wartość nawozowa osadów ściekowych z niektórych oczyszczalni
Transkrypt
wartość nawozowa osadów ściekowych z niektórych oczyszczalni
R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T. X X X V III. NR 3. S. 93— 102. W AR SZAW A 1987 E L IG IU S Z R O S Z Y K . S T E F A N I A R O S Z Y K . Z O F IA S P IA K W ARTOŚĆ NAW OZOW A OSADÓW ŚCIEKOW YCH Z N IEK TÓ R Y C H OCZYSZCZALNI PO ŁU D N IO W O -ZA CH O D N IEJ POLSKI CZĘŚĆ I. SKŁAD CH EM IC ZN Y OSADÓW K atedra C hem ii R oln czei A k ad em ii R oln iczej w e W rocław iu Nierozwiązany dotychczas problem utylizacji osadów ściekowych w kraju budzi coraz większe zainteresowanie. Dowodem tego może być wzrasta jąca ilość opublikowanych w ostatnich latach prac na ten temat [1, 2, 6, 8, 10]. Nagromadzenie tych odpadów przy oczyszczalniach krajowych wynosiło w 1984 roku 4851 tys. ton [1], przy czym uzyskane w omawianym roku osady z oczyszczalni przemysłowych i komunalno-przemysłowych zo stały wykorzystane gospodarczo w 40,4%, unieszkodliwione w 3,8%, nato miast reszta uległa zdeponowaniu na składowiskach. Z uwagi na brak możliwości w naszych warunkach innego zagospodarowania najczęściej uważa się, że osady powinny być wykorzystane do nawożenia gleb uprawnych. Należy zaznaczyć, że w wielu krajach zachodnich zagospodarowanie osadów urasta również do rangi problem u i że dotychczas nie znalazł on akceptowanego rozwiązania z uwagi na zagrożenia stąd wynikające. W N R D opracowano [15] normę traktującą głównie o wymaganiach bio logicznych, natom iast we Francji [14] wydano normę eksperymentalną, traktującą o przygotowaniu osadów jako produktu handlowego do celów nawozowych. W innych krajach dopuszczenie bądź dyskwalifikacja osadów do nawożenia gleb regulowane są przepisami urzędów podległych mini sterstwu zdrowia [7 ,8] lub gospodarki rolnej i leśnej [3]. Wielu jednak autorów sugeruje niezbędność ustalenia ujednoliconych norm urzędowych dla tego rodzaju odpadów stosowanych w rolnictwie [9, 11, 12]. Przeprowadzone badania miały na celu wzbogacenie m ateriału poznaw czego nad składem chemicznym i działaniem nawozowym osadów pocho dzących z niektórych oczyszczalni południowo-zachodniej Polski. 94 E. R oszyk i in. B A D A N IA W Ł A S N E Do badań pobrano osady z 11 oczyszczalni, a mianowicie: — w Brzegu Dolnym — osady pochodzące ze ścieków przemysłowych z niewielką domieszką ścieków bytowych. Osady w całości są depono wane na nieużytkach, — w Rokitkach — odwodnione odchody z fermy tuczu trzody chlewnej, wykorzystywane w całości przez miejscowy PG R do nawożenia p ó l — w Legnicy — ścieki komunalne i małego przemysłu, składowane na hałdach, — w Sycowie — ścieki przemysłu spożywczego; zalegające na terenie oczyszczalni, — w Świdnicy — osady ze ścieków przemysłowo-komunalnych, częścio wo składowane na terenie oczyszczalni, częściowo stosowane do nawożenia pól i ogrodów, — w Opolu — w przeważającej mierze osady pochodzą ze ścieków ko munalnych z domieszką przemysłowych. Składowane na terenie oczyszczalni, niekiedy stosowane przez miejscowych ogrodników, — w Świebodzicach — osady ze ścieków komunalno-przemysłowych, w części składowane na terenie oczyszczalni, częściowo zabierane przez okolicznych rolników do nawożenia pól, — we W rocławiu-Leśnicy — osady przemysłowo-komunalne składowane na terenie oczyszczalni, — we W rocławiu-Osobowicach — osady przemysłowo-komunalne czę ściowo składowane, częściowo stosowane na polach miejscowego PG R, — w Lądku Zdroju — osady ze ścieków komunalnych stosowane w ca łości przez rolników do nawożenia,— w Głogowie — osady komunalno-przemysłowe składowane na terenie oczyszczalni. Tak więc zebrane próbki osadów pochodziły w trzech przypadkach z oczyszczalni ścieków komunalnych (bytowych), w czterech — z oczysz czalni o wyraźnej przewadze ścieków komunalnych nad przemysłowymi, w trzech — o przewadze ścieków przemysłowych, w jednym przypadku z oczyszczalni ścieków przemysłowych. W próbkach tych, po ich uprzednim przygotowaniu w laboratorium , oznaczono ogólnie stosowanymi metodami zawartość materii organicznej, odczyn oraz szereg właściwości chemicznych (tab. 1 i 2). Zawartość materii organicznej wahała się od 22,2 do 87,1%, średnio wynosiła 51,9%. Spośród 11 aż 6 próbek zawierało poniżej 50% materii organicznej. Odczyn osadów oznaczony w zawiesinie wodnej i 1 M JCC1 wahał się w szerokich granicach od bardzo kwaśnego do zasadowego. Większość jednak próbek miała odczyn w interwale od lekko kwaśnego do zasadowego. T a b e la 1 O d czyn oraz zaw artość m aterii organicznej i m ak roelem en tów w n iek tórych o sa d a ch ściek ow ych z oczyszczaln i p ołu d n io w o -za ch o d n iej P o lsk i (zaw artość w suchej m asie) R eaction s and con ten t of organ ie m atter and m acroelem en ts in som e slu d ges from sew age treatm ent p lan ts o f sou th -w estern P o la n d (content in dry m atter) M ateria P o ch o d z en ie osad u P pH organiczna Sludge from O rganie treatm ent plant m atter N całk. N total н 2о KCl 8,4 8,3 4 N -N 0 3 m g /100 g m g /100 g n - n h К Ca Mg 0,27 2,64 0,23 °/ /0 °/ /о Syców 28,2 2,33 1060,0 117,6 0,59 Lądek Zdrój 33,5 5,0 4,7 1,45 13,6 96,0 0,38 0,25 0,10 0,45 R okitki 87,1 6,7 6,5 1,50 26,1 54,6 1,55. 0,09 1,23 0,21 Legnica 72,5 7,2 7,3 0,73 24,6 23,1 0,14 0,17 1,46 0,21 Ś w ieb od zice 43,8 6,6 6,5 ' 1,80 9,7 220,0 0,98 0,37 0,66 0,33 G ło g ó w 22,2 7,0 6,8 0,75 16,8 112,5 0,39 0,18 1,32 0,48 O p o le 57,5 6,7 6,5 1,81 14,2 34,3 1,11 0,24 4,04 0,38 Św idnica 68,8 5,1 4,9 1,07 133,6 48,9 5,01 0,15 1,54 0,2 6 W rocław -L eśn ica 37,1 6,1 5,9 1,50 16,4 20,7 0,91 0,09 1,62 0,27 W ro cła w -O so b o w ice 34,0 5,7 5,5 1,00 14,6 16,5 0,44 0,08 4 ,9 0 ' 1,20 Brzeg D o ln y 86,4 7,2 7,5 0,28 5,2 25,3 0,13 0,13 5,13 0,80 E. R oszyk i in. 96 T a b e la 2 C a łk o w ita za w a rto ść m etali (w ppm s.m .) w n iek tórych o sad ach ściek ow ych z oczyszczaln i p o łu d n io w o -za ch o d n iej P olsk i T o ta l co n ten t o f m etals P o ch o d z en ie osad u S lu d g e from (in ppm d .m .) in som e slu d ges o f sou th -w estern P olan d Fe Mn Zn from Cr sew age treatm en t p lants Cu Ni Pb treatm en t plant S y có w L ądek Zdrój 1130 150 900 10 30 15 100 25500 210 1750 60 60 25 300 R ok itk i 3000 210 220 10 35 10 10 L egnica 12700 130 1080 40 320 110 35 Ś w ieb o d zice 22500 510 4700 230 450 65 130 G ło g ó w 24000 670 1400 20 350 20 175 4900 310 2070 110 80 110 150 O p ole Ś w id n ica 10200 720 34800 4000 3300 1500 110 W ro cła w -L eśn ica 17500 180 5700 8500 1650 30 140 W rocław -O so b o w ice 11400 110 3050 330 500 100 170 Brzeg D o ln y 13600 545 2000 75 175 590 54 co należy uznać za korzystne z punktu widzenia właściwości nawozowych. Nie stwierdzono zależności odczynu od pochodzenia ścieków. Zawartość azotu całkowitego była bardzo zróżnicowana — od 0,28 do 2,33% N i wynosiła średnio 1,30%. Nieco bogatsze w ten składnik były osady komunalne, najuboższy natom iast był osad pochodzący ze ścieków przemysłowych. Azot amonowy występował w granicach od 5,2 do 133,6 mg w 100 g (tab. 1), w jednym osadzie zawartość przekroczyła 1000 mg. Stosunek zawartości N (N H 4): N ( N 0 3) układał się niezależnie od pocho dzenia osadu i wynosił odpowiednio: 1:0,1-22,9. Świadczy to o zróżnico wanym stopniu rozkładu substancji organicznej, a szczególnie związków azotowych w badanych osadach. Koncentracja fosforu wahała się od 0,13 do 5,01%, przy czym w 5 próbkach była mniejsza od 0,5%. Zawartość potasu wynosiła średnio 0,18% przy wahaniach od 0,08 do 0,37%, przy czym osady przemysłowo-komunalne były najuboższe w ten składnik. Pod względem zawartości wapnia osady były zróżnicowane, zawartość bowiem tego składnika wahała się od 0,10 do 5,13%, wynosząc średnio 2,24% Ca. N atom iast zawartość magnezu nie wykazała większego zróżni cowania; przy średniej zawartości 0,44% Mg wyniki oscylowały w gra nicach od 0,21 do 1,20%. W artość n a w o zo w a o sa d ó w ściek ow ych 97 Zawartość mikroelementów, jak należało oczekiwać, w wielu osadach była bardzo duża. Pomijając występowanie żelaza, którego zawartość kształ towała się niezależnie od pochodzenia osadu, oraz manganu występującego w stosunkowo niewielkich ilościach, pozostałe spośród oznaczanych m ikro elementów wykazywały bardzo duże wahania (tab. 2), szczególnie cynk (od 220 do 34800 ppm), chrom (od 10 do 8500 ppm) i miedź (od 30 do 3300 ppm). Nieco mniejsze różnice stwierdzono w zawartości niklu i ołowiu. Średnio zawartość mikroelementów w badanym materiale układała się w malejącym szeregu: żelazo 13 300, cynk 5242, chrom 1216, miedź 632, mangan 340, nikiel 234 i ołów 125 ppm. W celu zbadania wpływu okresu składowania osadów na ich skład chemiczny pobrano próbki osadów z różnych składowisk i z różnych miejsc na pryzmach w tej samej oczyszczalni, poddając je analizie chemicznej. Chociaż uzyskane wyniki oznaczeń (tab. 3) wykazują pewne wahania, nie stwierdzono jednak, aby okres przechowywania osadów do 3 lat wpły nął w znaczący sposób na zmianę odczynu oraz zawartość materii orga nicznej i makroelementów. Różnice w zawartości składników dowodzą na tomiast zmienności wynikającej ze zróżnicowanego składu ścieków podda wanych oczyszczeniu. Podobnie do makroelementów układała się zawartość mikroelementów (tab. 4). I w tym przypadku mimo pewnych wahań zawartości nie uja wnił się wpływ okresu przechowywania na koncentrację mikroelementów. Najbogatsze w te składniki były osady składowane przez okres 6-8 mie sięcy, co świadczyć może o większej ich koncentracji w ściekach poda wanych w tym okresie do oczyszczalni. D Y S K U S J A W Y N IK Ó W O wartości nawozowej osadów ściekowych decyduje przede wszystkim zawartość w nich materii organicznej i makroelementów, ponieważ tylko te właściwości decydują o ekonomicznej opłacalności ich stosowania w rolnictwie. Badane osady uznać należy za przeciętnie zasobne, przy czym gdyby przyjąć proponow aną przez niektórych autorów granicę minimalnej zawar tości azotu (0,5%), fosforu (0,5%) i materii organicznej (50%), wówczas część spośród nich już z tego powodu nie kwalifikowałaby się do celów nawozowych [16]. Mając to na względzie można by sądzić o nieopłacal ności nawożenia osadami pochodzącymi z oczyszczalni w: Lądku-Zdroju, Głogowie, W rocławiu-Osobowicach i Brzegu Dolnym, a częściowo również Legnicy i Wrocławiu-Leśnicy. Powszechnie przyjmuje się jednak [ 1, 5, 10, 16, 18], że o przydatności osadów w chwili obecnej decyduje koncentracja w nich mikroelementów. Rocz. G leb. 7 T a b e la 3 O dczyn oraz zaw artość całk ow ita m ak roelem en tów w osad ach p och o d zą cy ch z oczyszczaln i C iernie (zaw artość w suchej m asie) R eaction and total con ten t m acroelem en ts in slu d ges from the sew age treatm ent plant C iernie (co n ten t in dry m atter) M ateria organ iczn a P o ch o d z en ie próbki % próbka ^ KC1 N P К Ca Mg 6,8 2,45 0,34 0,21 0,52 0,45 58,1 6,2 5,9 3,09 1,04 0,26 0,59 0,14 26,7 6,2 5,6 2,82 0,74 0,24 0,52 0,10 30,3 6,1 6,0 3,12 1,05 0,24 0,56 0,17 30,6 6,2 6,0 3,00 1,07 0,26 0,64 0,15 42,4 6,8 6,0 2,88 0,85 0,31 0,83 0,10 42,4 6,3 5,8 2,98 1,08 0,41 0,96 0,10 37,5 6,3 6,2 3,12 0,75 0,27 0,67 0,10 50,1 6,0 5,9 2,61 0,88 0,30 0,68 0,10 56,4 6,3 6,0 3,19 0,93 0,23 0,71 0,52 próbka 2 sam ple 36,5 6,9 6,6 2,30 0,61 0,21 0,64 0,42 próbka 2 sam ple 64,8 6,4 6,1 3,20 0,57 0,21 0,68 0,46 próbka 2 próbka sam ple próbka sam ple próbka ^ sam ple próbka j sam ple próbka 2 sareple próbka sam ple próbka ^ sam ple próbka sam ple O sad 2 - 3 -letni 2 -3 years old sludge 2o 7,0 sam ple 6 -8 m on th s old slu d ge h 54,2 sam ple O sad 6 -8 -m iesięczn y % in dry m atter O rgan ic m atter S lu dge sam ple O sad św ieży Fresh sludge P rocen t w suchej m asie pH ' T a b e la 4 C ałk ow ita zaw artość m etali (w ppm s.m.) w osa d a ch p o ch o d zą cy ch z oczy szcza ln i C iernie T otal content o f m etals in slu d ge from sew age treatm ent plant C iernie (con ten t in dry m atter) P och od zen ie osad u S ludge sam ple p róbka sam ple p róbka 2 sam ple O sad św ieży Fresh sludge próbka sam ple próbka sam ple próbka sam ple próbka sam ple p róbka ^ O sad 6 -8-m iesięczn y 6 -8 m on th s old sludge sam ple p róbka 2 sam ple prób k a ^ sam ple próbka sam ple O sad 2—3-letni próbka 2 2 -3 years old sludge sam ple próbka sam ple Fe Mn Zn Cl Cu Ni Pb Cd 11 900 260 1800 100 270 65 160 10 13 300 550 2700 370 390 160 160 12 9 900 200 1800 250 210 90 110 10 10 900 440 2400 370 310 140 120 12 11 100 330 2300 330 270 100 130 10 12 900 320 3000 400 440 240 180 20 14 500 450 3100 500 600 230 210 15 15 700 470 3100 410 550 200. 200 25 13 Ю0 360 2500 330 280 120 200 12 13 800 430 2500 190 ,3 3 0 130 170 30 10 100 170 1600 100 230 60 320 10 10 800 340 1700 150 260 160 120 12 ' 100 E. R oszyk i in. Zawartość tych składników w części badanych osadów była duża. Dotyczy to w szczególności oczyszczalni w Świebodzicach (cynk), W rocławiu-Leśnicy (cynk, chrom, miedź), W rocławiu-Osobowicach (cynk) i Brzegu Dolnym (nikiel). Należy jednak zwrócić uwagę, że osad z Opola wykazywał pod wyższoną zawartość cynku i niklu, a z Legnicy tylko niklu. Tak więc do osadów nie budzących pod tym względem zastrzeżeń zaliczyć można jedynie osady komunalne z Lądka Zdroju i Głogowa, osad pochodzący z oczyszczalni ścieków przemysłu rolnego w Sycowie oraz nie przefermentowane części stałe gnojowicy z fermy tuczu trzody chlewnej w Rokitkach. Na przykładzie wybranej oczyszczalni wykazano zmienność składu che micznego osadów różniących się terminem uzyskania i długością okresu składowania, na co w swych pracach wskazują również inni autorzy [16, 17]. Spośród makroelementów większe różnice stwierdzono w zawartości magnezu, mniejsze fosforu. Duże natom iast różnice występowały w zawartości mikrowiu trzykrotne. Tak duża zmienność sezonowa zawartości składników, a przede wszystkim mikroelementów, może mieć miejsce wówczas, gdy część oczyszczanych ścieków jest pochodzenia przemysłowego. Z poczynionych obserwacji wynika, że jedynie osady komunalne mogłyby być bez systematycznej kontroli składu chemicznego udostępnione do celów •nawozowych. Natomiast osady pochodzące ze ścieków przemysłowo-komu nalnych powinny podlegać systematycznej kontroli. W N IO S K I Uzyskane wyniki pozwalają na wyciągnięcie następujących wniosków: — użyte do badań osady z różnych oczyszczalni południowo-zachodniej Polski wykazały bardzo zróżnicowaną zawartość makro- i mikroelementów, uniemożliwiającą niekiedy ich wykorzystanie w rolnictwie, — osady pochodzące z tej samej oczyszczalni ścieków wykazały znaczną zmienność zawartości składników (mniejszą makroelementów, większą m ikro elementów), uwarunkowaną zmiennym stosunkiem ścieków komunalnych i przemysłowych przyjmowanych przez oczyszczalnię. L IT E R A T U R A [1] C e b u l a J.: W pływ zan ieczyszczen ia pierw iastkam i ślad ow ym i na p rzyrod n icze w arunki roln ictw a. Cz.. I. 215. P uław y 1978. [2] D r z y m a ł a S., М о с е к A .: W pływ zan ieczyszczen ia pierw iastk am i ślad ow ym i na przy rod n icze w arunki roln ictw a. Cz. II. 95, P uław y 1985. [3] E r tl H ., P a p p W .. S c h w i n g h a m m e r H .: U n d ersu ch u n gen über den S ch w erm etall geh alt von K lärschlam m en in der Steierm ark. Ö stereich isch e A b w asser R u n d sch . 1. 1978, 1. 101 W artość n a w o zo w a o sa d ó w ściek ow ych [4] F a s s b e n d e r H .. S t e i m e r t B.: A n fall und ch em isch e Z u sam m en setzu n g der städ tisch en A b w ässern von W olfsb u rg und B raun sch w eig. Z. P flan z. B od en k . 142, 219, 1979. [5] F u r r e r O. J. : JEinfluss h oh er G ab en an K lärschlam m en und S ch w ein egü lle a u f P flan zenertrag und B od en eigen sch aften . Landw . F orsch ., S on d erh eft 33/1, 1977, 249. [6] G a ł c z y ń s k a В., L e k a n S.: W pływ za n ieczyszczen ia p ierw iatk am i ślad ow ym i na przy ro d n icze w arunki roln ictw a. Cz. II. 29, P uław y 1980. [7] J o h n s o n S.: A b w assersch lam m auf 1978. 546. [8] J o h n s o n Ś.: D ie B ehan d lu n g und A ck erlan d . D as B eseitigun g von T ech n isch e U m w eltm a g a zin K lärschlam m en 4, unter B ericksich- tigun g ihrer seuchenh ygien isch u n b ed en k lich en V erw ertung im H an d bau . Z F A — M erk blatt 1972. [9] K o r i e n o w a T. S., G o ld fa r b tiech n ik a 6, 1979, 4. [10] M i c h a e l G .. S c h m i d einer 10-iährigen R ., D üngung L. L., B a r d tk e T u row sk i D ., J. S.: W ilb e r g m it versch ied en en E., W o d o sn o b żen ije i sanitarnaja M i t s c h k e C h .: K lärsch lam m en A u sw irku n g a u f Ertrag und M in e ra lstoffgeh alt von B öd en und P flan zen . Landw . F orsch . 33, 1980, 1, 38. [11] P a g e A L.: F ate and effects o f trace elem en ts in sew age slu d ge agricultural lands. E P A , 6 70/2 — 7 4 -0 0 5 , 1974. [12] V i i t a s a l o J.: H eavy m etals in soil and cereals fertilized with w hen ap p lied to sew age slu d ge. Progr. W at. T ech n o l. 10. 5/6, 309, 1978. [13] V i i t a s a l o J.: R ocz. statyst. 1985. G łó w n y U rząd statystyczn y, W arszaw a 1985. [14] V i i t a s a l o J.: N o rm e exp erim en tale, U -44041. P rod u its u tilisés en A grik u ltu re, 1975. [15] V i i t a s a l o J.: N o rm a N R D , T G L 26056, O sad y ściek ow e, za sto so w a n ie roln icze i o grod n icze. [16] V i i t a s a l o J.: M em en to T ech n iq u e de L ’eau, D eg rem o n t, 433, 1981. [17] V i i t a s a l o J.: A T V Bayern 1976. [18] V i i t a s a l o J.: M erk b latt v. K lärschlam m M öglich k eiten in der L an d w irtsch aft. und G ren zen der V erw ertung von L an d esgru p pe K lärschlam m in der L an w irtschaft. In form ation ssch rift L A G A , 1978. i Э. РОШ ЫК. C. РОШЫК, 3. С П И А К УДО БРИ ТЕЛ ЬН О Е КАЧЕСТВО О С А Д К А С ТО Ч Н Ы Х ВОД ИЗ Н ЕКО ТО РЫ Х С Т А Н Ц И Й О Ч И С Т К И С Т О Ч Н Ы Х В О Д Ю Г О -З А П А Д Н О Й П О Л Ь Ш И Ч. I. Х И М И Ч Е С К И Й С О С Т А В О С А Д К А К а ф ед р а агр охи м и и С ел ьск охозя й ств ен н ой ак адем и и во В роц лаве Р езю м е Х ар а к тер и зо в а л и 11 о б р а зц о в осадк а сточны х в од, к ом м ун ал ьны х и п р ом ы ш л ен ны х, в от н о ш ен и и со д ер ж ан и я ряда м ак р о- (табл . 1) и м и к р оэл ем ен т ов (табл . 2). У ст а н о влена значительная диф ф ер ен ц иац и я сод ер ж ан и я эти х эл ем ен т ов и скл ю чаю щ ая в крейних случаях и сп о л ь зо в а н и е осадк а в сел ьск ом хозяйстве. А н ал и зи р о в а л и такж е ряд о б р а зц о в осад к ов из о д н о й и той же стан ци и очистки сточн ы х в о д , но с р азличн ы м п е р и о д о м хранения. У ст ан ов л ен а зн ачительная и зм ен чивость со д ер ж а н и я эл ем ен т о в , м ен ь ш ую в случае м ак р о-, а вы сш ую — м и к р оэл ем ен т ов , н еза в и си м о о т п ер и о д а хранения. У казанная сезон н ая и зм ен ч и вость, о с о б е н н о сод ер ж ан и я м и к р о эл ем ен т о в , о б у сл о в л ен а п р едп ол ож и т ел ь н о п р и т ок ом п р ом ы ш л ен ны х сточ н ы х вод. 102 E. R oszyk i in. E. RO SZYK S. RO SZYK Z. SP1AK F E R T IL IZ IN G V A L U E O F S E W A G E S L U D G E F R O M S O M E S E W A G E T R E A T M E N T P L A N T S IN T H E S O U T H -W E S T E R N P A R T O F P O L A N D P A R T I. C H E M IC A L C O M P O S IT IO N O F S L U D G E S D ep artm en t o f A gricu ltu ral C h em istry, A gricu ltu ral U n iversity o f W roclaw Sum m ary Eleven sam p les of slu d ge of m un icip al and industrial relation to the co n ten t o f a num ber o f m acro- (T ab le A very d ifferen tiated con ten t o f these elem en ts in the sew age are ch aracterized in 1) and m icroelem en ts (T ab le 2). slu d ges, d isq u alifyin g in extrem e cases their su ita b ility for u tilization by agriculture has been fou n d . A lso a num ber o f sam p les o f slu d ges taken from the sam e treatm ent plan t, but at differen t storage d u ration w ere an alyzed . A con sid erab le variab ility o f the co n ten t o f elem en ts, greater o f m acro- and sm aller o f m icroelem en ts, irresp ective o f the storage d u ration , has been p roved . T h is season al variab ility, particularly o f the con ten t o f m icro elem en ts seem s to d ep en d on the in flow o f industrial sew age. Prof. dr hab. Eligiusz Roszyk Katedra Chemii Rolniczly A. R. W roclaw, ul. Grunwaldzka 53 Wpłynęło do redakcji и- czerwcu 986