Kontynuacja prac konserwatorskich w kościele w Brzozdowcach na

PRACE KONSERWATORSKIE PRZY ILUZJONISTYCZNEJ POLICHROMI
OŁTARZA BOCZNEGO p.w. ŚW. MICHAŁA ARCHANIOŁA W KOŚCIELE
PARAFIALNYM W BRZOZDOWCACH NA UKRAINIE
1. Historia kościoła
Parafia w Brzozdowcach ufundowana została w roku 1410 przez Benka
z Brzozdowców i jego syna Stanisława z Żabokruków, a uposażona na wsi Czyżyce. Uposażenie
parafii powiększone zostało w roku 1439 przez Małgorzatę, właścicielkę Laszek i Milczyc. Nadania
te potwierdzone zostały w roku 1497 przez Jana Sieniawskiego. Parafia należała do dekanatu
rohatyńskiego, następnie po wiek XX do dekanatu świrskiego. Pierwsza, drewniana jeszcze świątynia
pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Panny Marii wzniesiona została z fundacji Benka za zgodą
arcybiskupa halicko – lwowskiego Jakuba Strepy. Kościół, zapewne kolejny drewniany w tym
miejscu, ucierpiał podczas najazdów tureckich i tatarskich które miały miejsce w latach 1618 – 1621.
W inwentarzu z roku 1705 zanotowano informacje o częściowym zniszczeniu wyposażenia
spowodowanym zapewne działaniami wojsk szwedzkich i rosyjskich podczas III wojny północnej.
Kolejne wzmianki z 1718 r. mówią o zniszczonym i pozbawionym sprzętów kościele – brak było
wówczas ołtarza głównego, organów a także posadzek. Przystąpiono wówczas do gruntownego
remontu świątyni przy wsparciu Franciszka i Anny Cetnerów oraz okolicznej szlachty. Pracami
kierował ówczesny proboszcz, ksiądz Mikoszowicz. Wkrótce kościół stał się ośrodkiem kultu
maryjnego, którego obiektem był słynący łaskami obraz Matki Boskiej z ołtarza głównego,
przyozdobiony koronami i sukienką wykonanymi w Augsburgu, ufundowanymi w 1728 r. przez
Marcina i Helenę Aleksandrowiczów. Jednak szczególną sławę centrum pielgrzymkowego zyskała
świątynia po przeniesieniu do niej z domu Jadwigi Dolińskiej obrazu Chrystusa Ukrzyżowanego,
który dnia 16.V.1746 r. „zapłakał krwawymi łzami”. W roku 1747 dekretem arcybiskupa lwowskiego
Ignacego Wyżyckiego uznano wizerunek Ukrzyżowanego za łaskami słynący i pozwolono wystawić
jako obiekt kultu. Wzrastająca liczba pątników spowodowała konieczność budowy większej, bardziej
okazałej świątyni. Decyzję taką podjął w roku 1761 wojewoda podolski Michał Józef Rzewuski, który
postanowił wystawić murowany kościół obok istniejącego, drewnianego. Świątynia według planów
Floriana Richtera, wzorującego się na kościele w Hodowicy autorstwa Bernarda Meretyna wznoszona
była i wyposażana praktycznie do końca XVIII wieku. O Richterze zachowała się informacja w
wizytacjach biskupich kościoła w Żydaczowie, jako „ex oppido Brzozowce architectus”, pozostający
na usługach Rzewuskich. W roku 1769 Michał Józef Rzewuski wyasygnował 15 000 florenów na
zakończenie budowy świątyni, i na wzniesienie plebanii. Ważną rolę odegrała również żona Michała
Rzewuskiego, Franciszka z Cetnerów, którą często utożsamia się z fundacją kościoła.
Według wizytacji z roku 1774 stały obie świątynie, z tym, że nowa, wzniesiona z cegły, znajdowała
się w stanie surowym, przykryta jedynie dachem, z trzema wymurowanymi mensami ołtarzowymi.
Mimo to, w tymże roku nastąpiła konsekracja kościoła pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża
Świętego przez arcybiskupa lwowskiego Wacław Hieronima Sierakowskiego. Prace budowlane trwały
jeszcze do października 1777 roku, kiedy to Rzewuski nakazał oddać pozostałe materiały budowlane i
pieniądze na budowę kościoła w Chodorowie, uważając, że tak dobrze uposażona parafia powinna
dokończyć wszelkie prace własnym sumptem. W końcu XVIII wieku wykonano malowane,
iluzjonistyczne ołtarze, a także część wyposażenia ruchomego. W protokole wizytacji biskupiej z roku
1819 odnotowano prace przy remoncie dzwonnicy bramnej, a także postulowano konieczność
naprawy dachu oraz elewacji z których odpadał tynk. Prace remontowe wykonano, dodatkowo
kontynuując roboty malarskie we wnętrzach, gdzie wymalowano iluzjonistyczny ołtarz główny ze
sceną Zdjęcia z krzyża, sceny na ścianach prezbiterium – Przekazanie kluczy św. Piotrowi oraz
Modlitwę w Ogrojcu , a także polichromie na ścianach chóru muzycznego - Mojżesz z wężem
miedzianym i Dawid grający na harfie oraz pod chórem muzycznym, datowane na rok 1822.
W kopule wykonano kompozycję Wniebowstąpienia, na pendentywach natomiast przedstawienia
czterech Ewangelistów malowane „en grisaille” datowane na rok 1821. Kolejne wizytacje z roku
1829 określają zarówno stan budynku kościelnego jak i wyposażenia jako dobry. Dopełnieniem
wystroju świątyni było zamontowanie w roku 1884 organów, które sfinansowano z funduszy
pozyskanych od kolatorów jak i ze składek wiernych. Z powodu wzrastającej liczby pątników
przymierzano się w latach międzywojennych do powiększenia kościoła od strony północnej, ale
zamierzenia te spełzły na niczym. Ostatecznie wykonano jedynie w roku 1932 prace remontowe
podczas których uzupełniono tynki na elewacjach oraz poddano renowacji elementy wystroju
kamieniarskiego.
W latach II wojny światowej kościół nie poniósł szczególnych strat poza rekwizycją przez Niemców
dwóch dzwonów. Wskutek przesunięcia granic po drugiej wojnie światowej Brzozowce pozostały
poza terytorium państwa polskiego co zaważyło na dalszych losach świątyni. Już 16. X 1945 r. ksiądz
Michał Kaspruk odprawił ostatnią msze i opuścił Brzozdowce zabierając ze sobą obraz Chrystusa
Ukrzyżowanego wraz z wotami, niewielką część argentariów, chorągwie kościelne, ornaty i kapy.
Większość uratowanego przed zniszczeniem wyposażenia została przewieziona do katedry w
Kamieniu Pomorskim, pozostała część umieszczona została w kościołach filialnych katedry
kamieńskiej. Opuszczony przez większość wiernych kościół w Brzozowcach został zamknięty w 1947
r. i zamieniony na magazyn kołchozowy w którym przechowywano nawozy, paliwo i materiały
chemiczne. Zabytkowe wyposażenie zostało w większości zniszczone, ściany wewnętrzne
zdewastowane, wyposażenie techniczne uległo degradacji. Zdewastowaną świątynię zwrócono
wspólnocie katolickiej dopiero w 1992 r. Rekonsekracja kościoła przez księdza infułata Marcjana
Trofimiaka została przeprowadzona 23 I 1993 r. i od tego czasu trwają prace nad przywróceniem
wnętrzu kościoła wyglądu zbliżonego do pierwotnego:
w 1993 r. położono dach na kościele, wstawiono okna, otynkowano zakrystię i zamontowano
instalację elektryczna i grzewczą;
w 1994 r. ułożono posadzkę w prezbiterium oraz założono fundamenty pod ogrodzenie placu
kościelnego;
w 1995 r. wprowadzono do świątyni kopię cudownego obrazu Chrystusa Ukrzyżowanego,
ufundowaną przez księdza infułata Olgierda Ostrokołowicza;
w 2000 r. wykonano odwodnienie , położono tynki oraz dach nad zakrystią;
od 17.IX. 2000 do 16.XI. 2002 r. konserwacja polichromii w niszy nad ołtarzem głównym, wykonana
przez warszawskich konserwatorów Danutę Komorowską i Andrzeja Zalewskiego;
w 2001 r. wykonano remont dzwonnicy oraz zawieszono dwa dzwony.
2. Stan zachowania polichromii w kościele w Brzozdowcach
Obecnie w kościele z całości dekoracji zachowały się fragmenty malowideł na ścianie ołtarzowej
w prezbiterium ( po konserwacji), na ścianach bocznych nawy (po konserwacji za ołtarzem pierwszym
od prezbiterium na ścianie południowej ), w glifach okiennych , na sklepieniu nawy oraz na sklepieniu
pod chórem ( prawdopodobnie z początku XIX wieku). Stan zachowania polichromii, które nie były
konserwowane jest bardzo zły i wymaga
jak najszybszych prac zabezpieczających i
konserwatorskich. W ciągu ostatnich 20 lat od momentu kiedy kościół parafialny w Brzozdowcach
ponownie wrócił do sprawowania funkcji liturgicznych wykonano pełny remont konstrukcji
architektonicznej wraz z uporządkowaniem wnętrza. Ubytki wewnętrznych tynków zostały
uzupełnione i zapobiałkowane z pozostawieniem fragmentów zachowanych polichromii, które
wymagają specjalistycznych prac konserwatorskich. W najgorszym stanie zachowały się fragmenty
polichromii na ścianie północnej nawy za pierwszym od prezbiterium ołtarzem bocznym, który
historycznie określany był p.w. Św. Michała Archanioła. Stan zachowania tych malowideł można
określić jako tragiczny, gdyż zniszczenia widoczne są na całej powierzchni. Pod przemalowaniami
temperowymi pomiędzy ubytkami można zauważyć odspojenia i spudrowania tynków, odspojenia w
formie łusek pobiał wraz z warstwą malarską oraz całkowity brak polichromii w pasie poniżej menzy
ołtarzowej. Zachowane malowidła obejmują powierzchnię ok. 20 m2 na których to praktycznie w
każdym miejscu konieczne jest wykonanie zabiegów z zakresu konserwacji technicznej obejmującej
podklejenie i stabilizację podłoża. Najwięcej ubytków tynków widoczne jest w pasie osi pionowej
malowanego ołtarza od zwieńczenia po część centralną. Ubytki te widoczne są również na elementach
sztukatorskich gzymsów, które podpierają owalny profil zamykający niszę ołtarzową. Obecnie stan
zachowania oryginalnych polichromii freskowych można ocenić jedynie na podstawie wcześniej
wykonanych i widocznych sond pasowych. Można tam zauważyć ślady profilowań oraz elementów
ornamentyki jak również delikatne zróżnicowanie kolorystyczne. Na tej podstawie można
przypuszczać, że pod temperowymi przemalowaniami zachowały się malowidła freskowe w stopniu
pozwalającym na odsłonięcie i ekspozycję.
3. Zakres prac konserwatorskich przy iluzjonistycznej polichromii ołtarza bocznego p.w.
św. Michała Archanioła
W celu ratowania cennego obiektu historycznego minionych epok, wykonano pełną konserwację
techniczną i estetyczną malowidła. Głównym założeniem zamierzonych prac było przywrócenie jego
pierwotnego wyglądu, a także wykonanie niezbędnych prac technicznych, wzmacniających strukturę
elementów podkładowych w postaci tynków oraz zachowanej warstwy malarskiej. Po zapoznaniu się
z budową technologiczną malowidła w pierwszej kolejności wzmocniono warstwy podkładowe
malowideł freskowych, a następnie usunięto późniejsze nawarstwienia temperowe z pocz. XIX w. w
celu odsłonięcia pierwotnej warstwy malarskiej. Aby przywrócić pierwotny wygląd iluzjonistycznej
polichromii, uzupełniono brakujące elementy malarskie obiektu wraz z fragmentami sztukatorskimi
ściany przy zachowaniu środków i techniki wykonania, odpowiadających obecnej wiedzy
konserwatorskiej. W ramach konserwacji technicznej wzmocniono, a następnie podklejono metodą
iniekcji osypujące się i odspojone warstwy podkładowe przy zastosowaniu materiałów mineralnych.
W następnej kolejności uzupełniono ubytki tynków oraz elementów sztukatorskich kitem mineralnym
oraz zaprawą szeroko porową. Ostatnią czynnością z zakresu konserwacji technicznej było usunięcie
przemalowań temperowch i odsłonięcie pierwotnej warstwy malarskiej wykonanej w technice
freskowej. Ubytki warstwy malarskiej zostały uzupełnione w technice mineralnej przy zastosowaniu
pigmentów z historycznej palety freskowej technologicznie zbliżonej do pierwotnego malowidła. Taka
technologia pozwala na osiągnięcie efektu barokowego malowidła wykonanego w technice fresku
suchego w jakiej pierwotnie było wykonane malowidło.
Opracowanie: Agnieszka Chojkowska-Sawicka i Tomasz Dziurawiec
Ołtarz Św. Michała Archanioła. Stan przed konserwacją.
Ołtarz Św. Michała Archanioła. Stan po konserwacji.
Fot. Agnieszka Chojkowska- Sawicka