Niemiecka a światowa ekologia krajobrazu – dorobek, aktualne

Niemiecka a światowa ekologia krajobrazu – dorobek, aktualne

M. Kistowski (red.), Studia ekologiczno-krajobrazowe
w programowaniu rozwoju zrównoważonego.
Przegląd polskich doświadczeń u progu integracji
z Unią Europejską, 2004, Gdańsk, s. 43–47.
Maciej Pietrzak
Niemiecka a światowa ekologia krajobrazu –
dorobek, aktualne trendy, problemy badawcze
i dylematy metodologiczne
Wyobraźmy sobie hipotetyczną sytuację, że oto młody przyrodnik w poszukiwaniu
przyszłej specjalizacji postanawia zainteresować się ekologią krajobrazu, postanawia zostać ekologiem krajobrazu, a realizację tego – niewątpliwie chwalebnego zamiaru – rozpoczyna od zapoznania się z funkcjonującymi aktualnie na rynku, w większości swej anglosaskimi podręcznikami tej dyscypliny (m.in. Farina, 1998, 2000; Bell, 1999; Gergel,
Turner, 2002; Turner i in. 2001). Gdyby zapoznał się z nimi dość pobieżnie, koncentrując się na ich układzie, spisie treści i wykazie wykorzystanej literatury, jest wielce prawdopodobne, że po tej lekturze stwierdziłby, iż:
ekologia krajobrazu powstała w latach 80. ubiegłego stulecia,
miało to miejsce (głównie) w Stanach Zjednoczonych,
podstawowym elementem struktury krajobrazu jest „piksel”,
nie ma krajobrazu „w ogóle”, a są tylko „krajobrazy” poszczególnych organizmów,
roślinność jest głównym (jedynym?) komponentem krajobrazu, którego badanie jest
wystarczające do rozpoznania jego struktury, funkcjonowania i zmian.
Doszedłby zatem do wniosków, które – co wydaje się oczywiste – są albo całkiem niezgodne z obiektywną rzeczywistością i łatwo poddają się falsyfikacji, albo są co najmniej
bardzo dyskusyjne.
To nieco przekorne wprowadzenie jest niezbędne, jeśli bowiem chce się mówić
(choćby syntetycznie) o współczesnej niemieckiej ekologii krajobrazu, to nie sposób
uczynić tego bez odwołania się z jednej strony do jej dotychczasowego dorobku, z drugiej zaś – bez odniesienia się do najważniejszych współczesnych dylematów metodologicznych tej dyscypliny, widzianych prawdopodobnie dość subiektywnie przez
piszącego te słowa. Wśród tych „dylematów” za najważniejsze uznać należy:
„organizmocentryczną” koncepcję krajobrazu,
problem „pikselizacji” krajobrazu (czyli zbytnie – jak się wydaje – zawierzenie danym
teledetekcyjnym),
rolę roślinności w badaniach ekologiczno-krajobrazowych.
Jak wiadomo, w podejściu charakterystycznym dla tradycyjnej, europejskiej „szkoły”
ekologii krajobrazu, krajobraz jest najczęściej zjawiskiem precyzyjnie określonym co do
swojej skali i lokowanym po komórce, organizmie, populacji, zbiorowisku i ekosystemie,
a przed biomem i biosferą. Jest jednocześnie wyraźnie traktowany antropocentrycznie.
W ujęciu dominującej we współczesnej ekologii krajobrazu szkoły amerykańskiej nie ma
43
44
Maciej Pietrzak
potrzeby definiowania krajobrazu przez określenie jego skali, lecz w odniesieniu do zjawiska, które jest uwzględniane w badaniach. Wychodzi się tu bowiem z założenia, iż każdy organizm w różny sposób „skaluje”, postrzega i wykorzystuje swoje środowisko, a zatem nie ma absolutnej (uniwersalnej) wielkości krajobrazu, lecz jego skala uzależniona
jest od wymogów środowiskowych danego organizmu i tego, co tworzy ważną dla niego
mozaikę siedlisk czy płatów. Czym innym zatem jest krajobraz bizona, jastrzębia czy
chrząszcza, ale i czym innym krajobraz człowieka. Takie „organizmocentryczne” ujęcie
mocno kontrastuje ze wspomnianą wyżej koncepcją antropocentryczną, w której autorzy (w tym np. i Forman, 1985) często określają wymiary krajobrazu („few kilometers in
diameter”) lub jego dolną i górną granicę (Pietrzak, 1998). Jednocześnie jednak formułowane przez autorów związanych ze szkołą amerykańską (Dramstad i in., 1996) zasady ekologii krajobrazu mają – ich zdaniem – zastosowanie w dowolnej skali i na dowolnym poziomie zróżnicowania krajobrazu. Powstaje zatem pytanie, czy przyjęcie wspomnianej koncepcji umożliwia rzeczywiście sformułowanie uniwersalnych zasad ekologii
krajobrazu, czy raczej należy mówić o zasadach w odniesieniu do krajobrazu bizona,
krajobrazu jastrzębia czy krajobrazu chrząszcza, lub – przy pewnym uogólnieniu – o zasadach tyczących krajobrazu np. dużych ssaków kopytnych, małych drapieżców lub
owadów minujących. Wydaje się zatem, iż z ujęciem „organizmocentrycznym” można
dość zdecydowanie polemizować, proponowana formuła stwarza bowiem poważne niebezpieczeństwo „rozmycia” problematyki badawczej ekologii krajobrazu i pozbawienia
jej specyfiki przedmiotowej. Nie bez znaczenia jest także fakt, iż – przynajmniej w literaturze polskiej – na określenie tak ujmowanego obiektu istnieje adekwatne i nie budzące
wątpliwości pojęcie „środowiska” (zawsze „czyjegoś” i „jakiegoś”).
Podniesienie kwestii „pikselizacji” krajobrazu nie oznacza oczywiście w żadnym
przypadku niedoceniania współczesnych technik (teledetekcja, GIS, GPS) zdobywania
informacji o krajobrazie, a jedynie służy zwróceniu uwagi na fakt, iż podstawowym elementem aparatu pojęciowego badań ekologiczno-krajobrazowych jest pojęcie „struktury
krajobrazu”, zawierające w sobie podstawową, elementarną jednostkę krajobrazową, a
nie jednostkę analizowanego obrazu komputerowego. Przyznać jednak należy, iż kwestia przyjmowanej koncepcji struktury krajobrazu jest nadal otwarta i dyskutowana (por.
model „geokompleksu” a model „płat – korytarz – matryca”).
Wielokrotnie podnoszona rola roślinności w badaniach ekologiczno-krajobrazowych
(por. Pietrzak, 1989) wiąże się – paradoksalnie – z jednej strony z jej niedocenianiem w
opracowaniach powstających do końca lat 70. ubiegłego stulecia, z drugiej zaś – z wyraźnym obecnie przecenianiem jej potencjału informacyjnego, prowadzącym do założenia, iż roślinność jest głównym (a w niektórych opracowaniach wręcz jedynym) komponentem krajobrazu, którego badanie jest wystarczające do rozpoznania jego struktury,
funkcjonowania i zmian. Przypomina to sytuację, z jaką mieliśmy do czynienia pod koniec lat 70., a dotyczącą komponentu „rzeźba”. Wydaje się, iż wygłoszona wówczas opinia H. Richtera (1968), iż „wprawdzie rzeźba stanowi osnowę naturalnych jednostek
podstawowych, ale dla zróżnicowania przestrzennego (…) istnieje więcej kryteriów niż
to pozwalają dostrzec formy ukształtowania powierzchni”, po zastąpieniu słów „rzeźba” i
„formy ukształtowania powierzchni” słowem „roślinność” pozostałaby w dużym stopniu
aktualna.
44
Niemiecka a światowa ekologia krajobrazu – dorobek, aktualne trendy...
45
Nie ulega wątpliwości, iż korzenie ekologii krajobrazu tkwią w Europie Środkowej, a
wśród jej ojców-założycieli wymienia się najczęściej (Leser, 1997) badaczy niemieckich:
Carla Trolla, Josefa Schmithüsena i Ernsta Neefa.
Pierwszy z nich zasłynął jako twórca pojęcia „ekologia krajobrazu”1, które pojawiło
się w pracy z roku 1939, a następnie rozwinięte zostało w opracowaniu „Die geographische Landschaft und ihre Erforschung” (Troll, 1950), wydanym także w roku 1965 w języku polskim. Wprowadził określenie „ekotop” na elementarną jednostkę krajobrazową, a
pod koniec życia – bez powodzenia zresztą – lansował termin „geoekologia” jak międzynarodowy odpowiednik nazwy ekologia krajobrazu.
Josef Schmithüsen z Saarbrucken był czołowym przedstawicielem tradycyjnej, niemieckiej nauki o krajobrazie (Landschaftskunde, Landschaftslehre) i zajmował się głównie „naturalnym podziałem przestrzennym” (Naturraumliche Glederung). Znany był także jako twórca „synergetycznej” propozycji uporządkowania terminologii badań krajobrazowych, najpełniej wyartykułowanej w jego fundamentalnym dziele „Allgemeine
Geosynergetik – Grundlagen der Landschaftskunde” (1976).
Ernest Neef, czołowy przedstawiciel i twórca „enerdowskiej” szkoły ekologii krajobrazu, m.in. sprecyzował tzw. zakresy wielkościowe (Dimensionen) badań krajobrazowych
(topiczny, choryczny, regionalny i planetarny) i zasłynął jako twórca propozycji aksjomatyki
krajobrazowej, wprowadzając w swym sztandarowym dziele „Die teoretischen Grundlagen der Landschaftslehre” (1967) aksjomaty: planetarny, krajobrazowy i chorologiczny
oraz wynikające z nich tezy: o geograficznym kontinuum, o geograficznych granicach i
geograficznym przedmiocie. Dodać należy, iż zarówno Schmithüsen, jak i Neef dostrzegali
konieczność uwzględniania w badaniach krajobrazu jego aspektu fizjonomicznego, co dziś
– w dobie intensywnego rozwoju badań nad percepcją krajobrazu – wydaje się oczywiste,
ale wówczas wcale oczywistym i powszechnie akceptowanym nie było.
Pełna analiza dorobku niemieckiej ekologii krajobrazu wymagałaby rzecz jasna
przeglądu osiągnięć także wielu innych przedstawicieli tej dyscypliny (m.in. H. Lesera,
W. Habera, T. Mosimanna, G. Haase czy K.-F. Schreibera), co oczywiście znacznie wykracza poza ramy niniejszego opracowania.
Jak wygląda zatem współczesny obraz niemieckiej ekologii krajobrazu? Dobrego, jak
się wydaje, poglądu na ten temat dostarczają zarówno ukazujące się licznie publikacje
jak i przegląd problematyki poruszanej podczas dorocznego zjazdu niemieckiego oddziału Międzynarodowej Asocjacji Ekologii Krajobrazu (IALE-D), który odbył się w dniach
25–28 września 2002 roku w Dreźnie pod hasłem „Waloryzacja i rozwój krajobrazu”.
Przedstawione opracowania koncentrowały się wokół następujących grup tematycznych:
1. badanie krajobrazu kulturowego i historyczne zmiany krajobrazu,
2. planowanie krajobrazowe,
3. monitoring i waloryzacja krajobrazu,
realizowanych w zdecydowanej większości poprzez (4) modelowanie oraz zastosowanie GIS i teledetekcji.
1
Luftbildforschung ist zu einem sehr hohen Grade Landschaftsökologie (s. 297), [w:] Luftbildplan und okologische Bodenforschung, Ztschr. d. Ges.f. Erdkunde, Berlin, 1939, s. 241–298.
45
46
Maciej Pietrzak
Jak łatwo zauważyć, wspólnym odniesieniem wymienionej problematyki jest jednak
wspomniany wcześniej problem sposobu ujmowania i metod badania struktury krajobrazu. Reprezentatywnym przykładem aktualnego podejścia do tych zagadnień w niemieckiej
literaturze krajobrazowo-ekologicznej jest opracowanie U. Walza (2001) zatytułowane
„Charakterystyka struktury krajobrazu metodami teledetekcji i geoinformatyki”, stanowiące udaną próbę połączenia wcześniejszych doświadczeń niemieckiej ekologii krajobrazu z trendami panującymi w literaturze anglosaskiej. Autor jako źródło informacji o analizowanej powierzchni modelowej Pirna, położonej w Saksonii na południe od Drezna, wykorzystał dane Landsat-TM, SPOT-PAN i indyjskiego satelity IRS–1C, a także dostępne
mapy tematyczne i wcześniej konstruowane bazy danych (CORINE, ATKIS, MMK), opracowując je przy użyciu programów ARC/INFO, FRAGSTATS, ERDAS IMAGINE i HALCON.
W pracy znalazło się także interesujące, chociaż – ze względu na brak kluczowych opracowań autorów rosyjskich i polskich – niepełne zestawienie parametrów i wskaźników,
służących analizie „rysunku” (konfiguracji) krajobrazu. W efekcie autor dokonał kompleksowej analizy struktury krajobrazu badanego obszaru z uwzględnieniem kształtu płatów,
różnorodności krajobrazowej, elementów linearnych i ekotonów, a także stopnia fragmentacji i dyssekcji. W podsumowaniu zawarte zostały interesujące wnioski metodyczne odnoszące się do związków struktury i funkcji krajobrazu, a także przydatności wykorzystanych źródeł oraz metod i technik ich obróbki, ze szczególnym naciskiem położonym na
optymalizację działań planistyczno-projektowych.
Germany and World Landscape Ecology – scholarly, actual trends,
research problems and methodological dilemmas
Summary
The study consists of two main parts. The first one discusses basic methodological problems of
contemporary landscape ecology: “organism-centered” concept of landscape, vegetation as landscape structure indicator and so-called “pixelisation” of the landscape (abuse of GIS technology).
The second part presents shortly European “roots” of landscape ecology, especially founded in
German landscape-ecological literature. Also, actually tendency in German landscape ecology are
presented.
Literatura
Bell S., 1999, Landscape. Pattern, Perception and Process, E & FN Spon, London, 344 ss.
Dramstad W.E., Olson J.D., Forman R.T.T., 1996, Landscape Ecology Principles in Landscape Architecture and Land-Use Planning, Harvard University, Graduate School of Design, Island
Press, Washington, 80 ss.
Farina A., 1998, Principles and methods in landscape ecology, Chapman & Hall, London, 256 ss.
Farina A., 2000, Landscape ecology in action, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht/Boston/London, 317 ss.
Forman R.T.T.,1995, Land Mosaics. The ecology of landscapes and regions, Cambridge University
Press, 632 ss.
Gergel S.E., Turner M.G. (eds.), 2002, Learning Landscape Ecology. A practical guide to concepts
and techniques, Springer-Verlag, New York, Berlin, Heidelberg, 316 ss.
46
Niemiecka a światowa ekologia krajobrazu – dorobek, aktualne trendy...
47
Leser H., 1997, Landschaftsökologie – Ansatz, Modelle, Methodik, Anwendung, 4. Auflage, UTB
521, Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart, 644 ss.
Neef E., 1967, Die theroretischen Grundlagen der Landschaftslehre, Gotha/Leipzig, 152 ss.
Pietrzak M., 1989, Problemy i metody badania struktury geokompleksu (na przykładzie powierzchni modelowej Biskupice), Wyd. Nauk. UAM, Seria Geografia 45, 125 ss.
Pietrzak M., 1998, Syntezy krajobrazowe – założenia, problemy, zastosowania, Bogucki Wyd.
Nauk., Poznań, 168 ss.
Richter H., 1968, Stan obecny i perspektywy rozwoju przestrzennego podziału naturalnego w
NRD, [w:] Problemy regionalizacji fizycznogeograficznej, Prace Geogr., IG PAN 69.
Schmithüsen J., 1976, Allgemeine Geosynergetik. Grundlagen der Landschaftskunde, Walter de
Gruyter, Berlin-New York, 349 ss.
Troll C., 1939, Luftbildplan und ökologische Bodenforschung, Zeit. der Ges. f. Erdkunde, s.
241–298.
Troll C., 1950, Die geographische Landschaft und ihre Erforschung, [w:] Studium generale, III,
Bonn, s. 163–181.
Turner M.G., Gardner R.H., O’Neill, 2001, Landscape ecology in theory and practice. Pattern and
process, Springer-Verlag, New York, Berlin, Heidelberg, 401 ss.
Walz U., 2001, Charakterisierung der Landschaftsstruktur mit Methoden der Satelliten-Fernerkundung und der Geoinformatik, Logos Verlag, Berlin, 204 ss.
47
48