tutaj - Drogi św. Jakuba w Polsce

Strona |1
Strona |2
Regina Madej-Janiszek
Mazowiecka Droga św. Jakuba
Wstęp i zdjęcia
Kamila Pasławska
Projekt jest realizowany przy wsparciu finansowym
Samorządu Województwa Mazowieckiego
Strona |3
"[...] Polak z przyrodzenia
Ma ustawiczną chciwość do pielgrzymowania.
Kiedy już przewie pewny gościniec do Rzyma:
Nie zatrzyma go doma ni lato, ni zima.
Zawsze mówi Wen dalej, mknie do Compostelle,
Widzieć miasta, klasztory, szpitale i celle".
Sebastian Klonowic
Strona |4
Od progu własnego domu do... Hiszpanii?
Każda droga ma swój początek i koniec. Od czego zacząć? „Po bożemu” zaczyna się od
początku.
A więc na początku był grób św. Jakuba Starszego – pierwszego z apostołów, który poniósł
śmierć męczeńską. Według legendy uczniowie przewieźli jego ciało do Hiszpanii, gdzie po
pewnym czasie miejsce jego spoczynku popadło w zapomnienie.
Był wiek IX. Maurowie nacierali na północ, opanowali już niemal całą Hiszpanię.
Niepodległe pozostawało królestwo Asturii, w którym w niedostępnych górach ukryto wiele
relikwii ocalonych z Ziemi Świętej. Wtedy właśnie, około 813 r., pewien pustelnik zobaczył
deszcz gwiazd spadających na pole. Powiadomił o niecodziennym zjawisku biskupa Iria
Flavia, który zlecił zbadanie sprawy i uznał odkryty w tym miejscu grobowiec za miejsce
pochówku św. Jakuba Apostoła. Władca Asturii Alfons II rozkazał wznieść nad nim kościół.
Powstałą wokół osadę nazywano Locus Sancti Iacobi lub Campus stellae (pole gwiazdy), a
król Alfons, zwany Cnotliwym, odbył do niej w 841 r. pielgrzymkę ze swej stolicy w
Oviedo, wytyczając tym samym pierwszą Drogę św. Jakuba: Camino Primitivo, czyli Drogę
Pierwotną, a także rozpoczynając trwającą do dziś tradycję pielgrzymowania do Santiago de
Compostela.
W średniowieczu pobożny człowiek pragnął nawiedzić trzy miejsca: Grób Pański w
Jerozolimie, relikwie apostołów Piotra i Pawła w Rzymie oraz właśnie grób Apostoła Jakuba
w Santiago de Compostela, przy czym tytuł peregrini przysługiwał początkowo tylko tym,
którzy odbyli tę ostatnią wędrówkę. Przez Europę przebiegała liczna sieć dróg, znaczona
m.in. kościołami św. Jakuba oraz szpitalami dla pątników. Wraz z rozwojem reformacji i
wybuchem wojen religijnych znaczenie pielgrzymowania do grobu św. Jakuba zaczęło maleć.
9 listopada 1982 r. Jan Paweł II wygłosił w Santiago de Compostela Akt Europejski,
wzywający Europę do powrotu do korzeni chrześcijaństwa. Odpowiedzią na ten apel było tak
intensywne odrodzenie międzynarodowego ruchu pielgrzymkowego, że już w 1987 r. Rada
Europy powołała pierwszy Europejski Szlak Kulturowy wiodący w miarę możliwości
średniowiecznymi traktami. W 1993 r. drogi na terenie Hiszpanii, a w 1997 – na terenie
Francji, zostały wpisane przez UNESCO na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i
Przyrodniczego. Zaczęto również odtwarzać drogi do Santiago w wielu innych krajach
Europy. Pierwszy polski odcinek – Dolnośląska Droga św. Jakuba – został otwarty 24 lipca
2005 r. i wiedzie z Głogowa przez Jakubów (gdzie od XIII w. istnieje sanktuarium św.
Jakuba) do Zgorzelca. Obecnie na terenie Polski znajduje się już ponad 2700 km
wytyczonych i oznakowanych szlaków, głównie na zachodzie i południu kraju.
Drogi św. Jakuba są szlakami ekumenicznymi, otwartymi dla wszystkich: wierzących i
niewierzących, chrześcijan i wyznawców innych religii. Jest to trasa turystyczna, szlak
kulturowy, droga pątnicza. Można więc wyruszyć z progu własnego domu i przejść kilka,
kilkadziesiąt lub kilka tysięcy kilometrów, odkrywając piękno swojej ziemi oraz bogactwo
kultury, często mało znanej lub zapomnianej. Im dalszy cel wytyczymy, tym silniejsze i
bardziej niezwykłe czekają nas wrażenia. Wędrówka samotna lub w małej grupie pozwoli
zakosztować życia odmiennego od zabiegania codzienności oraz odkryć na nowo siebie,
swój kraj i kontynent, dostarczając wrażeń jakże różnych od tych z wyprawy samochodowej
lub zorganizowanej pielgrzymki czy wycieczki.
Strona |5
Mazowszanie pielgrzymowali do Santiago de Compostela od wielu wieków, ich imiona
występują w archiwach katedry w Santiago, jednak odtworzenie dróg, którymi zdążali z
Mazowsza do Composteli, nie było sprawą prostą. Niewiele jest źródeł historycznych, kult
św. Jakuba w centrum kraju nie był rozpowszechniony. Gdy w Europie rozwijał się ruch
pielgrzymek do Composteli, mieszkańcy Mazowsza bardziej byli pochłonięci walkami ze
swymi pogańskimi sąsiadami. Polska leżała bowiem na krańcu ówczesnego
chrześcijańskiego (zachodniego) świata, Mazowsze zaś na krańcu ówczesnej Polski. Jednak
w 1380 r. dwaj pielgrzymi z Mazowsza, Jan Pilik z Sierpca i Paweł z Radzanowa udali się do
Santiago, co potwierdza glejt królewski z owego roku, wydany dla ochrony ich przejazdu
przez Aragonię. Obaj byli możnowładcami w służbie książąt mazowieckich, brali udział w
sądach książęcych w Zakroczymiu; Jan Pilik posłował m.in. do Malborka. Można więc
przypuszczać, że udali się do Płocka, siedziby biskupa, a dalej w kierunku któregoś z
zamków krzyżackich (kontakty Księstwa Mazowieckiego z Zakonem Krzyżackim nie zawsze
były wrogie, przyjeżdżano tam na turnieje, wysyłano też synów na naukę). Na taki przebieg
szlaku może też wskazywać obecność kościołów św. Jakuba: na Tarchominie, w
Wyszogrodzie, Imielnicy oraz szpitala cystersów w okolicach Włocławka. Znajdują się na
nim klasztory i zamki (Zakroczym, Czerwińsk), ku którym pielgrzymi kierowali się w
poszukiwaniu pomocy i opieki. Tak więc, po wstępnym rozeznaniu wezwań kościołów i
średniowiecznych traktów, idąc za sugestią profesor Małgorzaty Wilskiej i pracowników
Pracowni Atlasu Historycznego Instytutu Historii PAN (którym w tym miejscu składamy
najserdeczniejsze podziękowania za pomoc), zdecydowaliśmy się na wytyczenie
Mazowieckiej Drogi św. Jakuba w kształcie przedstawionym w tym przewodniku.
Przy wyborze dróg, którymi poprowadzono szlak, nie mniejszą rolę odgrywały jednak walory
krajobrazowe, przyrodnicze i historyczne terenu. Biegnie on przez tereny prawie zupełnie
nieodkryte i niewykorzystywane turystycznie, a przecież piękne i wcale niemonotonne.
Wiedzie malowniczo położonym wysokim brzegiem Wisły, wzgórzami wydzielonymi ze
skarpy wiślanej przez liczne głębokie jary i polodowcowe parowy. Na rzece i jej rozlewiskach
położone są rezerwaty: Ławice Kiełpińskie, Wyspy Zakrzewskie, Wyspy Białobrzeskie,
Ławice Troszyńskie i Kępa Wykowska z ostojami lęgowymi rzadkich i ginących gatunków
ptaków. Możemy też oglądać zachowane naturalne koryto rzeki z charakterystycznymi dla
niej wyspami, łachami i urozmaiconym ukształtowaniem terenu. Kilkanaście kilometrów
Drogi św. Jakuba prowadzi przez Brudzeński Park Krajobrazowy położony nad rzeką Skrwą,
naturalną granicą między Ziemią Płocką i Ziemią Dobrzyńską. Region ten często określany
jest mianem Szwajcarii Mazowieckiej. Płaskie tereny w dolinie rzeki urozmaicane są jarami i
wąwozami, przecinającymi zalesione pagórki. Występują tu liczne pomniki przyrody i
nietypowa dla tego regionu roślinność, jak przebiśniegi i gwiezdnice wielokwiatowe.
Niewątpliwym walorem proponowanego szlaku jest wartość historyczna terenów, przez które
prowadzi. Zmierzając bowiem do Santiago przez Mazowsze, mijamy m.in.:





napoleońskie i carskie fortyfikacje w Modlinie, które zapisały się w historii I i II
wojny światowej;
Zakroczym i Wyszogród – miejsca usytuowania grodów, a później zamków książąt
mazowieckich;
Czerwińsk nad Wisłą, gdzie w 1410 r. rycerze Jagiełły w drodze pod Grunwald
przeprawili się przez Wisłę mostem łyżwowym, a swoje miecze ostrzyli o kolumny
portalu w romańskim kościele Zwiastowania NMP;
Płock – historyczną stolicę Mazowsza, dawną siedzibę książąt mazowieckich oraz
najstarszą siedzibę diecezji na Mazowszu ustanowioną w 1075 r.;
liczną zabudowę drewnianą, w tym kościoły w Rębowie (XVI w.) i Zakrzewiu
Kościelnym (XVII w.).
Strona |6
Pomimo więc, że Sebastian Klonowic ironicznie pisał o pielgrzymach, i pomimo że w
poemacie „Flis” słusznie zachwalał piękno nadwiślańskich ziem: „Przetoż już nie wiem,
czemuś wżdy tak chciwy/Polaku bracie, mając takie niwy./Czego wżdy szukasz w dalekim
powiecie/Na nowym świecie” – my idźmy dalej.
Opuszczając Mazowsze, przez Ziemię Dobrzyńską, Kujawy i Wielkopolskę, podążamy za
symbolem muszli i wchodzimy na którąś z licznych Jakobswege, potem Chemins de St.
Jacques, aż przekraczając Pireneje, docieramy do Caminos de Santiago.
A u kresu drogi – jest grób św. Jakuba, patrona pielgrzymów, rycerzy i rybaków, oraz
wzniesiona nad nim ogromna barokowa katedra otoczona kramami, sklepikami i gospodami.
Trzeba pewnego wysiłku, by wśród gwaru i tłumów powrócić do spokoju i nastroju
kontemplacji, które towarzyszyły nam w wędrówce, by przeżyć chwilę skupienia, obejmując
złoty posąg Apostoła i modląc się przy jego grobie.
Dla najbardziej wytrwałych pozostaje jeszcze wędrówka na Fisterrę, cypel zwany w
średniowieczu finis terrae (kraniec ziemi). Nie wolno już dziś wprawdzie spalić tam starego
odzienia ani obmyć się w wodach oceanu. Muszli także nie znajdziemy, lecz kupimy na
jednym z licznych straganów. Kiedy jednak usiądziemy na najbardziej wysuniętej w morze
skale, ogarnie nas to samo uczucie, co naszego średniowiecznego poprzednika. Zachwyt nad
bezkresem nieba i wody przed nami i szczęście płynące z pokonania drogi za nami.
A więc – dobrej drogi! Buen Camino!
Kamila Pasławska
Monte de Gozo – radość pielgrzymów
na widok wież katedry w Santiago
Katedra św. Jakuba
w Santiago de Compostela
Strona |7
1
Wyk. Krzysztof Rosłoń
Mazowiecki pielgrzymi szlak do grobu św. Jakuba Apostoła w Santiago de
Compostela rozpoczynamy od Bazyliki Archikatedralnej Męczeństwa św. Jana Chrzciciela na
Starym Mieście, ponieważ właśnie w tej świątyni zaczyna się historia miasta. Pierwsza
wzmianka o Warszawie pojawiła się w dokumencie z 1339 r. dotyczącym toczącego się tutaj
procesu przed sądem legackim, przed który król Kazimierz Wielki pozwał Krzyżaków dla
rozstrzygnięcia sporu o Pomorze i Kujawy. Kościół ten był też miejscem wielu ważnych
wydarzeń dla dziejów Warszawy, Mazowsza i Polski. To tutaj posłowie i senatorowie
spotykali się przed obradami parlamentu polskiego i po nich, tutaj koronowano Cecylię
Renatę (żonę Władysława IV), Stanisława Leszczyńskiego i Stanisława Augusta
Poniatowskiego. Ludność Warszawy gromadziła się tu, aby wbrew carskim zakazom czcić
rocznice patriotycznych wydarzeń lub prosić o wsparcie podczas wojen i zrywów
powstańczych. Stąd wychodziły kondukty pogrzebowe wybitnych zmarłych, towarzyszące im
w ich ostatniej drodze na Cmentarz Powązkowski lub na Wawel: Jana Kilińskiego, Bolesława
Prusa, Józefa Piłsudskiego czy też ofiar przedpowstaniowej manifestacji 27 lutego 1861 r.,
znanych jako „pięciu poległych”. Bazylika jest wreszcie miejscem spoczynku książąt
mazowieckich, arcybiskupów diecezji warszawskiej, prymasów, mężów stanu, laureata
Nagrody Nobla i ostatniego króla Rzeczypospolitej. Przez ponad siedem stuleci tutaj
zaczynało się i kończyło wszystko co najważniejsze dla miasta i jego mieszkańców oraz
całego kraju. To symboliczny próg wspólnego domu, z którego wyruszamy na pątniczy szlak
do Santiago de Compostela.
Strona |8
Warszawa – Bazylika Archikatedralna Męczeństwa św. Jana Chrzciciela (0,0 km)
Bazylika Archikatedralna Męczeństwa św. Jana Chrzciciela
Na przełomie XIII i XIV w. na terenie dzisiejszej bazyliki powstała drewniana kaplica zamkowa, która
niebawem stała się kościołem parafialnym miasta, a także miejscem pochówku książąt mazowieckich. W 1339
r. odbył się tutaj proces polsko-krzyżacki o Ziemię Pomorsko-Kujawską. Z wydarzeniem tym związany jest
pierwszy dokument pisany wymieniający nazwę miasta Warszawa. W 1390 r. staraniem księcia Janusza I
Mazowieckiego kościół został przebudowany w cegle. Z uwagi na położenie świątyni blisko zamku książąt
mazowieckich, a później zamku królewskiego odgrywał on w historii Polski ważną rolę, a co za tym idzie jego
godność systematycznie wzrastała: od kapituły, poprzez katedrę, archikatedrę do bazyliki mniejszej. Odbywały
się tutaj śluby, koronacje i pogrzeby królewskie. Kościół był wielokrotnie przebudowywany, do końca XIX w.
stanowił przykład gotyku. Zniszczony podczas powstania warszawskiego, został w latach 1948–1956
zrekonstruowany pod kierunkiem Jana Zachwatowicza na podstawie XIV-wiecznych planów.
We wnętrzu na uwagę zasługują: renesansowy nagrobek ostatnich książąt mazowieckich – Stanisława i
Janusza; barokowa kaplica Baryczków z krucyfiksem z XVI w.; barokowa kaplica Literacka z relikwiami
błogosławionego metropolity warszawskiego Zygmunta Szczęsnego Felińskiego; klasycystyczny pomnik
nagrobny Stanisława Małachowskiego, wykuty z białego marmuru, zaprojektowany przez Bertela
Thorvaldsena; mauzoleum prymasa Stefana Wyszyńskiego z 1990 r.; pomniki, popiersia i tablice ku czci
znanych Polaków m.in. Zygmunta Kazanowskiego, Józefa Piłsudskiego, Wincentego Witosa, Stefana
Starzyńskiego, Jana Pawła II oraz żołnierzy i księży poległych w latach 1920, 1939, 1944. W ołtarzu głównym
obraz MB Częstochowskiej oraz repliki stalli ofiarowanych przez Jana III Sobieskiego. Witraże w prezbiterium
są współczesnym dziełem prof. Wacława Taranczewskiego. W podziemiach pochowani są przedstawiciele
władzy z różnych okresów: podkomorzy nadworny koronny Adam Kazanowski, król Stanisław August
Poniatowski, książę mazowiecki Stanisław, książę mazowiecki Janusz III, prezydent Gabriel Narutowicz,
prezydent Ignacy Mościcki, prezydent Stanisław Wojciechowski, premier Ignacy Jan Paderewski, wódz
naczelny gen. Kazimierz Sosnkowski; arcybiskupi warszawscy i prymasi polscy: Szczepan Hołowczyc,
Wojciech Skarszewski, Antoni Melchior Fijałkowski, bł. Zygmunt Szczęsny Feliński, Wincenty Teofil Popiel,
August Hlond, Stefan Wyszyński; a także: pisarz, laureat nagrody Nobla Henryk Sienkiewicz oraz malarz
Marcello Bacciarelli.
Bazylika Archikatedralna Męczeństwa Św. Jana Chrzciciela, ul. Świętojańska 6, 00-278 Warszawa, tel. 22
831 02 89, www.katedra.mkw.pl
Msze św.: w niedziele 8.00, 9.30, 11.00 (suma), 12.30, 18.00, 19.00; w dni powszednie 7.00, 8.00, 19.00
Od bazyliki idziemy ulicą Świętojańską, mijając usytuowane tuż obok Sanktuarium Matki
Bożej Łaskawej Patronki Warszawy. Wchodzimy na Rynek Starego Miasta z pomnikiem
Syrenki Warszawskiej, stojącym tu z przerwami od 1855 r. Następnie ulicą Nowomiejską
dochodzimy do Barbakanu, umacniającego niegdyś wjazd do miasta od strony Nowej
Warszawy. Idąc dalej ulicą Freta, po lewej stronie mijamy kościół Św. Ducha (oo. Paulinów),
skąd od ponad 300 lat wyruszają pielgrzymi na Jasną Górę, oraz Galerię Azjatycką, oddział
Muzeum Azji i Pacyfiku, a po prawej kościół św. Jacka (oo. Dominikanów) oraz budynek,
gdzie mieszkała Maria Skłodowska-Curie, obecnie muzeum poświęcone biografii polskiej
noblistki. Dochodzimy do Rynku Nowego Miasta z widocznym w głębi kościołem św.
Kazimierza Królewicza (ss. Sakramentek), dalej podążamy ulicą Zakroczymską z kościołem
św. Franciszka Serafickiego (oo. Franciszkanów, u zbiegu z ulicą Franciszkańską) i pałacem
Jana Fryderyka Sapiehy (z prawej), pełniącym funkcję koszar sapieżyńskich, gdzie
stacjonował zasłużony w powstaniu listopadowym 1830 r. pułk pieszy 4. batalionu piechoty,
tzw. czwartacy. Przed skrzyżowaniem ulic Zakroczymskiej z Konwiktorską i Sanguszki
(światła sygnalizacyjne) mijamy po prawej stronie budynek Państwowej Wytwórni Papierów
Wartościowych. Za skrzyżowaniem opuszczamy zabudowany teren Nowego Miasta.
Strona |9
W obrębie Starego i Nowego Miasta znajduje się wiele kawiarni, barów, restauracji oraz
sklepów spożywczych i wielobranżowych, z których może skorzystać turysta i pielgrzym.
Trzymając się dalej ulicy Zakroczymskiej, wchodzimy do parku im. R. Traugutta i mijamy po
prawej stronie krzyż w miejscu stracenia Rządu Narodowego z ostatnim dyktatorem
powstania styczniowego Romualdem Trauguttem na czele, co miało miejsce 5 sierpnia 1864
r. na stokach dawnego fortu Władimira – baszty obronnej Cytadeli Warszawskiej, od 1921 r.
nazywanej fortem Legionów lub Piłsudskiego. Obecnie znajduje się tutaj prywatne muzeum
fortyfikacji, w którym można przejść fragmentem podziemnych korytarzy, oraz restauracja
Forteca prowadzona przez państwa Kręglickich. Dalej mijamy zdrój królewski – źródło wody
mineralnej istniejące tu od wytyczenia Traktu Zakroczymskiego w XV w., przebudowane w
XVIII w. przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zdrój cieszył się ogromną
popularnością zarówno wśród podróżujących, jak i okolicznych mieszkańców, mimo
pobieranych opłat za korzystanie. Tutejsza woda źródlana posiadała bowiem wiele
dobroczynnych właściwości, m.in. pomnażała siłę i potencję.
Zabytki i inne ważniejsze obiekty na tym odcinku szlaku
•
Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej Patronki Warszawy, późny renesans, XVII w., ul. Świętojańska
10
•
Rynek Starego Miasta, XIII/XIV w.: pomnik Syrenki Warszawskiej, Muzeum Historyczne m.st.
Warszawy, Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza
•
Barbakan i mury obronne, XIV–XVI w.
•
kościół Św. Ducha (oo. Paulinów), ul. Długa 3
•
Galeria Azjatycka, oddział Muzeum Azji i Pacyfiku, ul. Freta 5
•
kościół św. Jacka (oo. Dominikanów), ul. Freta 10
•
Muzeum Marii Skłodowskie-Curie, ul. Freta16
•
Rynek Nowego Miasta
•
kościół św. Kazimierza (ss. Sakramentek), Rynek Nowego Miasta 2
•
kościół św. Franciszka Serafickiego (oo. Franciszkanów), XVII/XVIII w., ul. Zakroczymska 1
•
Pałac Sapiehów, XIII w., ul. Zakroczymska 6
•
krzyż w miejscu stracenia ostatniego dyktatora powstania styczniowego Romualda Traugutta i
pozostałych członków Rządu Narodowego, park Traugutta
•
zdrój Stanisława Augusta Poniatowskiego, XV w, przebudowany w XVIII w. według projektu H.
Marconiego, park Traugutta
Zabytki i inne ważniejsze obiekty w pobliżu szlaku
•
Multimedialny Park Fontann na Podzamczu, skwer I Dywizji Pancernej
•
Fort Legionów, wzniesiony w latach 1852–1854, miał osłaniać Cytadelę Warszawską od strony
Nowego Miasta; po wcześniejszym zaawizowaniu się ([email protected]) można zwiedzić fragment
podziemnych korytarzy fortecznych; wewnątrz Restauracja Forteca, ul. Zakroczymska 12, tel.
22 826 01 09, www.kregliccy.pl
Po wyjściu z parku Traugutta, tunelem pod skrzyżowaniem ulic Zakroczymskiej z
Z. Słonimskiego i linią kolejową do Warszawy Gdańskiej dochodzimy do ulicy
R. Krajewskiego biegnącej wokół zabudowań Cytadeli Warszawskiej. Skręcamy w lewo w
S t r o n a | 10
ulicę Krajewskiego i trzymamy się jej biegu do ulicy A. Mickiewicza, gdzie na światłach
sygnalizacyjnych skręcamy w lewo w ulicę gen. J. Zajączka, a następnie w prawo w ulicę
A. Felińskiego (druga przecznica od świateł), która prowadzi do kościoła św. Stanisława
Kostki (3,0 km). Tu polecamy odwiedzić grób błogosławionego ks. Jerzego Popiełuszki –
chcemy bowiem łączyć idee, które przyświecały świętym minionych epok, ze współczesnymi
wzorcami świętości. Kościół św. Stanisława Kostki znajduje się na terenie Żoliborza
Urzędniczego – osiedla warszawskiej dzielnicy Żoliborz (Stary Żoliborz). Jest to dawna
kolonia urzędnicza, której twórcy w latach 20. XX w. starali się nadać charakter kameralnego
miasteczka z małymi kamieniczkami o wysokich dachach krytych czerwoną ceramiczną
dachówką, białych fasadach zwieńczonych trójkątnymi szczytami i łukami nad wejściami.
Zabudowania otaczane były przydomowymi ogródkami.
Budowę kościoła św. Stanisława Kostki rozpoczęto w 1930 r. według projektu architektonicznego Łukasza
Wolskiego. Prace przerwano we wrześniu 1939 r., a następnie ukończono po II wojnie światowej. Uroczystość
konsekracji świątyni odbyła się 7 kwietnia 1963 r. Ówczesny proboszcz parafii, ks. prałat Teofil Bogucki, był
wielkim patriotą czującym potrzebę nieustannej pielęgnacji prawdy o polskiej historii, fałszowanej przez
władze PRL-u. Zadanie to realizował poprzez umieszczanie zarówno na zewnętrznych ścianach, jak i wewnątrz
kościoła tablic memoratywnych poświęconych osobom i wydarzeniom, które zostały wykreślone z
podręczników historii. W 1975 r. wszystkie zewnętrzne tablice zostały przeniesione na ścianę od strony ulicy
Felińskiego, na której wyryto hasło: „Bóg i Ojczyzna”. W październiku 1980 r. z inicjatywy proboszcza
odprawiona została pierwsza msza święta w intencji Ojczyzny. W okresie od 22 lutego 1982 r. do 29 września
1984 r. regularnie w ostatnią niedzielę miesiąca odprawiano tu patriotyczne msze święte, celebrowane przez ks.
Jerzego Popiełuszkę, który wygłaszał swoje słynne kazania religijno-patriotyczne. Na mszach tych gromadziły
się zwykle tysiące wiernych z Warszawy i całej Polski. Za działalność tę ks. Jerzy był represjonowany przez
władze komunistyczne, a 19 października 1984 r. został zamordowany. Pochowano go na terenie
przykościelnym, podobnie jak ówczesnego proboszcza ks. prałata Teofila Boguckiego, zmarłego 7 września
1987 r. 6 czerwca 2010 r. ogłoszono ks. Jerzego błogosławionym. W podziemiach kościoła znajduje się
muzeum ks. Jerzego Popiełuszki, gdzie można obejrzeć wystawę o życiu kapelana robotników warszawskich
oraz na temat walk o demokratyzację życia społecznego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Przy kościele
istnieje Dom Pielgrzyma „Amicus”.
Świątynia stoi na terenie Żoliborza między osiedlem w stylu dworkowym, tzw. Żoliborzem Urzędniczym, a
zabudową blokową robotniczego osiedla Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Zgodnie z modą w okresie
międzywojennym Łukasz Wolski zaprojektował świątynię w stylu modernistycznym, charakteryzującym się
prostą dekoracją oraz przejrzystym i funkcjonalnym układem przestrzeni, nawiązującym do tradycji
romańskich i wczesnochrześcijańskich bazylik. W wejściu do kościoła, pod arkadami przedsionka usytuowano
rzeźbę Bolesława Syrewicza Anioł Zmartwychwstania z 1869 r. Wnętrze świątyni jest trzynawowe z dwiema
kaplicami: Matki Bożej i Serca Pana Jezusa. Zgodnie ze stylem architektury romańskiej w prezbiterium
zastosowano obejście wokół ołtarza z baldachimem, a w nawach bocznych empory, dzięki czemu są one
dwupoziomowe. Do cenniejszych elementów wyposażenia wnętrza należą dwa obrazy pędzla Michaela
Leopolda Willmana przedstawiające męczeńską śmierć św. Pawła (z prawej strony) i św. Piotra (z lewej
strony). W lewej nawie znajduje się obraz Matki Boskiej Żoliborskiej będący kopią Cudownego Obrazu
Jasnogórskiego. Wystrój wnętrza, podobnie jak zewnętrzna dekoracja kościoła, zgodnie z intencją ks. Teofila
Boguckiego podporządkowane są idei „Bóg i Ojczyzna”. Znajdują się tu liczne tablice pamiątkowe poświęcone
wydarzeniom i bohaterom II wojny światowej oraz walki z komunizmem, w tym wiele tablic poświęconych ks.
Jerzemu Popiełuszce. Witraże w prezbiterium również przedstawiają sceny z historii Polski od chrztu w 966 r.
do wyboru papieża Jana Pawła II w 1979 r.
Grób ks. Jerzego Popiełuszki, usytuowany z prawej strony od wejścia na teren kościelny, jest celem wielu
pielgrzymek i wycieczek. Aranżacja grobowca zaprojektowana została przez Jerzego Kalinę. Ma on formę
różańca z polnych kamieni przywiezionych z różnych części Polski, ułożonych w kształt granic polskich z
krzyżem wykonanym z granitu w miejscu mogiły księdza. 4 czerwca 1987 r. w kościele i przy grobie księdza
Jerzego modlił się Ojciec Święty Jan Paweł II.
Kościół św. Stanisława Kostki, ul. Stanisława Hozjusza 2, Warszawa, www.popieluszko.net.pl, e-mail:
[email protected]
S t r o n a | 11
Msze św.: w niedziele 7.00, 8.30, 10.00, 11.30, 13.00, 18.00, 21.00; w dni powszednie 6.30, 7.00 (w Adwencie
7.30), 8.00, 9.00, 15.00 (z Koronką do Bożego Miłosierdzia), 16.00 i 18.00 (wystawienie Najświętszego
Sakramentu), 18.00; z nowenną do bł. ks. Jerzego Popiełuszki 19. dnia miesiąca o 18.00; za Ojczyznę ostatnia
niedziela miesiąca o 18.00
Noclegi i możliwość posiłku
Dom Pielgrzyma „Amicus”, ul. Kard. S. Hozjusza, 01-565 Warszawa, tel. 22 561 00 00, w bliskiej okolicy
(pl. Wilsona, stacja metra) sklepy spożywcze i kawiarnie
Z kościoła wychodzimy na ulicę Z. Krasińskiego i trzymając się jej prawej strony,
przechodzimy przez rondo na Placu Wilsona. Następnie idziemy do końca ogrodzenia parku
Żeromskiego, przechodzimy na lewą stronę ulicy i przed rozjazdami z Wiaduktu Wybrzeża
Gdańskiego wchodzimy na skwer. Przekraczamy ulicę Gwiaździstą i ścieżką rowerową
biegnącą przez Park Kępa Potocka idziemy w kierunku północnym, trzymając się prawego
brzegu starorzecza Wisły, tzw. Łachy Potockiej. Mijamy kolejno po prawej stronie pub Żagiel
(w głębi), pub U Araba, tor kolarski z przeszkodami, plac zabaw dla małych dzieci (w głębi).
Po lewej stronie za łachą znajdują się osiedla mieszkaniowe Gwiaździsta i Kępa Polska. Dalej
mijamy plac zabaw dla starszych dzieci po prawej stronie oraz ogródki działkowe po obydwu
stronach i przechodzimy pod wiaduktem Alei Armii Krajowej, trzymając się cały czas
prawego brzegu łachy. Po prawej stronie mamy nadal ogródki działkowe, po lewej – na
przeciwległym brzegu łachy – Zespół Szkół Ogólnokształcących. Na granicy ogródków
działkowych (po prawej stronie) skręcamy w lewo w alejkę prowadzącą na mostek przez
łachę. Za mostkiem, po przekroczeniu ulicy Gwiaździstej, skręcamy w prawo i podążamy
ścieżką rowerową, mijając po lewej osiedle mieszkaniowe, a po prawej jezdnię ulicy
Gwiaździstej. Dalej wchodzimy na teren parku Przy Lasku Bielańskim, którym idziemy
wzdłuż ulicy Gwiaździstej, po prawej mijamy Park Linowy Bielany, przecinamy ulicę
Pergaminową i ulicą Dewajtis dochodzimy do pokamedulskiego kościoła Niepokalanego
Poczęcia NMP (6,5 km).
Parafia bł. ks. Edwarda Detkensa spośród 108 polskich męczenników na warszawskich Bielanach została
utworzona w 1999 r. Na jej terenie znajduje się pokamedulski zespół klasztorny z kościołem Niepokalanego
Poczęcia Najświętszej Marii Panny.
Początki historii tego terenu sięgają czasów króla Władysława IV, który w 1639 r. nadał kamedułom
sprowadzonym z Wigier teren pod budowę eremów zakonnych na Górze Polkowej (Mons Regis). Niebawem
rozszerzył to nadanie na całą wieś Polków, leżącą na terenie dzisiejszych Bielan. Pierwszych kamedułów
uroczyście wprowadzono na Bielany w 1643 r., a dziesięć lat później ustanowiono tu przeorat kamedułów,
który dzięki hojności króla Jana Kazimierza zwiększył swoje terytorium o Wyspę Wigierską i Nieporęt. Jan
Kazimierz spędził tu ostatnią Wielkanoc przed wyjazdem do Francji po abdykacji w 1668 r. Budowę kościoła
Niepokalanego Poczęcia NMP rozpoczęto w 1669 r. i trwała ona kilkadziesiąt lat. Świątynię konsekrowano
dopiero w 1758 r. Jeszcze podczas budowy w drugi dzień Zielonych Świąt 1673 r. przeniesiono z kolegiaty św.
Jana Chrzciciela w Warszawie do kościoła kamedułów obraz św. Brunona Benedykta, co dało początek tradycji
corocznych odpustów na Bielanach. Na przełomie XIX i XX w. teren klasztorny został zajęty przez wojska
rosyjskie i przeznaczony dla inwalidów wojennych, a kamedułów przewieziono do Nowego Miasta. Utworzono
tu nową parafię rzymskokatolicką i dla jej potrzeb w latach 1909–1913 przeprowadzono we wnętrzu kościoła
prace adaptacyjne według projektu architekta Józefa Piusa Dziekońskiego. Odnowiona parafia otrzymała
wezwanie Niepokalanego Poczęcia NMP, św. Jozefa i św. Ambrożego. Po likwidacji w 1913 r. obozu
wojskowego zabudowania klasztorne na Bielanach przekazano księżom marianom, którzy prowadzili tu dom
zakonny z nowicjatem i seminarium duchownym oraz schronisko dla bezdomnych dzieci. W Polsce
Niepodległej marianie prowadzili na Bielanach do 1949 r. męskie gimnazjum filologiczne, dla potrzeb którego
zbudowano według projektu Józefa Holewińskiego, a później Tymoteusza M. Rawickiego i Brunona
Zborowskiego, nowy budynek.
S t r o n a | 12
Podczas II wojny światowej kościół i kolegium uległy zniszczeniu, więc w latach 1952–1954 przeprowadzono
prace konserwatorskie na terenie tych obiektów. Dekretem prymasa Józefa Glempa w 2003 r. utworzona
została przy kościele Kapituła Kampinosko-Bielańska, a świątynię podniesiono do rangi kolegiaty.
Usytuowany na malowniczym zboczu Skarpy Warszawskiej kościół Niepokalanego Poczęcia NMP jest jednym
z najpiękniejszych obiektów barokowych w stolicy. Fasada kościoła powstała w trzeciej ćwierci XVIII w. i
łączy styl barokowy ze wczesnym klasycyzmem. Zdobią ją dwie pary kolumn korynckich, po których obydwu
stronach umieszczono w niszach dwie drewniane, polichromowane figury twórców zakonu kamedułów: św.
Benedykta z Nursji oraz św. Romualda. W zwieńczeniu portalu fasady znajduje się płaskorzeźba z herbem
zakonu kamedulskiego i kongregacji Monte Corona. W tympanonie również umieszczono płaskorzeźbę, z
herbem Rzeczypospolitej w otoczeniu liści królewskiego akantu, wolut i panopliów. We wnętrzu warto zwrócić
uwagę na: XVII-wieczne rokokowe dekoracje stiukowe na sklepieniu zakrystii, wykonane przez włoskiego
malarza Michelangelo Palloniego; obrazy: Franciszka Smuglewicza Wniebowzięcie Maryi, Święta Barbara (?),
Adoracja Najświętszej Maryi Panny przez św. Benedykta i św. Romualda, Szymona Mańkowskiego Głowa
Chrystusa, łaskami słynący obraz Matki Bożej Passawskiej; tablice pamiątkowe królów polskich: Władysława
IV, Jana Kazimierza i Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Najcenniejsze pamiątki można obejrzeć w
skarbczyku, który jest najstarszą częścią kościoła – powstał w drugiej połowie XVII w. Już w latach 1925–
1926 ks. Józef Jarzębski urządził tutaj oraz w ermitorium królewskim muzeum zbiorów pokamedulskich. W
skarbczyku przechowywane są cenne barokowe naczynia i szaty liturgiczne, plany architektoniczne i mapy,
archiwalne zdjęcia, rzeźby i obrazy.
W katakumbach kościoła spoczywają m.in. jedyna córka Jana Kazimierza – Maria Teresa Wazówna, obok
kościoła znajduje się grób ks. Stanisława Staszica, a w samym kościele złożono serce króla Michała Korybuta
Wiśniowieckiego (zgodnie z życzeniem zmarłego).
Cennym zabytkiem są zachowane eremy, czyli trzynaście pojedynczych białych domków zamieszkanych
niegdyś przez kamedułów – zakonników wiodących pustelniczy tryb życia. Obecnie w eremy użytkują księża
pracujący w parafii.
W pobliskich zabudowaniach mieszczą się: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego (UKSW),
Archidiecezjalne Gimnazjum im. ks. J. Popiełuszki, Katolickie Liceum Ogólnokształcącego im. bł. ks. R.
Archutowskiego oraz Centrum Kultury Dobre Miejsce z pełnym zapleczem hotelowo-konferencyjnym. Od
2002 r. działa w podziemiach kamedulskich piwnica artystyczna z kawiarenką.
Parafia bł. ks. Edmunda Detkensa spośród 108 polskich męczenników, ul. Dewajtis 3, 01-815 Warszawa,
www.lasbielanski.home.pl
Msze św.: w niedziele 11.00, 13.00; w dni powszednie 12.00
Noclegi i możliwość posiłku
Dom Rekolekcyjno-Formacyjny Warszawa–Bielany, ul. Dewajtis 3, 01-815 Warszawa, tel. 22 561 01 00,
501 100 613, e-mail: [email protected], www.drf.mkw.pl
Centrum Kultury „Dobre Miejsce”, ul. Dewajtis 3 (stołówka i barek)
Z terenu kościoła, przecinając ulicę Dewajtis, wchodzimy na ścieżkę rowerową (niebieski
szlak pieszo-rowerowy), prowadzącą przez Las Bielański – najbardziej na południe wysunięty
relikt Puszczy Mazowieckiej, obecnie mający status rezerwatu krajobrazowego. Idziemy na
północ, mijając po lewej Fort Bielany, Cmentarz Żołnierzy Włoskich z I wojny światowej,
Klub Sportowy Hutnik. Skręcamy w prawo na kładkę dla pieszych nad jezdniami ulicy
Wybrzeże Gdyńskie i stąd, kierując się na prawo, wchodzimy po schodkach na most Marii
Curie-Skłodowskiej, którym przekraczamy Wisłę i docieramy do położonego na prawym
brzegu Tarchomina. Wioska ta, obecnie w granicach Warszawy, była przez kilka stuleci
miejscem przeprawy przez rzekę. Z mostu ulicami Świderską i Józefa Mehoffera dochodzimy
do kościoła św. Jakuba (9,5 km).
S t r o n a | 13
Parafia św. Jakuba Apostoła na Tarchominie to jedna z najstarszych na terenie dzisiejszej Warszawy. Nie
znamy dokładnej daty jej powstania, wiadomo jednak, że już w 1223 r. biskup płocki Chrystian otrzymał wieś
Tarchomin na cele misyjne od rycerza zwanego de Chroson lub Krystyn. Obecny kościół powstał na przełomie
XV i XVI w. z fundacji Jakuba Gołyńskiego – wojewody Mazowieckiego i jego syna Mikołaja – proboszcza
tarchomińskiego i kanonika katedralnego płockiego. Z racji bliskiego sąsiedztwa rzeki, świątynię zbudowano
na sztucznie usypanym wzgórzu, aby zapobiec jej podmywaniu przez wylewającą Wisłę. Był to gotycki,
ceglany, jednonawowy kościół z węższym i niższym prezbiterium skierowanym na południowy wschód. Został
konsekrowany przez biskupa płockiego Piotra Dunin Wolskiego w 1583 r. W XVII w. wojska szwedzkie
zniszczyły zarówno Tarchomin, jak i okoliczne wsie oraz kościół, który popadał w ruinę. Dopiero w XVIII w.,
kiedy Tarchomin został kupiony przez rodzinę Ossolińskich, świątynię poddano restauracji i rozbudowie.
Wybudowano nową zakrystię, skarbiec przy prezbiterium i kruchtę od frontu. Budynek wzmocniono 12
skarpami, otynkowano i pokryto nowym dachem. We wnętrzu zbudowano drewniany chór muzyczny,
położono nowe stropy, zbudowano nowy ołtarz główny z tabernakulum, dwa ołtarze boczne, ambonę,
chrzcielnicę z czarnego marmuru i kryptę grobową rodziny Ossolińskich. Uporządkowano też przykościelny
cmentarz, a w otaczający go mur wbudowano kostnicę i dzwonnicę. W późniejszych latach kościół był
kilkakrotnie remontowany, przebudowywany i wyposażany, m.in. w 1878 r. zainstalowano siedmiogłosowe
organy. W latach 1912–1932 zdjęto ze ścian zewnętrznych tynk i oczyszczono cegły, co przywróciło
kościołowi cechy architektury tzw. gotyku mazowieckiego lub nadwiślańskiego. Świątynia poniosła duże straty
podczas II wojny światowej. Niemcy zrabowali dzwony, a w czasie działań wojennych uszkodzono dach i
stropy, które naprawiono jednak w 1945 r. W latach 1982–1983 dach został pokryty blachą miedzianą.
Z dawnego wyposażenia zachowały się: w ołtarzu głównym obrazy Św. Jakub Apostoł (na ścianie szczytowej) i
Ukrzyżowanie oraz drewniane figury św. Piotra i św. Pawła z XVIII w.; we wnękach na obu stronach
prezbiterium malowidła ścienne z końca XIX w. autorstwa Franciszka Stelmaskiego przedstawiające czterech
ewangelistów: Marka, Mateusza, Łukasza i Jana oraz świętych biskupów Stanisława i Wojciecha; chrzcielnica
z czarnego marmuru przykryta złoconą pokrywą, zwieńczona koroną pochodzącą z innego obiektu i krzyż na
ścianie z XVIII w.; cztery (z sześciu istniejących wcześniej) brązowe lichtarze wykonane w Gdańsku. Obok
bocznych ołtarzy znajdują się tablice epitafijne Ossolińskich: Teresy z Hrabiów na Żmigrodzie, Stadnickich
herbu Szreniawa, Ossolińskiej, Wojewodziny Wołyńskiej, zmarłej w 1776 r., oraz Józefa Kantego Hrabiego
S.P.R. z Tęczyna Ossolińskiego herbu Topór, Wojewody Wołyńskiego, zmarłego w 1780 r. W podłodze przed
ołtarzem głównym znajduje się ozdobna metalowa płyta z herbem Ossolińskich (Topór) i napisem Aedificat
proprias hic ascia modesta ruinas (Tutaj na rumowisku zbudował gmach z wielkim trudem), przykrywająca
wejście do krypty przygotowanej zapewne jako miejsce spoczynku członków rodu. Pochowano tu jednak tylko
Ignacego Ossolińskiego – 5-cioletniego (sic!) zaledwie kapitana sandomierskiego Regimentu Laski Wielkiej
Królewskiej Chorągwi, zmarłego w 1755 r.
W kruchcie ufundowano w 1986 r. tablicę pamiątkową poświęconą Armii Krajowej VII Obwód Obroża,
żołnierzom 5 i 6 kompanii II batalionu I rejonu „Brzozów”, poległym w powstaniu warszawskim pod wsią
Polesie Nowe oraz zaginionym, pomordowanym i zmarłym w latach 1939–1945.
Parafia katolicka św. Jakuba Apostoła, ul. Mehoffera 4, 03-131 Warszawa, tel. 22 614 88 32
Msze św.: w niedziele 8.00, 9.15, 11.00, 12.30, 18.00, od Wielkanocy do września także o 20.00; w kaplicy
parafialnej 10.00, 12.00; w lipcu i sierpniu w niedzielę nie ma mszy o 10.00 i 12.00, a w dni powszednie jest
msza tylko o 18.00; od października do Wielkanocy msze w dni powszednie odprawiane są w kaplicy
Kościół św. Jakuba na Tarchominie
Obraz św. Jakuba w ołtarzu głównym
S t r o n a | 14
Obok kościoła znajduje się klasycystyczny pałac Ossolińskich, obecnie siedziba Wyższego
Seminarium Duchownego Diecezji Warszawsko-Praskiej. Stąd szlak wiedzie ulicami
Nowodworską i Odkrytą, z której skręca w lewo w ulicę Grzymalitów prowadzącą na wiślany
wał przeciwpowodziowy.
Gastronomia
Bar pod 6, ul. Kępa Tarchomińska 6, tel. 502 398 253, 508 553 789, bar piwny, bilard, plac zabaw dla dzieci w
ogródku i pokój zabaw wewnątrz, siatkówka
Chata Trapera, ul. Sprawna 92, tuż przy wale wiślanym, tel. 509 404 816; e-mail: [email protected],
www.kostekstudio.pl, dwie drewniane chaty, w jednej bar, w drugiej otwarta scena, całość zaaranżowana na
styl wiejskiego podwórza z żurawiem, głównie dania z grilla
Pub „Jupiter”, ul. Kępa Tarchomińska1, tuż przy wale wiślanym, napoje, kiełbaska z grilla, kącik dla
maluchów, przyjazne miejsce dla rowerzystów
Sklepy spożywcze
Biedronka, pomiędzy ulicami: Odkrytą, Łączącą i Światowida
Idziemy drogą pod wałem lub jego koroną, mijając po prawej stronie Las Buchnicki. Po
przejściu ok. 1 km dochodzimy do piaskarni w Jabłonnie, od której prowadzi szlak rowerowy
– Trasa Nadwiślańska Prawobrzeżna – do Wólki Górskiej. W dalszej drodze mijamy
Rezerwat Wiślany Ławice Kiełpińskie, gdzie można zobaczyć zachowane ostoje lęgowe
rzadkich i ginących gatunków ptaków oraz zachowane naturalne koryto rzeki z
charakterystycznymi wyspami, łachami i zróżnicowaną rzeźbą (Obszar Natura 2000 Dolina
Środkowej Wisły). Po kolejnym kilometrze dochodzimy do parku w Jabłonnie (16,3 km).
Tutaj, schodząc z wału, można wejść boczną furtką na teren założenia pałacowo-parkowego
należącego w XVIII w. do rodziny Poniatowskich.
Jabłonna – od 1418 r. posiadłość biskupów płockich, w XVIII–XIX w. Poniatowskich i Potockich. Rozległy
zespół pałacowo-parkowy zajmujący powierzchnię ok. 30 h był jedną z najefektowniejszych rezydencji
podwarszawskich. Główny obiekt to pałac prymasa Michała Poniatowskiego z dwiema oficynami, zbudowany
w latach 1774–1779 według projektu Dominika Merliniego, otoczony parkiem geometrycznym zaplanowanym
przez Szymona Bogumiła Zuga. Obecnie teren należy do Polskiej Akademii Nauk, a w pałacu mieści się Dom
Zjazdów i Konferencji.
Noclegi i możliwość posiłku
Dom Zjazdów i Konferencji PAN, Pałac w Jabłonnie, ul. Modlińska 105, tel. 022 774 48 62, 782 54 89, email: [email protected], www.palacjablonna.pl
Trzymając się w dalszym ciągu wału przeciwpowodziowego, mijamy z prawej strony
Rezerwat Jabłonna (2,7 km od pałacu) z wąwozami erozyjnymi, gdzie występują zbiorowiska
grądowe z drzewostanami dębowo-sosnowymi oraz zbiorowiska borowe ze 140-letnimi
sosnami i dębami. Przy zejściu z wału na drogę do wioski Rajszew-Skierdy (23,3 km) stoi
wiata turystyczna, pod którą można odpocząć. W wiosce znajduje się sklep spożywczy.
Idziemy dalej koroną wału, mijając z prawej strony ładnie zagospodarowany teren, na którym
urządzono pierwsze w Polsce pełnowymiarowe pole golfowe. Niespełna 1 km od granicy
Warsaw Golf and Country Club wał ostro skręca w prawo, a po ok. 200 m w lewo. Uwaga!
Droga biegnąca prosto prowadzi do Rajszewa. Trzymając się w dalszym ciągu rowerowego
szlaku, dochodzimy po ok. 7 km do osiedla mieszkaniowego położonego za wałem, skąd
S t r o n a | 15
wchodzi na koronę czerwony szlak turystyczny. Do Nowego Dworu szlaki pokrywają się.
Idąc przez niespełna 3 km wzdłuż osiedla mieszkaniowego, dochodzimy do mostów na Wisłą
i Narwią w Nowym Dworze Mazowieckim (33,7 km).
Nowy Dwór Mazowiecki to miasto położone u zbiegu trzech wielkich rzek: Wisły, Bugu i Narwi. Prawa
miejskie uzyskało w 1374 r., było siedzibą komory celnej oraz ośrodkiem handlu zbożem i solą. Zostało
doszczętnie zniszczone najpierw przez wojska szwedzkie w 1656 r., później w 1915 r. podczas odwrotu wojsk
rosyjskich. W mieście znajduje się klasycystyczny kościół św. Michała Archanioła (ul. Warszawska 1),
wzniesiony w 1792 r. według projektu Stanisława Zawadzkiego, rozbudowany w latach 1981–1985.
Idziemy wiaduktem mostu wiślanego im. gen. Wiktora Thommee, mijając po lewej stronie
stocznię, a po prawej Nowy Dwór Mazowiecki. Dalej mostem im. por. Feliksa Pancera nad
Narwią i drogą po ok. 2 km dochodzimy do Twierdzy Modlin (37,5 km).
U zbiegu Narwi i Wisły
Twierdza Modlin jest położona na terenie Nowego Dworu Mazowieckiego, na malowniczej skarpie wiślanej.
W czasie potopu szwedzkiego znajdował się tutaj obóz wojskowy. W 1806 r. Napoleon Bonaparte kazał
zbudować tu cytadelę według planu fortyfikacji, który sam wykreślił. W czasie powstania listopadowego 1830–
1831 twierdza pozostawała najdłużej w rękach powstańców. W latach 1832–1841 Rosjanie rozbudowali fortecę
napoleońską, wznosząc zewnętrzne bastiony i sześć fortów, oraz nadali jej nazwę Nowogieorgijewsk. Do
wybuchu I wojny światowej była jeszcze dwukrotnie rozbudowywana. Powstały dwa pierścienie zewnętrznych
fortów – najpierw ośmiu, później dziesięciu. Mimo tych umocnień w 1915 r. armia niemiecka zdobyła bastion,
który po zakończeniu działań wojennych przeszedł w ręce polskie. W kampanii wrześniowej 1939 r. twierdza
pod dowództwem gen. Wiktora Thommee bohatersko broniła się aż do 29 września.
Ciekawe obiekty i miejsca na terenie twierdzy
•
pomnik pierwszego portu wojennego Polskiej Marynarki Wojennej z 1918 r. (na lewo od wejścia, na
zewnętrznej stronie muru obronnego)
•
stacja gołębi pocztowych (po zewnętrznej stronie muru obronnego naprzeciwko Bramy Ostrołęckiej)
•
koszary obronne z lat 1864–1875, których długość w obwodzie wynosi 2250 m, uważane za
najdłuższy budynek w Europie
•
Brama gen. J.H. Dąbrowskiego z filarami mostu z 1837 r. (na ziemnym wale obwodu wewnętrznego)
•
prochownia z 1811 r., zmodernizowana w 1899 r. (na ziemnym wale obwodu wewnętrznego)
•
Brama Północy z 1811 r. z orłem Księstwa Warszawskiego (na ziemnym wale obwodu wewnętrznego)
•
pomnik Obrońców Modlina we wrześniu 1939 r. (na wysepce w rondzie przy ul. Modrzewiowej)
•
neogotyckie kasyno oficerskie z przełomu XIX i XX w. (ul. gen. I. Ledóchowskiego), mieści się tutaj
Klub Przewodników PTTK „Bastion”
S t r o n a | 16
•
Muzeum Kampanii Wrześniowej 1939 r. i Twierdzy Modlin (ul. Gen. I. Ledóchowskiego 164)
•
budynki carskie z lat 1897–1903 (pomiędzy ulicami ks. J. Poniatowskiego i płk E. Malewicza)
•
prochownia z ok. 1900 r. (pomiędzy ulicami R. Traugutta i gen. W. Chrzanowskiego)
•
cmentarz wojenny, na którym pochowani są żołnierze Wojska Polskiego polegli w wojnie polskorosyjskiej 1920 r. oraz w kampanii wrześniowej 1939 r.; znajdują się tu też groby por. Stanisława
Słomki, powstańca 1863 r., oraz płk. Edwarda Malewicza, pierwszego komendanta twierdzy w II RP
(za murem obronnym przy ul. gen. J. Bema)
•
rawelin z lat 1811–1812 w zachowanym narysie (na placu pomiędzy ziemnym wałem obwodu
wewnętrznego a budynkami carskimi)
•
kazamaty lunety tzw. schronu płk Piętki (poza murami obronnymi za cmentarzem wojennym)
•
lunety frontów bastionowych (poza murami obronnymi w zachodniej części na wysokości bramy w
Koronie Utrackiej)
•
Reduta Napoleona (1811–1815), czyli działobitnia na planie kwadratu zaprojektowana przez samego
Napoleona (w zachodniej części przy bramie w Koronie Utrackiej)
•
ruiny spichlerza zbożowego, wzniesionego w 1844 r. według projektu. J.J. Goya na zlecenie Banku
Polskiego (cypel przy ujściu Narwi do Wisły)
Twierdza Modlin, informacje na temat zwiedzania można uzyskać w: Klub Przewodników PTTK „Bastion”,
Lokalna Organizacja Turystyczna „Trzech Rzek” oraz ul. gen. I. Ledóchowskiego 164, tel. 22 713 32 79, email: [email protected], www.3rzeki.pl
Twierdza Modlin
Spichlerz zbożowy
Tablica pamiątkowa pierwszego fortu wojennego
Od przystanku autobusowego za torami kolejowymi, trzymając się czerwonego i zielonego
szlaku turystycznego, idziemy ok. 750 m ulicami Chłodną i Obwodową, którymi dochodzimy
do Bramy Ostrołęckiej. Stąd schodkami naprzeciwko restauracji w bramie wchodzimy na
teren twierdzy, dalej czerwonym szlakiem turystycznym wzdłuż ulicy F. Chopina. Można
ewentualnie zboczyć w lewo wzdłuż zielonego szlaku turystycznego do dawnej stacji gołębi
pocztowych. Wracając na szlak czerwony, biegnący wzdłuż zewnętrznej ściany koszar
S t r o n a | 17
obronnych, mijamy z prawej strony prochownię i przecinamy ziemny wał obwodu
wewnętrznego. Skręcamy w lewo i trzymając się cały czas czerwonego szlaku turystycznego,
biegnącego wzdłuż zewnętrznej strony ziemnego obwodu wewnętrznego, dochodzimy do ul.
gen. J. Bema. Można też po przecięciu wewnętrznego obwodu skierować się na biegnący
prostopadle do obwodu żółty szlak łącznikowy i mijając rondo z pomnikiem Obrońców
Modlina, dojść do budynku przy ulicy gen. I. Ledóchowskiego, w którym mieści się Muzeum
Kampanii Wrześniowej i Twierdzy Modlin, Lokalna Organizacja Turystyczna „Trzech Rzek”
oraz Punkt Informacji Turystycznej (możliwość pobrania materiałów turystycznych). Na lewo
od tego budynku w dawnym kasynie oficerskim mieści się siedziba Towarzystwa Przyjaciół
Twierdzy Modlin oraz Klubu Przewodników PTTK „Bastion”. Na zasadniczy bieg Drogi św.
Jakuba wracamy niebieskim szlakiem turystycznym przez rondo Obrońców Modlina do ulicy
ks. J. Poniatowskiego, i dalej do ulicy gen. J. Bema, na którą skręcamy w prawo. Uwaga!
Szlak niebieski skręca w lewo. Ulicą gen. J. Bema przecinamy ziemny obwód zewnętrzny i
dochodzimy do cmentarza wojennego.
Noclegi
Hotel Royal, ul. Szpitalna 93, 05-160 Modlin, tel. 22 188 41 88
Hotel Garnizonowy, ul. Prądzyńskiego, 05-102 Modlin, tel. 22 775 22 62
Hotel Modlin, ul. Mieszka I 18, Modlin, 05-102 Nowy Dwór Mazowiecki, tel. 22 775 12 74
Ośrodek Silurus – Sezonowa Stanica Wodna, ul. gen. Thomee 4, 05-102 Modlin, tel. 22 775 59 01
Zespół Domków Turystycznych, ul. Mieszka I 6, 05-102 Modlin, tel. 22 775 59 01
Gastronomia
Restauracja „Brama Ostrołęcka”, ul. Obwodowa 1. Modlin Twierdza, 05-100 Nowy Dwór Mazowiecki, tel.
22 713 81 46, 607 818 406, 668 369 035, e-mail: [email protected]
Cafe Foh, ul. płk. E. Malewicza 117, Modlin Twierdza, 05-100 Nowy Dwór Mazowiecki, tel. 22 713 01 39, email: [email protected]
Cafe Piano ul. płk. E. Malewicza 289, Modlin Twierdza, 05-160 Nowy Dwór Mazowiecki, tel. 516 860 589
Bar, ul. gen. W. Chrzanowskiego
Sklepy, poczta
Na osiedlu pomiędzy ulicami: płk E. Malewicza i ks. J. Poniatowskiego
Służba zdrowia
SZPZOZ Szpital Powiatowy, ul. Miodowa 2, 05-100 Nowy Dwór Mazowiecki, tel. 22 775 30 91, 22 775 82
94
Apteka, ul. Bohaterów Modlina 30, Nowy Dwór Mazowiecki, tel. 22 755 24 08, 22 775 82 94
Od cmentarza podążamy zielonym szlakiem turystycznym wzdłuż zewnętrznego obwodu
twierdzy, idąc w lewo na teren ogródków działkowych, drogą przez ogródki i dalej przez las
do Wisły. Po drodze mijamy po prawej stronie kazamaty lunety tzw. schronu płk. Piętki i
lunety frontów bastionowych oraz po lewej stronie działobitnię podwałową z bramą w
Koronie Utrackiej z lat 1832–1841. Nad Wisłą skręcamy w prawo. Za wiaduktem mostu im.
Obrońców Modlina 1939 idziemy ok. 750 m, po czym skręcamy w prawo do wioski Utrata.
S t r o n a | 18
Po przejściu ok. 500 m skręcamy w lewo na gruntową drogę i, mijając wioskę Gałachy, ulicą
o tej samej nazwie dochodzimy do fortu, w którym prywatny kolekcjoner Maciej Kostrzewski
urządził Muzeum I Pułku Przeciwlotniczego, stacjonującego do września 1939 r. w Modlinie.
Po wcześniejszym zaawizowaniu się można tu liczyć na smaczną grochówkę wojskową.
Prywatne muzeum na drodze do Zakroczymia
Kapliczka na drodze do Zakroczymia
Dla zainteresowanych tematyką wojenną: Fort nr 1 Twierdzy Modlin. Aby do niego
dotrzeć, trzeba zejść z Drogi św. Jakuba: od muzeum ulicą Warszawską do ronda, w prawo
ulicą o. H. Koźmińskiego (mijamy kościół i klasztor oo. Kapucynów, prowadzących tu
Centrum Duchowości Honoratianum oraz Ośrodek Apostolstwa Trzeźwości) do cmentarza,
za którym należy skręcić w prawo w ulicę Byłych Więźniów Twierdzy Zakroczymskiej,
prowadzącą do Fortu nr 1 (za trzecią przecznicą w lewo).
Fort nr 1 Twierdzy Modlin położony jest na północno-wschodnim krańcu miasta Zakroczym. Obecnie mieści
się tu Zakład Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego Nowodworskich Zakładów Przemysłowych. W 1939 r.
załoga broniła się tu prawie przez miesiąc do 28 września. W sierpniu 1944 r. hitlerowcy utworzyli tu obóz
przejściowy dla mieszkańców prawobrzeżnej Warszawy, przez który przeszło 14 tys. osób. Dużej części
więźniów udało się przeżyć dzięki sprawnej i ofiarnej pomocy mieszkańców Zakroczymia, którzy mimo zakazu
(wolno było przekazywać paczki jedynie członkom rodziny) dostarczali do obozu żywność. Fakt ten upamiętnia
pomnik wystawiony na terenie byłego obozu. W centrum miasta na rondzie Rodzina Zakroczymska stoi
granitowy kamień z napisem: Gens una sumus (Jesteśmy jedną rodziną).
Dalej ulicą Warszawską dochodzimy do ronda Rodzina Zakroczymska z kamieniem Gens una
sumus (przed nim po prawej stronie Urząd Gminy), na którym skręcamy w lewo na ulicę o. H.
Koźmińskiego, prowadzącą do Rynku w Zakroczymiu (42,0 km) z pomnikiem Latarnią,
upamiętniającym wydarzenia powstania styczniowego.
Nazwa Zakroczym pochodzi najprawdopodobniej od starosłowiańskiego słowa zakrot, oznaczającego
„przekraczać rzekę”. Pierwsze wzmianki o Zakroczymiu pochodzą z XI w., kiedy to mieścił się tu gród
obronny (grodzisko Czubajka), zamieszkany przez kasztelana. W XIV–XV w. miasto było rezydencją książąt
mazowieckich. Pozostałościami z tego okresu są Góra Zamkowa i późnogotycki kościół Podwyższenia Krzyża
Świętego (dawna kaplica zamkowa), przebudowany w XVII w. Uwagę zwracają wmurowane w ściany
granitowe kule armatnie i koła młyńskie. Jest to typowa świątynia mazowiecka z elementami gotyckimi i
renesansowymi. We wnętrzu znajdują się dwa obrazy Matki Bożej z 2. poł. XVII w., jeden z nich namalowany
przez królewskiego malarza Jeremiasza Melechowicza. Po upadku Warszawy podczas powstania
listopadowego Zakroczym był siedzibą polskiego rządu narodowego. W 1863 r. władze carskie wieszały na
jednej z latarni w Rynku uczestników powstania styczniowego. Dla upamiętnienia tego wystawiono w Rynku
w 2003 r. pomnik Latarnię, który oddaje hołd wszystkim bojownikom o niepodległość Polski. W czasie
powstania warszawskiego w 1944 r. Niemcy urządzili tu obóz przejściowy dla ludności cywilnej, dla której
mieszkańcy Zakroczymia organizowali wbrew zakazom pomoc. Fakt ten upamiętnia granitowy kamień z
napisem Gens una sumus (Jesteśmy jedną rodziną). W mieście znajduje się również barokowy kościół
poklasztorny kapucynów z XVIII w.
S t r o n a | 19
Kościół parafialny
w Zakroczymiu
Kula armatnia w murze kościoła
Matka Boża Łaskawa
w kościele w Zakroczymiu
Od Rynku można skręcić w lewo na drogę prowadzącą do kościoła Podwyższenia Krzyża
Świętego. Droga św. Jakuba wiedzie z Rynku ulicami Gdańską, Parową Okólną i Parową
Płocką do drogi prowadzącej do Duchowizny (na tej drodze możliwość skrętu w czwartą
przecznicę w lewo, którą po ok. 350 m, dociera się do prywatnego pensjonatu Villa
Duchowizna, blisko brzegu Wisły).
W dolinie rzeki Wisła w obrębie Zakroczymia znajdują się dwa rezerwaty: Zakole Zakroczymskie (434,68 ha)
i Wikliny Wiślane (53,43 ha). Chronione są tu ostoje lęgowe rzadkich i ginących gatunków ptaków: mew,
rybitw, siweczek, występujących na obszarze Wisły. Na zachód od Zakroczymia położone są Wyspy
Smoszewskie (209,0 ha), obejmujące wyspy, piaszczyste łachy oraz wody płynące rzeki Wisła. Teren między
Zakroczymiem a wsią Smoszewo (ok. 20 ha), zwany Parowami Zakroczymskimi, jest atrakcja turystyczną i
zabytkiem przyrody ze względu na spadające ku rzece wąwozy, parowy i jary, wyżłobione przed tysiącami lat
przez lodowiec.
Noclegi
Klasztor kapucynów, ul. o. H. Koźmińskiego, Zakroczym
Vila Duchowizna, Duchowizna, 05-170 Zakroczym, tel. 22 785 21 11, e-mail: [email protected],
www.duchowizna.pl
Sklepy spożywcze
Lewiatan, Warszawska 25, Zakroczym
Gastronomia
Pizzeria La Bella, ul. Warszawska 4, Zakroczym, tel, 790 798 868, pizza, włoska, kebab
Bar Sao Mai, ul. Warszawska 5B, 05-170 Zakroczym, tel. 22 428 53 70, 508 195 917, kuchnia wietnamska,
azjatycka, chińska, kebab
Apteki
PZF Cefarm-Warszawa S.A., ul. Szkolna 1, Zakroczym
Apteka, ul. o. H. Koźmińskiego 33, Zakroczym
S t r o n a | 20
Dalej szlak wchodzi w las nad nowym osiedlem i prowadzi do cegielni (na prawo od drogi) w
Mochtach Smok (47,0 km). Trzymając się dalej drogi, przechodzimy mostkiem nad rzeką
Struga, skręcamy w lewo i dochodzimy do wsi Smoszewo (50,0 km). Mijamy murowane
ogrodzenie pałacu smoszewskiego i przechodzimy na przeciwną stronę ulicy do kościoła św.
Mateusza Apostoła.
Ruiny cegielni w Mochtach Smok
Kościół św. Mateusza Apostoła powstał w 1975 r. według projektu Stanisława Marzyńskiego. Konsekracji
świątyni dokonał biskup Zygmunt Kamiński 29 maja 1994 r. Parafia smoszewska jest jednak znacznie starsza,
powstała najprawdopodobniej około 1385 r. w czasach rządów biskupa Ścibora z Radzymina. Pierwszy
drewniany kościół został zapewne zniszczony, bo w XVI w. powstał nowy, również z drewna i otrzymał
wezwanie św. Mateusza. Obecna świątynia stoi w miejscu drewnianego kościoła ufundowanego w 1738 r.
przez Marię i Zygmunta Lasockich, który przetrwał do XX w., został podpalony w 1971 r. W parowie przy
wyjściu z kościoła znajduje się kapliczka św. Izydora – patrona rolników, żyjącego w XI–XII w. w Hiszpanii.
Eklektyczny pałac w Smoszewie, zbudowany pod koniec XIX w., otoczony jest parkiem krajobrazowym. Do
wybuchu II wojny światowej był rezydencją senatora Aleksandra Heiman-Jareckiego. W latach 1939–1945
mieściło się tu sanatorium dla lotników niemieckich, po wojnie – Dom Wczasów Dziecięcych. W 1960 r. pałac
spłonął, a w trakcie renowacji dobudowano drugie piętro. Obecnie jest to własność prywatna.
Pałac Smoszewo, ul. Smoszewo 5, 05-170 Zakroczym
Św. Izydor
w Smoszewie
Łąki nad Wisłą
Cieniste wąwozy
Z terenu kościoła kierujemy się do stromych schodków, przy których stoi kapliczka św.
Izydora, schodzimy do krętego parowu i po ok. 250 m wchodzimy na drogę gruntową
prowadzącą pomiędzy polami i rzadką zabudową. Po ponad 2 km mijamy z lewej strony
Ośrodek Rehabilitacyjno-Readaptacyjny PTZN dla Młodzieży w Wólce Przybojewskiej,
mieszczący się w pałacyku zbudowanym w 1921 r. w stylu narodowym. Idąc wzdłuż
S t r o n a | 21
ogrodzenia ośrodka skręcamy na rozstaju dróg w lewą stronę (po prawej przystanek
autobusowy), a po 150 m w prawą. Idziemy krętą drogą (pięć zakrętów) przez wieś
Miączynek (52,5 km) i dochodzimy do posesji nr 54A. Stąd ścieżką na lewo schodzimy ze
skarpy w parów (bardzo stromo) do skręcającej w prawo gruntowej drogi, którą po kilkuset
metrach dochodzimy do wsi Miączyn. Nie wchodząc między zabudowania, ostro skręcamy w
lewo na polną drogę (przecinamy drogę lokalną), która po 1 km zakręca najpierw w lewo,
później w prawo i dochodzi do drogi lokalnej. Trzymając się jej biegu, skręcamy po 400 m w
prawo i po przejściu ponad kilometrowego jej odcinka dochodzimy do wojewódzkiej drogi nr
565 na wysokości wsi Wychódźc, gdzie niegdyś była przeprawa promem przez Wisłę. Stąd
podążamy wzdłuż Wisły drogą lokalną do wsi Wilkówiec (60,0 km), gdzie skręcamy
najpierw w prawo, później w lewo na polną drogę, biegnącą częściowo skrajem lasu. Po ok. 2
km wchodzimy na drogę biegnącą brzegiem Wisły, mijając z prawej strony wieś Zdziarka i
po ok. 3 km dochodzimy do Czerwińska nad Wisłą (66,0 km). Idziemy ulicami Praga
(skręca w prawo) i Polną, z której skręcamy w lewo na ulicę Cmentarną. Za cmentarzem,
znajdującym się na prawo od ulicy, skręcamy w lewo w ul. Świętokrzyską, którą dochodzimy
do placu Batorego, i podążamy dalej ulicą Klasztorną do Sanktuarium Matki Bożej
Pocieszenia.
Czerwińsk nad Wisłą
Pierwsza wzmianka o Czerwińsku nad Wisłą pochodzi z 1065 r. W XIII w. był to ważny ośrodek życia
politycznego, gospodarczego i kulturalnego na Mazowszu. Odbywały się tu zjazdy rycerskie, sądy i sejmy.
Tutaj w 1410 r. wojska Władysława Jagiełły, udające się na bitwę z Krzyżakami pod Grunwald, przeprawiły się
po moście łyżwowym przez Wisłę. Wart obejrzenia jest zespół klasztorny opactwa kanoników regularnych,
obecnie salezjanów z początku XII w. z romańskim kościołem Zwiastowania NMP, w którym znajdują się
oryginalne freski romańskie i gotyckie (kaplica Ukrzyżowania) oraz romański portal z dwiema gładkimi
kolumnami, o które, jak głosi lokalna legenda, rycerze Jagiełły ostrzyli miecze. Do klasztoru prowadzą od
strony Wisły murowane schody z granitu ciosanego pochodzące z początku XX w. Wchodząc nimi na
dziedziniec klasztoru, spotykamy figurę Chrystusa usytuowaną w miejscu, gdzie 2 lipca 1410 r. odprawiono
nabożeństwo przed wyruszeniem polskiego rycerstwa na wojnę z Krzyżakami. Salezjanie prowadzą dwa
muzea: misyjne z kolekcją pamiątek z misji salezjańskich na całym świecie oraz parafialne gromadzące sztukę
religijną oraz szaty i naczynia liturgiczne. W obrębie klasztoru znajdują się również XV-wieczna dzwonnica
murowana, XIX-wieczny spichlerz (obecnie plebania) i budynek gospodarczy z przełomu XVII i XVIII w.
(obecnie magazyny). Zespół ogrodzony jest murem z lat 1470–1502. W mieście znajdują się dwa cmentarze
żydowskie z pierwszej połowy XX w., cmentarz rzymskokatolicki z drugiej ćwierci XIX w. oraz wiele
zachowanych domów, stodół oraz zagród drewnianych i murowanych.
Parafia Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia, ul. Klasztorna
23, 09-150 Czerwińsk n. Wisłą, tel. 24 231 50 88
Msze św.: w niedziele 7.00, 8.30, 10.00, 11.30, 17.00; w dni powszednie 7.00, 18.00 (w okresie zimowym
17.00)
S t r o n a | 22
Gotycka brama dawnego opactwa
w Czerwińsku nad Wisłą
Romańska bazylika
w Czerwińsku nad Wisłą
Matka Boża Pocieszenia,
w tle gotyckie freski
Noclegi
Dom Pielgrzyma, ul. Klasztorna 23, 09-150 Czerwińsk n. Wisłą
Apteki
ul. Władysława Jagiełły, Czerwińsk nad Wisłą
ul. Przyjazna, Czerwińsk nad Wisłą
Dom o konstrukcji zrębowej w Czerwińsku
Jaszczurka spotkana nad Wisłą
Z Czerwińska szlak prowadzi od kościoła ulicą Grunwaldzką ok. 800 m do drogi
samochodowej nr 62, z której po niespełna 100 m skręcamy w prawo na polną drogę, której
trzymamy się przez 2,5 km do krzyża na rozstaju pięciu dróg. Idziemy drogą na lewo od
krzyża prowadzącą do Stobiecina (znajduje się tu wiatrak koźlak). Po przejściu 1,6 km
dochodzimy do asfaltowej drogi, w którą skręcamy w lewo. Asfaltem idziemy 2,7 km,
następnie skręcamy ostro w prawo na most przez rzekę Gwarka w Bolinie. Na skrzyżowaniu
za mostem skręcamy w lewo do wsi Wiązówka. Stąd polną drogą po ok. 2 km dochodzimy
do drogi nr 50 i do drewnianego kościoła św. Jana Chrzciciela w Rębowie (76,0 km).
S t r o n a | 23
Krzyż na rozstajach przed Rębowem
Mazowieckie wierzby
Pierwszy zapis o miejscowości Rębowo znajduje się w dokumencie księcia mazowieckiego Siemowita I z 1257
r. (wymieniony jest Boseg de Rubow). Istniał już wtedy we wsi kościół św. Jana Chrzciciela, którego budowę
datuje się na XII w. W 1320 r. książę płocki Wacław (Wańka) nadał przełożonym miechowskiego klasztoru
Stróżów Grobu Chrystusowego (bożogrobców, zwanych miechowitami) prawo patronatu nad kościołami w
Rębowie i Wyszogrodzie. Jeszcze w tym samym roku przywilej ten potwierdził biskup płocki Florian z
Kościelca i przez pięć wieków, do likwidacji zakonu w 1818 r., kościoły w obu miejscowościach należały do
bożogrobców, tradycyjnie opiekujących się pielgrzymami do grobu Chrystusa w Jerozolimie oraz do grobu św.
Jakuba Większego w hiszpańskim Santiago de Compostela. Materialną pamiątką po tych związkach są
charakterystyczne podwójne krzyże miechowitów, które zachowały się na kościele parafialnym w
Wyszogrodzie oraz na kapliczce w Rębowie (częściowo zniszczony). 14 kwietnia 1910 r. biskup płocki Antoni
Julian Nowowiejski erygował w Rębowie parafię, która przetrwała zaledwie cztery lata i ponownie stała się
filią parafii wyszogrodzkiej. W 1973 r. ponownie erygowano parafię w Rębowie, które obecnie stanowi już
część miasta Wyszogród. Zachowany do dzisiaj drewniany kościół z barokowym wyposażeniem wnętrza jest
prawdopodobnie drugą świątynią w historii wsi. Pochodzi z XVI w., a przebudowany został w XVII i XVIII w.
Obok kościoła znajdują się drewniana dzwonnica z początku XVIII w. i kaplica cmentarna z 1887 r.
Parafia św. Jana Chrzciciela, Rębowo, 09-450 Wyszogród
Msze św.: w niedziele 9.00, 11.00, 16,00; w dni powszednie 8.00 (okres letni), 16.00 (okres zimowy)
Kościół w Rębowie
Z Rębowa podążamy drogą samochodową nr 50, z której po przejściu niespełna 1 km
schodzimy na starą drogę lokalną (po lewej stronie), prowadzącą do Wyszogrodu (79,0 km).
Do centrum miasta mamy ok. 2 km.
S t r o n a | 24
Wyszogród to miasto na wysokim brzegu Wisły, malowniczo rozpościerające się na wzgórzach, wydzielonych
ze skarpy rozczłonkowanej licznymi i głębokimi jarami. Na jednym ze wzgórz zbudowano w XI w. gród
obronny, od którego zapewne pochodzi nazwa miejscowości – wysoki gród. W XIII w. Konrad Mazowiecki
wzniósł w jego miejsce zamek książęcy z drewna, przebudowany następnie w cegle przez króla Kazimierza
Wielkiego. Prawa miejskie Wyszogród uzyskał w 1398 r. Odtąd pełnił funkcję stolicy ziemi wyszogrodzkiej, a
zamek był siedzibą książąt mazowieckich, później starostów królewskich. W 1798 r. rząd pruski sprzedał
niszczejący obiekt w celu rozbiórki, pozostały po nim jedynie fundamenty. Do 1999 r. istniał tu najdłuższy w
Europie most, który został jednak zniszczony przez powódź. Stary drewniany most, który zbudowali Niemcy w
czasie I wojny światowej, miał długość 1300 m i liczył 60 przęseł. Na pamiątkę pozostawiono jeden z
przyczółków przeprawy, na którym urządzono punkt widokowy, skąd rozpościera się panorama na dolinę
Wisły i Bzury. Nowy most ma 17 przęseł, z czego 5 nad nurtem Wisły, a pozostałe nad wyspami pomiędzy
Wisłą i Bzurą. Jego długość wynosi 1200 m, co w chwili oddania go do użytku (13 października 1999 r.)
czyniło go najdłuższym w Polsce. Z zabytków warto wymienić: dwa wczesnośredniowieczne grodziska na
krawędzi Wisły, gotycki kościół oo. Franciszkanów konwentualnych MB Anielskiej z 1408 r. (w latach 1808–
1945 zbór ewangelicki) oraz późnobarokowy kościół Św. Trójcy z końca XVIII w, który powstał w miejsce
kościoła św. Jakuba.
Dochodzimy do Rynku z kościołem Św. Trójcy (w głębi po lewej stronie), skręcamy w prawo
w ulicę Klasztorną i mijamy kościół oo. Franciszkanów konwentualnych MB Anielskiej.
Kościół Św. Trójcy został zbudowany w latach w 1779–1786 według projektu gdańskiego architekta Samuela
Fischera jako kolejna świątynia parafialna w Wyszogrodzie. Pierwszą wzniósł na skarpie wiślanej osadzony tu
z nadania księcia płockiego Wacława w 1320 r. Zakon Kanoników Regularnych Stróżów Grobu
Jerozolimskiego, tzw. bożogrobców, których zadaniem była opieka nad wędrującymi pątnikami oraz szerzenie
kultu Grobu Pańskiego (od nich pochodzi m.in. zwyczaj urządzania Grobu w Wielki Piątek). Najpierw
zbudowali tu kaplicę zamkową, a następnie kościół św. Jakuba, który w 1726 r. osunął się do Wisły wskutek
stałego podmywania przez nią skarpy. W 1754 r. wybudowano nowy kościół, któremu nadano wezwanie Św.
Trójcy. Służył on wiernym zaledwie 19 lat, gdyż już w 1773 r. spłonął w pożarze. Nowa świątynia, ukończona
w 1786 r., przetrwała w dużym stopniu do czasów obecnych. Zachowały się XVIII-wieczne ołtarze oraz
polichromia wykonana w 1890 r.
Parafia rzymskokatolicka Św. Trójcy, ul. Rębowska 41, 09-450 Wyszogród, tel. 24 231 10 36
Msze św.: w niedziele 8.30, 10.00. 12.00, 16.00 (w kaplicy w Marcjance o 14.00), w dni powszednie 7.00,
18.00 (zimą 17.00)
Noclegi
Ośrodek Agroturystyczny „Alikante”, Alicja Kowalewska, Wilczkowo 22, 09-40 Wyszogród, tel. 691
269 950, 24 231 20 89, e-mail: [email protected], www.alikante.spanie.pl, www.alikante.bloksport.com
Dom Zakonny Franciszkanów, ul. Klasztorna, Wyszogród, tel. 24 231 10 16
Wiesława Pielat, ul. Czerwińska 28, Wyszogród, tel. 502 501 190
Kościół Św. Trójcy w Wyszogrodzie
Wyszogrodzka Madonna
S t r o n a | 25
Most w Wyszogrodzie
Napis na krzyżu przy moście
Przy nowym moście w Wyszogrodzie skręcamy w prawo w ulicę Książęcą, prostopadłą do
Wisły, a następnie w trzecią przecznicę w lewo (za stacją paliw). Za miastem wchodzimy na
bity trakt, częściowo prowadzący skrajem lasu i zagajnikami do miejscowości Wilczkowo. Po
ok. 3 km dochodzimy do skrzyżowania z kapliczką z 1889 r., na którym skręcamy najpierw w
lewo i zaraz w prawo na gruntową drogę, którą idziemy przez ok. 1,5 km, mijając z lewej
strony wieś Drwały. Dalej skręcamy w prawo, a po 1 km w lewo na drogę przez wieś
Marcjanka (89,0 km), która po 2,5 km wchodzi w las. Po 2 km marszu leśną drogą
dochodzimy do przecznicy, w którą skręcamy w lewo i po przejściu ok. 400 m znajdujemy się
na rozstaju dróg w z krzyżem z 1889 r. i drzewem z mapą szlaków turystycznych. Skręcamy
w prawo zgodnie z biegiem niebieskiego Szlaku Nadwiślańskiego im. Władysława
Broniewskiego (odcinek wschodni) prowadzącego do Podgórza Parceli. Po przebyciu ok. 2
km dochodzimy do akacjowej alejki, na końcu której stoi drewniany dworek z 1925 r.,
zbudowany przez Helenę Bogusławską. Skręcamy w lewo, mijamy ruiny gorzelni położonej
nad rzeczką Struga, przechodzimy rzekę mostkiem, za którym skręcamy w lewo. Idziemy
ponad 1,5 km przez las do rozstaju dróg. Tu skręcamy w lewo w gruntową drogę prowadzącą
do Zakrzewa Kościelnego, do którego wchodzimy przez osiedle Holendry.
Rzeczka o nazwie Struga za Podgórzem
Żabie amory
S t r o n a | 26
Zakrzewo Kościelne to nadwiślańska wieś znana ze źródeł pisanych już od 1400 r. Kilkakrotnie zmieniała
właścicieli. Należała kolejno do Nakwaskich, Krajewskich, a w początkach XIX w. stała się dziedziczną
posiadłością Leonarda Lasockiego. Dawne zabudowania dworskie po przebudowie są dziś siedzibą Domu
Pomocy Społecznej. Jedna z części Zakrzewa jest przez mieszkańców nazywana Holendry, co jest śladem
dawnego typu osadnictwa zwanego „olęderskim”. Na przełomie XVII i XVIII w. w rejonach nadwiślańskich
osiedlano protestantów uciekających z powodu prześladowań religijnych z Niderlandów i Niemiec. „Olędrzy”
stworzyli na zasiedlanych terenach odrębny sposób gospodarowania i budownictwa drewnianego. Potrafili
umiejętnie wykorzystywać wylewy Wisły i chronić się przed ich negatywnymi skutkami. Drewnianą zabudowę
„olęderską” charakteryzują duże budynki z uporządkowanym otoczeniem, leżące wśród sadów i ogrodów.
Obecnie po dawnym osadnictwie pozostały głównie polne drogi gęsto obsadzone wierzbami.
Na wiślanych wysepkach znajduje się faunistyczny rezerwat z ostojami lęgowymi rzadkich, ginących ptaków,
m.in. siweczki rzecznej, rybitw i mew.
Po przejściu ok. 2 km od osiedla Holendry dochodzimy do drewnianego kościoła św. św.
Piotra i Pawła w Zakrzewiu Kościelnym (94,4 km).
Kościół św. św. Piotra i Pawła z 1620 r. został ufundowany przez właściciela Zakrzewa Marcina Lasockiego
w miejsce wcześniejszych, zniszczonych w czasie powodzi (historia parafii sięga XII w.). Jest to świątynia
orientowana, jednonawowa, drewniana, konstrukcji zrębowej na kamiennych fundamentach, z barokowym
ołtarzem głównym z ok. 1640 r. W wystroju kościoła warto zwrócić uwagę na późnogotycką XVI-wieczną
scenę Ukrzyżowania na belce tęczowej z Matką Boską Bolesną i św. Janem Ewangelistą, barokowy ołtarz z
malowanym na desce obrazem Zwiastowanie NMP z 1642 r. (według legendy wyłowiony z Wisły przez
pastuchów bydła), barokowe epitafium i unikalny portret trumienny, malowany na blasze, z XVII w. Obok
kościoła znajdują się drewniana dzwonnica z XVIII w. konstrukcji słupowej oraz stary cmentarz z kilkoma
starymi nagrobkami oraz mogiłą harcerzy poległych w II wojnie światowej. Była to grupa ośmiu druhów
przybyłych w te okolice we wrześniu 1939 r. aż z Poznania. Po nieudanej próbie zamachu na niemieckiego
żandarma zostali wytropieni i zmuszeni do nierównej walki na polach Podgórza, w której wszyscy polegli. Tam
zostali pochowani w zbiorowej mogile, ale po kilku latach przeniesiono ich prochy na cmentarz w Zakrzewie.
Kościół w Zakrzewiu Kościelnym
Kościół w Kępie Polskiej
Trzymając się dalej niebieskiego szlaku turystycznego, wiodącego z Zakrzewa lokalną drogą
wzdłuż Wisły dochodzimy po 3 km do Kępy Polskiej.
S t r o n a | 27
Kępa Polska to wieś nad Mołtawą, rzeczką uchodzącą tutaj do Wisły, o której pisał w XVII w. Sebastian
Klonowic w poemacie Flis. Według podań w 1770 r. w drewnianym domku miały miejsce objawienia Matki
Boskiej. Urządzono kaplicę, w miejsce której po zniszczeniu w czasie powodzi wystawiono nową, istniejącą do
dzisiaj. W 1785 r. właściciel Kępy Klemens Nakwaski ufundował murowany kościół parafialny św.
Klemensa (terytorialnie do parafii tej należy również Zakrzewo Kościelne). Zachowało się w dużej mierze
barokowe wyposażenie wraz z XVII-wiecznym obrazem Matki Boskiej Kępskiej. Obok stoi XVIII-wieczna
drewniana kaplica (w miejscu objawień) i dzwonnica. Za kościołem znajduje się znany z komunikatów
radiowych punkt pomiarowy stanów wody Wisły. Obecnie Kępa Polska jest ośrodkiem rekreacji i turystyki
wodnej.
Parafia św. św. Piotra i Pawła, Kępa Polska 43, tel. 24 260 60 89
Na rozstaju dróg za kościołem opuszczamy skręcający w prawo niebieski szlak turystyczny i
wchodzimy na biegnącą nieco wyżej po lewej piaszczystą drogę. Przez zabudowania i las
dochodzimy do wału przeciwpowodziowego. Po kilkudziesięciu metrach schodzimy z niego
na biegnącą poniżej drogę z betonowych płyt i po ok. 1 km skręcamy w prawo najpierw na
drogę gruntową, a potem asfaltową do Białobrzegów Starych. Tu skręcamy w prawo również
na drogę asfaltową i dalej mostkiem przez rzeczkę wchodzimy na drogę na skraju lasu
prowadzącą do Białobrzegów (106,4 km).
Lasy Białobrzeskie
Za wsią Białobrzegi znajduje się jeden z najniżej położonych w Polsce zbiorników wodnych – sztuczne jezioro
zwane Starorzeczem Białobrzeskim. Jest to teren rezerwatu przyrody Wyspy Białobrzeskie. We wschodniej
części wsi znajduje się pomnik przyrody: dąb szypułkowy Chrobry, o obwodzie 490 cm i wysokości 35 m.
Noclegi i możliwość posiłku
EvJack, ul. Spacerowa 8, 09-470 Białobrzegi, e-mail: [email protected], www.bialobrzegi.yoyo.pl
Z Białobrzegów można udać się do położonego 2 km na północ Miszewa Murowanego, aby obejrzeć
cmentarzysko grobów kloszowych i skrzynkowych znajdujących się na terenie dawnego grodziska. Godny
uwagi jest też gotycki kościół z lat 1441–1446 na planie ośmioboku z krzyżowo-gwiaździstym sklepieniem,
późnobarokowym i rokokowym wnętrzem oraz gotyckim kamiennym portalem prowadzącym do zakrystii. Z
obiektów świeckich warto wymienić zabytkowy zespół dworski z lat 20. XX w., spichlerz z XIX w. oraz park.
Białobrzegi opuszczamy ulicami Długą i Raczkowizna i dalej, trzymając się niebieskiego
szlaku turystycznego prowadzącego w dużej mierze przez las, dochodzimy do Bud
Borowieckich.
S t r o n a | 28
Na Wiśle na wysokości Bud Borowieckich znajduje się kolejny rezerwat faunistyczny Ławice Troszyńskie z
ostojami lęgowymi rzadkich ptaków.
Dalej szlak jakubowy pokrywa się z niebieskim szlakiem turystycznym i wiedzie przez
Wykowo z rezerwatem przyrody Kępa Wykowska i pierwsze zabudowania Liszyna, a od
skrzyżowania za szkołą prowadzi prosto na Borowiczki-Pieńki. Tu willowym osiedlem
mieszkaniowym dochodzimy do Krajowej Spółki Cukrowej SA (dawniej Cukrownia
Borowiczki).
Przy drodze w Liszynie stoją dwa krzyże z podwójnymi ramionami (krzyże św. Benedykta zw. karawaka) –
jeden z drewna, bardzo zniszczony, drugi metalowy usytuowany, jak głosi napis na tablicy, w miejscu starego z
XIX w., umieszczonego na cmentarzu cholerycznym
Dawna wieś Borowiczki jest obecnie częścią Płocka. Znajduje się tutaj cukrownia zbudowana na początku XX
w. Za nią na pl. W. Witosa znajduje się pomnik w formie tablicy poświęcony pamięci Pracowników Cukrowni
Borowiczki zamordowanych w niemieckich obozach koncentracyjnych w okresie II wojny światowej .
Przy cukrowni opuszczamy niebieski szlak, przechodzimy przez most nad Słupianką i
idziemy dalej ulicami Harcerską, Żelazną, Wiejską i ponownie Harcerską. Mijamy cmentarz
rzymskokatolicki i po przejściu 2,2 km dochodzimy do kościoła św. Jakuba i Najświętszego
Serca Jezusowego w Płocku Imielnicy (123,6 km).
Wieś Imielnica od XII do XVIII w. była własnością biskupstwa płockiego i z jego fundacji powstały tu w XII
w. parafia i kościół św. Jakuba Starszego. Pierwsza wzmianka o świątyni pochodzi z 1323 r. Od XVI w.
probostwo należało do misjonarzy katedralnych, istniał wtedy w Imielnicy drewniany kościół św. Jakuba z
dwiema kaplicami, ołtarzem głównym i dwoma ołtarzami bocznymi. Kilkakrotnie przebudowywana i
remontowana świątynia przetrwała do 1835 r. W latach 1836–1837 wzniesiono kosztem Jana Weynertha nowy
drewniany kościół według projektu Michała Miklaszewskiego Gdy w 1900 r. powstała w Borowiczkach
cukrownia, zaistniała potrzeba zbudowania obszerniejszej świątyni, która pomieściłaby wzrastająca liczbę
mieszkańców zatrudnionych w tym przedsiębiorstwie. Obecny murowany kościół powstał w latach 1927–1935
staraniem ks. Władysława Skierkowskiego, według projektu architekta Bruna Zborowskiego. Konsekrował go
w 1935 r. biskup Leon Wetmański, świątynia otrzymała wtedy nowe wezwanie: Najświętszego Serca
Jezusowego. Polichromię zdobiącą jej wnętrze wykonał prof. Władysław Zych, a wystrój kościoła sprawił ks.
Jan Gołaszewski.
Parafia i kościół św. Jakuba Starszego i Najświętszego Serca Jezusowego, ul. Wyszogrodzka 166, 09-410
Płock 12
Kościół św. Jakuba Starszego i Najświętszego Serca Jezusowego w Płocku Imielnicy
S t r o n a | 29
Noclegi
Młodzieżowe Centrum Edukacyjno-Wychowawcze „Studnia”, ul. Górna 1, przy parafii św. Józefa w
Płocku, 500 m od zbiegu ulic Grabówka i Norbertańska, tel. 603 600 862 (ks. Rafał), możliwość posiłku
Pokoje, ul. Orzechowa 18a, 09-410 Płock, tel. 506 198 181
Z kościoła wracamy ulicą Harcerską i dalej idziemy ulicami Łamaną, Morelową do Gościńca
i Starego Cmentarza na Ośnicy. Następnie Grabówką i Norbertańską dochodzimy do
przejazdu kolejowego. Z lewej strony mijamy cmentarz garnizonowy z grobami z I i II wojny
światowej, z prawej – cmentarze prawosławny i mariawicki, a dalej Miejski Ogród
Zoologiczny (po lewej). Dochodzimy do mostu J. Piłsudskiego. Stąd, idąc w górę ulicą
Mostową, można przejść na ulicę Tumską i do Starego Miasta, aby obejrzeć zabytki Płocka.
Płock (120,00 km)
Płock jest historyczną stolicą Mazowsza (prawa miejskie uzyskał w 1237 r.), dawną siedzibą książąt
mazowieckich oraz najstarszą siedzibą diecezji na Mazowszu, z ustanowioną w 1075 r. katedrą płocką, w której
znajduje się kaplica królewska z sarkofagiem władców Polski. W dawnym opactwie benedyktyńskim i zamku
książęcym znajduje się Muzeum Diecezjalne, gdzie zgromadzono bezcenne zabytki sztuki sakralnej. W
odrestaurowanej secesyjnej kamienicy przy ul. Tumskiej 8 umieszczono Muzeum Mazowieckie, w którego
zbiorach znajduje się najbogatsza w Polsce kolekcja sztuki secesyjnej. Miasto można zwiedzać wytyczonymi
szlakami turystycznymi: Europejskim Szlakiem Gotyku Ceglanego, pielgrzymim szlakiem Jana Pawła II,
szlakiem chopinowskim, Władysława Broniewskiego, śladami miejsc pamięci narodowej i innymi. Warto
odwiedzić Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w domu zakonnym Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Bożego
przy Starym Rynku 14/18, gdzie przebywała siostra Faustyna Kowalska. W kaplicy znajdują się obraz Jezusa
Miłosiernego i relikwie św. Faustyny. W dawnej piekarni, gdzie w latach 1930–1932 pracowała siostra
Faustyna, urządzono Muzeum św. Siostry Faustyny gromadzące dokumenty i pamiątki związane z jej życiem.
Na ulicy Kazimierza Wielkiego znajduje się neogotycka Katedra Miłosierdzia i Miłości, zbudowana w latach
1911–1914, należąca do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów. W podziemiach świątyni pochowana jest
założycielka obrządku mariawickiego matka Maria Franciszka Kozłowska oraz pierwsi biskupi mariawiccy.
Płocka Lokalna Organizacja Turystyczna, Stary Rynek 8, 09-400 Płock, tel. 24 364 99 90, 600 009 959, email: [email protected], www.turystykaplock.eu
Centrum Informacji Turystycznej, Stary Rynek 8, 09-400 Płock, tel. 24 367 19 44, e-mail:
[email protected], www.itplock.pl
Apteki
Elixir, ul. Wyszogrodzka 140, Płock
Na Rogatkach, ul. Kolegialna 38, Płock
Eskulap, ul. Przemysłowa 1, Płock
Cmentarz wojskowy w Płocku
Jeden z najstarszych grobów
Wnętrze kaplicy na cmentarzu
prawosławnym w Płocku
S t r o n a | 30
Po obejrzeniu miasta wracamy na Drogę św. Jakuba, prowadzącą nadwiślańskim bulwarem.
Ulicami Rybaki i Kazimierza Wielkiego dochodzimy do wąwozu zwanego Parową (ok. 25 m
różnicy poziomów), którego brzegi porośnięte są zaroślami. Dołem równolegle do parowu
płynie rzeczka Brzeźnica, wpadająca do Wisły. Dalej idziemy ulicą Szpitalną, trzymając się
czerwonego szlaku turystycznego im. Bolesława Krzywoustego. Mijamy po lewej stronie
ośrodki rekreacji wodnej, po prawej szpital oraz teren ogródków działkowych, za którym
skręcamy na prawo od ulicy Szpitalnej na gruntową drogę wiodącą wzdłuż ogrodzenia.
Dochodzimy do ulicy Traktowej, w którą skręcamy w prawo, a po ok. 500 m wchodzimy na
skręcającą w lewo osiedlową drogę do Maszewa (130,0 km). Idziemy skrajem miasta mijając
z prawej strony jego centrum.
Wieś Maszewo do 1945 r. była zamieszkana przez osadników niemieckich, należała bowiem do Kolonii
Schottersdorff (nazwa pochodzi od nazwiska ministra prowincji Prus Wschodnich), założonej w okolicy Płocka
po rozbiorach Polski (1797 r.). Znajdowała się tu kaplica luterańska, w miejsce której w okresie PRL-u
mieszkańcy potajemnie zbudowali drewniany kościół rzymskokatolicki. Obecnie stoi tu nowa, murowana
świątynia.
Okolice Maszewa, podobnie jak inne tereny nadwiślańskie na Mazowszu, były już w XVII w. zasiedlane
osadnikami „olęderskimi” (menonitami), którzy przybyli na ziemie polskie w obawie przed prześladowaniami
religijnymi w okresie reformacji. Po trzecim zaborze Polski menonici masowo opuszczali swoje siedliska w
obawie przed przymusowym poborem do wojska, a w ich miejsce władze pruskie sprowadzały tu chłopów
niemieckich. Apogeum przemieszczania się osadniczej ludności Mazowsza przypada na przełom XVIII i XIX
w., kiedy to niemiecka grupa etniczna wyznania luterańskiego wyparła w znacznej mierze osadników
„olęderskich”. Uwłaszczenie chłopów w czasie powstania styczniowego, potwierdzone przez cara Aleksandra
II w 1864 r., przypieczętowało kres osadnictwa menonitów na tym terenie. We wrześniu 1939 r. polskie władze
wojskowe internowały część ewangelickich osadników, a latem 1944 r. hitlerowskie władze okupacyjne
wydały nakaz ewakuacji wszystkich Niemców, w tym również osadników olęderskich. Nieliczni pozostali
uciekli z tych terenów pod naporem radzieckiej ofensywy zimą 1945 r. Ci, którzy nie zdążyli uciec, zostali
przepędzeni w latach 1945–1946. Czasy powojenne przyniosły niemal całkowite unicestwienie kultury i
osadnictwa niemieckiego na Mazowszu. Traumatyczne przeżycia okresu okupacji hitlerowskiej i obawa przed
rewizjonizmem niemieckim podsycana przez komunistyczną propagandę unicestwiła pamięć o kulturze
olęderskiej i niemieckich sąsiadach. Pozostałe po nich szkoły, cmentarze, kościoły i kaplice ewangelickie
zostały rozebrane, a nawet zdewastowane. Zdegradowano w ten sposób charakterystyczny krajobraz stworzony
przez osadników, a wraz z nim zaburzono ekologię terenów zalewowych.
Po przejściu osiedla wchodzimy na teren Brudzeńskiego Parku Krajobrazowego i idziemy
prosto drogą powstałą w wyniku wycinki lasu (ponad 5 km od ulicy Traktowej) aż do drogi
prowadzącej do Brwilna, w którą skręcamy w lewo. Trzymamy się jej przez 4 km do rozstaju
dróg, gdzie skręcamy lekko w prawo na leśną ścieżkę prowadzącą do Cierszewa (4,5 km)
(czerwony szlak turystyczny).
Brudzeński Park Krajobrazowy został utworzony w 1988 r. Jego powierzchnia wynosi 3171 ha, a otulina –
4397 ha. Obejmuje dolinę dolnej Skrwy Prawej, aż do ujścia, przylegające kompleksy leśne Brwilno i Brudzeń,
centralnie położone Lasy Sikórzskie oraz w północnej części parku polodowcową rynnę KarwosieckoCholewicką z Jeziorami Józefowskimi. Administracyjnie leży na obszarze podpłockich gmin Brudzeń Duży i
Stara Biała, w powiecie płockim. Zaskakująca jest tu rozmaitość form rzeźby terenu płaskiego generalnie
Mazowsza. To urozmaicenie spowodowane jest procesami towarzyszącymi ostatniemu zlodowaceniu.
Najciekawszym i zarazem najsilniej zaznaczonym elementem tej rzeźby jest malownicza dolina Skrwy Prawej.
Jej brzegi wykształciły się zarówno jako płaskie tereny rzeczne, jak i strome, niemal pionowe ściany. Płaskich
obszarów bezpośrednio nad Skrwą spotykamy bardzo niewiele. Należą do nich dwie kotliny w zakolach rzeki
(przy młynie w Sikorzu i w okolicach Radotek) oraz najniższe tarasy zalewowe o różnej powierzchni i
kształtach. Wśród zbiorowisk leśnych przeważają grądy i lasy mieszane. Dominujące gatunki drzew to grab,
dąb szypułkowy, lipa, klon i jawor, a w domieszce występują brzoza, sosna, świerk i buk. Do najrzadszych w
S t r o n a | 31
parku należą rośliny runa leśnego: śnieżyczka przebiśnieg, wawrzynek wilcze łyko, gwiazdnica
wielkokwiatowa. W lasach żyją m.in.: dzik, sarna, lis i borsuk, a w rzekach bóbr i wydra. Wiele rzadkich
gatunków znajduje się wśród zasiedlających park ptaków: bocian czarny, kormoran, czapla siwa, łabędź niemy,
trzmielojad, zimorodek, remiz. W wodach Skrwy i jej dopływów żyją liczne gatunki ryb, przede wszystkim
leszcz, płoć, krąp, szczupak, sandacz, sum i lin. Na terenie parku istnieją dwa rezerwaty przyrody. Rezerwat
krajobrazowy „Sikórz” obejmuje 12-kilometrowy odcinek skarpy Skrwy od miejscowości Sikórz do Radotek.
Drugi – rezerwat świetlistej dąbrowy „Brwilno” – położony jest w południowej części parku, w strefie
krawędziowej Wisły. Swoistymi osobliwościami przyrodniczymi są pomniki przyrody. Wśród nich na
szczególną uwagę zasługują: aleja lipowo-kasztanowa w Sikorzu, potężny dąb w zabytkowym parku w Srebrnej
oraz topola nad Wisłą w Murzynowie. W Sikorzu znajduje się Dworek Piwnickich, gdzie w okresie
międzywojennym gościli Tadeusz Dołęga Mostowicz, Antoni Słonimski i Julian Tuwim. Tu też nakręcono
przedwojenną wersję filmu Znachor według powieści Tadeusza Dołęgi Mostowicza.
Dla zainteresowanych: na rozstaju można zejść z Drogi św. Jakuba w lewo, by po 2 km dojść
do Brwilna, gdzie na skarpie wiślanej znajduje się drewniany XVIII-wieczny kościół św.
Andrzeja Apostoła. U podnóża skarpy tuż przy trakcie z prawej strony stoi drewniana
budowla w stylu zakopiańskim zwieńczona ażurową wieżyczką, zwaną Antonówką. 150 m
za ogrodzeniem Antonówki po zejściu w prawo z traktu można wejść do wąwozu
prowadzącego na teren rezerwatu Brwilno. 10 km dalej położone jest Murzynowo, gdzie
znajduje się Mazowiecki Ośrodek Geograficzny.
Kościół św. Andrzeja Apostoła w Brwilnie to jedna z najstarszych świątyń Ziemi Płockiej. Jest to malowniczo
położona drewniana budowla konstrukcji zrębowej, orientowana, jednonawowa, powstała staraniem księdza
Mateusza Krzemińskiego w 1740 r. We wnętrzu znajdują się elementy wyposażenia z okresu wcześniejszego:
belka tęczowa z późnogotyckim krucyfiksem z 1 poł. XVI w., ołtarz główny późnorenesansowy z XVII w. (z
nieistniejącego już kościoła Norbertanek w Płocku), ołtarze boczne z 1630 i 1740 r. (z kościoła Franciszkanów
w Dobrzyniu). Obok znajduje się XIX-wieczny cmentarz, a na nim drewniana dzwonnica konstrukcji słupowej
z dachem namiotowym, zbudowana w 1882 r. Na obszarze skarpy wiślanej od parowu w Brwilnie aż do
położonej ok. 3,5 km na zachód wsi Biskupice odkryto cmentarzyska grobów kloszowych i skrzynkowych z
wczesnej epoki żelaznej, znaleziska z epoki kamiennej oraz resztki ceramiki z okresu
wczesnośredniowiecznego i zabytki z epoki rzymskiej (groty, nóż żelazny).
Willa Antonówka powstała w latach 1927–1928 z fundacji biskupa Antoniego Juliana Nowowiejskiego (stąd
nazwa) według projektu znanego architekta Stefan Szyllera. Był to dom letniskowy dla alumnów Płockiego
Seminarium Duchownego, obecnie Państwowy Dom Opieki Społecznej.
Rezerwat Brwilno jest fragmentem Brudzeńskiego Parku Krajobrazowego, znajdującego się nad rzeką Skrwą
Prawą, naturalną granicą między Ziemią Płocką i Dobrzyńską. Region ten słynie z pięknego położenia i
zróżnicowanej rzeźby terenu, która stanowi osobliwość krajobrazu na nizinnym Mazowszu, i z tego powodu
często określany jest mianem Szwajcarii Mazowieckiej. Płaskie tereny w dolinie rzeki urozmaicone są licznymi
jarami i wąwozami przecinającymi zalesione pagórki.
Mazowiecki Ośrodek Geograficzny w Murzynowie to naukowo-dydaktyczna placówka terenowa Wydziału
Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego oraz Muzeum Geografii HistorycznoKulturowej, noszącego imię Stanisława Murzynowskiego (XVI-wiecznego pisarza reformacyjnego, urodzonego
w Suszynie na Ziemi Dobrzyńskiej, tłumacza pierwszego polskiego wydania Nowego Testamentu). W ośrodku
w Murzynowie prezentowane są zbiory etnograficzne zgromadzone przez niezwykłego badacza tych terenów –
Jacka Olędzkiego.
Noclegi
Marina Murzynowo, u ujścia Skrwy do Wisły, pole namiotowe, campingowe, zaplecze socjalne, tel. 24 235 61
92, www.marina-murzynowo.pl
Mazowiecki Ośrodek Geograficzny Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych UW, Murzynowo, miejsca
noclegowe, tel. 24 261 26 95
S t r o n a | 32
Trzymając się leśnej drogi, dochodzimy do zlokalizowanej na rozstaju leśniczówki z wiatą
dydaktyczną. Tu opuszczamy czerwony szlak i zostawiając budynek leśniczówki z prawej
strony, idziemy ok. 1 km leśną drogą do przecznicy, w którą skręcamy w lewo. Podążamy
szeroką, równą drogą leśną (według oznakowania można zboczyć 300 m do mogiły
„Bohaterów poległych z rąk hitlerowskich za Wiarę i Ojczyznę 24 października 1942 r.”) do
rozstaju z pomnikiem myśliwych, którzy „odeszli do krainy wiecznych łowów” i dalej prosto
do zwężenia drogi, która w tym miejscu staje się bardziej wyboista i pięknym wąwozem
schodzi nad szeroko rozlaną, malowniczą rzeczkę Skrwę. Po prawej stronie widać ośrodek
rekreacyjno-jeździecki Cierszewo (144,6 km).
Wieś Cierszewo położona jest na prawym brzegu Skrwy w bezpośrednim sąsiedztwie Brudzeńskiego Parku
Krajobrazowego. Na lewym brzegu rzeki jeszcze w XX w. znajdował się XIX-wieczny młyn wodny, którego
właścicielem był Roman Jeziorowski. Jego syn Tadeusz brał udział w obronie Płocka podczas wojny polskobolszewickiej w 1920 r. i jako najmłodszy żołnierz został odznaczony osobiście przez Marszałka Józefa
Piłsudskiego. Młyn Jeziorowskiego już nie istnieje, zachował się tylko dom młynarza z 1886 r., wokół którego
potomek właściciela młyna Bolesław Jeziorowski zbudował malowniczo położony ośrodek jeździecki i wodny
z zapleczem hotelarsko-gastronomicznym.
Noclegi i możliwość posiłku
Ośrodek Rekreacyjno-Szkoleniowy, Cierszewo 8, 09-414 Brudzeń Duży, tel. 24 260 94 65,
www.cierszewo.com.pl
Wychodząc z cierszewskiego ośrodka, przechodzimy drewnianym mostem na prawy brzeg
Skrwy i idziemy lekko w prawo drogą, która wiedzie pod górę przez las, potem przez pola i
dochodzi do wsi Siecień (ok. 3 km).
Wieś Siecień była gniazdem rodowym Siecieńskich herbu Rogala. Parafia powstała prawdopodobnie w drugiej
połowie XIV w., choć pierwsza wzmianka pochodzi z 1442 r. i informuje o drewnianej świątyni. Budowę
obecnego kościoła Narodzenia Najświętszej Maryi Panny rozpoczęto w 1584 r. staraniem Stanisława
Siecieńskiego, biskupa przemyskiego. Ukończono ją w 1611 r., a 8 lat później jej fundator dokonał konsekracji.
Za rozlewiskiem rzeczki znajduje się też zespół dworski z parkiem z początku XX w. i spichlerz murowany z
lat 1911–1920.
Parafia rzymskokatolicka św. Józefa w Siecieniu
Msze św.: w niedziele 8.00, 11.00
Stary zamek w drzwiach kościoła
w Siecieniu
S t r o n a | 33
Z kościoła idziemy prosto drogą przez ok. 4,5 km do rozstaju, gdzie trzymamy się cały czas
tej samej drogi zakręcającej w lewo i po ok. 2 km dochodzimy do Gorzechowa.
Dla zainteresowanych: tutaj z Drogi św. Jakuba można skręcić w lewo na drogę lokalną,
która prowadzi do wsi Rokicie (5 km od Orzechowa), gdzie 100 m od drogi nr 562 znajduje
się późnoromański, ceglany kościół.
Kościół Apostołów Piotra i Pawła w Rokiciu (parafia św. Małgorzaty) powstał w XIII w. na niewielkim
wzgórzu nad Wisłą, gdzie wcześniej pasały się stada dzikich koni. Legenda głosi, że sprzedano je, aby uzyskać
fundusze na budowę świątyni, i stąd jej historyczne określenie „kobyli kościół”. Jest to niewielki obiekt, o
długości zaledwie 18 m. Na wypalanych cegłach miniaturowej budowli znajdują się liczne znaki, sporządzane
zapewne przez niepiśmienną ludność dla utrwalenia ważnych wydarzeń, jak śmierć członków rokickiej
społeczności: rolnika (rysunek pługa, motyki), leśnika (rysunek drzewa), rybaka (rysunek ryby), oraz okrągłe
wgłębienia, powstałe być może od rozniecania świdrem od ścian świątyni wielkosobotniego ognia. Na murach
zachowały się też wyryte przed wiekami (XVII/XVIII w.) imiona odwiedzających kościół. Świątynia była
remontowana i przebudowywana, barokowe wnętrze pochodzi z XVII w.
Podążamy wzdłuż wioski Gorzechowo drogą skręcającą w lewo do rozwidlenia na
Rembielin, przy którym znajdują się ruiny dworku Tadeusza Romana Goćkowkiego.
Majątek rembieliński należał m.in. do rodziny Strupczewskich, a w drugiej połowie XIX do Goćkowskich.
Zespół dworski w Rembielinie został zbudowany pod koniec XIX w. przez Wojciecha Ludwika
Goćkowskiego, a następnie odkupiony wraz z majątkiem i rozbudowany przez Tadeusza Romana
Goćkowskiego najprawdopodobniej w 1895 r. W tym samym roku powstała istniejąca do dziś przydrożna
kapliczka, ufundowana przez Tadeusza Romana Goćkowskiego. Dwór jest murowany, podpiwniczony, na
planie prostokąta, przykryty dwuspadowym dachem o niewielkim nachyleniu. Pośrodku przedniej elewacji
znajduje się portyk oparty na czterech kolumnach z tarasem otoczonym żeliwna balustradą. Nad oknami widać
ozdobny fryz. Podczas I wojny światowej zarówno dwór, jak i folwark zajęte były przez Niemców. W okresie
Polski Niepodległej znalazły się ponownie w rękach Tadeusza Romana Goćkowskiego – lekarza weterynarii w
stopniu kapitana, który zginął bezpotomnie w 1940 r. w obozie w Charkowie. Po II wojnie światowej dwór był
siedzibą rady gminnej, mieściły się tu świetlica, sklep, poczta oraz pomieszczenia mieszkalne. Od 1997 r.
obiekt znajduje się w rękach prywatnych i od tego czasu czeka na remont. Jest bardzo zniszczony, brak tynków
i ozdób. W otoczeniu znajduje się park z pierwszej połowy XIX w. z zachowana bramą wjazdową, niestety
zdewastowany.
Stąd drogą lekko skręcającą w prawo kierujemy się na wieś Strupczewo Duże, za którą
skręcamy w lewo na drogę wiodącą do Sobowa.
W Sobowie na wzgórzu między drzewami usytuowano kościół Bożego Ciała i św. Hieronima ufundowany w
pierwszej ćwierci XVIII w. przez kanonika płockiego Bartłomieja Tłubickiego. Budowę ukończył jego
następca, ks. A. Zakrzewski, stawiając drewniane ściany i dwie drewniane wieże. Parafia w Sobowie jest
znacznie starsza, erygował ją 6 lutego 1403 r. biskup płocki Jakub z Korzkwi. Pierwszy kościół fundacji Piotra
Chłańskiego, zwanego Chłonkiem, był drewniany i miał trzy ołtarze. Niedaleko kościoła znajduje się
zabytkowy dworek, mieszczący obecnie plebanię. Sobowo to miejsce urodzenia Lecha Wałęsy, na lokalnym
cmentarzu znajdują się groby rodziców i rodzeństwa byłego prezydenta Polski.
S t r o n a | 34
Kościół w Sobowie
Dzwonnica kościoła w Sobowie
Finis coronat opus
Z Sobowa wychodzimy drogą lokalną na Dobrzyń nad Wisłą, dochodzimy do szosy
wojewódzkiej nr 562, z której skręcamy w lewo na lokalną drogę, po kilku kilometrach
skręcamy ponownie w prawo na Lenie Wielkie, skąd prosto wychodzimy na ulicę Nawojki w
Dobrzyniu nad Wisłą (163,6 km), położonym już w województwie kujawsko-pomorskim.
Dobrzyń nad Wisłą w XI w. był siedzibą kasztelana. Na Górze Zamkowej znajdują relikty jego grodu.
Zachowały się też szczątki ruin kościoła z XIII w., zniszczonego w czasie potopu szwedzkiego, kościół
pofranciszkański Wniebowzięcia NMP z XIV w. i klasztor z końca XVIII w.
Nocleg i możliwość posiłku
Gospodarstwo Agroturystyczne, Irena i Bogdan Brulińscy, ul. Zamkowa 4a, 87-610 Dobrzyń nad Wisłą, tel.
4 253 14 84, e-mail: [email protected], www.agroturystyka.q4.pl
Szlak prowadzi dalej do Włocławka, którego dzielnica Szpetal Dolny, niegdyś samodzielna
miejscowość, wzięła swoją nazwę od cysterskiego hospicjum dla podróżnych, zbudowanego z
powodu istniejącej w tym miejscu we wczesnym średniowieczu przeprawy przez Wisłę.
Tama nieopodal miasta była miejscem męczeńskiej śmierci błogosławionego ks. Jerzego
Popiełuszki.
Dalszą część drogi, prowadzącą przez województwo kujawsko-pomorskie, przedstawiamy
jedynie w zarysie, gdyż wymaga ona dopracowania ze strony osób znających teren. Szlak
proponujemy poprowadzić z Włocławka-Szpetala Dolnego przez Siniarzewo.
Parafię św. Jakuba Apostoła w Siniarzewie erygowano w 1332 r. Pierwszy kościół drewniany, również św.
Jakuba, był wielokrotnie burzony i odbudowywany, po raz ostatni w 1676 r. Obecną świątynię konsekrowano
w 1921 r. i nadano jej wezwanie Matki Bożej Częstochowskiej i św. Jakuba Apostoła.
Dalszą trasę planujemy poprowadzić przez Kruszwicę i Strzelno do Mogilna, gdzie Droga
Mazowiecka połączy się z jakubowym Szlakiem Piastowskim, wiodącym do Gniezna, skąd
drogami Wielkopolską i Dolnośląską bądź Lubuską można dojść do granicy Polski i podążać
dalej na zachód – do Santiago de Compostela.