudno jak mężczyznom prowadzić własne przedsiębiorstwo Bardzo dziękuję za udział w badaniu! 4 5 Kwestionariusz 1. Imię i nazwisko eksperta:……………………………………………………………………… e-mail:……………………………….. Płeć: □ Kobieta, □ Mężczyzna Wiek: (proszę dopisać):…………………………………. Staż pracy (proszę wybrać dopisując X): 0-3 4-10 11-20 21-30 31-40 Powyżej 50 41-50 I. Ocena własnych kompetencji w zakresie przedsiębiorczości: □ jestem specjalistą w tej dziedzinie □ jestem kompetentny w tej dziedzinie □ znam tą dziedzinę □ orientuję się w podstawowych problemach tej dziedziny □ nie znam tej dziedziny II. W którym roku Pani/Pana zdaniem nastąpi w Wielkopolsce zrównanie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety i przez mężczyzn? Proszę dopisać …………………………………………….. III. Proszę ustosunkować się do poniższych zaznaczając wybraną odpowiedź przez „X” E. F. Bardzo przydatna D. Raczej przydatna C. Trudno powiedzieć B. Raczej nieprzydatna A. Proszę ocenić przydatność poniższych form wsparcia społecznego w zakładaniu i prowadzeniu przez kobiety przedsiębiorstw na terenie Wielkopolski w perspektywie najbliższych dziesięciu lat, tak by nastąpiło zwiększenie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety (Proszę ocenić przydatność każdej z wymienionych.) Zupełnie nieprzydatna 1. Podział obowiązków domowych (np. partner/ członek rodziny wypełniał część obowiązków domowych, więc kobieta może prowadzić przedsiębiorstwo) Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa (w konkretnych pracach np. przyjęcie dostawy towaru, prowadzenie księgowości) Tradycja rodzinna (np. kobieta pochodzi z rodziny przedsiębiorcy) 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 Doświadczenie w prowadzeniu firmy (zanim kobieta zaczęła prowadzić własne przedsiębiorstwo, prowadziła inne własne/ cudze) Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek (np. kobieta nie spotyka się z zarzutami, że prowadząc własną działalność zaniedbuje życie rodzinne) Sieć kontaktów społecznych, (np. kobieta ma wielu znajomych, którzy mogą jej coś „załatwić”) 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 Trudno powiedzieć Raczej przydatna Bardzo przydatna 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 Trudno powiedzieć Raczej przydatna Bardzo przydatna Inkubatory przedsiębiorczości Centra transferu technologii Parki technologiczne Parki przemysłowe Klastry Urzędy pracy lub inne instytucje państwowe Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi, np. żłobki, przedszkola, świetlice itp. Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Raczej nieprzydatna Proszę ocenić przydatność poniższych form wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw w zakładaniu i prowadzeniu przez kobiety przedsiębiorstw na terenie Wielkopolski w perspektywie najbliższych dziesięciu lat, tak by nastąpiło zwiększenie liczby przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety (Proszę ocenić przydatność każdej z wymienionych) Zupełnie nieprzydatna 3. Raczej nieprzydatna Konkursy promujące przedsiębiorczość Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość Bilbordy (reklama uliczna) Media (radio, telewizja) Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe Strona internetowa: www.parp.gov.pl Strona internetowa: www.mrr.gov.pl Portale społecznościowe Książki branżowe Prasa branżowa Podczas seminariów lub konferencji na temat przedsiębiorczości Od rodziny, przyjaciół, znajomych A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. L. A. B. C. D. E. F. G. H. Proszę ocenić przydatność poszczególnych form wsparcia informacyjnego w zakładaniu i prowadzeniu przez kobiety przedsiębiorstw na terenie Wielkopolski w perspektywie najbliższych dziesięciu lat, tak aby nastąpiło zwiększenie liczby przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety (Proszę ustosunkować się do każdej z wymienionych poniżej.) Zupełnie nieprzydatna 2. 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 2 Ł. Trudno powiedzieć Raczej przydatna Bardzo przydatna 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 Proszę ocenić przydatność poniższych form wsparcia doradczo-szkoleniowego w zakładaniu i prowadzeniu przez kobiety przedsiębiorstw na terenie Wielkopolski w perspektywie najbliższych dziesięciu lat, tak aby nastąpiło zwiększenie liczby przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety. (Proszę ocenić przydatność każdej z wymienionych) Porady prawne w zakresie pomocy Unii Europejskiej Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych Porady prawne w zakresie pomocy publicznej Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy Porady prawne w zakresie prawa podatkowego Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej Szkolenia i kursy branżowe np. z zakresu wdrażania nowych technologii, obsługi aparatury, nowych trendów Szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy (np. kierunek studiów, specjalność związana z zakładaniem i prowadzeniem firmy) Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży (np. kobieta skończyła technikum krawieckie i pracuje jako krawcowa) Udział w targach i/lub wystawach Bardzo przydatna L. 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 Raczej przydatna J. K. 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 Trudno powiedzieć A. B. C. D. E. F. G. H. I. 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Raczej nieprzydatna 5. Raczej nieprzydatna Kredyty, kredyty preferencyjne Pożyczki Poręczenia lub gwarancje Leasing Factoring Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe Fundusze inwestycyjne Venture Capital lub Aniołowie Biznesu Dotacje Ulgi podatkowe Zwolnienia podatkowe Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS Programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki) Programy zwrotne lub częściowo zwrotne Zupełnie nieprzydatna A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. L. Ł. M. Proszę ocenić przydatność poszczególnych form wsparcia finansowego w zakładaniu i prowadzeniu przez kobiety przedsiębiorstw na terenie Wielkopolski w perspektywie najbliższych dziesięciu lat, tak aby nastąpiło zwiększenie liczby przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety. Proszę ocenić przydatność każdej z poniższych. Zupełnie nieprzydatna 4. 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 3 IV. Czego najbardziej potrzebują kobiety, żeby efektywnie prowadzić przedsiębiorstwo? (proszę zaznaczyć najważniejsze wg Pani/Pana odpowiedzi- dowolna ilość) elastycznych godzin pracy uniezależnienie ulgi od podatku liniowego zmiany stereotypów dotyczących płci kompetentnych źródeł informacji na temat prowadzenia przedsiębiorstwa wsparcia finansowego możliwość korzystania z urlopu macierzyńskiego i wychowawczego instytucji/ osób oferujących tanią opiekę nad dziećmi / osobami starszymi lub niepełnosprawnymi instytucji/osób oferujących elastyczny czas opieki nad dziećmi/ osobami starszymi lub niepełnosprawnymi przejęcie obowiązków domowych przez partnera/ kogoś z rodziny przejęcie obowiązków związanych z prowadzeniem firmy przez rodzinę lub współpracowników doradztwa w zakresie różnych problemów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa szkoleń kompleksowej obsługi (odciążenie od biurokracji) inne (jakie?) ekonomiczno-prawnej …………………..……………………………………….. V. Które obszary należy wspierać by możliwe było zrównanie ilości przedsiębiorstw zakładanych i prowadzonych przez kobiety i mężczyzny? Zakładanie przedsiębiorstw: □ obszar wsparcia społeczno-kulturowego □ obszar wsparcia promocyjno-informacyjnego □ obszar wsparcia instytucjonalnego □ obszar wsparcia finansowego □ obszar wsparcia doradczo-szkoleniowego Prowadzenie przedsiębiorstw: □ obszar wsparcia społeczno-kulturowego □ obszar wsparcia promocyjno-informacyjnego □ obszar wsparcia instytucjonalnego □ obszar wsparcia finansowego □ obszar wsparcia doradczo-szkoleniowego UWAGA! Opinie każdego eksperta zbierane będą w trzech rundach (trzy kwestionariusze) Przy wymianie opinii pomiędzy ekspertami zachowana zostanie anonimowość Kwestionariusz należy zwrócić do Pauliny Siemieniak, w terminie do……….. 4 Kwestionariusz 2. Imię i nazwisko eksperta: Pytanie 1. W którym roku Pani/Pana zdaniem nastąpi w Wielkopolsce zrównanie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety i przez mężczyzn? Poniższa tabela zawiera zestawienie dotychczasowych wyników. Proszę dopisać swoją nową odpowiedź. Średnia 2032 Dominanta (najczęstsza odpowiedź) 2020 Mediana 2030 Przedział międzykwartylowy PANI/PANA ODPOWIEDŹ Q1 POPRZEDNIA 2020 Q3 2040 Uzasadnienie odpowiedzi nie mieszczącej się w przedziale międzykwartylowym NOWA (proszę dopisać) …………………….. …………………….. …………………….. 2030 ………... Pytanie 2. Proszę ustosunkować się do poniższych zaznaczając wybraną odpowiedź przez „X” Trudno powiedzieć Raczej przydatna Bardzo przydatna Przedział międzykwartylo wy Raczej nieprzydatna F. Zupełnie nieprzydatna E. POPRZEDNIA ODPOWIEDŹ D. Q3 C. Q1 B. Dominanta(wartość najczęściej wskazywana) A. Proszę ocenić przydatność poniższych form wsparcia społecznego w zakładaniu i prowadzeniu przez kobiety przedsiębiorstw na terenie Wielkopolski w perspektywie najbliższych dziesięciu lat, tak by nastąpiło zwiększenie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety (Proszę ocenić przydatność każdej z wymienionych. Poniżej znajduje się także zestawienie dotychczasowych wyników) Średnia 1. Podział obowiązków domowych (np. partner/ członek rodziny wypełniał część obowiązków domowych, więc kobieta może prowadzić przedsiębiorstwo) Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa (w konkretnych pracach np. przyjęcie dostawy towaru, prowadzenie księgowości) Tradycja rodzinna (np. kobieta pochodzi z rodziny przedsiębiorcy) 4,1 4 4 5 5 1 2 3 4 5 3,9 4 4 4 4 1 2 3 4 5 4,2 5 4 5 4 1 2 3 4 5 Doświadczenie w prowadzeniu firmy (zanim kobieta zaczęła prowadzić własne przedsiębiorstwo, prowadziła inne własne/ cudze) Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek (np. kobieta nie spotyka się z zarzutami, że prowadząc własną działalność zaniedbuje życie rodzinne) Sieć kontaktów społecznych, (np. kobieta ma wielu znajomych, którzy mogą jej coś „załatwić”) 4,5 5 4 5 5 1 2 3 4 5 3,6 4 3 5 3 1 2 3 4 5 4,1 4 4 5 4 1 2 3 4 5 NOWA ODPOWIEDŹ (proszę zaznaczyć) 1 Proszę uzasadnić odpowiedzi nie mieszczące się w przedziałach międzykwartylowych (Q1- Q3): ……………………………………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 4 3 1 2 3 4 5 B. 3,7 4 3 4 3 1 2 3 4 5 C. Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość Bilbordy (reklama uliczna) 2,8 3 2 3 3 1 2 3 4 5 D. Media (radio, telewizja) 3,5 4 3 4 5 1 2 3 4 5 E. Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe Strona internetowa: www.parp.gov.pl Strona internetowa: www.mrr.gov.pl Portale społecznościowe Książki branżowe Prasa branżowa Podczas seminariów lub konferencji na temat przedsiębiorczości Od rodziny, przyjaciół, znajomych 3,8 4 3,75 4 4 1 2 3 4 5 3,8 3,7 3,7 3,6 3,75 3,9 4 4 4 4 4 4 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4,25 4 4 4 4 5 5 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 4,2 4 4 5 3 1 2 3 4 5 F. G. H. I. J. K. L. Bardzo przydatna 3 Raczej przydatna 4 Trudno powiedzieć 3,7 Raczej nieprzydatna Konkursy promujące przedsiębiorczość Zupełnie nieprzydatna POPRZEDNIA ODPOWIEDŹ A. Średnia Q3 NOWA ODPOWIEDŹ (proszę zaznaczyć) Q1 Przedział międzykwartylowy Proszę ocenić przydatność poszczególnych form wsparcia informacyjnego w zakładaniu i prowadzeniu przez kobiety przedsiębiorstw na terenie Wielkopolski w perspektywie najbliższych dziesięciu lat, tak aby nastąpiło zwiększenie liczby przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety (Proszę ustosunkować się do każdej z wymienionych. Poniżej znajduje się też zestawienie dotychczasowych wyników.) Dominanta (wartość najczęściej wskazywana) 2. Proszę uzasadnić odpowiedzi nie mieszczące się w przedziałach międzykwartylowych (Q1-Q3): ……………………………………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 2 Przedział międzykwartylowy Q1 Q3 POPRZEDNIA ODPOWIEDŹ Zupełnie nieprzydatna Raczej nieprzydatna Trudno powiedzieć Raczej przydatna Bardzo przydatna H. Inkubatory przedsiębiorczości Centra transferu technologii Parki technologiczne Parki przemysłowe Klastry Urzędy pracy lub inne instytucje państwowe Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi, np. żłobki, przedszkola, świetlice itp. Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi Dominanta (wartość najczęściej wskazywana) A. B. C. D. E. F. G. Proszę ocenić przydatność poniższych form wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw w zakładaniu i prowadzeniu przez kobiety przedsiębiorstw na terenie Wielkopolski w perspektywie najbliższych dziesięciu lat, tak by nastąpiło zwiększenie liczby przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety (Proszę ocenić przydatność każdej z wymienionych) Średnia 3. 4 3,8 3,75 3,71 3,5 3,4 4,3 4 4 4 4 3 3 5 3,75 3 3 3 3 3 4 4,25 4,25 4 4 4 4 5 3 4 4 4 5 2 4 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 4,1 5 3,75 5 4 1 2 3 4 5 NOWA ODPOWIEDŹ (proszę zaznaczyć) Proszę uzasadnić odpowiedzi nie mieszczące się w przedziale międzykwartylowym (Q1-Q3): ……………………………………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 3 Przedział międzykwartylowy Zupełnie nieprzydatna Trudno powiedzieć Raczej przydatna Bardzo przydatna Q3 POPRZEDNIA ODPOWIEDŹ Raczej nieprzydatna Q1 Ł. M. Kredyty, kredyty preferencyjne Pożyczki Poręczenia lub gwarancje Leasing Factoring Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe Fundusze inwestycyjne Venture Capital lub Aniołowie Biznesu Dotacje Ulgi podatkowe Zwolnienia podatkowe Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS Programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki) Programy zwrotne lub częściowo zwrotne NOWA ODPOWIEDŹ (proszę zaznaczyć) Dominanta (wartość najczęściej wskazywana) A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. L. Proszę ocenić przydatność poszczególnych form wsparcia finansowego w zakładaniu i prowadzeniu przez kobiety przedsiębiorstw na terenie Wielkopolski w perspektywie najbliższych dziesięciu lat, tak aby nastąpiło zwiększenie liczby przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety. Proszę ocenić przydatność każdej z poniższych. Średnia 4. 4,2 3,75 3,75 4,1 3,7 3,6 3,4 3,6 4,3 4,5 4,5 4,4 5 4 4 5 4 4 4 4 5 5 5 5 4 3 3 3,75 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 5 4 4 4 4 5 5 5 5 5 4 4 5 4 4 4 4 4 5 5 4 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 4,4 4,2 5 4 4 4 5 5 5 3 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 Proszę uzasadnić odpowiedzi nie mieszczące się w przedziałach międzykwartylowych (Q1-Q3): ……………………………………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 4 Bardzo przydatna Przedział międzykwartylowy Raczej przydatna Ł. Trudno powiedzieć L. Raczej nieprzydatna K. Zupełnie nieprzydatna J. POPRZEDNIA ODPOWIEDŹ H. I. Q2 E. F. G. Q1 C. D. Porady prawne w zakresie pomocy Unii Europejskiej Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych Porady prawne w zakresie pomocy publicznej Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy Porady prawne w zakresie prawa podatkowego Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej Szkolenia i kursy branżowe np. z zakresu wdrażania nowych technologii, obsługi aparatury, nowych trendów Szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy (np. kierunek studiów, specjalność związana z zakładaniem i prowadzeniem firmy) Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży (np. kobieta skończyła technikum krawieckie i pracuje jako krawcowa) Udział w targach i/lub wystawach Dominanta (wartość najczęściej wskazywana) A. B. Proszę ocenić przydatność poniższych form wsparcia doradczo-szkoleniowego w zakładaniu i prowadzeniu przez kobiety przedsiębiorstw na terenie Wielkopolski w perspektywie najbliższych dziesięciu lat, tak aby nastąpiło zwiększenie liczby przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety. (Proszę ocenić przydatność każdej z wymienionych) Średnia 5. 4,3 3,9 5 4 4 3 5 5 5 5 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 4 4 4 4 3,75 4 4,25 5 5 5 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 4,4 4,6 4,4 5 5 5 4 4 4 5 5 5 5 5 4 1 1 1 2 2 2 3 3 3 4 4 4 5 5 5 3,75 4 4 4 3 3 4 5 4 4 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 4,1 4 4 5 4 1 2 3 4 5 4 4 4 5 4 1 2 3 4 5 4,3 5 4 5 4 1 2 3 4 5 3,8 4 4 4 3 1 2 3 4 5 NOWA ODPOWIEDŹ (proszę zaznaczyć) Proszę uzasadnić odpowiedzi nie mieszczące się w przedziałach międzykwartylowych (Q1-Q3): ……………………………………………………………………………………………………………………………………. . Pytanie 4. Czego najbardziej potrzebują kobiety, żeby efektywnie prowadzić przedsiębiorstwo? (Spośród poniższych proszę wybrać najważniejsze wg Pani/Pana odpowiedzi- dowolna ilość) □ elastycznych godzin pracy □ instytucji/ osób oferujących tanią opiekę nad dziećmi / osobami starszymi lub niepełnosprawnymi □ instytucji/osób oferujących elastyczny czas opieki nad dziećmi/ osobami starszymi lub niepełnosprawnymi □ doradztwa w zakresie różnych problemów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa □ przejęcie obowiązków domowych przez partnera/ kogoś z rodziny 5 Pytanie 5. Które obszary należy wspierać by możliwe było zrównanie ilości przedsiębiorstw zakładanych i prowadzonych przez kobiety i mężczyzny (dowolna ilość wskazań)? Zakładanie przedsiębiorstw: □ obszar wsparcia społeczno-kulturowego □ obszar wsparcia promocyjno-informacyjnego □ obszar wsparcia finansowego □ obszar wsparcia doradczo-szkoleniowego Prowadzenie przedsiębiorstw: □ obszar wsparcia instytucjonalnego □ obszar wsparcia finansowego □ obszar wsparcia doradczo-szkoleniowego UWAGA! Opinie każdego eksperta zbierane będą w trzech rundach (trzy kwestionariusze) Przy wymianie opinii pomiędzy ekspertami zachowana zostanie anonimowość Kwestionariusz należy zwrócić do Pauliny Siemieniak, w terminie do……….. 6 Kwestionariusz 3. Imię i nazwisko eksperta: Dominanta (najczęstsza odpowiedź) 2030 Mediana 2030 Q1 2036 Q3 Przedział międzykwartylowy 2026 Poprzednia odpowiedź Eksperta: 2025 „Posiadanie dzieci utrudnia kobietom start w przedsiębiorczość. Tendencje przejmowania opieki nad dziećmi przez ojców (chociaż częściowo) i inne formy opieki nad dziećmi powinny ułatwić kobietommłodszym podejmowanie decyzji o prowadzeniu własnej działalności gospodarczej.” „Uważam, że [rok 2050] to optymistyczna wartość” Argumenty przemawiające za wartościami większymi niż przedział międzykwartylowy: Pytanie 1. W którym roku nastąpi zrównanie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety i mężczyzn? Średnia 2032 INNE odpowiedzi nie mieszczące się w przedziale międzykwartylowym: - Brak odpowiedzi. Uzasadnienie: Rok zrównania: ……………………………………………………………………………………… Krytyka argumentów, które są nie do przyjęcia: NOWA ODPOWIEDŹ ESKPERTA (proszę dopisać) ………………………… ……………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… „Państwo powinno wspierać każdego, kto ma predyspozycje do bycia przedsiębiorcą niezależnie od płci, rasy, religii, pochodzenia, narodowości itp., zależnie od konkretnych uwarunkowań. Eliminacja dyskryminacji i występujących utrudnień w wykonywaniu działalności lub zawodu to nie to samo, co kreacja mechanicznych parytetów przez państwo, które nie jest ani sprawiedliwe ani efektywne” „Nie wiem, czy dojdzie do tego zrównania i nie wiem, czy jest ono celowe” - Odpowiedź „Nigdy nie nastąpi zrównanie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety i mężczyzn”. Uzasadnienie: „Różnica między płciami- nie igra się z naturą” 1 Pytanie 2. Proszę ustosunkować się do poniższych wybierając „X” 4,25 4 4 Dominanta(wartość najczęściej wskazywana) 4 4 Mediana 4 4 Q1 4 5 1. A. Podział obowiązków domowych (np. partner/ członek rodziny wypełniał część obowiązków domowych, więc kobieta może prowadzić przedsiębiorstwo) 3,9 POPRZEDNIA ODPOWIEDŹ „Uważam, że niektórych obowiązków nie można podzielić” „Pomoc rodziny traktuję jako nieocenioną szczególnie podczas dużego natłoku pracy” --------------------- 1 1 2 2 Raczej nieprzydatna 3 3 Trudno powiedzieć 4 4 Raczej przydatna 5 5 Bardzo przydatna 2 KRYTYKA ARGUMENTÓW, KTÓRE SĄ NIE DO PRZYJĘCIA: NOWA ODPOWIEDŹ EKSPERTA (proszę zaznaczyć i dopisać) „Taka pomoc może być przydatna jedynie we wcześniejszych fazach rozwoju biznesu” Argumenty przemawiające za wartościami większymi niż przedział międzykwartylowy „Pomoc rodziny bez zatrudniania może być niezgodna z Kodeksem Pracy” Zupełnie nieprzydatna „ Nie ma znaczenia, a raczej może być przyczyną konfliktów” „Podział pracy pomiędzy członkami rodziny wpływa pozytywnie na postrzeganie firmy przez klientów (zwłaszcza z bliskiego otoczenia)” Argumenty przemawiające za wartościami mniejszymi niż przedział międzykwartylowy Przydatność poniższych form wsparcia społecznego w zakładaniu i prowadzeniu przez kobiety przedsiębiorstw na terenie Wielkopolski w perspektywie najbliższych dziesięciu lat, tak by nastąpiło zwiększenie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety. (Proszę ocenić przydatność każdej z wymienionych i ustosunkować się do dotychczasowych argumentów, nie mieszczących się w przedziale Q1-Q3). B. Pomoc rodziny w prowadzeniu przedsiębiorstwa (w konkretnych pracach np. przyjęcie dostawy towaru, prowadzenie księgowości) Przedział międzykwartyl owy Średnia Q3 5 ----------------------- 1 2 3 3 4 4 5 5 4 2 4 1 4 „Nie jestem pewna, czy tradycja rodzinna wpływa na kierunek rozwoju zawodowego” ----------------------- 4,25 --------------------- Tradycja rodzinna (np. kobieta pochodzi z rodziny przedsiębiorcy) 5 C. 4 5 5 4 5 3 5 4,5 2 4 D. 1 3 --------------------- 2 4 1 3 --------------------- 4 5 4 4 3,9 4 Doświadczenie w prowadzeniu firmy (zanim kobieta zaczęła prowadzić własne przedsiębiorstwo, prowadziła inne własne/ cudze) 4 E. 4,3 Społeczna akceptacja pracy kobiet na własny rachunek (np. kobieta nie spotyka się z zarzutami, że prowadząc własną działalność zaniedbuje życie rodzinne) Sieć kontaktów społecznych, (np. kobieta ma wielu znajomych, którzy mogą jej coś „załatwić”) „Wielowątkowość prac kobiet dotycząca zarówno rodziny, jak i biznesu może być słabą stroną, ale w przyjaznym otoczeniu może będzie przewagą” F. „Biznes w coraz mniejszym stopniu polega na kontaktach z osobami, które „mogą coś załatwić”” 3 A. Kampanie społeczne promujące przedsiębiorczość Konkursy promujące przedsiębiorczość 2. B. Bilbordy (reklama uliczna) 4 3 4 3,6 2,75 3,6 Dominanta (wartość najczęściej wskazywana) 4 3 4 3 2 3 4 Q3 3 Q1 4 Mediana Przedział międzykwart ylo-wy POPRZEDNIA ODPOWIEDŹ -------------------- Argumenty przemawiające za wartościami większymi niż przedział międzykwartylowy „W mojej opinii [konkursy promujące przedsiębiorczość] są bez znaczenia [jako forma wsparcia informacyjnego w prowadzeniu i zakładaniu przedsiębiorstw]” „Chodzi o propagowanie pracy kobiet na własny rachunek. Kampanie promujące są bardzo nośne w społeczeństwie: dobre przykłady budują postawy społeczne.” „Kampanie społeczne są w mojej opinii bez znaczenia” ---------------- „Trudno powiedzieć, dlaczego ta jedna forma reklamy (bilbordy) uzyskała wśród badanych tak niską odpowiedź. Nie wydaje mi „Kampanie społeczne są zbyt ogólnikowe, adresat jest zbyt rozproszony. Realna siła oddziaływania jest zapewne niska.” Argumenty przemawiające za wartościami mniejszymi niż przedział międzykwartylowy 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 5 Bardzo przydatna 4 Raczej przydatna 3 Trudno powiedzieć 2 Raczej nieprzydatna 1 Zupełnie nieprzydatna 4 KRYTYKA ARGUMENTÓW, KTÓRE SĄ NIE DO PRZYJĘCIA: NOWA ODPOWIEDŹ EKSPERTA (proszę zaznaczyć i dopisać) Przydatność poniższych form wsparcia informacyjnego w zakładaniu i prowadzeniu przez kobiety przedsiębiorstw na terenie Wielkopolski w perspektywie najbliższych dziesięciu lat, tak by nastąpiło zwiększenie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety. (Proszę ocenić przydatność każdej z wymienionych i ustosunkować się do dotychczasowych argumentów, nie mieszczących się w przedziale Q1-Q3). C. Średnia D. E. F. Media (radio, telewizja) Portale branżowe i specjalistyczne strony internetowe Strona internetowa: www.parp.gov.pl 3,5 3,9 3,7 4 4 4 4 4 4 3 4 3 się, aby bilbordy były gorszym narzędziem informacyjnym.” „Telewizja i radio są to media informacji i nadają się bardziej do popularyzowania produktów konsumpcji lub imprez masowych. Natomiast mało prawdopodobne jest, aby ktoś po obejrzeniu reklamy w TV zechciał założyć albo pomogłyby mu w prowadzeniu przedsiębiorstwa.” 1 1 2 2 2 3 3 3 4 4 4 5 5 5 „Wzrasta znaczenie bilbordów ulicznych przy drogach” 4 ------------------- „Wymienione źródła informacji zwykle dostarczają konkretnej, kwalifikowanej wiedzy, potrzebnej do prowadzenia przedsiębiorstwa. Inneróżnie z tym bywa” 1 -------------------------- 4 ------------------ 4 „Wymienione źródła informacji zwykle dostarczają konkretnej, kwalifikowanej wiedzy, potrzebnej do prowadzenia przedsiębiorstwa. Inneróżnie z tym bywa” „Strona PARP jest znakomitym miejscem do prezentacji przedsiębiorczości kobiet, podobnie seminaria i konferencje” 5 4 1 2 2 3 3 4 4 5 5 3 Źródło [to] dostarcza konkretnej, kwalifikowanej wiedzy, potrzebnej do prowadzenia przedsiębiorstwa. Inneróżnie z tym bywa. 1 4 „Strona ministerialna jako miejsce przekierowywania do innych stron i materiałów może się do czegoś przydać, natomiast samodzielnie nie stanowi większej wartości” --------------- 4 ------------ 3,7 4 Strona internetowa: www.mrr.gov.pl 3 G. 4 5 4 4 3,8 3 5 Portale społecznościowe 2 4 H. 1 3 ---------- 2 4 1 3 ------------- 5 3 4 „Wymienione źródła informacji zwykle dostarczają konkretnej, kwalifikowanej wiedzy, potrzebnej do prowadzenia przedsiębiorstwa. Inneróżnie z tym bywa” 4 Seminaria i konferencje są znakomitym miejsce do prezentacji przedsiębiorczości kobiet ---------- „Prasę traktuję jako podstawowe i szybkie źródło informacji” 3 „Konferencje i seminaria najczęściej nic nie wnoszą” 2 4 --------- 1 5 5 3 3 3 4 4 3,5 4 4 4 3 Książki branżowe 4 4 4 2 I. 3,6 3,7 4,3 1 „Wymienione źródła informacji zwykle dostarczają konkretnej, kwalifikowanej wiedzy, potrzebnej do prowadzenia przedsiębiorstwa. Inneróżnie z tym bywa” Podczas seminariów lub konferencji na temat przedsiębiorczości Prasa branżowa K. Od rodziny, przyjaciół, znajomych J. L. 6 A . 3. 4 4 Dominanta (wartość najczęściej wskazywana) 4 Mediana 4 Q1 4 POPRZEDNIA ODPOWIEDŹ Argumenty przemawiające za wartościami mniejszymi niż przedział międzykwartylowy Argumenty przemawiające za wartościami większymi niż przedział międzykwartylowy Q3 1 2 Raczej nieprzydatna 3 Trudno powiedzieć 4 Raczej przydatna 5 Bardzo przydatna 7 KRYTYKA ARGUMENTÓW, KTÓRE SĄ NIE DO PRZYJĘCIA NOWA ODPOWIEDŹ EKSPERTA (proszę zaznaczyć i dopisać) Przydatność poniższych form wsparcia ze strony instytucji/inicjatyw w zakładaniu i prowadzeniu przez kobiety przedsiębiorstw na terenie Wielkopolski w perspektywie najbliższych dziesięciu lat, tak by nastąpiło zwiększenie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety. (Proszę ocenić przydatność każdej z wymienionych i ustosunkować się do dotychczasowych argumentów, nie mieszczących się w przedziale Q1-Q3). Inkubatory przedsiębiorczości „Skuteczność inkubatorów i ich faktyczne zaangażowanie w cele statutowe jest bardzo zróżnicowane.” „Inkubatory i centra, klastry itp. są najlepszymi narzędziami wspierającymi przedsiębiorczość.” „Inkubatory mogą pomóc w zakładaniu i początkowych fazach prowadzenia przedsiębiorstwa, przejmując niektóre standardowe czynności i tworząc elementarne warunki lokalowe. Takie trudności ma na starcie potencjalnie duża liczba ewentualnych przedsiębiorców.” Zupełnie nieprzydatna Przedział międzykwartylowy Średnia 4 3 3 4 4 4 4 „[Centra transferu technologii] to może i przydatna forma, ale w rzeczywistości nie działająca” „Uważam, że instytucje [centra transferu technologii, parki technologiczne i przemysłowe, klastry, urzędy pracy i inne instytucje państwowe] w małym stopniu niwelują barierę w postaci polityki fiskalnej i prawnej. Mogą pomagać w przypadku wysoko wyspecjalizowanej działalności.” 3 4 4 3 4 4 3,6 4 4 3 4 Parki technologiczne 3,6 4 4 3,7 Parki przemysłowe 3,6 4 Centra transferu technologii Klastry 3,4 B . D . E. Urzędy pracy lub inne instytucje państwowe C . F. „Skuteczność parków technologicznych i ich faktyczne zaangażowanie w cele statutowe jest bardzo zróżnicowane. Parki technologiczne i parki przemysłowe zazwyczaj nie różnią się od siebie.” Jak w punkcie B. Jak powyżej- C. Jak w punkcie B. „Klastry zazwyczaj nie osiągają założonych celów i nie są skuteczne.” Jak w puncie B. „Instytucje państwowe niezbyt efektywnie radzą sobie z omawianymi zadaniami.” „Urzędy nie mają realnej siły sprawczej. Pytanie, czy ich logika działania uwzględnia płeć (poza rodzajem pracy preferowanym przez kobiety i mężczyzn)” Jak w punkcie B. ---------------------- Jak w punkcie A. Jak w puncie B. Jak w punkcie B. Jak w punkcie B. Jak w punkcie A. „CTT, parki czy klastry to oferta bardziej zaawansowana, ale atrakcyjna dla relatywnie węższej grupy odbiorców.” 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 8 G . H . A. Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi, np. żłobki, przedszkola, świetlice itp. Instytucje oferujące opiekę nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi 4. 4,5 4,56 4 5 4 5 4 4 5 5 --------------------- -------------------- ------------------------ ------------------------ 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 4,14 4 Dominanta (wartość najczęściej wskazywana) 4 Mediana 4 Q1 4,25 POPRZEDNIA ODPOWIEDŹ Argumenty przemawiające za wartościami mniejszymi niż przedział międzykwartylowy „Zachowawcza kobieta nie interesuje się kredytami.” „Kredyt jest oceniany z puntu widzenia biznesplanu.” Argumenty przemawiające za wartościami większymi niż przedział międzykwartylowy „Kredyt był, jest i będzie najważniejszym źródłem finansowania MSP. W Polsce wykorzystanie kredytu przez MSP jest nieporównywalnie mniejsze niż w rozwiniętych krajach zachodnich.” Zupełnie nieprzydatna 2 Raczej nieprzydatna 3 Trudno powiedzieć 4 Raczej przydatna 5 Bardzo przydatna KRYTYKA ARGUMENTÓW, KTÓRE SĄ NIE DO PRZYJĘCIA: NOWA ODPOWIEDŹ EKSPERTA (proszę zaznaczyć i dopisać) 1 9 Przydatność poniższych form wsparcia finansowego w zakładaniu i prowadzeniu przez kobiety przedsiębiorstw na terenie Wielkopolski w perspektywie najbliższych dziesięciu lat, tak by nastąpiło zwiększenie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety. (Proszę ocenić przydatność każdej z wymienionych i ustosunkować się do dotychczasowych argumentów, nie mieszczących się w przedziale Q1-Q3). Kredyty, kredyty preferencyjne Przedział międzykwartylowy Średnia Q3 „W okresie rozwijania działalności kredyty udzielane na preferencyjnych warunkach traktować należy jako jedno z głównych źródeł kapitału.” 1 2 3 4 5 „Sądzę, że zmieni się nastawienie do brania kredytów i będą one już za kilka lat bardzo przydatnym wsparciem w zakładaniu nowych firm przez kobiety.” ----------------- 5 4 4 5 4 4 3 4 Por. B 3,5 3 4 5 3,75 4 2 3 4 Poręczenia lub gwarancje 4 1 2 3 C. 3,8 --------------- 1 2 5 Pożyczki ---------------- 1 4 3 4 4 4 4 4,15 3,6 Leasing Factoring D. E. Por. B. „Leasing nie jest formą wsparcia.” B. ----------------- „[Pożyczki] to inna forma kredytu (i to wszystko)” ,„A kredyt oceniany jest z punktu widzenia biznesplanu”. to dla firm „Pożyczki, poręczenie i leasing nie zmniejszają znacznie ryzyka podjęcia działalności.” 4 „Factoring niedostępne młodych 10 Fundusze pożyczkowo-poręczeniowe 3,7 4 4 3 4 4 --------------- źródło finansowania.” F. 3 5 5 5 4 Jak w punkcie J. „Skuteczność ulg/zwolnień podatkowych jest zazwyczaj niewysoka, szczególnie z perspektywy małych firm.” „Dotacje są z wielu względów trudniej dostępne niż to się powszechnie wydaje.” „Rola BA i VC jest znikoma, biorąc pod uwagę cel badania, czyli przyczynienie się do zwiększenia w znaczny sposób kobiet prowadzących firmę.” „Fundusze inwestycyjne nie inwestują w firmę w procesie inkubacji.” 3 4 4 4 3 4 5 5 4 4 3,3 5 5 4 4 Fundusze inwestycyjne 4,56 4,5 4,3 3,56 G. Zwolnienia podatkowe Ulgi podatkowe Dotacje Venture Capital lub Aniołowie Biznesu „Nie widzę związku funduszy inwestycyjnych [ze wspieraniem działalności]” H. I. J. K. ---------------- ------------------- ------------------- -------------------- -------------------- --------------- 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 11 Umorzenia lub zaniechania należności niepodatkowych np. ZUS Programy bezzwrotne (np. Kapitał Ludzki) Programy zwrotne lub częściowo zwrotne 4,4 5 5 4 5 5 ------------ Jak w puncie Ł. 4 5 4 4 4 4 4,4 4 „Wszelkie formy finansowania są przydatne z perspektywy działalności gospodarczej przedsiębiorstwa.” 4,3 4 4 Mediana 4 Q1 5 Q2 Argumenty przemawiające za wartościami mniejszymi niż przedział międzykwartylowy „W dłuższej perspektywie czasowej UE będzie ograniczała działania pomocowe.” „Porady prawne bardziej dotyczą zasad ---------------- ------------------- ---------------- 1 1 1 2 2 2 3 3 3 4 4 4 5 5 5 Argumenty przemawiające za wartościami większymi niż przedział międzykwartylowy --------------------- 2 Raczej nieprzydatna 3 Trudno powiedzieć 4 Raczej przydatna 5 Bardzo przydatna 12 KRYTYKA ARGUMENTÓW, KTÓRE SĄ NIE DO PRZYJĘCIA: NOWA ODPOWIEDŹ EKSPERTA (proszę zaznaczyć i dopisać) 1 Zupełnie nieprzydatna L. 5. 4,4 POPRZEDNIA ODPOWIEDŹ Przydatność poniższych form wsparcia doradczo-szkoleniowego w zakładaniu i prowadzeniu przez kobiety przedsiębiorstw na terenie Wielkopolski w perspektywie najbliższych dziesięciu lat, tak by nastąpiło zwiększenie ilości przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety. (Proszę ocenić przydatność każdej z wymienionych i ustosunkować się do dotychczasowych argumentów, nie mieszczących się w przedziale Q1-Q3). Porady prawne w zakresie pomocy Unii Europejskiej Dominanta (wartość najczęściej wskazywana) Ł. M. A. Przedział międzykwartylowy Średnia B. C. Porady prawne w zakresie inwestycji infrastrukturalnych Porady prawne w zakresie pomocy publicznej 3,9 4 4 4 4 4 3,5 4 funkcjonowania POKL niż konkretnych przypadków prowadzenia przedsiębiorstw.” 1 2 3 4 4 5 5 ---------------- 3 5 2 5 „Po co osobom rozpoczynającym działalność gospodarczą porady w zakresie inwestycji infrastrukturalnych?!” 1 4 ------------------ 3 4 2 Bardzo przydatne są porady prawne w zakresie pomocy publicznej, ponieważ: 1 Porady prawne w zakresie dotowania stanowisk pracy 4,5 4,3 5 5 4 5 5 4 4 4 4 5 Szkolenia te nie będą pomocne dla kategorii firm i branż wybieranych przez kobiety „W zakresie pomocy publicznej i strategii eksportu niezbędne jest pozyskanie nowej wiedzy.” ----------------- 5 E. Porady prawne w zakresie prawa podatkowego 4,4 5 4 5 F. Szkolenia branżowe z zakresu zakładania i prowadzenia firmy 4 3 4 5 G. 4 4 2 3 4 5 3 4 1 2 3 4 4 4 ------------- 1 2 3 4 Porady prawne w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii ------------------ ------------ 1 2 3,7 D. 5 ----------------- ------------- 1 Szkolenia branżowe z zakresu strategii eksportowej „Młoda firma nie będzie raczej z takich porad [w zakresie poznania i rozwoju nowych technologii] korzystała”. 5 --------------- ----------------- H. 13 I. Szkolenia i kursy branżowe np. z zakresu wdrażania nowych technologii, obsługi aparatury, nowych trendów 3,85 4 4 3 ---------------- 1 2 3 3 4 4 5 5 4,5 2 „Uważam, ze dla kategorii firm i branż wybieranych przez kobiety, zaznaczone szkolenia, [szkolenia z zakresu strategii eksportowej, szkolenia i kursy branżowe] nie będą pomocne.” (Por. H.) Szkolenia te nie będą pomocne dla kategorii firm i branż wybieranych przez kobiety „Nie wierzę, że można taką [szkolenia i kursy branżowe] skuteczną pomoc zorganizować dla grupy docelowej w badaniu.” 1 4 ------------------ 4 5 4 4 4 3 4,1 2 5 Szkolenia z zakresu kompetencji społecznych i umiejętności biznesowych 1 4 J. ------------------- 3 5 4 4 4 4 5 4 4 5 4 2 5 4,2 1 4 K. 4,5 4,1 Dla kategorii firm prowadzonych przez kobiety szkolenia te nie będą pomocne. „Edukacja do rzeczywistości ma się nijak.” ------------------ 3 Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu prowadzenia własnej firmy (np. kierunek studiów, specjalność związana z zakładaniem i prowadzeniem firmy) 5 2 L. „Edukacja do rzeczywistości ma się nijak.” 1 Wiedza i umiejętności zdobyte podczas edukacji szkolnej z zakresu własnej branży (np. kobieta skończyła technikum krawieckie i pracuje jako krawcowa) ----------------- Udział w targach i/lub wystawach 4 Ł. „Imprezy targowe i wystawy tracą na znaczeniu na rzecz bardziej nowoczesnych form komunikacji.” 14 Pytanie 4. Czego najbardziej potrzebują kobiety, żeby efektywnie prowadzić przedsiębiorstwo? (Spośród poniższych proszę zaznaczyć najważniejsze wg Pani/Pana odpowiedzi) □ elastycznych godzin pracy □ instytucji/ osób oferujących tanią opiekę nad dziećmi / osobami starszymi lub niepełnosprawnymi □ instytucji/osób oferujących elastyczny czas opieki nad dziećmi/ osobami starszymi lub niepełnosprawnymi □ przejęcie obowiązków domowych przez partnera/ kogoś z rodziny □ obszar wsparcia finansowego Etap: Zakładanie przedsiębiorstw: □ obszar wsparcia doradczo-szkoleniowego □ obszar wsparcia finansowego Etap: Prowadzenie przedsiębiorstw: Pytanie 5. Które obszary należy wspierać, by możliwe było zrównanie ilości przedsiębiorstw zakładanych i prowadzonych przez kobiety i mężczyzn (dowolna ilość wskazań): □ obszar wsparcia doradczo-szkoleniowego UWAGA! Przy wymianie opinii pomiędzy ekspertami zachowana zostanie anonimowość. Kwestionariusz należy zwrócić do Pauliny Siemieniak 15
