Skrajna prawica w Europie Środkowej – wybrane czynniki

Przeszłość – Teraźniejszość – Przyszłość.
Problemy badawcze młodych politologów
Kraków 2010
ISBN 978-83-7271-635-4
s. 67–86
Dominika Kasprowicz
Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie
Skrajna prawica w Europie Środkowej – wybrane
czynniki wpływające na status partii
Abstrakt
Celem niniejszego artykułu jest charakterystyka partii zaliczanych do grupy skrajnie
prawicowych w Czechach, Słowacji, na Węgrzech i w Polsce oraz przedstawienie ich
statusu w systemach partyjnych poszczególnych krajów. W części wprowadzającej
przedstawiam genezę danej partii, a następnie sekwencyjnie wybrane trzy „czynniki
wpływu” zewnętrzne w stosunku do organizacji partyjnej. Chcąc zaprezentować status partii skrajnej prawicy w ostatnich dwudziestu latach, zestawiam wyniki wyborcze,
prawo wyborcze i jego zmiany oraz strategie partii głównego nurtu. Elementy tego artykułu współtworzą regionalny kontekst, który umożliwia w ostatniej jego części porównanie wybranych przypadków.
Nie ma wśród badaczy pełnej zgody co do faktu istnienia rodziny partii skrajnie prawicowych. Dyskusja ta wpisuje się w szerszy dyskurs dotyczący trwałości
tradycyjnych (w ujęciu Martina Lipseta i Steina Rokkana) podziałów socjopolitycznych oraz zmian zachodzących w samych organizacjach partyjnych. Trudności z jednoznaczną identyfikacją wynikają choćby stąd, że nie możemy zastosować
kryterium nazwy ugrupowania politycznego, samoidentyfikacji czy przynależności do określonych partyjnych organizacji międzynarodowych. Parafrazując Casa
Mudde, jeżeli próbę charakterystyki grupy partii skrajnie prawicowych w Europie
Zachodniej możemy porównać do strzelania do ruchomego celu, ta sama próba
w odniesieniu do partii środkowoeuropejskich byłoby strzelaniem do ruchomego
celu w gęstej mgle.
W grupie partii określanych przeze mnie jako skrajnie prawicowe mamy do czynienia z dużym zróżnicowaniem, zarówno jeśli chodzi o genezę partii, ich programy, jak i zachowania polityczne. Do ich klasyfikacji używa się także różnorodnych
określeń, takich jak: skrajna prawica, narodowy populizm (national populism), populistyczna skrajna prawica (populist radical right) czy ultraprawica i inne. Dlatego
na wstępie tych rozważań należy podkreślić i wyjaśnić główne założenia przyjęte
68
Dominika Kasprowicz
w procesie konceptualizacji, a mianowicie źródła podobieństw między partiami,
które składają się na grupę skrajnie prawicową, oraz zachodnioeuropejskimi i wyszehradzkimi systemami partyjnymi.
W badaniach partii skrajnie prawicowych w krajach postkomunistycznych
można wskazać na trzy trendy. Pierwszy z nich porównuje partie skrajnie prawicowe tego regionu z międzywojennymi partiami faszystowskimi, a ich działalność
w danym kraju ma świadczyć o weimaryzacji, rozumianej jako powrót presocjalistycznej, ultra narodowej, a nawet faszystowskiej wizji państwa. Drugie podejście
określa skrajną prawicę w nowych demokracjach jako odrębne zjawisko, ukształtowane przez lata socjalizmu oraz transformacji, ideologicznie antydemokratyczne,
przybierające raczej formę ruchu niż partii. W trzecim nurcie podkreślane jest podobieństwo zachodnio- i środkowoeuropejskich systemów partyjnych, a co za tym
idzie – skrajnej prawicy.
Badania, które były podstawą dla niniejszego artykułu, wpisują się w ostatni
z wymienionych nurtów. Podobieństwa między zachodnioeuropejskimi skrajnie
prawicowymi partiami zostały opisane w bogatej literaturze przedmiotu, a włączanie do tych opracowań partii środkowoeuropejskich krajów postkomunistycznych
rozpoczęło się w latach 90. Publikacje ostatnich lat, w których przyjęto podobne
założenia i które oddają charakterystykę partii skrajnie prawicowych w Europie
Środkowej na tle zachodnioeuropejskich, to prace Cassa Mudde, Piero Ignaziego,
a także Andrzeja Antoszewskiego. Publikacje te dają wgląd we wspólny dla analizowanych partii rdzeń ideowy. Najkrócej można go scharakteryzować jako połączenie
nacjonalizmu i ksenofobii, autorytaryzmu i populizmu. Oczywiście, partie środkowoeuropejskie wykazują cechy charakterystyczne i odrębne, zwłaszcza w kwestiach
programowych, jednak wskazany powyżej wspólny rdzeń oraz trwała obecność
w systemach partyjnych demokracji przedstawicielskich przemawiają za możliwością porównania ich z zachodnioeuropejskimi partiami skrajnie prawicowymi.
Celem niniejszego artykułu jest krótka charakterystyka partii działających na
arenie politycznej Czech, Słowacji, Węgier i Polski zaliczanych do grupy skrajnie
prawicowej oraz przedstawienie wybranych czynników, które mogły wpłynąć na ich
status w systemach partyjnych poszczególnych krajów. W analizie tej skupiam się
na trzech „czynnikach wpływu” zewnętrznych w stosunku do organizacji partyjnej:
wynikach wyborczych, prawie wyborczym oraz strategiach partii głównego nurtu przedsiębranych w stosunku do skrajnej prawicy w ostatnich 20 latach. Partie,
o których mowa, przedstawia poniższe zestawienie:
Por. T. Beichelt, M. Minkenberg, Explaining the radical right in transition: theories of right wing radicalism and opportunity structures in Post-socialist Europe, nr 3/2002, Frankfurter Institute für Transformationstudien, Frankfurt 2002, s. 2.
Skrajna prawica w Europie Środkowej...
69
Tabela 1. Partie skrajnej prawicy w Czechach, Polsce, na Węgrzech i Słowacji
Państwo
Nazwa partii
Czechy
Stowarzyszenie na rzecz Republiki – Republikanie Miroslava Sládka (SPR-RSČ)
Partia Narodowa (NS)
Partia Robotników (DS)
Polska
Liga Polskich Rodzin (LPR)
Węgry
Węgierska Partia Sprawiedliwości i Życia (MIÉP)
Ruch na Rzecz Lepszych Węgier – Jobbik
Słowacja
Słowacka Partia Narodowa (SNS)
Prawdziwa Słowacka Partia Narodowa (PSNS)
Słowacka Partia Ludowa (SLS)
Słowacka Wspólnota Narodowa (SNJ)
Źródło: opracowanie własne
Charakterystyka partii
W Czechach Stowarzyszenie na Rzecz Republiki – Republikańska Partia Czechosłowacji (SPR-RSČ), przemianowana na Republikanów Miroslava Sládka, jako
jedyna z grupy partii skrajnie prawicowych miała w latach 1992–1998 swojego przedstawiciela w Zgromadzeniu Narodowym. Kongres założycielski partii zorganizowano
w lutym 1990 roku, zaś w wyborach parlamentarnych w 1992 roku SPR-RSČ zdobyła 14 mandatów (6,1%). Ugrupowanie wysuwało wówczas hasła odtworzenia granic Czechosłowacji z 1918 roku. Biorąc pod uwagę linie podziałów socjopolitycznych
w Republice Czeskiej, SPR-RSČ propagowało państwo socjalne (przeciwstawiane liberalnemu), odwoływało się do interesu narodowego (w przeciwieństwie do podejścia
uniwersalno-modernistycznego), a w pochodnym od ostatniego podziale – zajmowało
stanowisko antyunijne i autorytarne (versus indywidualizm i chęć wejścia do UE).
W wyborach 1992 i 1996 roku SPR-RSČ wchodziła w skład Czeskiej Rady
Narodowej. W kolejnych wyborach, zdobywając 3,9% głosów, nie przekroczyła
klauzuli zaporowej. W tym samym czasie zmianie uległa wewnętrzna struktura organizacyjna partii. Wybory roku 2002 przyniosły partii 1% poparcia. W 2003
roku grupa działaczy SPR-RSČ założyła skrajnie lewicową Partię Robotników, mającą rywalizować o wyborców z KSČM. Jej przewodniczącym został Jiří Štěpanek.
Obecnie tworzące się marginalne partie skrajnie prawicowe stawiają na krajowy
antyliberalny konserwatyzm. Takie stanowisko zajmuje występujący przeciwko neoW. Sokół, Stabilizacja czeskiego systemu partyjnego (1990–2006), [w:] Czechy – Polska – Ukraina. Partie
i systemy partyjne, red. K. Kowalczyk, Ł. Tomczak, Toruń 2007, s. 188.
Partie i systemy partyjne Europy Środkowej, red. A. Antoszewski, P. Fiala, R. Herbut, J. Sroka, Wrocław
2003, s. 41–42.
M. Mareš, Konstituovani krajni prawice v ceskiem stranicko-politickem systemu, „Politologicky casopis”
2000, vol. 2, s. 157.
70
Dominika Kasprowicz
liberalnej globalizacji, NATO i UE Front Patriotyczny, który propaguje solidarność
państw narodowych i współczesnej europejskiej skrajnej prawicy. Jego program zakłada walkę o przeżycie narodu czeskiego, zamknięcie granic przed obcymi (imigrantami i mniejszościami narodowymi), głosi ideał walecznego Czecha, etatyzm narodowy, nacjonalizm ekonomiczny, ograniczenie roli demokratycznych reprezentantów
na rzecz plebiscytowych form sprawowania władzy, ograniczenie wolności jednostki
oraz odrzuca neonazizm, uznając jednak koncepcje żydo-masońskiego spisku i europejskiej czystości rasowej.
Oprócz zmarginalizowanej partii Sládka, czeską skrajną prawicę reprezentuje Partia Narodowa (NS) założona w 2001 roku, której liderką pozostaje Petra Edelmanova.
Partia przedstawiana jest jako patriotyczna, zorientowana konserwatywnie i narodowo. Główne punkty programu to: przywrócenie w społeczeństwie wartości patriotycznych, pełna integracja z czeskim systemem politycznym oraz krytyka członkostwa
Czech w Unii Europejskiej. Najważniejsze w agendzie tej partii są hasła antyromskie
i antyislamskie. Partia powołała również paramilitarną organizację – Gwardię Narodową (Narodni Garda) – która działa na obszarach zamieszkanych przez mniejszość
romską, a za cel stawia sobie obronę praw większości czeskiej przed niezintegrowanymi obywatelami. Partia ta, podobnie jak Republikanie Sládka, odgrywa marginalną
rolę – w wyborach 2006 roku otrzymała 0,1%, czyli 9 341 głosów.
Słowacka Partia Narodowa (SNS), założona w 1990 roku, nawiązywała
do antywęgierskiej formacji nacjonalistycznej o tej samej nazwie, działającej na
początku XX wieku. Protoplastka ruchu SNS reprezentowała orientację ludowokatolicką. Program prezentowany przez lidera partii ks. Andreja Hlinkę opierał się
na trzech filarach: sprzeciwie wobec tendencji sekularyzacyjnych widocznych w węgierskich ustawach „antykościelnych”, programie obrony słowackiej samodzielności
narodowej, antykapitalizmie i odrzuceniu liberalizmu. Kierownictwo SNS (senioralnego) zdominowane było przez bardzo aktywnych w życiu narodowym ewangelików.
Sama partia, mimo tarć wewnętrznych (m.in. na tle wyznaniowym), pozostała do
I wojny światowej jedynym ogólnosłowackim podmiotem politycznym. Wysuwała
ona postulaty autonomii Słowacji w czasach I Republiki10.
Po upadku komunizmu partia weszła do parlamentu i w latach 1990–1992 była
„najsilniejszym głosem w dyskusji na temat słowackiego separatyzmu”. Odgrywała
przewodnią rolę w koalicyjnym bloku partii i organizacji postulujących stworzenie
J. Rataj, „Za rasę i naród”. Czeski neofaszyzm lat dziewięćdziesiątych – tradycyjne stanowisko i współczesne
zmiany, [w:] Skąd przychodzi antychryst? Kontakty i konflikty etniczne w Europie Środkowej i Południowej.
Fakty – interpretacje – refleksje, red. T. Falęcki, Kraków 2004, s. 278.
Za: www.narodni-strana.cz/program.php [pobrano: 5.08.2008].
Za: www.narodni-garda.cz/ [pobrano: 5.08.2008].
Za: www.volby.cz [pobrano: 23.02.2007].
A. Antoszewski, Partie i systemy partyjne państw Unii Europejskiej na przełomie wieków, Toruń 2009, s. 167.
10
E. Pałka, Proces kształtowania tożsamości narodowej Słowaków, [w:] Europa narodów, red. G. Tokarz,
Wrocław 2008, s. 12.
Skrajna prawica w Europie Środkowej...
71
niepodległego państwa słowackiego. Oprócz SNS, nacjonalistyczną i antywęgierską
retoryką charakteryzował się w latach 90. szereg pomniejszych partii (m.in. Słowacka Partia Ludowa – SLS i Słowacka Wspólnota Narodowa – SNJ). Partie te
jednak nie osiągnęły znaczącej pozycji na scenie wyborczej, a poparcie dla nich ma
tendencję spadkową. Ich najbardziej udanym przedsięwzięciem był udział w koalicji
wspierającej zwycięskiego, opozycyjnego kandydata na prezydenta Ivana Gašparoviča w 2004 roku. W skład wspomnianej koalicji Konfederacji Narodowych Sił
Słowacji (KNSS) weszła również partia Ruch dla Demokracji (wydzielony z partii
Vladimíra Mečiara HZDS) oraz główny aktor analizowanej grupy partii – Słowacka
Partia Narodowa.
SNS dwukrotnie po roku 1989 brała udział w koalicji gabinetowej z partią
Vladimira Mečiara: po raz pierwszy przez rok w 1993 roku oraz od roku 1994,
pozostając w niej całą kadencję. W roku 1998 pomimo zmian prawa wyborczego
zdobyła niemal dwukrotnie więcej głosów niż cztery lata wcześniej, jednak równoczesny spadek poparcia dla jej sojusznika (formacji Mečiara) oznaczał przejście do
opozycji.
W roku 2001, kiedy SNS stanowiła poważną siłę opozycyjną, w partii rozwinął
się podział. Jego linia przebiegała między zwolennikami byłego przewodniczącego
partii Jána Sloty a sympatykami obecnej przewodniczącej Anny Malíkovéj. Malíková
we wrześniu 2001 roku usunęła ze struktur SNS oponentów, którzy w październiku
założyli nową partię, dodając do nazwy SNS przymiotnik „prawdziwa” (PSNS), co
miało sugerować, że to właśnie nowo utworzone ugrupowanie, ze Slotą na czele,
jest faktycznym „obrońcą interesów narodowych”. Przez cały okres przed wyborami
przedstawiciele SNS i PSNS nie ustawali w atakach na oponentów, choć równocześnie toczyły się rokowania dotyczące ponownego połączenia obu partii. Ewentualne porozumienie znacznie utrudniały silne osobiste animozje między Malíkovą
a Slotą. Latem 2002 roku zaniechano wysiłków na rzecz stworzenia wspólnej listy
wyborczej narodowców. Obie partie wystartowały w wyborach osobno, co spowodowało, że żadna z nich nie weszła do parlamentu (choć wspólny wynik oscylował
w granicach 7%; PSNS zdobyło 3,65% a SNS 3,32% głosów).
Ten burzliwy i bogaty w wydarzenia okres został zakończony we wrześniu 2002
roku wyborami parlamentarnymi, które dobitnie pokazały, że Słowacja pozbyła się
„upiorów przeszłości” i nie grozi jej powrót do autorytarnych rządów ery „meciaryzmu” (1994–1998). Wybory te uspokoiły zarówno słowacką scenę polityczną, jak
i zagranicznych obserwatorów11.
W 2003 roku, po wielu miesiącach rokowań, udało się ponownie połączyć słowackich narodowców w jedno ugrupowanie. Aby uniknąć kolejnych porażek w wyborach parlamentarnych, siły skrajnie prawicowe ponownie zwarły szeregi. Podczas
zjazdu zjednoczeniowego Slota został przewodniczącym, a Malíková pierwszą wice-
P. Ukielski, Słowacja, [w:] Europa Środkowo-Wschodnia 2000–2001, red. J. Kofman, W. Roszkowski,
Warszawa 2004, s. 207.
11
72
Dominika Kasprowicz
przewodniczącą SNS. Zjednoczenie nie było jednak całkowite, gdyż część działaczy
nie uznała legalności zjazdu.
W kwietniu 2004 roku Słowacka Komisja Wyborcza odrzuciła wniosek o rejestrację do wyborów do Parlamentu Europejskiego koalicji trzech partii o charakterze
nacjonalistycznym. Powodem była nieuregulowana sprawa sporu o kierownictwo
SNS i PSNS między zwolennikami a przeciwnikami ponownego połączenia obu
ugrupowań.
Jeśli chodzi o pierwsze dwie koalicje, w skład których wchodziła SNS, potencjał
koalicyjny partii był skutecznie osłabiany przez autorytarny styl sprawowania rządów
przez Mečiara i jego strategie rywalizacyjne w stosunku do pozostałych partii, które
uwidoczniły się choćby w propozycjach zmiany sytemu wyborczego na większościowy. Powrót na scenę parlamentarno-gabinetową nastąpił w roku 2006, kiedy SNS
stała się trzecią siłą i członkiem koalicji premiera Roberta Fico (Smer).
Węgierska Partia Sprawiedliwości i Życia (MIÉP) powstała w 1993 roku w wyniku rozłamu w Węgierskim Forum Demokratycznym (MDF). Rozłam spowodowało w pierwszej kolejności powstanie w MDF skrzydła ludowo-nacjonalistycznego,
z Istvánem Csurką na czele. Kierowana przez niego grupa protestowała przeciwko
zdymisjonowaniu członków rządu, którzy skłaniali się ku ideom nacjonalistycznym,
i krytykowała ich zdaniem zbyt liberalny kurs gabinetu Josefa Antala. Po wykluczeniu z partii Csurki oraz drugiego z liderów, Istvána Elka, doszło do powstania samodzielnej frakcji poselskiej, a następnie partii. Jej członkowie domagali się rewizji
granic (w imię sprawiedliwości) oraz życia w węgierskim stylu, sprzeciwiając się amerykańskiej kulturze konsumpcjonizmu i komunistycznej wizji internacjonalizmu.
Tezy te znalazły się już w sierpniu 1992 roku na łamach magazynu „Magyar Fórum”.
Csurka wezwał w nim do obrony rzekomo zagrożonego węgierskiego interesu narodowego. Stwierdził ponadto, że połączone siły liberalnej opozycji, świata biznesu
i komunistów dążą do zdobycia władzy. Wypowiadał się krytycznie na temat społeczności węgierskich Romów, stwierdzając, że „żyją oni między nami o wiele za długo”.
Snuł także rozważania na temat terytorialnego rewizjonizmu i wyrównania zadanych
niegdyś Węgrom krzywd12.
Udział w parlamencie zapewniły tej partii wybory w roku 1998. Warto zwrócić
uwagę na specyficzną „taktykę parlamentarną” partii. W znacznej liczbie głosowań
MIÉP była zgodna z partiami tworzącymi koalicję gabinetową, lecz koncyliacyjne
zachowania MIÉP podyktowane były populistycznym zabarwieniem poszczególnych
inicjatyw, programowo bliskim MIÉP13. Ostatecznie w 2002 roku MIÉP nie przekroczyła progu wyborczego. Na czele Partii Sprawiedliwości i Życia pozostał István
Csurka, choć w partii ujawniła się grupa pod przywództwem Ernõ Rozgonyego dążąca do usunięcia przewodniczącego. Rozłamowcy wydaleni z MIÉP utworzyli własne ugrupowanie pod nazwą Węgierski Front Narodowy (MNF).
12
13
S. Wojciechowski, Nacjonalizm w Europie Środkowo-Wschodniej, Wrocław 1999, s. 161.
P. Sula, System partyjny Republiki Węgierskiej, Wrocław 2005, s. 142–143.
Skrajna prawica w Europie Środkowej...
73
W wyborach parlamentarnych 2006 roku MIÉP wystartował w koalicji Trzecia
Droga, wspólnie z nowo powstałą partią Jobbik. Koalicja ta nie przekroczyła jednak
progu wyborczego, uzyskując 2,2% głosów14. Jobbik została zarejestrowana w 2003
roku. Zwalcza ona nie tylko Romów i gejów, ale też odwołuje się do tradycji „Wielkich Węgier” w granicach sprzed I wojny światowej. Jobbikowcy domagają się zwrotu
dawnych węgierskich ziem, które po obu wojnach znalazły się w granicach Rumunii
(Siedmiogród), Słowacji i Serbii (część Wojwodiny). W 2007 roku Jobbik stworzyła organizację paramilitarną Gwardia Węgierska. Chadeckie Węgierskie Forum Demokratyczne uznało utworzenie gwardii za próbę zastraszenia pokojowej większości
społeczeństwa. Centroprawicowy Fidesz także odciął się od Gwardii, mimo że w niektórych miejscach lokalni działacze Fideszu współpracują z Jobbik.
Na tym tle przykład polski budzi stosunkowo dużo kontrowersji. Liga Polskich
Rodzin (LPR) i Stronnictwo Narodowe (SN) uznawane przez część autorów za
przykłady skrajnej prawicy, przez pozostałych przyporządkowywane są do innych
typów partii15.
Stronnictwo Narodowe utworzone zostało w grudniu 1999 roku w wyniku połączenia Stronnictwa Narodowego (senioralnego), które było kontynuacją ugrupowania działającego pod tą samą nazwą w 1929 roku, i Stronnictwa Narodowo–Demokratycznego (SND). Była to kolejna próba zjednoczenia polskich ugrupowań
narodowych. Pierwszym wspólnym przedsięwzięciem połączonych partii było poparcie generała Tadeusza Wileckiego jako kandydata na urząd prezydenta w wyborach
w 2000 roku. Kandydat ten deklarował budowę szerokiego obozu politycznego
o narodowym, katolickim i patriotycznym charakterze16. Kolejna próba zjednoczeniowa dotyczyła powołania formacji politycznej Porozumienie dla Polski, wspierającej innego kandydata w wyborach prezydenckich. Ostatecznie, żaden z kandydatów
popieranych przez ugrupowania narodowe nie uzyskał znaczącej pozycji.
Stronnictwo Narodowe nie stało się, wbrew planom, siłą zjednoczeniową rozdrobnionych polskich ruchów narodowych (równocześnie istniało wiele innych
ugrupowań narodowych o charakterze lokalnym). Jak piszą Ewa i Czesław Majowie, „nadzieje integracyjne SN spełniła Liga Polskich Rodzin”17, partia powstała
w 2001 roku. Miała zjednoczyć polską prawicę narodowo-katolicką i niepodległościową przed wyborami parlamentarnymi. W wyborach parlamentarnych 2001 roku
startowała w ramach komitetu wyborczego z Ligą Rodzin, Stronnictwem Narodowym, Stowarzyszeniem Polskiej Racji Stanu, Ruchem Katolicko-Narodowego,
Porozumieniem Polskim i Ruchem Społecznym „Alternatywa”18. Szczególnie silne
były związki Ligi ze Stronnictwem Narodowym. W wyborach parlamentarnych
Za: www.valatasz.hu [pobrano: 25.08.2007].
Por. A. Antoszewski, Partie i systemy..., s. 229–230.
16
E. Maj, Cz. Maj, Ugrupowania narodowe w Polsce. 1989–2001, Lublin 2007, s. 85.
17
Ibidem, s. 88.
18
M. Piskorski, Liga Polskich Rodzin – partia ruchu narodowego, [w:] Partie i ugrupowania parlamentarne
III RP, red. K. Kowalczyk, J. Sielski, Toruń 2007, s. 234.
14
15
Dominika Kasprowicz
74
2001 roku czterech członków LPR otrzymało mandaty poselskie z ramienia SN.
W wyborach samorządowych 2002 roku na 92 mandaty LPR w sejmikach wojewódzkich 48 zdobyli członkowie SN i Młodzieży Wszechpolskiej19. Do roku 2005,
zwłaszcza po wyborach do Parlamentu Europejskiego i samorządowych, wyraźnie
jednak zarysowała się w tej grupie dominująca rola Ligii Polskich Rodzin i jej przewodniczącego – Romana Giertycha.
LPR uaktywniło się przy okazji śledztwa w sprawie Jedwabnego. Zarzuty o polski
antysemityzm ich zdaniem wystosowywane zostały przez wrogów narodu, określanych mianem „apolonistów”20. Przed referendum 7 i 8 czerwca 2003 roku w sprawie
przystąpienia Polski do Unii Europejskiej LPR jako jedyne z większych ugrupowań
politycznych opowiadało się przeciw włączeniu Polski do struktur unijnych.
Wybory parlamentarne w 2005 roku ze zmienioną formułą (d’Hondta) przyniosły LPR 8% głosów i 34 mandaty, czyli przy porównywalnej do poprzednich
wyborów liczbie oddanych głosów nieznacznie zmniejszyła się reprezentacja parlamentarna LPR. Jeśli chodzi o potencjał koalicyjny, koalicja PiS, Samoobrony i LPR
powstała w maju 2006 roku i trwała pięć miesięcy.
Czynniki wpływające na status partii
Za wstęp do tej części artykułu może posłużyć konstatacja Hansa Georga Betza, który wskazuje na możliwe źródła poparcia i ostatecznego sukcesu partii skrajnie
prawicowych. Jednocześnie zaznacza, że sukces ten może być nietrwały i warto zastanowić się nad tym, jakie czynniki warunkują takie sytuacje.
Zdolność tych partii do wyzyskiwania popularnych resentymentów21 wyjaśnia ich początkowy sukces wyborczy, nie tłumaczy jednak, dlaczego w dłuższym okresie niektóre
partie dobrze sobie radziły, inne zaś zanotowały poważny spadek poparcia. Wychodząc
z założenia, że istnieje znacząca różnica między początkową mobilizacją, wynikająca
z ciekawości lub z protestu, a trwałym poparciem wyborczym, można przyjąć, że ciekawość ustaje, a protest może lepiej wyrazić się w absencji wyborczej niż w głosowaniu.
W dłuższym okresie wyborcy będą popierać określoną partię tylko w tedy, gdy wykaże
się ona jakimś poziomem skuteczności. By być skuteczna, musi przede wszystkim być
kojarzona z jakąś kwestią, w której zakresie postrzegana jest jako kompetentna22.
E. Maj, Cz. Maj, Ugrupowania narodowe..., s. 93.
List w sprawie debaty na temat Instytutu Pamięci Narodowej, 2002 r., druk luźny.
21
Przez resentyment H.G. Betz rozumie taki typ emocji, który cechuje skupienie uwagi na władzy.
Jest to mechanizm psychiczny, którego działanie opiera się na jednostkowym doświadczeniu poczucia
niższości i słabości, który aktywnie poszukuje ujścia dla wściekłości, określenia winnego i znalezienia
sposobów zadośćuczynienia, nawet jeśli w rzeczywistości przynosi to w końcu niewiele poza „sfrustrowanymi fantazjami na temat odwetu”. H. Betz, Warunki sukcesu (klęski) populistycznych partii radykalnej prawicy we współczesnych systemach demokratycznych, [w:] Demokracja w obliczu populizmu, red.
Y. Meny, Y. Surrel, przeł. A. Gąsior-Niemiec, Warszawa 2007, s. 284; H. Betz, Mobilising Resentment in
the Alps, [w:] D. Caramani, Y. Meny (red.), Challenges to the Consensual Politics. Democracy, Identity and
Populist Protest in the Alpine Region, Brussels 2005, s. 165–166.
22
Idem, Mobilising Resentment in the Alps, s. 165–166.
19
20
75
Skrajna prawica w Europie Środkowej...
Czynniki opisywane przeze mnie poniżej to wielkość poparcia wyborczego, charakter systemów wyborczych i ich zmiany oraz strategie otoczenia, rozumianego jako
partie, które przekroczyły próg reprezentacji parlamentarnej i posiadają potencjał
koalicyjny w stosunku do partii skrajnie prawicowych.
Tabela 2. Średnie procentowe poparcie dla analizowanych partii w wyborach w latach 1990–1999,
2000–200823
1990–1999
2000–2008
LPR
–
6%
SNS
9%
12%
MIÉP
3,5%
3,3%23
SPR-RSČ
4,7%
1%
Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.pkw.gov.pl, www.volbysr.sk, www.volby.cz, www.valasztas.hu [pobrano: 1.10.2010]
Przedstawione partie skrajnie prawicowe z Europy Środkowej tylko częściowo
powielają wzorce zachodnioeuropejskie, gdzie lata 90. określa się jako czas trzeciej fali mobilizacji skrajnej prawicy. Jeśli chodzi o wyniki wyborcze, ten okres był
szczególnie korzystny dla analizowanych partii w Czechach. Republikanie w latach
1992–1998 mieli swoją reprezentację parlamentarną, i choć w tym okresie zaliczam
tę partię do grona partii blokowanych, wpływ, jaki wywarła na scenę polityczną,
był istotny. Po porażce w kolejnych wyborach partia uległa marginalizacji. Bardziej
znaczącymi partiami, choć nadal marginalnymi z punktu widzenia wyborczego, są
obecnie Partia Narodowa (NP) i Partia Robotników (DS).
Okresem szczególnie istotnym dla partii skrajnie prawicowych był jednak koniec lat 90. Na Węgrzech MIÉP była jedyną nową partią, której udało się wejść do
parlamentu w wyniku wyborów w 1998 roku. Pięć pozostałych ugrupowań miało
swoją reprezentację także w poprzedniej kadencji. Mimo zerowego w tamtym okresie
potencjału koalicyjnego, MIÉP zyskała na znaczeniu dzięki wspieraniu rządowych
inicjatyw, zwłaszcza mających populistyczny charakter.
W Polsce skrajna prawica barierę reprezentacji przekracza najpóźniej, bo w 2001
roku. Wcześniejsze próby integracji środowisk narodowych i katolicko-narodowych
nie przynosiły efektów. Sukces w postaci współtworzenia koalicji rządzącej miał
miejsce w maju 2006 roku, kiedy Liga Polskich Rodzin weszła do rządu Kazimierza
Marcinkiewicza (PiS – Samoobrona – LPR), w którym objęła dwa resorty: Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz Ministerstwo Gospodarki Morskiej. Okres relewancji
parlamentarnej trwa do 2007 roku.
W wyborach parlamentarnych w 2006 roku MIÉP wystartował w ramach koalicji wyborczej Trzecia
Droga wraz z nowo utworzonym ugrupowaniem Jobbik. Koalicja ta nie przekroczyła progu wyborczego, uzyskując 2,2% poparcia wyborców.
23
76
Dominika Kasprowicz
Stabilne poparcie wyborcze miała w całym analizowanym okresie słowacka SNS.
W ciągu ostatnich dwudziestu lat partia ta nie posiadała reprezentacji parlamentarnej
jedynie w latach 2002–2006 (przy zachowaniu porównywalnej liczby głosów), czyli
w okresie jej rozłamu. Zarówno w latach 90., jak i obecnie współtworzyła koalicje
gabinetowe. Dekadę później, w wyborach 2006 roku zjednoczona (po wcześniejszym
rozpadzie na dwie partie) SNS zdobyła 20% głosów, o 70 tysięcy głosów więcej niż
w poprzednich wyborach24 i po czterech latach przerwy ponownie wprowadza swoich
posłów do Parlamentu.
Jeśli chodzi o prawo wyborcze po 1990 roku, zmiany najważniejszych elementów systemu wyborczego miały miejsce we wszystkich analizowanych krajach.
W swoich niedawno opublikowanych badaniach Pippa Norris wskazuje, że prawo wyborcze ma wpływ na losy wyborcze partii skrajnie prawicowych zarówno w Europie Zachodniej, jak i Środkowej. Badania te podkreślają wpływ formuły wyborczej
i klauzul zaporowych; mniejsze znaczenie jej zdaniem mają czynniki psychologiczne
związane z taktyką głosowania i taktyką organizacji kampanii wyborczej przez same
partie. Wyniki tych badań, przeprowadzonych w latach 1995–2000 na podstawie
170 elekcji do niższej izby parlamentu, doprowadziły do szeregu konkluzji. Przede
wszystkim z badań systemów wyborczych 39 krajów wynika, że tam, gdzie zastosowano systemy proporcjonalne, funkcjonuje dwa razy więcej partii parlamentarnych
niż w krajach z systemem większościowym25. Partie skrajnie prawicowe w systemach
proporcjonalnych uzyskały średnio dwa razy więcej miejsc w parlamencie niż te działające w systemie większościowym.
W przypadku polskim dokonana przeze mnie analiza inżynierii wyborczej rozpoczyna się w 2001 roku, kiedy powstaje Liga Polskich Rodzin. 7 marca 2001 Sejm
uchwalił ustawę wyborczą zapewniającą większą proporcjonalność wyniku wyborczego (zmiana formuły z d’Honta na Saint-Laguë, zlikwidowanie listy krajowej oraz
zwiększenie rozmiarów okręgu wyborczego – co osłabiało partie duże). Celem zmian
było osłabienie SLD w zbliżających się wyborach. W wyniku wyborów jednak nie
tylko nie pozbawiono tej formacji około 30 mandatów, ale ponadto do Sejmu nie
weszły partie, które wprowadziły zmiany, czyli AWS Prawica i UW. Beneficjentami
okazały się SLD-UP, Samoobrona, PO, PiS, PSL oraz LPR, która uzyskała 7,9%
głosów i 38 mandatów.
Jeśli chodzi o wpływ zmian prawa wyborczego, bez ich wprowadzenia, LPR
otrzymałaby 29 mandatów, a więc około 1/4 mandatów mniej. W latach 2001–2005
z klubu poselskiego LPR odeszła część członków. Tych 15 posłów tworzyło odpowiednio KP Porozumienie Ludowe, KP Ruchu Katolicko-Narodowego, KP Ruchu
Odbudowy Polski, KP Dom Ojczysty.
Udział LPR w koalicji gabinetowej nie spowodował wzrostu poparcia wyborczego dla partii, co potwierdzają wyniki wyborów z 2007 roku, kiedy nie udało się jej
www.volby.sk [pobrano: 6.08.2008].
P. Norris, Radical Right: Voters and Parties in Regulated Market. The ‘New Cleavage’ Thesis: The Social
Basis of Rightwing Support, Cambridge 2005, s. 2.
24
25
Skrajna prawica w Europie Środkowej...
77
przekroczyć 5% progu wyborczego i utraciła zarówno reprezentację parlamentarną,
jak i subwencję budżetową.
Poniższy wykres zestawia procentowe poparcie uzyskane przez LPR w kolejnych
wyborach parlamentarnych z uwzględnieniem okresu, kiedy wprowadzono niekorzystne z punktu widzenia małych partii zmiany wyborcze przegłosowane bezpośrednio przed wyborami (oznaczone kolorem białym).
Wykres 1. Procent głosów zdobytych w wyborach parlamentarnych przez LPR
Źródło: opracowanie własne na podstawie www.pkw.gov.pl/wybory [pobrano: 1.10.2010]
Ewolucja systemu wyborczego w Czechach przebiegała spokojniej. Od 1990
roku w proporcjonalnym systemie wyborczym używano cztery razy z rzędu formuły
Hagenbach-Bischoffa, głosowano w ośmiu wielomandatowych okręgów wyborczych,
a dodatkowy poziom repartycji mandatów zastosowano w jednym ogólnokrajowym
okręgu. Zmiana ordynacji w 2002 roku polegała na zwiększeniu liczby okręgów wielomandatowych do czternastu i wprowadzeniu formuły d’Honta. Najczęściej wprowadzane zmiany dotyczyły klauzul zaporowych. W roku 1990 wynosiła ona 5% dla
partii, w latach 1992–2002 – 5% dla partii, 7% dla koalicji dwóch partii, 9% dla
koalicji trzech partii i 11% dla większych koalicji. W roku 2002 znacznie je podniesiono, ustalając pułapy na poziomach: 5% dla partii, 10% dla koalicji dwóch partii,
15% dla koalicji trzech i 20% dla większych koalicji, co wpłynęło na zmniejszenie
polaryzacji sceny parlamentarnej26.
Po wyborach 1992 i 1996 roku SPR-RSČ wchodzi w skład Czeskiej Rady Narodowej. Warto zauważyć, że wybory odbywające się według proporcjonalnej ordynacji wyborczej w okręgach wielomandatowych i jednym ogólnokrajowym – z 5%
klauzulą zaporową dla partii i wykorzystaniem metody Hagenbach-Bischoffa do
przeliczania głosów na mandaty – preferowały partie mniejsze i nie przyczyniły się
do sukcesu wyborczego SPR-RSČ. W kolejnych wyborach 1998 roku partia ta nie
wchodzi do parlamentu, pomimo braku zmian w prawie wyborczym.
Za: W. Sokół, Geneza i ewolucja systemów wyborczych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej,
Lublin 2007, s. 369.
26
78
Dominika Kasprowicz
Zniknięcie ze sceny wyborczej SPR-RSČ miało miejsce w roku 2001. W badaniach Martina Kreidla i Kláry Vlachowej przytoczono sondaże obrazujące zmieniające się poparcie opinii publicznej dla SPR-RSČ.
Wykres 2. Zmiany poparcia opinii publicznej dla SPR-RSČ w latach 1992–1999
Źródło: M. Kreidl, K. Vachlova, Rise and Decline of Radical Right in Czech Republic in the 90., „Czech
Sociological Review” 2000, vol. 8(1), s. 72
Zerowy potencjał koalicyjny, czyli izolacja tej partii (podobnie jak KSČM),
oznaczał „zamrożenie” ok. 1/5 mandatów w czeskim parlamencie. Jak piszą Vit Havlik i Lubomir Kopeček, była to jedna z głównych przyczyn niestabilnych, mniejszościowych lub ideologicznie niespójnych gabinetów w Czechach, gdyż przestrzeń
służąca tworzeniu rządów większościowych została wyraźnie ograniczona. Załamanie poparcia w połowie 1998 roku nastąpiło równocześnie z przesunięciem w lewo
poglądów znacznej części czeskiego elektoratu. Przytaczane przez Fialę i Hlouška
badania preferencji i postaw elektoratu wykazały, że w tym czasie znaczenia nabrała
nowa oś podziału – oś aksjologiczna, dzieląca zwolenników na bardziej liberalnych
i bardziej autorytarnych. Jako przykład tej zmiany wskazują właśnie SPR-RSČ, która
w wyborach 1998 roku straciła poparcie wskutek przesunięcia się jej elektoratu ku
lewicy. Potwierdzenie tych wyników znajdujemy u Petra Kopeckiego i Cassa Mudde.
Czeska Partia Socjaldemokratyczna (ČSSD) polepszyła swój wyborczy wynik o około
6% właśnie w skutek przepływu elektoratu SPR-RSČ (100 tysięcy głosów). Program
ČSSD, skierowany do grup, które najbardziej ucierpiały w procesie transformacji,
okazał się bardziej atrakcyjny dla wcześniejszych zwolenników skrajnej prawicy z naj-
Skrajna prawica w Europie Środkowej...
79
uboższych regionów północnych Czech. Dodatkowo, socjaldemokraci okazali się alternatywą dla osób pragnących oddać głos protestu27.
Poniższy wykres zestawia poparcie wyborcze dla SPR-RSČ w poszczególnych latach z zaznaczeniem, kiedy wprowadzono niekorzystne dla małych partii rozwiązania
wyborcze (zaznaczone kolorem białym).
Wykres 3. Procent głosów zdobytych w wyborach parlamentarnych przez SPR-RSČ
Źródło: opracowanie własne na podstawie www.volby.cz [pobrano: 1.10.2010]
Na Słowacji od roku 1992 wybory odbywały się w czterech okręgach wyborczych,
a podział mandatów następował z wykorzystaniem formuły Hagenbach-Bischoffa
(w dwóch turach). Po roku 1998 powstał jeden ogólnokrajowy okręg wyborczy, w którym 150 mandatów rozdzielano w jednym etapie, nadal posługując się metodą Hagenbacha-Bischoffa. Zmiany, podobnie jak w Czechach, dotyczyły zwłaszcza klauzul
zaporowych. Znaczące reformy 1998 roku upraszczały system wyborczy, przy jednoczesnym podniesieniu progu dla startujących w wyborach partii. Jednak, jak pisze Wojciech Sokół:
Zwracając uwagę na liczne przypadki niezgodności zasad ordynacji z Konstytucją
[1998 roku – D.K.], grupa posłów złożyła przed wyborami wniosek do sądu konstytucyjnego, który (zdominowany przez sędziów sympatyzujących z HZDS) nie podjął się
rozpatrzenia wniosku przed wyborami. Jednak po wyborach 18 marca 1999 roku sąd
zakwestionował niektóre przepisy ordynacji28.
Zastrzeżenia dotyczyły właśnie klauzul zaporowych, które wróciły do stanu z lat
1990–1994. Jak wspomniałam, po roku 1989 SNS dwukrotnie brała udział w koaP. Kopecky, C. Mudde, The 1998 Parliamentary and Senate Elections in the Czech Republic, „Electoral
Studies” 1999, vol. 19, s. 420.
28
Ibidem, s. 403.
27
80
Dominika Kasprowicz
licji gabinetowej z partią Mečiara. W roku 1998, wbrew potencjalnie niekorzystnym
zmianom prawa wyborczego, partia weszła do parlamentu, zdobywając podwójną
liczbę głosów. W 2002 roku SNS nie zdołała przekroczyć progu wyborczego i po raz
pierwszy nie weszła do parlamentu. Jeśli chodzi o pierwsze dwie koalicje, w skład
których wchodziła SNS, jej realny udział we władzy był ograniczony z powodu autorytarnego stylu sprawowania rządów przez Mečiara. Powrót na scenę parlamentarnogabinetową nastąpił w roku 2006, kiedy SNS stała się trzecią siłą i obok Smer i Partii
Ludowej – Ruchu na rzecz Demokratycznej Słowacji (LS-HZDS) członkiem koalicji
premiera Roberta Fico (Smer).
Poniższy wykres zestawia poparcie dla SNS w kolejnych wyborach oraz wskazuje
na rok, kiedy zastosowano niekorzystne z punktu widzenia partii małych rozwiązania
wyborcze (oznaczone kolorem białym).
Wykres 4. Procent głosów zdobytych w wyborach parlamentarnych przez SNS
Źródło: opracowanie własne na podstawie www.volbysr.sk [pobrano: 1.10.2010]
Na Węgrzech prawo wyborcze do Zgromadzenia Krajowego ustanowione zostało
20 października 1989 roku. Jest to przykład mieszanego systemu wyborczego, większościowo-proporcjonalnego. Z 386 deputowanych Zgromadzenia 4% (176) wybieranych jest w jednomandatowych okręgach wyborczych, 152 deputowanych w wielomandatowych terytorialnych okręgach wyborczych. Istnieje również lista krajowa,
z której obsadzanych jest 58 mandatów. Każdy wyborca dysponuje dwoma głosami,
z czego jeden oddaje na kandydata w jednomandatowym okręgu wyborczym, drugi
zaś a terytorialną listę partyjną.
Kandydaci wybierani w jednomandatowych okręgach wyborczych zdobywają
mandat, jeśli uzyskali ponad połowę ważnie oddanych głosów, pod warunkiem,
że frekwencja wyborcza wynosi minimum 50% uprawnionych do głosowania. Jeżeli
w wyborach weźmie udział mniej niż połowa uprawnionych lub żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości głosów, przeprowadzana jest druga tura.
Skrajna prawica w Europie Środkowej...
81
W drugiej turze deputowanym zostaje ten kandydat, który otrzyma największą liczbę głosów, pod warunkiem, że w wyborach uczestniczy więcej niż 25% wyborców
z danego okręgu29.
Kolejnych 152 deputowanych wybieranych jest w 20 wielomandatowych okręgach wyborczych w systemie proporcjonalnym, według metody Hagenbacha-Bisenchofa. Próg wyborczy wynosi 5% dla partii i 10% dla koalicji. Kandydatów mogą zarejestrować ugrupowania, które mają swoich przedstawicieli w co najmniej 1/4 okręgów jednomandatowych.
Dodatkowo 58 deputowanych wybieranych jest z listy krajowej. Przy przeliczaniu głosów na mandaty w tym segmencie wykorzystuje się metodę d’Hondta.
Kandydatów mogą zarejestrować partie z listami w co najmniej siedmiu regionach.
Zarówno czynne prawo wyborcze (możliwość głosowania), jak i bierne (prawo kandydowania) przysługuje osobom, które ukończyły 18 lat30.
Zmiana prawa wyborczego, podnosząca próg wyborczy dla partii z 4 do 5%,
miała miejsce przed wyborami 1994 roku. W interesujących nas wyborach w 1998
roku MIÉP przekroczyła 5% próg i uzyskała 14 osobową reprezentację parlamentarną31. W wyborach 2002 roku z wynikiem 4,4% MIÉP nie przekracza progu wyborczego. Jeśli chodzi o strategie wyborcze podejmowane w odpowiedzi na niepowodzenia, w 2005 roku MIÉP połączyła siły z młodszą prawicową partią – Ruchem
dla Lepszych Węgier (Jobbik). Koalicja tych dwóch partii (MIÉP-Jobbik) – Koalicja
Partyjna Trzecia Droga, wystartowała w wyborach 2006 roku, po raz kolejny nie
przekraczając progu wyborczego, a ich porozumienie rozpadło się niedługo później32.
Poniższy wykres prezentuje wyniki wyborcze MIÉP.
Wykres 5. Procentowe poparcie dla MIÉP w wyborach parlamentarnych
Źródło: opracowanie własne na podstawie www.valasztas.hu [pobrano: 1.10.2010]
Za: www.valasztas.hu [pobrano: 21.04.2008].
Za: www.valasztas.hu [pobrano: 21.04.2008].
31
Za: www.irr.org.uk/europe/index.html [pobrano: 21.04.2008].
32
Za: www.irr.org.uk/ [pobrano: 21.04.2008].
29
30
82
Dominika Kasprowicz
Warto dodać, że mieszany system wyborczy, dzięki swoim większościowym elementom, sprzyja partiom silniejszym. Przekroczenie progu reprezentacji małych czy
nowych podmiotów jest ograniczone nie tylko klauzulą 5% poparcia wyborców, ale też
wymogami towarzyszącymi tworzeniu list wyborczych. Zgromadzenie odpowiedniej
ilości podpisów nie może się odbyć tylko w jednym regionie, gdyż w takim przypadku
partia nie spełni warunków wymaganych do utworzenia ogólnokrajowej listy wyborczej, a właśnie podział głosów z tej listy daje większą szansę mniejszym partiom, których kandydaci zwykle nie są skuteczni w okręgach jednomandatowych33.
Podsumowując, we wszystkich analizowanych krajach wyszehradzkich doszło do
zmiany prawa wyborczego. Ich wpływ na status parlamentarny LPR, SNS i SPR-RSČ
nie jest jednoznaczny. Przyjęte założenie, że analizowane partie jako małe są szczególnie
podatne na skutki inżynierii wyborczej, a jej stosowanie było bezpośrednią przyczyną
obecnego statusu partii, przy przedstawionych zestawieniach nie potwierdza się. Faktem jest, że we wszystkich krajach stosowany system proporcjonalny był (w porównaniu z większościowym) bardziej korzystny dla partii zarówno średnich, jak i małych.
Jeśli chodzi o formuły wyborcze, w latach największych sukcesów SNS i SPR-RSČ
korzystano z formuł Hagenbacha-Bischoffa i d’Hondta, teoretycznie niesprzyjającym
mniejszym partiom. W Polsce najwyższe poparcie dla LPR odnotowane zostało przy
obowiązującej formule zarówno Saint-Laguë, jak i d’Hondta.
Istotny wydaje się fakt występowania klauzul zaporowych we wszystkich analizowanych krajach. Jednak biorąc pod uwagę niewielki rozmiar poparcia dla omawianych
ugrupowań i stosunkowo rzadkie wchodzenie w koalicje wyborcze, próg minimum
ustalony dla partii na poziomie 5% również nie odegrał znaczącej roli w ustalaniu ich
sytuacji parlamentarnej. W krajach Grupy Wyszehradzkiej, w trzech spośród czterech
przypadków, system wyborczy ma charakter proporcjonalny. Tylko na Węgrzech stosowane są rozwiązania proporcjonalno-większościowe. Najmniej deformujące wynik
wyborczy rozwiązania obowiązują na Słowacji. Przy porównywalnych we wszystkich
krajach wielkościach progów zaporowych, na Słowacji przeliczanie głosów odbywa się
według metody Hagenbach-Bischoffa; mamy tam również do czynienia z największymi okręgami wyborczymi. W przypadku elektoratu partii skrajnie prawicowych w Europie Środkowej brakuje opracowań dotyczących zwłaszcza motywacji wyborców.
Wskazuje to na inne podłoże sukcesów/porażek parlamentarnych analizowanych
partii. Istotne wydają się przyjęte wobec zmieniających się realiów strategie partii z całej
sceny politycznej. Zmarginalizowanie LPR i SPR-RSČ odbyło się nie na skutek zmian
prawa wyborczego, lecz strategii przyjętej przez wiodące, zwycięskie ugrupowania. Powrót na scenę parlamentarną SNS i wejście w koalicję w ostatnich wyborach również nie
jest bezpośrednim skutkiem zmian prawa wyborczego. Kolejnym czynnikiem, który należy wziąć pod uwagę w analizie statusu partii, są wzorce interakcji międzypartyjnych34.
Analizowane partie wpisują się w schemat powielany przez zachodnioeuropejskie
partie skrajnej prawicy, które osiągają w systemach partyjnych różnorodny status: two33
34
L. Benda, System partyjny Węgier, [w:] Partie i systemy..., s. 110–111.
R. Taagepera, Predicting Party Sizes, Oxford 2007, s. 6.
Skrajna prawica w Europie Środkowej...
83
rzą gabinety, pozostają w parlamentach w charakterze opozycji czy też tracąc poparcie,
znikają ze sceny politycznej.
W krajach Grupy Wyszehradzkiej partie skrajnej prawicy weszły do koalicji rządowych w dwóch spośród czterech analizowanych przypadków. W skład koalicji wchodziła Liga Polskich Rodzin w kadencji 2005–2007 oraz trzykrotnie (w latach 1993,
1994, 2006) Słowacka Partia Narodowa.
Przykład słowacki to wyjątek w grupie krajów Europy Środkowej i Wschodniej35.
Na Słowacji koalicje gabinetowe tworzone były w latach 90. przez HZDS w koalicji ze Słowacką Partią Narodową i Stowarzyszeniem Robotników Słowacji (ZRS) lub
w wyniku współpracy prawicy z postkomunistyczną socjaldemokracją. Prawicowa koalicja czterech partii z 2002 roku rozpadła się przed upływem kadencji. Rozłamy w kierownictwie partii i związany z tym kryzys wydawały się chwilowe. Nieobecność SNS
w parlamencie w latach 2002–2006 nie była związana z demontażem partii. W 2005
roku podczas wyborów samorządowych lokalne władze poszczególnych partii dostały
wolną rękę w nawiązywaniu współpracy, zatem koalicje te niejednokrotnie przełamywały schematy utarte na szczeblu centralnym. W kraju nitrzańskim zawiązana została
„wielka koalicja”: SDKÚ–KDH–HZDS–„Smer”–SNS, która miała pokonać mocną
w tym regionie partię mniejszości węgierskiej SMK. W efekcie tych działań SNS zdobyła 14 miejsc, czyli 3,4% mandatów36. Przy kolejnych wyborach nastąpiła zmiana
schematu koalicyjnego, co potwierdza konstatację, że „[na Słowacji] praktycznie w każdej kadencji dochodziło do zawiązania koalicji powyborczej w oparciu o inny model
współpracy, na co wpływała mała stabilność sceny politycznej i pojawianie się nowych
partii parlamentarnych”37.
W 2006 roku analizowana SNS ponownie weszła w skład koalicji, kończąc okres
swojej politycznej dekoniunktury. Współpracę zainicjował lewicowo-populistyczny
Smer, a oprócz SNS w skład koalicji weszło HZDS. Wywołało to natychmiast obawę
przed powrotem polityki z czasów Mečiara, kiedy koalicję współtworzył HZDS razem
ze Słowacką Partią Narodową i Stowarzyszeniem Robotników Słowacji (ZRS). Ostatnie lata rządów Mečiara pamiętane były jako walka między autorytaryzmem i liberalną
demokracją. Słowacja w tym okresie stała się najbardziej problematycznym członkiem
Grupy Wyszehradzkiej (odsunięto jej datę przystąpienia do Paktu Północnoatlantyckiego, pod znakiem zapytania stał również termin wejścia do Unii Europejskiej). Lata
1999–2006 to czas dwukrotnych rządów Mikulaša Dzurindy, kiedy te strategiczne cele
polityki zagranicznej zostały osiągnięte; przeprowadzono również szereg reform wewnętrznych38. Stąd duże zainteresowanie komentatorów i analityków sytuacją na Słowacji po wyborach 2006 roku.
Analizy tej grupy krajów uwzględniają wyszehradzką „4” oraz Rumunię, Bułgarię, Słowenię i republiki nadbałtyckie. Por. A. Antoszewski, Partie i systemy....
36
P. Ukielski, Słowacja, s. 239.
37
M. Stobiński, Partyjne uwarunkowania formowania koalicji gabinetowych w Republice Słowackiej,
„Atheneum. Political Science” 2008, vol. 20, s. 86.
38
J. Rupnik, The Populist Backslash in East-Central Europe, [w:] Democracy and Populism in Central
35
84
Dominika Kasprowicz
Decyzja liderów Smer nie była zaskoczeniem z punktu widzenia koalicyjnej arytmetyki. Jako partia dominująca otrzymała największą liczbę tek ministerialnych oraz
poparcie partnerów dla głównych założeń programowych. Niezadowolenie wyborców Smer z zaproszenia do koalicji partii nacjonalistycznych i populistycznych nie
było znaczące39.
W Polsce LPR również osiągnął status relewancji gabinetowej, choć na krótko. Koalicja PiS, LPR, Samoobrona zawiązana w 2006 roku przetrwała zaledwie 5 miesięcy.
Po wygranych wyborach zgodnie z zapowiedziami PiS podjął rozmowy koalicyjne
z Platformą Obywatelską (PO). Po ich fiasku powstał mniejszościowy rząd Kazimierza Marcinkiewicza, a pierwszym krokiem do wspomnianej koalicji był „pakt stabilizacyjny” między PiS, Samoobroną i LPR. W lutym, w związku z tym, że parlament
nie zakończył w wymaganym terminie prac nad budżetem (ustawa budżetowa została
uchwalona przez Sejm, trwały nad nią prace w Senacie), realna stawała się możliwość
rozpisania przedterminowych wyborów. W tej sytuacji PiS i Samoobrona podpisały
roczny „pakt stabilizacyjny”, który przewidywał wspólne poparcie w Sejmie dla 153
projektów ustaw40. Tak się jednak nie stało. W marcu PiS złożył w Sejmie wniosek
o samorozwiązanie izby, „gdyż pakt stabilizacyjny nie zagwarantował poparcia dla
inicjatyw rządowych i innych projektów ustaw przewidzianych w pakcie”. Rozmowy
między PiS a Samoobroną i LPR rozpoczęły się na nowo po odrzuceniu przez Sejm
wniosku o samorozwiązanie. Trudno mówić jednoznacznie o relewancji rządowej
LPR. Głównym problemem w rozmowach z Ligą było forsowanie przez nią kandydatury przewodniczącego Romana Giertycha. W pierwszej fazie PiS podpisał umowę
koalicyjną z Samoobroną oraz z kilkoma członkami LPR, którzy wystąpili z partii.
Porozumienie to nie dawało jednak Sejmowej większości. Ostatecznie do grona koalicjantów dołączyła LPR, a Roman Giertych otrzymał w niej tekę wicepremiera i ministra edukacji. Wskutek wewnętrznych tarć w PiS po trzech miesiącach do dymisji
podaje się premier Marcinkiewicz. Desygnowany na premiera Jarosław Kaczyński
podtrzymuje umowę koalicyjną. Nie trwa ona jednak długo. We wrześniu 2006 roku
wskutek konfliktu między premierem a przewodniczącym „Samoobrony” (brak poparcia Andrzeja Leppera dla budżetu na rok 2007) dochodzi do rozpadu koalicji.
Zarówno LPR, jak i SNS miały charakter partii dopełniających koalicję gabinetową.
Na tle innych partii skrajnej prawicy w Europie Środkowej i Wschodniej SNS stanowi
wyjątek pod kilkoma względami. Strategia inkorporacji partii skrajnie prawicowych na
szczeblu rządowym w Europie Zachodniej owocowała osłabieniem poparcia dla tych
partii (Austria, Holandia). Mechanizm ten (przynajmniej w pierwszej fazie) zadziałał
również w Polsce, gdzie po dwóch latach udziału w gabinetach Kazimierza Marcinkiewicza i Jarosława Kaczyńskiego LPR nie przekroczyło w wyborach parlamentarnych
Europe. The Visegrad Elections and Their Aftermath, red. M. Butora, O. Gyárfašová, G. Mesežnikov,
T. Skladony, Bratislava 2007, s. 20.
39
Ibidem, s. 22.
40
Umowa Stabilizacyjna pomiędzy Ligą Polskich Rodzin, Prawem i Sprawiedliwością oraz Samoobroną
Rzeczpospolitej Polskiej, 2.02.2006, druk luźny.
Skrajna prawica w Europie Środkowej...
85
progu wyborczego. Tymczasem Słowacka Partia Narodowa, będąc członkiem koalicji
w latach 1994–1998, w kolejnych wyborach parlamentarnych podwoiła liczbę uzyskanych głosów. Równoczesny spadek poparcia dla partii inicjującej koalicję (HZDS
Mečiara) uniemożliwił zawiązanie kolejnej koalicji gabinetowej. W tym samym czasie
z partii wydziela się nowa formacja pod nazwą Prawdziwa Słowacka Partia Narodowa
(PSNS). Jednak ani PSNS, ani SNS nie zdołały w wyborach roku 2002 przekroczyć
progu wyborczego. Połączenie partii nastąpiło przed wyborami w 2006 roku, kiedy
wspólnie uzyskały 20 mandatów, stając się ponownie członkiem koalicji.
W Czechach i na Węgrzech (podobnie zresztą jak w Bułgarii, na Łotwie i w Słowenii) pomimo sukcesów wyborczych partie skrajnie prawicowe nie brały udziału
w tworzeniu rządu. W Czechach w latach 1992–1998 SPR-RSČ, jak już wspominano, posługiwało się populistyczną, nacjonalistyczną, a nawet ksenofobiczną i rasistowską retoryką, mocnym apelem skierowanym przeciwko Niemcom, mniejszościom (przede wszystkim Romom) i ogólnie establishmentowi politycznemu. Z tego
powodu nie stanowili oni dla innych partii politycznych relewantnego partnera koalicyjnego. Utworzenie w 1996 roku gabinetu, w skład którego miały wchodzić ODS,
ODA i KDU-ČSL, było uwarunkowane doświadczeniami z uprzedniej kadencji,
gdy koalicja w podobnym składzie (ale większościowa) funkcjonowała. SPR-RSČ
i KSČM, z którymi inne partie polityczne odmawiały współpracy, uzyskały w 1996
roku łącznie 40 mandatów. W związku z ich zerowym potencjałem koalicyjnym jedna piąta mandatów w Izbie Poselskiej była bezużyteczna. Taka sytuacja wpłynęła na
mniejszościowy status ówczesnego rządu.
Przypadek węgierski wymaga również dodatkowego wyjaśnienia. Jak pisze Andrzej Antoszewski, Węgierska Partia Sprawiedliwości i Życia działa w ramach systemu partyjnego, w którym prawica (podzielona na trzy frakcje) cechuje się znacznym
radykalizmem41. Alternatywę dla MIÉP, jako partii współrządzącej, stanowi Niezależna Partia Drobnych Posiadaczy (FKgP), przez niektórych uznawana za partię
ultraprawicową. Dodatkowo, jak piszą András Bozóki, Borbála Kriza, Fidesz-MPP
nie był przez Csurkę traktowany jako wróg, a raczej jako rywal. W parlamencie trzeciej kadencji MIÉP poparł dwie trzecie inicjatyw parlamentarnych, w większości
złożonych przez rządzący Fidesz, w tym ustawę medialną, która nie dopuszczała do
stanowisk w zarządach mediów publicznych ówczesnej opozycji42. Nieformalna kooperacja między tymi partiami okazała się niemożliwa na polu polityki zagranicznej
– Fidesz popierał interwencję NATO w Serbii w roku 1999 i amerykańską wojnę
z terrorem w 2001 roku. Csurka w tym samym czasie stał po stronie terrorystów.
W opinii Bozóki i Kriza w ostatnich latach MIÉP stał się bardziej akceptowany przez
Fidesz i integrowany w sferze publicznej.
Warunkiem osiągnięcia przez partie skrajnie prawicowe sukcesu, rozumianego
jako udział w koalicji gabinetowej, zarówno w Europie Zachodniej, jak i ŚrodkoA. Antoszewski, Partie i systemy..., s. 236–237.
A. Bozóki, B. Kriza, Party System and Public Discourse: The Hungarian Semi-Loyal Party, „Naukovi
zapiski” 2003, vol. 21, s. 17–26.
41
42
86
Dominika Kasprowicz
wej były kooperacyjne strategie partii głównego nurtu. Mechanizmy obserwowane
w Europie Zachodniej nie zawsze znajdowały zastosowanie w opisywanych państwach. To nie odejście od wizerunku partii historycznie zakorzenionej wpłynęło na
ich udział w koalicjach gabinetowych. Trudno również doszukać się wykorzystania
przez te partie politycznych trzęsień ziemi, takich jak dekompozycja sceny partyjnej
we Włoszech. Pluralizacja sceny partyjnej po roku 1989 stworzyła oczywiście szansę
kreowania polityki na najwyższym szczeblu, jednak udział SNS czy LPR w koalicjach
gabinetowych był wynikiem strategii partii głównego nurtu, które dopuszczały możliwość zawierania niepopularnych sojuszy.
Podsumowanie
W ciągu dwóch ostatnich dekad w Polsce, Czechach, na Słowacji i na Węgrzech
partie określane jako skrajnie prawicowe uzyskiwały poparcie wyborcze wystarczające
do przekroczenia bariery reprezentacji. Ich obecny status – od marginalizacji w przypadku czeskim do sukcesu rozumianego jako współtworzenie gabinetu w przypadku
Słowackim – był wypadkową wielu czynników. W powyższym artykule przedstawiłam
wybrane z nich: wielkość poparcia wyborczego w zmieniających się realiach prawa wyborczego oraz przyjmowane wobec tych partii strategie innych aktorów politycznych.
To właśnie ten ostatni czynnik wydaje się odgrywać kluczową rolę w omawianych
przypadkach w kształtowaniu pozycji partii skrajnej prawicy, które mimo określania
ich przez publicystów mianem „partyjnych pariasów Europy” trwale goszczą w większości systemów partyjnych i parlamentów europejskich. O sukcesie możemy mówić
w przypadku Słowackiej Partii Narodowej oraz częściowo polskiej Ligi Polskich Rodzin, które – w pierwszym przypadku trwale a w drugim chwilowo – zdołały wejść
w pedersenowską fazę relewancji. Przykład węgierski nie jest jednoznaczny (pomimo
braku potencjału koalicyjnego). Partia MIÉP zdołała bowiem uzyskać w parlamencie
silną pozycję. Dodatkowo, wyborcze strategie koalicyjne (start w wyborach z Jobbik)
podniosły jej szansę na wyjście z opozycji. Z kolei czeska skrajna prawica stanowi siłę
marginalną. Jednak w tym przypadku szczególną uwagę zwracają dynamicznie rozwijające się struktury ultra nacjonalistyczne (czeska Gwardia Narodowa) i ekstremistyczne (NO) oraz posiadająca duży potencjał skrajnie lewicowa Komunistyczna Partia
Czech i Moraw.
Dominika Kasprowicz – doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, asystent w Katedrze Ruchów i Organizacji Politycznych Instytutu Politologii UP w Krakowie.
Uczestniczka konferencji i seminariów międzynarodowych poświęconych partiom i systemom
politycznym oraz metodom ich analizy. Obecnie realizuje projekty badawcze nt. ugrupowań
skrajnie prawicowych w „nowych demokracjach”. Od 2004 roku współpracuje z krakowskimi organizacjami pozarządowymi przy realizacji projektów edukacyjnych. Zainteresowania
badawcze: partie i systemy partyjne, nowy populizm, marketing polityczny.