Wpływ urodzeniowej i aktualnej masy ciała na czynniki ryzyka

Wpływ urodzeniowej i aktualnej masy ciała na czynniki ryzyka

ARTYKUŁY ORYGINALNE
Wpływ urodzeniowej i aktualnej masy ciała
na czynniki ryzyka wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych u młodych osób dorosłych
Influence of birthweight and current body mass on cardiovascular risk factors in young
adults
Dorota Szostak-Węgierek1, Katarzyna Szamotulska2, Irena Stolarska1
1
Zakład Profilaktyki Chorób Żywieniowozależnych z Poradnią Chorób Metabolicznych, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa
2
Zakład Epidemiologii, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa
Streszczenie: Wprowadzenie. Wyniki prac innych autorów wskazują na zwiększoną predyspozycję
do występowania chorób metabolicznych w wieku dorosłym u osób urodzonych z małą masą ciała. Cele. Ocena
występowania czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych u osób dorosłych w zależności od urodzeniowej
i aktualnej masy ciała. Pacjenci i metody. W badaniu uczestniczyło 498 osób w wieku 24–29 lat, urodzonych
w Warszawie w latach 1974–1977, których matki będąc w ciąży, uczestniczyły w badaniu prospektywnym
czynników ryzyka małej masy urodzeniowej. Wykonano podstawowe pomiary antropometryczne, zmierzono
ciśnienie tętnicze, oznaczono stężenia cholesterolu całkowitego, triglicerydów, glukozy, insuliny, fibrynogenu
i hemoglobiny glikowanej we krwi. Wyniki. 1) Wskaźnik masy ciała (BMI) oraz wskaźniki brzusznej dystrybucji
tkanki tłuszczowej (WHR, obwód talii) wykazywały u mężczyzn dodatnią korelację ze wskaźnikiem oporności
na insulinę, stężeniem insuliny, hemoglobiny glikowanej, glukozy, triglicerydów, cholesterolu całkowitego,
cholesterolu frakcji LDL i fibrynogenu we krwi oraz z ciśnieniem tętniczym, a także ujemną korelację ze stężeniem
cholesterolu frakcji HDL. U kobiet BMI, WHR i obwód talii korelował w stopniu statystycznie znamiennym tylko
ze wskaźnikiem oporności na insulinę, stężeniem insuliny, triglicerydów, cholesterolu LDL i HDL oraz fibrynogenu
we krwi. 2) Urodzeniowa masa ciała u mężczyzn wykazywała ujemną korelację tylko z opornością na insulinę
i stężeniem insuliny w surowicy. U kobiet takich korelacji nie stwierdzono. 3) Analiza regresji logistycznej
wykazała, że otyłość, zwłaszcza brzuszna, zwiększa ryzyko oporności na insulinę w większym stopniu niż
urodzeniowa masa ciała. Wnioski. U młodych mężczyzn otyłość brzuszna jest znacznie silniejszą determinantą
czynników ryzyka wystąpienia choroby niedokrwiennej serca niż urodzeniowa masa ciała.
Słowa kluczowe: czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, masa urodzeniowa, młode osoby dorosłe,
oporność na insulinę, wskaźnik masy ciała
Abstract: Introduction. Results of other studies indicate at increased predisposition of metabolic diseases
in the adulthood in subjects born with low birthweight. Objectives. To estimate the prevalence of cardiovascular
risk factors in adults in relation to birthweight and current body mass. Patients and methods. The study was
performed in 498 subjects aged 24–29 years, born in Warsaw in 1974–1977, whose mothers during pregnancy
participated in a prospective study of risk factors of low birthweight. Basic anthropometric and blood pressure
measurements were performed; total cholesterol, triglycerides, glucose, insulin, fibrinogen and glycosylated
hemoglobin were determined in the blood. Results. 1) In males body mass index (BMI) and indices of abdominal
fat distribution (WHR, waist circumference) correlated positively with the insulin resistance index, blood insulin
level, glycated hemoglobin, glucose, triglycerides, total cholesterol, LDL-cholesterol, fibrinogen and also blood
pressure, and negativelely with HDL-cholesterol. In females BMI, WHR and waist circumference correlated
significantly only with the insulin resistance index, and blood levels of insulin, triglycerides, LDL-cholesterol,
HDL-cholesterol and fibrinogen. 2) In males birthweight correlated negatively only with the insulin resistance
index and serum insulin level. In females such correlations were not observed. 3) Logistic regression analysis
revealed that obesity, particularly abdominal, was a stronger predictor of increased insulin resistance than
birthweight. Conclusions. In young males abdominal obesity is a much stronger determinant of coronary risk
factors than birthweight.
Key words: birthweight, body mass index, cardiovascular risk factors, insulin resistance, young adults
Wpływ urodzeniowej i aktualnej masy ciała na czynniki ryzyka...
73
ARTYKUŁY ORYGINALNE
WPROWADZENIE
Począwszy od lat 80. ubiegłego wieku opublikowano szereg prac wskazujących na zwiększoną predyspozycję do występowania nadciśnienia tętniczego, dyslipidemii, cukrzycy
i chorób sercowo-naczyniowych w wieku dorosłym u osób urodzonych z małą masą ciała [1-3]. Niedożywienie wewnątrzmaciczne, będące przyczyną małej urodzeniowej masy ciała,
miałoby stwarzać sprzyjające warunki do rozwoju przyszłych
nieprawidłowości metabolicznych poprzez zaburzenie rozwoju
naczyń krwionośnych, komórek b trzustki, oporność na insulinę, upośledzenie rozwoju mięśni, zaburzenia czynności wątroby, nerek i innych narządów [4]. Ważną rolę może odegrać
również nakładanie się na zaburzenia powstałe w życiu płodowym czynników środowiskowych w życiu pozamacicznym [5].
Wydaje się, że szczególnie ważne są mała aktywność fizyczna
i nieprawidłowe żywienie.
Powyższe poglądy nadal jednak stanowią przedmiot badań. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, że w krajach
rozwiniętych ekonomicznie mała urodzeniowa masa ciała dotyczy stosunkowo niewielkiego odsetka (4–9%) [6] żywo urodzonych noworodków, natomiast metaboliczne czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, zwłaszcza otyłość, występują nagminnie. Ich zależność od sposobu żywienia i aktywności
fizycznej, a także związek przyczynowo-skutkowy z rozwojem
miażdżycy zostały dobrze udowodnione. Zanim sugerowane
zależności można będzie uznać za mające istotne znaczenie dla
praktyki ochrony zdrowia publicznego, trzeba przeprowadzić
dalsze badania zależności przewlekłych chorób niezakaźnych
od niedorozwoju wewnątrzmacicznego.
W opublikowanych dotychczas wynikach badań zależność
występowania zaburzeń metabolicznych lub chorób tętnic powodowanych miażdżycą od urodzeniowej masy ciała dotyczyła
w większości osób dorosłych w wieku 40–60 lat [7,8]. Mało
jest prac dotyczących osób młodych [9].
Celem podjętych przez nas badań była ocena występowania czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych u osób
dorosłych w wieku 24–29 lat w zależności od urodzeniowej
i aktualnej masy ciała.
PACJENCI I METODY
Badanie prowadzono w latach 2000–2004 u osób w wieku 24–29 lat, urodzonych w Warszawie w latach 1974–1977,
których matki będąc w ciąży, uczestniczyły w prospektywnym
badaniu czynników ryzyka małej masy urodzeniowej, prowadzonym przez Instytut Matki i Dziecka. Do badania zaproszoAdres do korespondencji:
dr med. Dorota Szostak-Węgierek, Zakład Profilaktyki Chorób Żywieniowozależnych
z Poradnią Chorób Metabolicznych, Instytut Żywności i Żywienia, ul. Powsińska 61/63,
02-903 Warszawa, tel./fax: 022-842-49-47, e-mail: [email protected]
Praca wpłynęła: 23.03.2007. Przyjęta do druku: 08.05.2007.
Nie zgłoszono sprzeczności interesów.
Pol Arch Med Wewn. 2007; 117 (3): 73-79
Copyright by Medycyna Praktyczna, Kraków 2007
74
no 1899 osób. Zaproszenia kierowano na adresy matek zarejestrowanych w latach 1974–1977. W przypadku niezgłoszenia
się zaproszenia ponawiano jeszcze dwukrotnie. Łącznie zgłosiło
się 498 osób, co stanowi 26,2% zaproszonych.
U badanych osób przeprowadzono wywiady dotyczące wykształcenia, zawodu, aktualnych i przebytych chorób, chorób
układu krążenia w rodzinie, palenia tytoniu, aktywności fizycznej, spożycia alkoholu i aktualnego przyjmowania leków.
Za małą aktywność fizyczną uznawano pracę siedzącą
i mniej niż 2 godziny tygodniowo ćwiczeń fizycznych w czasie
wolnym od pracy.
Badanie przedmiotowe obejmowało: wzrost i masę ciała,
obwód talii, obwód bioder i ciśnienie tętnicze. Pomiar wysokości ciała wykonywano bez obuwia z dokładnością do 0,5 cm.
Pomiaru masy ciała dokonywano na wadze lekarskiej bez obuwia i wierzchniej odzieży, z dokładnością do 0,1 kg. Pomiaru
obwodu talii i bioder dokonywano taśmą antropometryczną
po uprzednim zsunięciu bielizny. Obwód talii mierzono w połowie odległości między talerzem biodrowym i brzegiem dolnego żebra, obwód bioder – w miejscu największego obwodu
na poziomie pośladków. Pomiary wykonywano z dokładnością
do 0,5 cm.
Wskaźnik masy ciała obliczono ze wzoru: BMI = masa
ciała (kg)/wzrost (m)2. Obliczono również wskaźnik WHR
(waist/hip ratio), czyli stosunek obwodu talii do obwodu bioder.
Nadwagę rozpoznawano, gdy BMI wynosił 25–29,9 kg/m2,
a otyłość, gdy BMI ≥30 kg/m2, brzuszną dystrybucję tkanki
tłuszczowej, gdy WHR wynosił u mężczyzn >1,0, a u kobiet
>0,85. Informacje dotyczące urodzeniowej masy ciała (MU)
i urodzeniowej długości ciała (DU) uzyskano z danych archiwalnych. Urodzeniowy ponderal index (PI) obliczono ze wzoru:
PI = MU/(DU)3 (kg/m3).
Pomiaru ciśnienia tętniczego dokonywano za pomocą aparatu rtęciowego na prawym ramieniu w pozycji siedzącej, po
co najmniej 5-minutowym odpoczynku, z dokładnością do
2 mm Hg.
We krwi żylnej pobranej na czczo oznaczono stężenie
cholesterolu całkowitego (TC), triglicerydów (TG), glukozy
(Glu), insuliny (Ins), fibrynogenu (Fib) i hemoglobiny glikowanej (HbA1c). Na podstawie pomiaru stężenia insuliny i glukozy w surowicy na czczo obliczono wskaźnik oporności na
insulinę HOMA-IR według następującego wzoru: HOMA-IR = (insulina na czczo [mU/ml] × glukoza na czczo [mg/dl]
× 0,0555)/22,5. Za normę przyjęto HOMA-IR <3,0 [10].
Stężenie cholesterolu, triglicerydów i glukozy w surowicy
badano metodą kolorymetryczną z wykorzystaniem suchej
chemii, a stężenie cholesterolu frakcji HDL metodą magnetyczną z użyciem aparatu Vitros-250 firmy Johnson and Johnson Poland Sp. z o.o. Stężenie cholesterolu frakcji LDL obliczo­no na podstawie równania Friedewalda (gdy stężenie triglicerydów nie przekraczało 400 mg/dl [4,5 mmol/l]). Stężenie
insuliny oznaczano metodą immunochemiczną aparatem IMX
firmy Abbott, fibrynogenu metodą Claussa, odczynnikami
firmy Biomerieux, aparatem Option 2 Plus, i hemoglobiny glikowanej we krwi pełnej metodą chelatowania aparatem IMX
firmy Abbott.
POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2007; 117 (3)
ARTYKUŁY ORYGINALNE
Za wartości prawidłowe czynników ryzyka przyjęto poziomy wskazane w European Guidelines on Cardiovascular
Disease Prevention in Clinical Practice [11]. Wartości prawidłowe odsetka HbA1c i insuliny odpowiadają normie laboratoryjnej. Za nieprawidłowe uznano odsetek HbA1c >6,4%
i stężenie insuliny >17 mU/ml.
Oznaczenia biochemiczne wykonano w Pracowni Diagnostyki Laboratoryjnej Poradni Chorób Metabolicznych Instytutu Żywności i Żywienia, pozostającym pod międzynarodową
kontrolą biochemiczną RIQAS i uczestniczącym w międzylaboratoryjnym sprawdzianie organizowanym przez Centralny
Ośrodek Badań Jakości w Diagnostyce Laboratoryjnej.
Do analizy statystycznej wyników zastosowano współczynnik korelacji rang Spearmana, test t Studenta, test nieparametryczny Kruskalla i Wallisa oraz regresję logistyczną. Za
znamienny poziom istotności przyjęto wartość p = 0,05.
Oceny reprezentatywności badanej przez nas grupy osób
dla populacji ogólnej dokonano przez porównanie z próbą losową z populacji Warszawy Pragi-Południe, zbadaną w ramach
programu Pol-MONICA BIS, pod względem wykształcenia,
cech somatycznych i palenia tytoniu [12].
WYNIKI
Spośród 498 osób, które zgłosiły się do badania, wykluczyliśmy 8 mężczyzn i 76 kobiet, w tym 4 mężczyzn i 2 kobiety
z powodu przyjmowania leków hipotensyjnych. Żadna z osób
wykluczonych z tego powodu nie urodziła się z małą masą ciała. Pozostałe osoby wykluczono z powodu niedoczynności lub
nadczynności tarczycy (5 osób), leczenia steroidami (1 osoba),
stosowania doustnych środków antykoncepcyjnych lub innych
preparatów hormonalnych (69 osób), a także innych leków mogących wpłynąć na parametry gospodarki lipidowej i węglowodanowej. Ostateczny materiał obejmował wyniki 209 mężczyzn i 205 kobiet. U 32 osób urodzeniowa masa ciała wynosiła <2500 g, co stanowi 7,7% badanej grupy. Według danych
Głównego Urzędu Statystycznego pochodzących ze zgłoszeń
urodzenia noworodka w latach 1975–1977 odsetek małej masy
urodzeniowej wynosił w całej Polsce 7,3–7,5%, a w miastach
8,0–8,2%. Wykluczenie 84 osób z grupy zgłaszających się do
badania nie miało istotnego wpływu na częstość występowania podstawowych cech charakteryzujących badaną populację.
Ponieważ nasza populacja nie była próbą losową z populacji
ogólnej, porównaliśmy wybrane cechy naszej populacji z cechami warszawskiej populacji badanej w badaniu Pol-MONICA z 2001 roku. Wśród badanych przez nas przeważały osoby
z wykształceniem wyższym, których jest znacznie więcej niż
w warszawskiej populacji ogólnej. Większość kobiet i niemal
połowa mężczyzn prowadziła siedzący tryb życia. Porównanie pod tym względem z populacją badaną w programie Pol-MONICA jest niemożliwe ze względu na różnice metodyczne
w ocenie aktywności fizycznej. Różnice między porównywanymi populacjami pod względem palenia tytoniu, wzrostu, masy
ciała, wskaźnika BMI i WHR nie były istotne.
Wpływ urodzeniowej i aktualnej masy ciała na czynniki ryzyka...
Ocena wzajemnych korelacji badanych czynników ryzyka
wykazała najsilniejszą korelację indeksu masy ciała i brzusznej
dystrybucji tkanki tłuszczowej z pozostałymi czynnikami ryzyka. Jak wynika z tabeli 1, szczególnie silna korelacja zachodziła między BMI, WHR i obwodem talii a stężeniem insuliny w surowicy. Duża była również korelacja ze wskaźnikiem
HOMA-IR. Cechy te były silniej zaznaczone u mężczyzn niż
u kobiet.
Masa urodzeniowa i PI wykazywały u mężczyzn słabą
ujemną korelację tylko ze stężeniem insuliny i wskaźnikiem
HOMA-IR, a w przypadku PI także z ciśnieniem skurczowym
(RRs), stężeniem fibrynogenu i odsetkiem HbA1c. U kobiet takich korelacji nie stwierdzono. Należy podkreślić, że MU i PI
nie wykazywały korelacji z BMI, WHR i obwodem talii. Może
to wskazywać, że badane wskaźniki rozwoju wewnątrzmacicznego są niezależną determinantą przynajmniej oporności na
insulinę.
W celu dokładniejszej oceny zależności czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca od wskaźników otłuszczenia
ciała obliczono średnie wartości BMI, WHR i obwodu talii
po podziale uzyskanych wyników RRs, RRr, TC, LDL-C,
HDL-C, TG, Fib, Glu, HbA1c, Ins, HOMA-IR na prawidłowe
i zwiększone. Jak wynika z tabel 2 i 3, zwiększone wartości
czynników ryzyka kojarzyły się z większymi wskaźnikami
otłuszczenia ciała. W przypadku zdecydowanej większości
badanych parametrów różnice były znamienne statystycznie.
Nie dotyczyło to jednak urodzeniowej masy ciała, która nie
wykazywała jednoznacznej zależności od poziomu czynników ryzyka. Jedynie u mężczyzn większe wartości wskaźnika
HOMA-IR kojarzyły się w stopniu statystycznie znamiennym
z mniejszą urodzeniową masą ciała.
W celu lepszego jednoczesnego zróżnicowania wpływu
kilku zmiennych niezależnych (takich jak otłuszczenie ciała,
typ rozmieszczenia tkanki tłuszczowej oraz masa urodzeniowa) na insulinooporność oszacowano modele regresji logistycznej dla zmiennej zależnej HOMA-IR ≥3,00 (tab. 4). Wykazano, że u mężczyzn wraz ze zwiększeniem masy urodzeniowej
o 100 g ryzyko wystąpienia oporności na insulinę zmniejszyło się o około 10% po wyeliminowaniu wpływu WHR
(p = 0,004) i o około 13% po wyeliminowaniu wpływu BMI
(p = 0,001) lub obwodu talii (p = 0,001). U kobiet takiej istotnej statystycznie zależności nie stwierdzono. Stopień aktualnego otłuszczenia ciała miał o wiele większy wpływ na oporność
na insulinę niż masa urodzeniowa. Zwiększenie BMI o 1 jed­nostkę zwiększało ryzyko wystąpienia oporności na insulinę
o 51% u mężczyzn (p <0,001) i 42% u kobiet (p <0,001);
zwiększenie obwodu talii o 1 cm zwiększało to ryzyko o 17,5%
u mężczyzn (p <0,001) i 12% u kobiet (p <0,001). Największy wpływ na oporność na insulinę miał WHR. Zwiększenie
WHR o 0,1 powodowało u mężczyzn aż 10,9 razy większe
(p <0,001), a u kobiet 3,6 razy (p <0,001) większe ryzyko
oporności na insulinę.
75
ARTYKUŁY ORYGINALNE
Tabela 1. W
spółczynniki korelacji rang Spearmana dla BMI, WHR, obwodu talii, masy urodzeniowej (MU) i urodzeniowego ponderal
index (PI) z czynnikami ryzyka choroby niedokrwiennej serca
RRs
RRr
TC
LDL-C
HDL-C
TG
Fib
Glu
HbA1C
Ins
HOMA-IR
mężczyźni (n = 209)
BMI
p
0,386
<0,001
0,302
<0,001
0,306
<0,001
0,301
<0,001
– 0,344
<0,001
0,458
<0,001
0,396
<0,001
0,165
<0,05
0,192
0,005
0,564
<0,001
0,561
<0,001
WHR
p
0,343
<0,001
0,325
<0,001
0,271
<0,001
0,257
0,001
– 0,330
<0,001
0,435
<0,001
0,349
<0,001
0,179
0,009
0,170
<0,05
0,467
<0,001
0,480
<0,001
talia
p
0,429
<0,001
0,350
<0,001
0,301
<0,001
0,293
<0,001
– 0,366
<0,001
0,479
<0,001
0,404
<0,001
0,180
0,009
0,183
0,008
0,576
<0,001
0,576
<0,001
MU
p
NS
NS
NS
NS
NS
NS
NS
NS
NS
– 0,158
<0,05
– 0,164
<0,05
PI
p
– 0,138
<0,05
NS
NS
NS
NS
NS
– 0,164
<0,05
NS
– 0,165
<0,05
– 0,171
<0,05
– 0,179
<0,05
kobiety (n = 205)
BMI
p
NS
NS
0,156
<0,05
0,225
0,001
– 0,293
<0,001
0,288
<0,001
0,342
<0,001
0,163
<0,05
NS
0,395
<0,001
0,393
<0,001
WHR
p
NS
NS
NS
0,181
0,009
– 0,282
<0,001
0,194
0,005
0,181
<0,05
NS
NS
0,288
<0,001
0,272
<0,001
talia
p
NS
NS
NS
0,217
0,002
– 0,330
<0,001
0,259
<0,001
0,324
<0,001
NS
NS
0,407
<0,001
0,391
<0,001
MU
p
NS
NS
NS
NS
– 0,222
<0,01
NS
NS
NS
NS
NS
NS
PI
p
NS
NS
NS
NS
NS
NS
NS
NS
NS
NS
NS
BMI – wskaźnik masy ciała, Fib – fibrynogen, Glu – glukoza, HbA1c – hemoglobina glikowana, HDL-C – cholesterol lipoprotein o dużej gęstości,
HOMA-IR – wskaźnik oporności na insulinę, Ins – insulina, LDL-C – cholesterol lipoprotein o małej gęstości, MU – urodzeniowa masa ciała,
NS – nieznamienna statystycznie, PI – ponderal index, RRr – ciśnienie rozkurczowe, RRs – ciśnienie skurczowe, TC – cholesterol całkowity,
TG – triglicerydy, WHR – stosunek obwodu talii do bioder
OMÓWIENIE
Profilaktyka chorób sercowo-naczyniowych powodowanych miażdżycą polega na zwalczaniu czynników ryzyka.
Prace wskazujące na ewentualny wpływ małej urodzeniowej
masy ciała na późniejszą predyspozycję do występowania omawianych chorób mogą wskazywać na celowość uznania małej urodzeniowej masy ciała za czynnik ryzyka, a co za tym
idzie – wdrażanie profilaktyki znacznie wcześniej, niż się to
obecnie praktykuje. Ustalenie takich wskazań wymaga jednak
zebrania większej liczby obserwacji dowodzących powiązań
przyczynowo-skutkowych między masą urodzeniową i ryzykiem rozwoju chorób powodowanych miażdżycą oraz lepszego zrozumienia patomechanizmów tych powiązań. Jak już
wspomniano, głębsze zrozumienie zależności występowania
chorób sercowo-naczyniowych od urodzeniowej masy ciała
jest poważnie utrudnione przez zależność czynników ryzyka
od warunków środowiskowych oddziałujących na organizm
człowieka w życiu pozapłodowym, a zwłaszcza od stylu życia.
Dlatego w ocenie zależności klasycznych czynników ryzyka
choroby niedokrwiennej serca od urodzeniowej masy ciała
należy uwzględniać wpływ stylu życia na te zależności, i to
76
w młodym wieku, gdy choroby naczyń powodowanych miażdżycą jeszcze nie występują.
Stwierdziliśmy znamienną korelację między BMI, WHR
i obwodem talii a ciśnieniem krwi i metabolicznymi czynnikami ryzyka wystąpienia choroby niedokrwiennej serca u mężczyzn. Współczynnik korelacji był szczególnie duży w przypadku stężenia insuliny i HOMA-IR. Jest to zrozumiałe w świetle
licznych danych o wyższych poziomach metabolicznych czynników ryzyka w otyłości [13], hiperinsulinemii i oporności na
insulinę u otyłych [14]. Nie stwierdzono natomiast korelacji
między urodzeniową masą ciała a ciśnieniem krwi i stężeniem
lipoprotein, fibrynogenu oraz glukozy. Korelacja ze stężeniem
insuliny i wartością HOMA-IR była znamienna, ale znacznie
słabsza niż dotycząca aktualnego otłuszczenia ciała. Nieco
lepsze wyniki uzyskano w odniesieniu do korelacji PI z badanymi czynnikami ryzyka, ale w tym przypadku wskaźniki
korelacji były znacznie słabsze w porównaniu z BMI, WHR
oraz obwodem talii, i dotyczyły niektórych tylko parametrów.
W grupie kobiet omawiane korelacje były słabiej wyrażone,
chociaż – podobnie jak u mężczyzn – zachodziły najwyraźniej
między wskaźnikami otłuszczenia ciała a stężeniem insuliny
i wartością HOMA-IR. Urodzeniowa masa ciała i PI w gru-
POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2007; 117 (3)
ARTYKUŁY ORYGINALNE
Tabela 2. W
skaźniki otłuszczenia ciała i masa urodzeniowa u mężczyzn w zależności od natężenia czynników ryzyka choroby
niedokrwiennej serca
czynniki ryzyka
N
BMI, kg/m2
(średnia ±SD)
WHR
(średnia ±SD)
RRs <140 mm Hg
125
24,6 ±3,7
0,89 ±0,06
88,8 ±10,2
3370 ±583
84
27,0 ±4,3
0,93 ±0,06
97,0 ±11,7
3478 ±548
<0,001
<0,001
129
24,5 ±3,5
0,89 ±0,05
88,7 ±9,5
3424 ±568
80
27,2 ±4,5
0,94 ±0,06
97,6 ±12,5
3396 ±577
≥140 mm Hg
p*
RRr <90 mm Hg
≥90 mm Hg
p*
TC <5 mmol/l
≥5 mmol/l
≥3 mmol/l
<1 mmol/l
<0,001
24,7 ±3,8
0,90 ±0,06
89
26,6 ±4,3
0,93 ±0,06
0,001
<0,001
116
24,5 ±3,9
0,90 ±0,06
92
26,7 ±4,0
0,92 ±0,06
<0,001
0,003
175
25,1 ±3,9
0,91 ±0,06
91,1 ±11,3
3437 ±584
34
27,6 ±4,4
0,94 ±0,06
97,6 ±11,1
3291 ±485
0,002
0,009
161
24,8 ±3,7
0,90 ±0,06
90,0 ±10,3
3409 ±594
48
28,0 ±4,5
0,95 ±0,07
99,4 ±12,6
3427 ±490
p*
TG <1,7 mmol/l
≥1,7 mmol/l
p*
Fib ≤3 g/l
>3 g/l
≥6,0 mmol/l
>6,4%
>17 mU/ml
≥3,00
p*
3400 ±601
NS
89,5 ±11,7
3438 ±545
95,2 ±10,5
3379 ±606
<0,001
0,002
<0,001
NS
NS
<0,001
0,91 ±0,06
91,8 ±11,4
3428 ±569
9
28,1 ±5,7
0,94 ±0,07
98,3 ±14,1
3144 ±573
NS
NS
NS
NS
201
25,4 ±4,0
0,91 ±0,06
8
27,8 ±6,0
0,95 ±0,07
NS
NS
201
25,4 ±3,9
0,91 ±0,06
7
27,5 ±7,9
0,94 ±0,11
NS
NS
198
25,1 ±3,7
0,90 ±0,06
91,0 ±10,3
3412 ±578
11
32,8 ±4,3
1,01 ±0,07
113,0 ±12,7
3427 ±434
<0,001
NS
p*
HOMA-IR <3,00
95,2 ±11,2
0,001
25,4 ±4,0
p*
Ins ≤17 mU/ml
3443 ±549
<0,001
p*
HbA1c ≤6,4%
NS
89,9 ±11,3
199
p*
Glu <6,0 mmol/l
<0,001
NS
<0,001
p*
HDL-C ≥1 mmol/l
<0,001
masa urodzeniowa, g
(średnia ±SD)
120
p*
LDL-C <3 mmol/l
talia, cm
(średnia ±SD)
NS
91,9 ±11,3
3415 ±564
97,8 ±16,6
3375 ±750
NS
NS
91,8 ±11,0
3421 ±565
99,0 ±21,8
3257 ±741
NS
NS
<0,001
<0,001
175
24,6 ±3,4
0,90 ±0,05
89,6 ±9,5
3457 ±572
34
30,1 ±4,4
0,97 ±0,06
105,3 ±12,2
3184 ±511
<0,001
<0,001
<0,001
0,012
Wartości graniczne czynników ryzyka w jednostkach tradycyjnych: Fib. 300 mg/dl, Glu 110 mg/dl, HDL-C 46 mg/dl, LDL-C 115 mg/dl,
TC 190 mg/dl, TG 150 mg/dl. p* – test t Studenta. Skróty jak w tabeli 1
pie kobiet nie wykazywały korelacji z badanymi czynnikami
ryzyka. Wyniki te wskazują, że w badanej przez nas grupie
osób stopień otłuszczenia ciała i brzuszna dystrybucja tkanki
tłuszczowej są ważnymi determinantami oporności na insulinę, hiperinsulinemii, nadciśnienia tętniczego i metabolicznych
Wpływ urodzeniowej i aktualnej masy ciała na czynniki ryzyka...
czynników ryzyka, natomiast urodzeniowa masa ciała odgrywa mniejszą rolę.
Powyższy wniosek potwierdzają wyniki przedstawione
w tabeli 2 i 3. O ile nieprawidłowe poziomy badanych czynników ryzyka kojarzyły się ze znamiennie większymi wartoś77
ARTYKUŁY ORYGINALNE
Tabela 3. W
skaźniki otłuszczenia ciała i masa urodzeniowa u kobiet w zależności od natężenia czynników ryzyka choroby
niedokrwiennej serca
czynniki ryzyka
N
BMI, kg/m2
(średnia ±SD)
WHR
(średnia ±SD)
RRs <140 mm Hg
180
22,3 ±3,8
0,75 ±0,06
74,0 ±9,4
3266 ±550
25
24,6 ±6,6
0,78 ±0,11
80,8 ±19,4
3344 ±444
0,011
0,024
164
22,4 ±3,8
0,75 ±0,06
73,9 ±9,4
3263 ±523
41
23,4 ±5,8
0,78 ±0,09
78,4 ±16,4
3324 ±597
≥140 mm Hg
p*
RRr <90 mm Hg
≥90 mm Hg
p*
TC <5 mmol/l
≥5 mmol/l
≥3 mmol/l
<1,2 mmol/l
0,015
22,4 ±4,0
0,75 ±0,06
58
23,1 ±4,8
0,76 ±0,09
NS
NS
162
22,2 ±3,9
0,75 ±0,06
43
24,2 ±5,2
0,78 ±0,10
0,004
0,005
190
22,3 ±4,0
0,75 ±0,07
74,0 ±10,7
3255 ±542
15
25,9 ±6,1
0,80 ±0,07
84,2 ±14,0
3533 ±415
0,002
0,003
199
22,3 ±3,8
0,75 ±0,06
74,0 ±9,4
3280 ±529
6
30,9 ±8,5
0,90 ±0,18
100,2 ±29,8
3133 ±838
<0,001
NS
p*
TG <1,7 mmol/l
≥1,7 mmol/l
p*
Fib. ≤3 g/l
>3 g/l
≥6,0 mmol/l
>6,4%
>17 mU/ml
≥3,00
p*
3319 ±466
NS
73,5 ±9,3
3236 ±559
79,8 ±15,9
3423 ±421
0,001
0,001
0,043
NS
<0,001
0,75 ±0,06
73,7 ±9,0
3246 ±532
23
26,0 ±6,9
0,79 ±0,11
83,2 ±20,7
3496 ±553
<0,001
0,005
22,5 ±4,0
0,75 ±0,06
74,4 ±9,9
3275 ±540
30,3 ±13,6
0,91 ±0,26
100,7 ±44,1
3333 ±416
0,001
<0,001
<0,001
NS
22,5 ±4,1
0,75 ±0,07
30,5 ±10,1
0,82 ±0,13
0,001
NS
199
22,2 ±3,6
0,75 ±0,06
73,8 ±8,8
3285 ±537
6
34,5 ±7,8
0,92 ±0,17
107,3 ±27,7
2950 ±497
<0,001
NS
202
3
201
3
p*
HOMA-IR <3,00
76,3 ±14,5
NS
22,2 ±3,6
p*
Ins ≤17 mU/ml
3259 ±564
<0,001
p*
HbA1c ≤6,4%
NS
74,2 ±9,6
181
p*
Glu <6,0 mmol/l
0,021
NS
NS
p*
HDL-C ≥1,2 mmol/l
0,004
masa urodzeniowa, g
(średnia ±SD)
147
p*
LDL-C <3 mmol/l
talia, cm
(średnia ±SD)
<0,001
0,036
74,6 ±10,8
3267 ±540
91,7 ±29,3
3733 ±58
0,009
NS
<0,001
<0,001
189
22,0 ±3,3
0,75 ±0,05
73,3 ±8,2
3284 ±539
16
29,8 ±7,1
0,83 ±0,14
92,3 ±22,9
3175 ±532
<0,001
<0,001
<0,001
NS
Wartości graniczne czynników ryzyka w jednostkach tradycyjnych: Fib. 300 mg/dl, Glu 110 mg/dl, HDL-C 46 mg/dl, LDL-C 115 mg/dl, TC 190
mg/dl, TG 150 mg/dl. p* – test t Studenta. Skróty jak w tabeli 1
ciami BMI, WHR i obwodu talii, o tyle takiej zależności nie
stwierdzono w odniesieniu do masy urodzeniowej. Jedynie
u mężczyzn duży HOMA-IR wiązał się z mniejszą urodzeniową masą ciała, jednak stopień statystycznej znamienności był
niższy niż w odniesieniu do BMI, WHR i obwodu talii.
78
Dodatkowe potwierdzenie omawianych spostrzeżeń stanowią wyniki przedstawione w tabeli 4. W modelach regresji logistycznej (zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet) większe wartości BMI, WHR i obwodu talii zwiększały ryzyko wystąpienia
oporności na insulinę. Wpływ masy urodzeniowej był pod tym
POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2007; 117 (3)
ARTYKUŁY ORYGINALNE
Tabela 4. Z
ależność wskaźnika HOMA-IR ≥3,00 od masy urodzeniowej i stopnia aktualnego otłuszczenia ciała w szacowanych
modelach regresji logistycznej
mężczyźni
Exp(β)
kobiety
95% CI dla Exp(β)
wartość p
Exp(β)
95% CI dla Exp(β)
wartość p
model 1
masa urodzeniowa (100 g)
0,922
0,863–0,983
0,014
0,964
0,880–1,057
NS
model 2
BMI
1,510
1,316–1,734
<0,001
1,417
1,231–1,631
<0,001
masa urodzeniowa (100 g)
0,866
0,796–0,941
0,001
0,930
0,839–1,031
NS
model 3
model 4
WHR (0,1)
10,953
4,693–25,564
<0,001
3,586
1,745–7,372
0,001
masa urodzeniowa (100 g)
0,894
0,829–0,964
0,004
0,964
0,882–1,055
NS
talia (cm)
1,175
1,111–1,243
<0,001
1,120
1,065–1,177
<0,001
masa urodzeniowa (100 g)
0,864
0,793–0,940
0,001
0,938
0,853–1,031
NS
BMI – wskaźnik masy ciała, Exp(β) – iloraz szans, HOMA-IR – wskaźnik oporności na insulinę, WHR – stosunek obwodu talii do bioder
względem o wiele mniejszy i tylko u mężczyzn był statystycznie znamienny. Wraz ze zwiększeniem masy urodzeniowej ryzyko wystąpienia oporności na insulinę u mężczyzn malało.
Jednakże wpływ BMI, WHR i obwodu talii na HOMA-IR na
ten wskaźnik był znacznie większy niż wpływ urodzeniowej
masy ciała.
W podsumowaniu naszych badań dochodzimy do wniosku, że otyłość z brzuszną dystrybucją tkanki tłuszczowej jest
znacznie silniejszą determinantą metabolicznych czynników
ryzyka choroby niedokrwiennej serca niż urodzeniowa masa
ciała. Wniosek ten odnosi się jednak do osób młodych, których
dotyczyły nasze badania. U ludzi starszych wpływ urodzeniowej masy ciała na metaboliczne czynniki ryzyka może być bardziej wyraźny ze względu na wcześniejsze wyczerpywanie się
wysp Langerhansa u osób z małą urodzeniową masą ciała, co
było wielokrotnie podkreślane w piśmiennictwie.
Podsumowując, wskaźniki otłuszczenia ciała korelowały ze
wszystkimi czynnikami ryzyka choroby niedokrwiennej serca
u mężczyzn i tylko z niektórymi u kobiet. Urodzeniowa masa
ciała u mężczyzn wykazywała ujemną korelację z opornością
na insulinę i stężeniem insuliny w surowicy. U kobiet takich
korelacji nie stwierdzono. U mężczyzn otyłość brzuszna była
znacznie silniejszą determinantą czynników ryzyka rozwoju
choroby niedokrwiennej serca niż urodzeniowa masa ciała.
8. Eriksson JG, Forsén T, Tuomilehto J, et al. Effects of size at birth and childhood
growth on the insulin resistance syndrome in elderly individuals. Diabetologia 2002;
45: 342-348.
9. Bhargava SK, Sachdev HS, Fall CH, et al. Relation of serial changes in childhood
body-mass index to impaired glucose tolerance in young adulthood. N Engl J Med.
2004; 350: 865-875.
10. Guerrero-Romero F, Tamez-Perez HE, Gonzalez-Gonzalez G, et al. Oral magnesium
supplementation improves insulin sensitivity in non-diabetic subjects with insulin
resistance. A double-blind placebo-controlled randomized trial. Diabetes Metab.
2004; 30: 253-258.
11. European guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice. Eur J
Cardiovasc Prev Rehabil. 2003; 10 (Suppl 1): 1S-78S.
12. Program POL-Monica Bis Warszawa. Stan zdrowia ludności Warszawy w roku
2001. Część I. Podstawowe wyniki badania przekrojowego. Instytut Kardiologii,
Warszawa 2002.
13. Poirier P, Giles TD, Bray GA, et al. Obesity and cardiovascular disease:
Pathophysiology, evaluation, and effect of weight loss. An Update of the 1997
American Heart Association Scientific Statement on Obesity and Heart Disease
From the Obesity Committee of the Council on Nutrition, Physical Activity, and
Metabolism. Circulation 2006; 113: 898-918.
14. Grundy SM, Cleeman JI, Daniels SR, et al. Diagnosis and management of the metabolic syndrome. An American Heart Association/National Heart, Lung, and Blood
Institute Scientific Statement. Executive Summary. Circulation 2005; 112: e285e290.
PIŚMIENNICTWO
1. Barker DJ. The developmental origins of insulin resistance. Horm Res. 2005; 64
(Suppl 3): 2S-7S.
2. Barker DJ. Developmental antecedents of cardiovascular disease: a historical perspective. J Am Soc Nephrol. 2005; 16: 2537-2544.
3. Barker DJ. The developmental origins of adult disease. J Am Coll Nutr. 2004; 23:
588S-595S.
4. Godfrey KM, Barker DJP. Fetal nutrition and adult disease. Am J Clin Nutr. 2000; 71
(Suppl): 1344S-1352S.
5. Eurodiet core report. Nutrition and diet for healthy lifestyles in Europe: science and
policy implications. Public Health Nutr. 2001; 4: 265-273.
6. http://data.euro.who.int/hfadb/
7. Szamotulska K, Szostak-Węgierek D. Mała masa urodzeniowa a zespół X w wieku
dorosłym („hipoteza Barkera”). Diabetologia Polska 1999; 6: 56-61.
Wpływ urodzeniowej i aktualnej masy ciała na czynniki ryzyka...
79