Z humanistycznej psychoanalizy Ericha Fromma

Transkrypt

ACTA
UNIVERSITATIS
WRATISLAVIENSIS
No 659
Prace Filozof1CZIle XXXVII
Wroctaw 1983
NA SLUZBIE ZYCIA I SMIERCI
Eigentum des Erich Fromm Dokumentationszentrums. Nutzung nur für persönliche Zwecke.
Veröffentlichungen – auch von Teilen – bedürfen der schriftlichen Erlaubnis des Rechteinhabers.
Propriety of the Erich Fromm Document Center. For personal use only. Citation or publication of
material prohibited without express written permission of the copyright holder.
ROBERT SACIUK
(Z humanistycznej psychoanalizy Ericha Fromma)
Dwa wzglctdy zawažyly przede wszystkim na wyborze tematu artykuJu
Ericha Fromma. Pierwszym powodem, dIa kt6rego warto bylo
poddaé niekt6re~pogl~dy psychoanalityka amerykaÓskiego analizie i krytyce jest
zwi~zek tych pogl~d6w z polityczn~ i spoleczn~ sytuacj~ czlowieka w kr~gu kultury
zachodniej. Koncepcje Fromma staly si~ skladnikiem ideologii niekt6rych grup i
srodowisk, ksztaltuj~c ich swiadomoSé i postawy. Filozofia Fromma odzwierciedla
nastroje i zmiany zachod~ce w pewnych warstwach spoleczeóstwa kapitalistycznego,
a sam Fromm niebezpodstawnie nieraz bywal okreslany mianem "filozofa
buržuazyjnego pesymizmu". Propagowana przez niego ideologia, nieraz ukry ta za
pozomie czysto teoretycznymi tezami, ci~gle jeszcze wywiera niemaly wplyw na
spos6b myslenia wielu polskich i obcych intelektualist6w. Naswietlenie niekt6rych
w~tk6w koncepcji Fromma moze przyczynié si~ przynajmniej cz~sciowo do
wyjasnienia ir6de! populamoSci jego pogllld6w.
Drugim powodem byl wzgl~d naukowo-badawczy. Na filozofi~ i psychologi~
Fromma cillgle jeszcze panuje moda. Jest ona czytana i wykorzystywana w licznych
publikacjach r6wniež polskich autor6w. Nadszedl byé može czas, aby bliZej przyjrzeé
si~ teoretycznym dokonaniom E. Fromma. Analiza jego pogllld6w moZe si~ okazaé
pOZytecznym przedsi~wzi~ciem zar6wno ze wzgl~du na teoretycznll problematyk~
jak~ ze sob~ niesie, jak tez ze wzgl~du na stosunek jego koncepcji do teorii
humanistycznych. Niekt6re pogllldy E. Fromma na stale juz weszly do
psychologicznego i pedagogicznego pismiennictwa i zostaly spopularyzowane.
Tutaj chcialem zwr6cié uwag~ na byé moZe mniej znany obszar jego tw6rczosci, na
moment, w kt6rym jego psychoanalityczna psychologia wykracza poza swoje ramy i
przeksztalca si~ niejako w pewien system filozoficzny. Amerykaóski psycholog
tworzy zbi6r poj~é owego systemu, kt6re podporzlldkowuje dwom naczelnym
kategoriom, dwom przeciwstawnym sobie orientacjom swiatopogllldowym, dwom
postawom wobec swiata: postawie biofilii i nekrofilii. Caly teoretyczny aparat
tw6rczosci Fromma zmierza do uchwycenia r6žnic mi~dzy indywidualn~ i spolecznll
rzeczywistoScill czlowieka. Takie filozoficzno-psychologiczne poj~ia jak: nekrofilia,
biofilia, syndrom sado-masochistyczny, kompleks Edypa sJuŽll w jego koncepcji
charakterystyce spoleczeóstwa zdehumanizowanego oraz opisowi miejsca i roli
E:zlowieka w tym spoleczeóstwie. W swych analizach Fromm stara si~ si~gnllé do
poswi~conego pami~ci
Saciuk, R., 1983: Na sluzbie zycio i smierci. Z humanistycznej psychoanalizy Ericha Fromma,
In: Acta Universitatis Wratismaviensis, Prace Filozoficzne XXXVII, Wroclaw No. 659 (1983), pp. 97-116.
Na sluibie iycia
Robert Saciuk
98
gletbszych przyczyn owej dehumanizacji czlowieka, wyraZajllcej Siet w jego postawach
determinowanych biologicznie wrodzonymi, aczkolwiek do pewnego stopnia
warunkowanymi spolecznie strukturami charakteru.
Orientacja charakterologiczna (typ charakteru) stanowi iv koncepcji Fromma
klucz do zrozumienia aktualnej, indywidualnej i spolecznej sytuacji czlowieka.
Orientacja charakterologiczna jest czynnikiem odpowiedzialnym za caly szereg
zjawisk wywolanych przez czlowieka w zyciu spolecznym (wojny, rewolucje, fenomen
faszyzmu, ewentualnie pokojowa wspólpraca). Czynnik ten równiez rozstrzyga,
zdaniem Fromma, odwieczny problem filozoficzny: czy czlowiek jest dobry, czy zly ze
swej natury? A wictc jest to czynnik odpowiedzialny za sprawy moralnosci. Daje on
ponadto odpowiedi na pytanie; na jakit:j drodze, poprzez wyksztalcenie jakich
spolecznych i indywidualnych postaw dojdzie czlowiek do rozwillzania swej sytuacji
:lyciowej. Jest to, w mys l omawianej koncepcji, równoznaczne z tym, jaki typ
charakteru jest pozIldany zarówno z punktu widzenia dobra czlowieka, jak i dobra
(szczetscia) calego spoleczenstwa, jaki zas przyczynia siet do rozkladu psychicznego i
moralnego i w konsekwencji doprowadza do nieszczetsé spolecznych.
Zagadnieniom tym poswietca Fromm kilka swoich prac. Wystetpujll one w
Ucieczce od wolnosci, Manfor Himse/f, The Heart ofMan, Its Geniousfor Good and Evi/
oraz czetsciowo w O sztuce mi/osci. Najbardziej dojrzalll (chronologicznie
n~pózniejszll) z wymienionych prac jest praca The Heart of Man. Zostaly w niej
przedstawione w sposób rozszerzony i pogletbiony w stosunku do innych prac r6Znego
rodzaju formy agresji i niszczenia. W swej zasadniczej osnowie nekrofilia - mllosé
smierci zostala przeciwstawiona biofllii - milosci :lycia.
Zamiarem Fromma bylo nadaé takim pojetciom zaczerpniettym z teorii Freuda,
jak: kompleks Edypa, narcyzm, instynkt smierci (Thanatos) nowy sens inowIl
kulturalistycznll orientacjet. W jakim stopniu to mu siet udalo i czy kategorie te
wzmocnily uniego swojll teoretycznll zasadnosé - oto pytanie, na kt6re mietdzy
innymi warto odpowiedzieé. Antycypujllc nieco tok wyklädu, moZna powiedzieé, ze
lczkolwiek pojetcia te zostaly zaczerpniette z klasycznej psychoanalizy, w interpretacji
Fromma uzyskaly one szerszy sens i zostaly wplecione w kulturowo-spoleczne
uwarunkowania. Do konca jednak, jak siet pózniej okaze, freudowska proweniencja
tych pojeté cillzy nad ich zawartoscill teoretycznll i naukowll racjll bytu.
Fromm w zasadniczej czetsci wymienionej pracy przedstawia najbardziej zle i
niebezpieczne formy ludzkiej orientacji w stosunku do swiata spolecznego, do kt6rych
nalezIl:
a) instynkt smierci utozsamiany z miloscill smierci - nekrofilill,
b) narcyzm,
.
c) orientacja symbiotyczno-kazirodcza (postawy i emocje skladajIIce siet na tzw.
kompleks Edypa).
Te trzy orientacj~ w polllczeniu twofZll "syndrom rozpadu" (syndrome of decay),
kt6ry popycha czlowieka i spoleczenstwo "do niszczenia dIa samego niszczenia i
nienawiSci dia samej nienawisci"'.
I
E. Fromm, The Heart of Man: It's Geniousfor Good and EviJ, New York 1964, s. 14.
I
~I
i
• I
I
I
i
I.
I
l
smierci
99
W przeciwienstwie do tego syndromu - m6wi Fromm - mOZna r6wniez ustalié
"syndrom wzrostu" (syndrome ofgrowth). Wchodzll don trzy nastwujllce komponenty:
a) instynkt :lycia - czyli milosé :lycia - biofllia (wymierzona jest przeciwko
nekrofllii),
b) milosé czlowieka (przeciwstawiona jest narcyzmowi),
c) niezaleznosé (przeciwstawiona jest symbiotycznym wietziom kazirodczym).
Kategoria nekrofilii wyraza regresywny charakter ewolucji czlowieka; pocillg do
smierci realizuje siet zarówno w Zyciu jednostkowym czlowieka, jak i w historii calych
spoleczenstw.
Natomiast pojetcie "biofllii" - zgodnie z okresleniem Fromma - wyraza
"wrodzonll zdolnosé wszelkiej Zywej substancji do :lycia, do zachowania swojej
egzystencji". Istniejll w czlowieku "wewnettrzne sily", kt6re realizuj II siet w jego :lyciu
jako pctd do zdrowia psychicznego, petd do szczetscia.
Pojcteie narcyzmu jest pojetciem stworzonym przez Freuda. Fromm w dUZym
stopniu kontynuuje wlltek myslowy psychoanalityka wiedenskiego i na tej bazie
tworzy rozbudowanll, popartll empirycznymi przykladami teoriet indywidualnego i
spolecznego narcyzmu.
Narcyzm - zdaniem Fromma - jest uczuciem bardzo silnym. MOZna je
porównaé wylllcznie z pragnieniem seksualnym lub z pragnieniem zachowania :lycia.
Podobnie jak te ostatn ie pragnienia, pelni on bardzo wažnll funkcjet biologicznll.
Narcyzm w wydaniu zbiorowym (spolecznym) jest zjawiskiem niebezpiecznym, rodzi
agresywne, wrogie postawy, doprowadza do ataku, wojny, rewolucji. Wyrazem
zbioiowej postawy narcystycznej jest rasizm. Obcillzony narcyzmem nar6d wyznacza
sobie rolet "narodu wybranego", wyžszego od innych i dlatego usprawiedliwionego w
realizacji agresji. Zdaniem Fromma, narcystyczne postawy mOZna uznaé za jeden z
glównych czynnik6w, kt6ry przyczynil siet do wybuchu ostatniej wojny swiatowej.
Freu~ Slldzil, iž pojetcie kazirodczej fiksacji do matki jest kamieniem Wetgielnym
jego teorii. Fromm natomiast uwaia, že odkrycie symbiotycznych wietzi kazirodczych
jest jednym z najbardziej dalekosietZnych odkryé w obretbie nauki o czlowreku.
Zdaniem Freuda, chociaž jest to zawarte w jego pismach imp/icite, przywillZanie do
matki jest wsp6lne dIa obu pici we wczesniejszej Jazie rozwoju, tzw. fazie
preedypalnej. F:romm, chociaž przyjmuje istnienie kazirodczych wietzi fazy edypalnej,
zdaje siet nie PrzywillZywaé do nich zbyt dužej wagi. Zapozyczajllc z psychoanalizy
klasycznej kategoriet kompleksu Edypa, nadaje jej nowIl, kulturalistycznll orientacjet.
KazirodcZll fiksacjet do matki pozbawia komponentu seksualnego i wklada w nill
bardzo szeroki sens, wlllczajllc do niej r6wniez kazirodcze przywillZania do ziemi,
krwi, narodu, klanu, panstwa, przywódcy itp. Najgletbszym, patologicznym wyrazem
fiksacji do matki jest "symbioza kazirodcza". W skrajnie regresywnych formach
symbiozy wystetpuje nieSwiadome pragnienie powrotu do lona matki, w bardzo
szerokim sensie; do niebytu, do smierci, do polllczenia siet z naturll. Na najbardziej
archaicznym poziomie uczucie podleglosci i strach rodzllCY siet z silnej zaležnosci
osillgajll stopien, który wchodzi w konflikt ze zdrowiem psychicznym. Orientacja
kazirodcza, podobnie jak nekrofllia i narcyzm, wchodzi w konflikt z rozumem i
obiektywna percepcjll rzeczywistoSci.
Saciuk, R., 1983: Na sluzbie zycio i smierci. Z humanistycznej psychoanalizy Ericha Fromma, In: Acta Universitatis Wratismaviensis, Prace Filozoficzne XXXVII, Wroclaw No. 659 (1983), pp. 97-116.
100
Robert Saciuk
Jezeli ekstremaln~ formy nekrofilii, narcyzmu i kazirodztwa poll}CZll si~ ze sobI},
tworzy si~ "syndrom rozkladu". Najbardziej udokumentowanym przykladem
"syndromu rozkladu" jest postaé Hitlera. Jednostka jednakze moZe wchodzié w
kontakt z otaczajl}cl} jl} spolecznoScil} na drodze zupelnie przeciwstawnej, na drodze
realizacji syndromu wzrostu. Realizuje si~ on w tzw. "orientacji produktywnej",
scharakteryzowanej przez Fromma przede wszystkim w takich pracach, jak Man for
Himse/f lub O sztuce mi/osci.
Co stanowi naczelnl} cech~ orientacji produktywnej, wyr6zniajl}cl}jl} wsr6d innych
charakterologicznych postaw wobec swiata? Ot6z cechl} tI} jest najszerzej definiowana
przez Fromma cecha produktywnosci. Produktywnosé stanowi pewien charakterologicznie uwarunkowany spos6b powil}zania czlowieka ze swiatem zewn~trznym. Jest
to "zesp61 relacji we wszystkich dziedzinach ludzkiego doswiadczenia", kt6ry miesci w
sobie "umyslowe, emocjonalne i zmyslowe reakcje w stosunku do innych, do siebie i
do rzeczy" 2.
Konstruujl}C kategori~ produktywnosci, Fromm zaklada, iz czlowiek musi byé
wolny od jakichkolwiek sil kontrolujl}cych jego moce i hamujl}cych jego rozw6j.
Konstytutywnymi elementami produktywnosci SI}: rozum i milosé. Rozum i milosé
stano wil} dwie r6zne formy poznania i wchodzl} one w sklad myslenia
produktywnego.
W pismach swych Fromm niejednokrotnie oznajmia, iz wierzy w pot~g~ rozumu 3,
zas pragnienie poznania uznaje za jednI} z najbardziej pot~znych potrzeb czlowieka
(potrzeba ukladu orientacji i systemu wartosci). Kiedy czlowiek nie realizuje swych
mozliwosci poznania, w6wczas przeksztalca swe wi~zi ze swiatem w pragnienie
dominowania i traktowflDia ludzi jak rzeczy. Mysleniem opierajl}cym si~ na rozumie
jest myslenie produktywne.
Naczelnl} cechl} przyslugujl}cl} mysleniu produktywnemu jest obiektywnosé.
Zdaniem Fromma, byé obiektywnym, mysleé obiektywnie to tyle, co widzieé rzeczy w
ich niepowtarzalnosci i w ich wzajemnych powil}zaniach. Zrozumieé jakl}s rzecz to
tyle, ·co ujmowaé jej byt zgodnie z naturl} tej rzeczy. Pozn~ie obiektywne polega nie
tylko na widzeniu danego przedmiotu takim, jaki on jest, ale r6wniez na widzeniu
siebie takim, jakim si~ jest, tzn. "na uswiadomieniu sobie szczeg61nego rodzaju
konstelacji, w jaI<:iej znajduje si~ obserwator" 4. Jest to charakterystyczna dia myslenia
produktywnego szczeg61nego rodzaju polaryzacja mi~dzy subiektywnoscil} a
obiektywnoscil}.
.
Myslenie produktywne r6zni si~ od "falszywej subiektywnosci" , w kt6rej myslenie
nie jest kontrolowane przez podmiot i przeto wyradza si~ w przesl}d, wishful thinking i
fantazj~. G6ruje ono r6wniei: nad "scjentystycznym" poj~ciem obiektywnosci, kt6re
jest synonimiczne z brakiem pewnego rodzaju powil}zania, zainteresowania i
dbalosci. Nie mozna, zdaniem Fromma, przedrzeé si~ od zamaskowanej powierzchni
2
3
4
E. Fromm, Manlor Himse/f, New York 1967, s. 78.
E. Fromm, The Sane Society, New York 1955, WstfP, s. 109.
Tamže, s. III.
Na sluibie tyda i smierci
101
rzeczy do wykrycia wewn~trznych przyczyn i ZwiI}ZK6w, jezeli nie przejawia si~
zywotnego zainteresowania naklaniajl}cego do podj~cia trudu badawczego.
Milosé, obok rozumu, jest drugim czynnikiem wchodZllcym w sklad
produktywnej orientacji w stosunku do swiata i siebie samego. Poniewaz teoria
milosci jest chyba najbardziej znanl} c~scil} filozoficzno-psychologicznych pogll}d6w
Fromma, ogranicz~ si~ tutaj do kilku sumarycznych, syntetyzujl}cych charakterýstyk
tej teorii:
a) Fromma teoria milosci ma charakter dynamiczny, milosé jest wyrazem
wewn~trznych, dynamicznych sil czlowieka; podobnie jak istnieje w czlowieku p~d do
zdrowia psychicznego, istnieje w nim naturalny p~d do milosci;
b) ma ona charakter warunkowy; milosé do siebie jest nieodzownym warunkiem
zaistnienia milosci do innych; nie mozna kochaé innych, nie kochajl}c siebie;
c) ma ona charakter komplementamy - milosé do siebie i milosé do innych
nawzajem uzupelniajl} si~ i pot~gujl};
d) jest ona wreszcie wyrazem pluralizmu afektywnego; miloscil} prawdziwl} nie
mozna kochaé tylko jednej osoby; milosé Zywiona tylko do jednej osoby jest wyrazem
wi~zi symbiotycznej; moze byé tyIko miloscil} sadystycznl} lub masochistycznl}.
Prawdziwa milosé jest wyrazem postawy produktywnej; zaklada ona trosk~,
szacunek, odpowiedzialnosé oraz wiedz~ odnosnie do osoby kochanej. Stanowi ona
aktywny pop~d do zagwarantowania rozwoju i szcz~scia osoby kochanej, PQP~d
zakorzeniony w zdolnosci danej osoby do kochania S.
Praca, opr6cz rozumu i milosci, jest r6wni~z zasadniczym elementem
produktywnosci i winna stanowié spontanicznl} samoafirmacj~. Poniewaz potrzeba
poswi~cenia swoich talent6w i umiej~tnosci czemus znaczl}cemujest ogromna, mozna
wierzyé, iz pema realizacja tej potrzeby b~dzie stanowié mocny fundament przyszlej
orientacji produktywnej przyszlego spoleczenstwa "wsp6lnotowego socjalizrnu" .
Jezeli nastl}pi pelny psychiczny i osobowosciowy rozw6j czlowieka, na kt6ry zlozl}
si~ rozum, milosé i praca produktywna, to stary porzl}dek spoleczny, stary "ile
urzl}dzony swiat" odejdzie raz na zawsze. Do przeobrazenia ludzkosci w tym kierunku
nie jest potrzebna zadna rady kaina zmiana spoleczna, wystarczl} stopniowe
ewolucyjne zmiany w ramach istniejl}cego spolecznego status quo.
Tymczasem charakter czlowieka dnia dzisiejszego daleki jest od doskonalosci.
Jest to charakter zly, ulomny, narcystyczny, nekrofilijny i jako taki jest powodem
r6znego rodzaju nieszcz~sé spolecznych.
W mysl koncepcji Fromma struktura charakterologiczna, typ charakteru
(biofilijny lub nekrofilijny) jest:
1) uwarunkowany konstytucjonalnie (tzn. wrodzony); czynniki srodowiskowe
mogl} go tylko w pewnych granicach modyfikowaé,
2) stanowi klucz do zrozumienia aktualnej, indywidualnej i spolecznej sytuacji
czlowieka.
5 Teoria miloSci zostala sformulowana przez Fromma po raz pierwszy w pracy Manlor Himself(s. 131·
132). Polskiemu czytelnikowi znana jest przede wszystkim z pracy O sZlIlce mi/osci.
to2
Robert Saciu k
Powielona przez cale spoleczenstwo albo przez jego przewa:iajllcll wi~kszosé
struktura charakteru moze doprowadzié (jezeli przy tym zaistniejll pewne
okolicznosci towarzysZllce) do wywolania r6:inego typu zjawisk w Zyciu
spoleczenstwa. Moze doprowadzié do rewolucji, do wojny w przypadku orientacji
niewlasciwej albo tez do pokojowego rozkwitu i pokojowego wsp6listnienia danego
narodu z innymi, jezeli zostala "przypisana" mu biofilijna orientacja charakterologiczna.
Opierajllc si~ na tych przeslankach Fromm przeprowadza psychologicznll analiz~
zjawiska faszyzmu. Fromm nalezy do grona tych historiozof6w, którzy wywodzili
ir6dla hitleryzmu z poklad6w jaZni ludzkiej. Tworzy on psychologicznll kategori~
syndromu totalitarnego; sado-masochisty ...znej relacji, jaka ustalila siet mietdzy
spoleczenstwem niemieckim a jego przywódcll. Spoleczenstwo niemieckie okresu
faszystowskiego ogarniette bylo nekrofllijnym syndromem rozpadu, który byl gietboko
zakorzeniony w jego strukturze charakterologicznej. Mechanizmy "ucieczki od
wolnosci", szczeg610wo opisane przez Fromma, majll stanowié historiozoficzne
uzasadnienie jego interpretacji genezy faszyzmu. Psychiczne wyobcowanie, poczucie
osamotnienia doprowadzilo spoleczenstwo kapitaIistyczne (szczególnie jego srednie
warstwy) do stanu tzw. "wolnosci negatywnej". Wystllpila w niIIl kompulsywna
potrzeba poszukiwania autorytetu, sily, z kt6rll mogloby siet ono identyfikowaé po to,
aby nie odczuwaé Ciet:iaru owej "wolnosci". GlÓWOll teZll przedstawianej tutaj
koncepcji Fromma jest mysl, iz czlowiek wyksztalca w sobie mechanizmy ucieczki od
wolnosci, do której jeszcze nie dojrzal i którll odczuwa jako ci~:iar. Podstawowymi
mechanizmami ucieczki od wolnoSci sll syndrom sado-masochistyczny, postawa
destrukcji oraz konforrnizm autorytetu. Zdaniem fromma wymienione cechy
wystetpowaly w charakterach wodz6w hitleryzmu oraz ich wykonawc6w i pozwoIiIy
na zrodzenie si~, a pózQiej na trwanie koszmaru epoki hitleryzmu. Zadne inne
wydumaczenie nie jest adékwatne do rozmiarów i ciet:iaru gatunkowego popemionych
przez hitlerowc6w zbrodni.
•
Nie sposób jest poddaé wyczerpujllcej analizie i calosciowej krytyce wszystkie
wlltki tematyczne i wszystkie teoretyczne propozycje zawarte w niewlltpliwie bogatej
twórczoSci filozofa i psychologa amerykanskiego. Jest ich zbyt wiele i nie wszystkie
zaslugujll na takll wnikliwll krytyket, poniewai material literacki splata sie; w nich z
teorilI i filozofill, a znaczna ich czc;sé jest juz niejako z góry "niepodatna" na krytyke; ze
wzgle;du na swój spekulatywny i wydumany charakter. DJatego tez ograniczymy sie;
tutaj do pewnego typu analizy niektórych skladowych zaprezentowanej powyzej
koncepcji. Odnosnie do pewoych tez be;dzie przeprowadzona komparatystyczna ich
analiza na tie ortodoksyjnych tez lub pojc;é Freuda, zakladajllc, it teoretyczne pogllldy
tego ostatniego sll w ~ietkszym stopniu spopularyzowane i poznawczo bIižsze
czytelnikowi. Ta na poly krytyczna analiza nie be;dzie jednak krytykll wyczerpujllcll i
jedynie mozliwll w stosunku do pogllld6w Ericha Fromma.
przedmiotem kr6tkiej, krytycznej analizy be;dzie zatem teoretyczny zakres po~é
Na sluibie iycia i šm/erci
103
wystetpujllcych w obretbie .. biegunowego modelu" struktur charakterologicznych:
nekrofllii i biofilii. Zjednej strony pojetcia nekrofilii, narcyzmu, kompleksu Edypa, ich
geneza i teoretyczna zasadnosé, z drugiej ZaS - elementy skladowe "syndromu
wzrostu", takie jak: biofilia, produktywnosé, rozum, praca i miloSé produktywlla.
Rozpocznijmy od zaprezentowanego przez Fromma "syndromu rozpadu". Opisy
nekrofilijnej i biofilijnej orientacji wykazujll duze podobienstwo do Freudowskiego
teoretycznego stanowiska, do instynktu Zycia i smierci (Eros i Thanatos), ZaS Fromm
modyfikuje je w tym kierunku, iZ sprzecznosé mietdzy Erosem i destrukcjll nie stanowi
biologicznie zwaIczajllcych siet instynktów, lecz jest to konflikt mi~dzy pierwotnll i
bardziej zasadniczll tendencjll do Zycia - petdcm do zachowania iycia - oraz jego
zaprzeczeniem, które rodzi siet, kiedy czlC\wiekowi nie udaje si~ osia.gnqé swojego celu.
Wprowadza Fromm poj~cia "pierwotnej" i "wtómej" potencjalnosci. Istnieje
"potencjalnoSé pierwotna", która w pl"7.ypadku braku realizacji lub zlej realizacji
otwiera droge; rozwoju .. potencjalnosci wt6rnej", wrogiej czlowiekowi i destruktywnej
ze swej natury.
Przy calej sugestywnosci opisu i przy intuicyjnej slusznosci wywodu teoria
Fromma wydaje sie; byé obcilIzona w tym miejscu powaznym niedocillgnie;ciem. Na
pytania bardzo wazne poznawczo, sklld bierze sie; orientacja nekrofilijna, w jakich
warunkach sie; rodzi, Fromm niestety nie daje zadowalajllcej odpowiedzi. Stwierdza
deklaratywnie i 'dosé og6lnikowo, iz rodzll jll warunki spoleczne, iz powstaje ona z
zahamowania orientacji produktywnej. Wyjasnienia jego nie sll w wystarczajllcy
sposób uzasadnione: dlaczego i poprzez jakie mechanizmy spoleczne z "dobrego" ,
"zdrowego" czlowieka powstaje ~nekrofil"? Nie SlI one równiez konsekwentne z
zalozeniami og6lnymi przezen przyjettymi, mianowicie z pogllldem, ze struktura
charakteru ma w duzej mierze charakter autonomiczny i determinujllcy w stosunku
do zjawisk spolecznych. Jest tu zatem imp/icite zalozony pogllld, iz musi byé w
czlowieku "cos", co czyni z niego nekrofila. Podstawll koncepcji Fromma w tym
przypadku moze byé tylko Freudowskie poje;cie instynktu smierci, pogllld o
drzemillcej w czlowieku niszczllcej, samodestrukcyjnej sile. <?prawä teoretycznajakll
nadaje on swej koncepcji (potencjalnosé pierwotna, potencjalnosé wt6rna) ma w
wie;kszym stopniu walor literacki niz dowodowy.
Oprócz tego, iz pojetcia nekrofilii i biofilii wykazujll pewne, istotne zwillZki z
Freudowskimi poje;ciami instynktu zycia i smierci, Sil one zwillzane jeszcze z innymi
pojc;ciami Freuda, z jego wczesniejsZll teorilI "libido analr.ego". Struktura charakteru
analnego przedstawiona przez Freuda i charakteru nekrofilijnego dana przez
Fromma wykazujll duze, zewne;trzne przynajmniej podobienstwo. Zgadza sie; z tym
r6wniez Fromm mówillc, ze wlasciwie chodzi tutaj o jedno i to samo i ze w gre;
wchodZll tylko r6zne stopnie intensywnoSci. Freuda koncepcja charakteru analnego
ma charakter czysto biologicznej spekulacji i opiera sie; na nienaukowym pojc;ciu
instynktu smierci. Mimo ii pogllldy Fromma oparte Sil w pewnym stopniu na
obserwacji zjawisk kulturowych i spolecznych, .. kulturaIistycznll" wymowe; jego
koncepcji obniŽ8 zasadniczo zalozona w niej przeslanka o Iib~dinalnym charakterze
struktur osobowoSciowych; zalozenie o istnieniu w czlowieku Iibidinalnych,
104
Robert Saciulc
instynktualnych energii, sil ksztaltujllcych rozwój osobowo~i i leŽllcych u podstaw
spolecznych zachowaIÍ i dzialaIÍ.
Fromm, podobnie zresztll jak Jung, w miejsce Freudowskiej energii po~du
seksualnego, wprowadza poj~ie energii psychicznej. Užycie ogólnego poj~a energii
psychicznej stanowi jednll z zasadniczych róžnic mie;dzy klasycznll koncepcjll
psychoanalizy a stanowiskiem Fromma. Jest to w zasadzie róznica niezbyt znaCZllca,
jei:eli sie; weímie pod uwage;, ze eliminacja poj~a "libido", z którego w p6iniejszym
okresie badaIÍ zrezygnowal równiež Freud niewiele zmienia w samej strukturze
psychoanalizy. Zostalo w niej zachowane poje;cie energii instynktuainej, która jest
czynnikiem pierwotnym w stosunku do wszelkich spolecznych i kulturowych
uwarunkowaIÍ.
Poje;cie energii instynktualnej jest silnie zwillzane z poje;ciem instynktu, które to
poje;cie, wbrew kulturalistycznemu nastawieniu psychoanalizy Fromma, jest
najczc;§ciej przyjmow~nll przeslankll w jego teorii. Pogllldy jego o instynktualnej
naturze poczynaIÍ ludzkich stanowill wyraz utajonego biologizmu i swoistego,
psychologicznego energetyzmu.
Poje;cie instynktu w ogóle utrwalilo sie; w psychologii na tle ewolucjonizmu.
Wyrazem ewolucjonizmu, zarówno w badaniach naukowych, jak i rozwažaniach
filozoficznych, byly instynktowe objaSnienia spre;i:yn poczynaIÍ ludzkich. W naturze
ludzkiej drzemill instynkty i ~me stanowill na~d do specyficznie ludzkich dzialan i
zachowan. Instynktualna interpretacja zródel aktywnoSci ludzkiej, a wraz z nill
energetyczne pojmowanie psychiki, rozwinc;lo sie; na poczlltku XX w. Zwolenni.cy tej
teorii, a wsród nich Mc Dougal, twórca psychologii hormicznej, oraz Z. Freud przyje;li
poj~ie praenergii psychicznej, której pochodzenie willzali z wrodzonymi
instynktami. Instynkt albo pope;d instynktowny w tym uje;ciu jest pewnym
specyficznym niepokojem wewne;trznym, sklaniajllcym do aktywnosci w pewnym
okrdlonym kierunku.
Fromm, podobnie jak Freud czy Mc Dougal, wyraža gle;bokie przekonanie, i:e
žycie psychiczne musi byé opisane przy užyciu poje;é energetycznych. Dziedziczymy
energie; psychicznll, która w kontekscie ze srodowiskowymi warunkami žycia ujawnia
sie; w wielo§ci ludzkich d!li:eIÍ i poczynaIÍ. Psychologie; sWIl opari na poj~iu sily, na
dynamicznym uje;ciu zjawisk psychicznych. Wobec nieskoIÍczonego bogactwa form
žycia psychicznego, wielosci pragnieIÍ, potrzeb, dllzeIÍ czy zainteresowaIÍ musiaion
stanllé, podobnie jak wielu innych wyznawców energetyzmu, przed niezwykle
waznym problemem pochodzenia tych form i podobn ie jak wielu innych wyznawców
tej teorii napotkal powažne trudnosci g,rzy jego wyjasnianiu na gruncie przyje;tych
zaloi:eIÍ. Nie byl w stanie pokazaé dróg przeksztalcania sie; energii pope;dów lub
instynktów wrodzonych w energie; pragnieó, zainteresowan, potrzeb nabytych.
Przedstawiajllc sWIl efektownll, filozoiicznie dopracowanll teorie; potrzeb egzystencjalnych, nie troszczy sie; Fromm o naswietlenie ich genezy. Jak np. dochodzi do
zrodzenia sie; potrzeb wyžszych czlowieka, potrzeby transcendencji lub potrzeby
ukladu orientacji i oddania? Co generuje "pa.tologiczne" struktury charakteru
postawe; narcystycznll, postawe; kazirodczll? Warunki spoleczne - owszem, ale w jak
sposób? Sil to niewlltpliwie skomplikowane problemy wspólczesnej psychologii, tym
Na sluibie iycia i sm/erci
105
niemniej teoria Fromma zyskalaby znacznie gdyby poczynil on przynajmniej próby
ich rozwillzania.
Teoria pope;du instynktowego Mc Dougala, Freuda, a pózniej równiež w pewnej
mierze Frcmma, popelnia bllld w przesadnym akcentowaniu czynników
biologicznych, zwlaszcza zas roli pamie;ci gatunkowej, której istnienie zostalo w tej
teorii zalozone. U podstaw stanowiska wszystkich "energetyków" leglo przekonanie,
iz indywidualna, jednostkowa psychika stanowi konkretny wyraz psychiki gatunku,
ze jest ona odziedziczonym efektem dlugiego, filogenetycznego rozwoju czlowieka.
Zwolennicy owej teorii (do ich grona naležy równiez zaliczyé Junga) przyjmujll
pogllld o istnieniu swiadomosci lub nieswiadomosci grupowej, jak równiez
ekstrapolujll indywidualne postawy psychiczne na postawy grupowe. Równiez
Fromm wiele swoich wie;kszych i mniejszych prac poswie;cil problemowi
nieswiadomosci spolecznej i indywidualnej, jak równiez stworzyl koncepcjc;
"charakteru spolecznego". Sil to problemy zaslugujllce na odre;bnll dyskusjc; i nie be;d!l
tutaj szerzej poruszane. Ten gatunkowy magazyn pamie;ci urasta w ramat:h tego
pogllldu do rangi glównego "spichlerza" energii psychicznych czlowieka.
Fromm w wie;kszym stopniu niž inni mysliciele tego kre;gu akcentuje znaczenie
srodowiska spolecznego, ksztaltujllcego psychicznll energie; aktywnoSci ludzkiej.
Jednakžc srodowiskowe, kulturowe uwarunkowania poczynaó ludzkich traktuje on
jako pewnego rodzaju dodatek; decydujllcll role; w ksztaltowaniu ludzkiej osobowosci
odgrywajll odziedziczone przez czlowieka popc;dy, jego libidinalna struktura
charakterologiczna. Wszelkie osobowosciowe dewiacje naleŽllce do syndromu
rozpadu: nekrofilia, narcyzm, wie;i kazirodcza majll swe zródlo w instynktualnej,
libidinalnej energii i objawiajll sWIl destrukcyjnll sile; w kompleksie Edypa.
Fromm w swej rewizji Freudowskiej kategorii kompleksu Edypa podkrdla, iz
rodzi sie; on ze stosunków interpersonalnych. To co okresla sie; tym mianem, jest
reakcjll dziecka na autorytet rodzicielski, jaki jest stosowany w ksztaltowaniu jego
charakteru. Naginajllc dziecko w proces ie wychowania do takiego postc;powania, .
jakiego oczekuje po nim spoleczenstwo, tzrt. w procesie kulturalizacji, która zmienia
"zewnc;trznll" sile; w "wewne;trznll kompulsje;", rodzice prowokujll wystllpienie w
dziecku postawy skierowanej przeciwko ich wlasnemu, irracjonalnemu autorytetowi,
który udaremnia niezaleznosé i spontanicznosé dziecka. Dziecko, skazane w ten
sposób na neuroze;, stara sie; zachowaé uczuciowe wie;zy z opiekuóczll postacill matki.
Pragnienie bliskoSci matki nie ma charakteru seksualnego, lecz wy1élcznie charakter
emocjonalnej zalemoSci. Te irracjonalne wie;zi uczuciowe z matkll w rezultacie nie
pozwalajll czlowiekowi na przeksztalcenie sie; w dojrzalll, niezaleznll istotc;6.
W pogllldach na rozwój gatunkowy czlowieka, w historiozofii teoria Fromma
opiera sie; na Bachofena poj~iu MUI/e"echtu, opisujllcym czas, w którym matriarchat
byl naczelnll form~ fZIldów zanim me;zczyini nie pokonali i nie podpofZlldkowaIi
sobie kobiet, aby rzlldzié w hierarchii spolecznej .. W obre;bie jednostki kompleks
Edypa jest symptomatyczny dia spoleczeóstwa patriarchalnego. Nie ma on
charakteru uniwersalnego i rywalizacja mic;dzy ojcem i synem nie ma miejsca w
6
E. Fromm, Zapomniaftv i~zyk. Warszawa 1972, s. 201.
106
Na sluible lyda
Robert Sacluk
spoleczenstwach, w kt6rych nie istnieje autorytet patriarchalny . Kompleks Edypa ma
zwillzek z neurozami. Nierozwillzanie jego objawia si~ w rodzeniu si~ postaw
neurotycznych.
Neurozy rodzél si~ z frustracji pragnien czlowieka dllZlJcego do uzyskania
wolnosci i niezaleznosci od patriarchalnych i autoryt~mych rZlld6w spolecznych.
Fromm wierzy, zejeieli zrozumiemy natur~ procesu indywidualizacji i zaakceptujemy
go, moiemy uzyskaé szcz~scie poprzez milosé i pra~ produktywnél.
W ramach klasycznej psychoanalizy'kategoria kompleksu Edypa uzyskala bardzo
wysokll rang~ teoretycznll. Uznan o jll za struktur~ najlepiej wyjasniajélcél najwi~kszll
ilosé zjawisk spolecznych, a sam Freud wyni6s1 poj~cie kompleksu Edypa do rangi
kryterium wyznaczajélcego lini~ podziaru mi~dzy "ortodoksami" i "nieortodoksami".
Koncepcja Freuda, jego idealistyczna historiozofia, w kt6rej kluczem do rozwiijzania
sensu historii jest kategoria kompleksu Edypa, budzi dzisiaj wiele srusznych
zastrzezen. Jest to koncepcja nad wyraz wydumana i spekulatywna i za takll zostala
dzisiaj uznana przez swiat nauki. Nie séldzimy, by bylo sluszne wiélzanie rozwoju
cywilizacji z kompleksem Edypa. W teorii Freuda o zab6jstwie ojca w zamierzchlych
czasach 7 nie moiemy wldzieé nawet uzytecznej hipotezy majllcej wyjasnié struktur~
'lowoczesnej swiadomoSci.
Fromm przydal kompleksowi Edypa interpretacj~ kulturalistycznll, kt6ra
niewiele jui miala wsp6lnego ze starll nazwq i starél trdcill. Miala ona teraz wyraiaé
mysl, ie czlowiek, zar6wno w swoim osobniczym, jak i gatunkowym rozwoju zawsze
~dzie dllzyl do wyzwolenia si~ spod wplyw6w autorytetu, ciemi~iyciela, it zawsze
~dzie zabiegal o poszerzenie swej sfery wolnoSci.
Filozof amerykanski zmienil zasadniczo sens poj~cia' zrodzonego w ramach
dasycznej psychoanalizy; zachowal jednak efektownll nazw~ dia idei, kt6ra zrodzila
5i~ w kulturze europejskiej na kilka stuleci przed narodzeniem si~ psYchoanalizy.
Wysuni~ta przez niego teza o pierwotnosci rZlld6w matriarchatu przed rZlldami
patriarchatu nosi r6wniez charakter hipotetyczny, ale jest mniej fantastyczna nii jej
Freudowski pierwowz6r.
Jednll z osobowosciowych i psychologicznych dewiacji sytuujélcych si~ w obr~bie
"syndromu rozpadu" jest narcyzm. Fromm uwaza, ie narcystyczne postawy moma
uznaé za bardzo wazny czynnik, kt6ry przyczynil si~ do wybuchu ostatniej wojny
swiatowej.
Zasada interpretacji faszyzmu, przyj~ta przez psychoanalityka amerykanskiego,
opierajllca si~ na poj~ciu syndromu sado-masochistycznego z pewnoscill opisuje i
wyjasnia pewien aspekt historycznej rzeczywistosci. Teoretyczna konstrukcja
"syndromu totalitamego" uj~tego jako syndrom sado-masochistycznej "ucieczki od
wolnoSci" jest hipoteZll sugestywnll i efektownll. Jedyny zarzut jaki moma jej
postawié to ten, it nie zostala ona uzupelniona, w przypadku teorii Fromma,
konfrontacjll owego modelu teoretycznego z rzeczywistll sytuacjll spolecznll Niemc6w
w okresie gdy ruch hitlerowski wzrastal gwaltownie na sile.
I
smierci
Czynniki ekonomiczne, spoleczna struktura spoleczenstwa niemieckiego,
uwarunkowania polityczne schodZll w koncepcji Fromma na plan dalszy. Nie mogll
one, jego zdaniem, same przez si~ stanowié wyjasnienia zjawiska faszyzmu. Mogll one
co najwyiej stanowié uzupelnienie psychoanalitycznej analizy typ6w osobowosci
reprezentant6w systemu hitlerowskiego.
W zajmowanym tutaj stanowisku uwaia si~, ie jest raczej na odwr6t. Tworzllc
teoretyczne modele psychologiczne, autor komentowanej tutaj koncepcji zdecydowanie za malo poswi~ca miejsca analizie innych, niepsychologicznych czynnik6w
skladajllcych si~ na zjawisko faszyzmu. Solidaryzujllc si~ ze stanowiskiem Alana
Bullocka 8, system faszystowski, przynajmniej cz~sciowo, ujmuje w kategoriach
indywidualnego przyw6dztwa i tyranii. Tylko tzw. politycznll podmiotowosé czyni
Fromm obiektem swoich analiz, wychodZllC z zaloienia, ii kryteria subiektywne
pozwalajél w zadowalajllcy spos6b ustalié spoleczne podloie dzialaŕt politycznych.
Uleganie subiektywizmowi i ontologicznemu indywidualizmowi 9 przy interpretowaniu zjawisk historycznych ma miejsce u takich zachodnich teoretyk6w faszyzmu,
jak A. Bullock, P. Nathan, H. Laswell, a r6wniei u Fromma. Wi~kszosé z tych
badaczy sytuuje si~ w gl6wnym nurcie teoretycznych odkryé Freuda i analizy swe
dokonuje wy1llcznie pod klltem jego koncepcji. Analiza sado-masochistycznego
syndromu totalitamego oraz mechanizmu projekcji odkrytego przez Freuda, kt6ry to
mechanizm nakazywal nienawidzié faszystom kazdego niefaszyst~ i nie-Niemca jest
spraWll interesujllcll i w pewnym stopniu potrzebnll, ale nie zastélpi calosciowych
analiz ruchu faszystowskiego i nie wyjasni do konca owego zjawiska. Ten typ badan
moze stanowié uzupelnienie calosciowych, opartych na materialistyczno-historycznych przeslankach, badan nad fenomenem faszyzmu.
Nie bez slusznosci zauwaia A. J. Kaminski, autor pracy poswi~conej omawianej
problematyce 10, iz nie spos6b jest byé "specjalistq od faszyzmu w og6Ie", poniewai
wyjasnienie tego zjawiska sytuuje si~ na skrzyzowaniu niemalze wszystkich dyscyplin
humanistycznych. Nie popelnia zatem Fromm bl~du, skupiajllc sifr na wybranym
aspekcie tego zagadnienia, jednakZe jego interpretacja m6wi tylko pewnll cz~sé calej
prawdy o faszyzmie. Naleiytll analiz~ zjawiska faszyzmu bylby w stanie daé jedynie
zesp61 specjalist6w wielu dziedzin. Wydawaé by si~ moglo, ii dyscyplinll, kt6ra ma
stosunkowo wiele do powiedzenia na temat faszyzmu jest psychoanaliza. Naleialoby
r6wniez oczekiwaé, iZ bardziej predystynowana do tej roli jest jej kulturalistyczna
wersja, poniewai jest w niej miejsce na badanie spoleczno-kulturowych element6w,
kt6re mogly wywrzeé wplyw na formowanie si~ autorytarnych, sado-masochistycznych postaw czlonk6w niemieckiego faszystowskiego spoleczenstwa. Tymczasem
klasyczna psychoanaliza daje nam rozwillzania jawnie spekulatywne, a interpretacja
Fromma tylko cz~Sciowo spelnia nasze oczekiwania.
Dokonujllc psychologicznej analizy postaw "typowych" faszyst6w, nie naleiy
zapominaé, :ze faszyzm byl r6wniez wielkll pr6bél zdlawienia i unicestwienia
SA. Bullock. Hitler. studium tyranii. Warszawa 1970.
Dociekania na temat historii zawane SIt w takich pracach Freuda,'jak: Studium o Leonardzie da Vinci
(1910) oraz w studiach To-tem i tabu i Mojtesz i monoteizm.
7
107
9
IO
T. Topolski. O dochodzentu do prawdy w historii. Warszawa 1971, s. 13.
A. J. Kamióski. Faszyzm. Warszawa 1971.
108
Robert Saciuk
rewolucyjnego ruchu robotniczego oraz wszelkich innych post~powych ruch6w l ze
treSci faszyzmu oraz drogi jego post~powania wytyczala nacjonalistycznoimperialistyczna ideologia oraz <hIzenia i aspekty tych klas, kt6re faszyzm wydaly i
doprowadzily do wladzy. Olc!rucieóstwo, sadyzm oprawc6w faszystowskich zrodzily
si~ nie z nierozwillzanego kompleksu Edypa, ale swoje ir6dlo mialy w
militarystycznych metodach armii prusko-niemieckiej.
Historyczna analiza zjawiska faszyzmu wymaga umiej~tnego lllczenia badaó nad
prefaszystowskimi formami skrajnego imperializmu niemieckiego z p6iniejszym
ekstremalnym ich wyrazem, jaki znalazly w dojrzalym faszyzmie hitlerowskim.
Faszyzm jako zjawisko narodzil si~ wczesniej nii: si~ to zwyklo formalnie przyjmowaé,
a p6iniejszy oo w6dz" , kt6rego historiozofia buduazyjna utožsamia z owym
zjawiskiem, dokonujllc swoistego typu personifikacji fenomenu faszyzmu (np. praca
Bullocka), byl postacill "przypadkowll". PrzypadkowoSé ta polegala na tym, ze ani
Hitler, ani Mussolini nie stworzyli sobie miejsca, kt6re zaj~li, lecz ze to miejsce bylo od
dziesilltk6w lat przygotow~e w dllzeniu do dyktatury,jakll pragn~ly urzeczywistnié
kola niemieckiej wielkiej burzuazji. Postaé ..przyw6dcy" lezala w pIanach
politycznych i swiadomosci spoleczeóstwa.
To swiadome, a raczej "nieswiadome" zapotrzebowanie na "wlasciwego wodza"
narodu; kt6re istnialo w spoleczeóstwie niemieckim na druga przed pojawieniem si~
Hitlera, trafnie odczytuje Fromm, ale ignoruje bardzo istotny, historiotw6rczy
czynnik, jakim byly zamiary k61 prefaszystowskich i faszystowskich Niemiec oraz ich
kapitalistyczno-militarystyczne plany. Faszyzm jawi mu sicr zatem jako gra sil
psychologicznych uwiklanych w proces dziejowy podmiot6w, kt6rll moma bylo w
odpowiednim momencie pokierowaé, a na wet powstrzymaé. Wyjasnia go psychiczn~
gotowoscill ludzi do rezygnacji z wolnosci w celu zapewnienia sobie poczucia
bezpieczeóstwa. Pragnienie uratowania sicr od "ucillzliwej" wolnosci sprowadza do
bezmyslnego, automatycznego podporZlldkowania si~ przyw6dcy lub przyjcrtym
normom.
Zastcrpujllc w pewnym stopniu analiz~ obiektywnych, spoleczno-kulturowych
uwarunkowaó zjawisk historycznych teoretycznym, opozycyjnym schematem
nekrofilii i biofilii, dokonuje Fromm nadmiernych przerysowaó interpretacyjnych i
popada w bllld psychologizmu.
W swietle przedstawionej (pobieznej) analizy moma Przyjllé, jz teoria Fromma
moglaby okazaé sicr cenna jako "ostatni retusz" wszechstronnych badaó nad
faszyzmem. Jako koncepcja, kt6ra w swoim zakresie bardzo wnikliwie prezentuje
psychiczne mechanizmy zjawisk spolecznych, kaze nam jeszcze raz przemysleé calll
wiedz~ o dyskutowanym zjawisku i nie mozna kwestionowaé jej inspirujllcego
charakteru.
,
Ontologiczny indywidualizm w pojmowaniu historii, skladaj~cy w r~ jednej
osoby odpowiedzialnoSé za losy spoleczeóstw, oraz psychoanalityczne przekonanie,
ze "charakter wszystko moze" l~cznie z determinowaniem zasadniczego nurtu
historii, doprowadza r6wnie:i Fromma do stworzenia wizjonerskiej koncepcji
spolcczef1stwa produktywnego.
Na slutbie tyela jimierd
109
Nawet ježelí jego psychoanaliza dostarcza pewnych informacjl odnosnie do
produktywnej struktury charakteru, to nie dostarcza ona precyzyjnego, realnego
wzorca dIa skonstruowania odpowiedniego systemu spolecznego. W koncepcji
Fromma charakter ludzki, ostateczny .. demiurg" rzeczywistoSci, kieruje losami
spoleczeóstw w spos6b calkowicie samowladny. W kontekscie takiego stanowiska
teoretycznego formula ..zmienié rzeczywistosé" nie oznacza nic innego jak "zmienié
ludzki charakter". Nalezy go zmienié w kierunku przysporzenia mu cech
"produktywnoSci" , uczynié go lepszym na drodze rozumu, miloSci i produktywnej
postawy wobec swiata. "Myslenie produktywne", "milosé produktywna" i
"produktywna praca" skladajll sicr na to, co Fromm okresla mianem ..produktywnej
orientacji" przyszlego, na powr6t ..zhumanizowanego" spoleczeóstwa.
W celu wyjasnienia istoty myslenia produktywnego zwraca uwagtr Fromm na
r6mice mi~dzy rozumem a inteligencjll. Inteligencja jest bardzo nisko ocenianll przez
Fromma zdolnoscill, ktárll czlowiek dzieli pospolu ze zwierz~ciem. Sytuuje on jll w
najnizszych warstwach psychicznych wlasnosci czlowieka, jest to wldsnosé czlowieka
biologicznego, ..zwierztrcego"; rozum zaé jest wlasnoscill z pitrtra najwyzszego, jest to
wlasnosé czlowieka normatywnego. Jest pewnego typu jntuicjll psychoanalitycznll,
wgllldem w ist ot tr rzeczy.
Rozum we wsp61czesnym przemyslowym spoleczeóstwic zdeprecjonowal si~, a
.. rozpanoszyla" sitr w nim inteligencja. Winne Sil temu: rozw6j przemysru, wysoka
organizacja dzisiejszego spoleczeóstwa oraz post~p techniczny, ktory nie jdzie w parze
z kultywowaniem i propagowaniem wartosci humanistycznych.
Przyszle, produktywne spoleczeóstwo powinno przywr6cié rozumowi jego ongis
posiadanll, dzisiaj utraconll rang~. Rozum powinien staé sitr podstaw~ "produktywnego" myslenia. Na nic sitr jednak nie zda rozum, jeze!i nie bcrdzie wspierany uczuciem,
ktáre w specyficzny spos6b wspiera i organizuje proces poznania.
Milosé jest wazna nie tylko w jej wymiarze jednostkowym. Jest ona pot~znym
narz~dziem regulujllcym stosunki mi~dzyludzkie w skali og6lnospolecznej. Milosé
stanowi remedium na niedoskonaloSé instytucji spolecznych i ustroj6w. Jest
swiatlem, ktáre prowadzi ludzkoSé do post~pu i odnowy moralnej.
W filozoficznej antropologii Fromma bardzo c~sto da si~ zauwa:ž:yé pewnll
rozbieznosé mi~dzy POZlldanll przez niego silil krytyki zjawisk spolecznych a
ostatecznymi rezultatami rozwa:ž:aó; filozoficznym uog61nieniem wyražonym przez
niego w pitrknym, ale momentami zbyt abstrakcyjnym jcrzyku II.
Zaoferowana przezeó teoria oraz definicja milosci jest z pewnoSci~ rodzajem
.. typu idealnego"; norm ll, modelem, do realizacji ktprego czlowiek powinien sicr
zblizaé, trudno sitr jednak oprzeé wra:ž:eniu, izjego pi~kna, g6molotnie sfocmulowana
teoria miloSci, wlasnie poprzez sw6j wysoce normatywny charakter nie liczy si~ z
empiryczn~ rzeczywistoScill i pozbawia samll miloSé jej ziemskiego, ludzkiego,
niedoskonalego charakteru. Ukoronowaniem owej w pewnym stopniu abstrakcyjnej
koncepcji milosci jest norma mor.alna zaczerpni~ta z Biblii, na ktárlJ c~sto powoluje
II
E. Fromm, The Sane Soclely, op. cit.,s.ll2.
Robert Saciuk
110
si~
filozof amerykanski: "kochaj bliiniego swego, jak siebie samego". Wszystkie
zasady miloSci koncentruj II si~ wokól tej normy i sluŽll do jej uzasadnienia.
Sama intencja Fromma jest bez wlltpienia sluszna igodna pochwaly, jezeli
b~dziemy oceniaé jego teori~ pod klltem pewnych humanistycznych wartosci w niej
zawartych. Aczkolwiek milosé w jej wymiarze spolecznym nie moze stanowié
historiozoficznej zasady wyjasniajllcej ruch historii. nie stanowi ona panaceum na
wszystkie bolllczki lycia spolecznego, jest to na pewno wartosé indywidualna i
spoleczna, kt6rej bronié warto. Fromm nadmiernie zabsolutyzowal wartosé milosci i
bllld jego polegal na nadmiernym akcencie, jaki nan polozyl, a nie na kierunku
rozumowania. W przeciwienstwie do Freuda, u kt6rego miloSé stanowi quasineurotyczne zjawisko ze wszystkimi swymi :egresywnymi implikacjami, w koncepcji
Fromma miloSé stanowi ekspresj~ dojrzalej osobowoSci i konstytutywny czynnik
wi~zi mie;dzyosobowej. Spelnienie owej najbardziej intymnej i osobistej formy
aktywnosci ludzkiej uj~te zostalo jako element zdrowej, normainej i pelnej
osobowosci.
Trudniej natomiast jest nam uwierzyé, ze milosé moze stanowié lekarstwo na zlo
spoleczne, ze moze dcterminowaé historiC;, zasadnic7.o korygowaé jej przebieg. Na
zbytni utopizm Fromma w okreslaniu dróg naprawy wspólczesnej cywilizacji na
drodze miloSci zwracali czasami uwage; komentatorzy jego prac; mniej znane
natomiast jest poje;cie "produktywnoSci" wystc;pujllce w jego teorii, jego konotacja i
teoretyczna zasadnosé. W konccpcji Fromma termin ..produkty\vnosé" najmocniej
zwillzany jest z dzialalnoScia twórt;Zll. JednakZe czlowiek moze doswiadczaé, widzieé,
odczuwaé produktywnie nawet nie posiadaJllc daru tworzenia, bowiem produktywnosé jest postawll, do kt6rej .. zdolna jest kazda jednostka ludzka, jezeli nie jest
upOsledzona umyslowo i emoejonalnie".
Ostrzega Fromm przed utožsamianiem ..produktywnosci" z .. aktywnoscill". U
Arystotelesa Sil to okreslenia synonimiczne. Jednakze wspólczesne uzycie tego
terminu, rozumienie aktywnosci w sensie pewnego poste;powania przynosZllcego
zmiane; w danej sytuacji przy r6wnoczesnym zUlytkowaniu energii, nie bierze pod
uwage; "leŽllcych u podstaw i rZlldZllcych wszelkimi dzialaniami warunk6w
psychicznych". MoZe byé np. aktywnoSé wynikajllca z sytuacji podporZlldkowania
autorytetowi lub tzw. aktywnoSé automatu, kt6re nie majll nic wspólnego z
produktywnoscill, bowiem aktywnosé taka pozbawiona jest spontanicznosci w tym
sensie, iz "nie pochodzi z wlasnego, umyslowego lub emocjonalnego doswiadczenia,
lecz ze ir6del zewne;trznych"12.
Ponadto, co w teorii Fromma jest niezmiernie istotne, produktywnosé nie stanowi
tego typu dzialalnosci, kt6ra "w sposób konieczny prowadzi do rezultat6w
praktycznych". MOZna wnioskowaé, czytajllc utwory Fromma, iz jest to raczej
produktywnosé skierowana "do wewnlltrz", a' najwazniejszym "przedmiotem"
produktywnoSci danego czlowieka jest on sam. Czlowiek nigdy nie jest w stanie
zaktualizowaé wszystkich swoich mo:iliwoSci. Proces narodzin, zapo<:Zlltkowany
mora1n~
12
Man/or Himself, op. dl., s. 90-92.
Na službie žycia
I
smiem
111
przez fakt biologicznego pocze;cia, trwa cale lycie i nigdy nie jest spelniony do konca.
Nigdy w cillgu calego lycia czlowieka· nie zostanll zaktualizowane wszystkie jego
itelektualne i emocjonalne mo:iliwosci. W tym sensie, mówi Fromm, ,jednym z
tragicznych aspektów sytuacji czlcwieka jest to, ze rozw6j jego »ja cc nie jest nigdy
zakonczony: nawet w najlepszych warunkach tylko cze;sé ludzkich mozliwosci jest
zrealizowana. Czlowiek zawsze umiera zanim sie; w pelni narodzi" 13.
Absolutystyczna i egzystencjalistyczna koncepcja czJowieka kreslona przez.
Fromma zaklada, ze czlowiek jest suml:} wszelkich moi:liwosci i ze pelnia
czlowieczenstwa mate byé osillgnic;ta poprzez realizacj~ jego wszystkich potencjalnosci gatunkowych. Z tych to založen i z takiej to egzystencjalnej sytuacji czlowieka
bierze silf jego tragizm, tragizm czJo-... ieka, który umiera 7.anim sie; jeszcze .. nie
narodzit".
Trudno jest w 7asadzie polemizoWllL l t~orcrycznie popra wn II teU! Fromma,
nawet jezeli jest ona konceptualnie przerysowana. Warto by sie; moze tylko
zaS'tanowié, w jakim stopni u ten orzeczony przez kulturalistt: amerykanskiego
tragizm sytuacji czlowiekajest tragizmcm rzeczywistym i czy postulowany przez niego
renesansowy model czlowieka realizuj'lcego wszystkie swe U7dolnienia i potencjalne
mozliwosci jest po~dany z punktu widzenia dobra i szcze;seia jednostki?
Kategoria produktywnosci stanowi w koneepcji Fromma rozszerzenie kategorii
"spontanicznoSci" u:iytej przez niego w pracy Ucieczka od wolnosci". Frommowskie
pojc;cie dzialalnoSci produktywnej zatem zda sie; odpowiadaé sensowi, jaki inne
antropologie - m.in. antropologia marksistowska - lllCUl z pojc;ciem dzialalnoSci
tw6rczej, spontanicznej, niewyalienowanej pracy. Trudno jest jednak nie zauwaZyč,
ze jest to poje;cie zarazem nieco odbiegajllce w swym znaezeniu od marksistowskiego
uzyeia tyeh terminów. Poje;cie to w koncepcji Fromma cechuje subiektywistyczny i
kon'templacyjny charakter. Mimo ii: produktywnosé czlowieka ujawnia sie; w jego
interpersonalnyeh relaejach, w jego stosunkach z innymi ludzmi, to w mysl tej
koneepcji mozna byé produktywnym nie wchodzllC w žadne rzeezywiste relacje ze
swiatem zewne;trznym, nie przeobfažajllc tego swiata, nie wyciskaj~c na nim žadnego
obiektywnego pie;tna. "ProduktywnoSé" odnosi sie; u Fromma do stanu ..ducha"
ludzkiego, do jego potencjalnych gotowoSci, które niekoniecznie musZIl byé
realizowane i niekonieeznie' musUl przybieraé realny, materialny ksztalt.
JednakZe mimo istniejllcyeh r6:inie, przy odrobinie dobrej woli, moi:na Przyjllé, iz
interpretacja Fromma moze mieé w stosunku do idealu postulowanego przez
antropologie; marksistowskll, charakter komplementarny. Poszerzalaby ona
teoretyezml zawartosé kategorii dzialalnosci twórczej, niewyalienowanej i moeniej
akcentowalaby twórezy, nie wymuszony, duchowy charakter omawianej postawy.
Wydaje sie; jednak, ii: prezentowany w ·teorii Fromma opis orientacji
produktywnej nie uzvskal w jego koncepcji wystafczajllcego logieznego uzasadnienia.
Bierze sie; to byé moze stlld, ii: orientacja produktywna jest w wi~kszym stopniu
wytworem uczué niz nosnikiem j. realiZatorem mysli. Byé produktywnym, to znaczy
II
Tamže, s. 911.
112
Robert Saeiuk
posiadaé zdolnosé do kochani:t wrodzonll ludzkiej naturze. Tylko miloSé, zdaniem
Fromma, moze daé czlowiekowi wiedz~ dotyczllcll jego najgl~bszej istoty 14; samo
jlldro natury czlowieka nie moZe byé odkryte wy1llcznie na drodze poznania
rozumowego.
Paradoksalnie rzecz biorllc, akt milosci jest zarazem aktem odkrywania siebie, a
równoczeSnie poznawaniem cZ!owieka w ogóle. Milosé, oprócz waznosci
jednostkowej, posiada równiez wartosé spolecznll, podobnie jak w przypadku
Freudowskiego Erosa. Potrzeba wi~zi mi~dzyosobowej jest nie tylko najsilniejszym
bodicem, egzystencjalnll potrzebll czlowieka, ale równiez "silil, która trzyma w
jednosci ras~ ludzkll".
Milosé zatem jest silil, która podobnie jak w Feurbachowskiej koncepcji nowej
religii milosci, zapanuje wszechwladnie i pozwoli cZ!owiekowi odzyskaé jego ludzkll
godnosé. Zasada "kochaj bliiniego, jak siebie samego" stanowi pierwszoplanowll
dyrektyw~ i:ycia ludzkiego, nieprzestrzeganie której lei:y u podstaw wszelkiego
nieszczc;scia i wszelkiej choroby psychicznej ludzkosci. Tylko wszechogarniajllca
milosé moze wyprowadzié ludzkosé z obecnego stanu alienacji i okaleczenia
psychicznego. Milosé, podniesiona do rangi naczelnej zasady rZlldZllcej ludzkosCill,
zaopiekuje siC; jej szczc;sciem, zdrowiem i postc;pem.
Opis orientacji produktywnej prezentowany przez Fromma jest malo konkretny i
poznawczo uchwytny równiez dlatego, ze za podstawc; sWIl przyjmuje uniwersalistycznll koncepcjc; irracjonalnej natury czlowieka. W jego pojc;ciu natury, racjonalne i
emocjonalne elementy splatajIl siC; w ten sposób, ze jednych od drugich nie da siC;
oddzielié, nie naruszajllc spoistoSci owego pojc;cia.
Podczas gdy Arystoteles, na którego tak c~sto powoluje siC; Fromm, definiujllc
czlowieka, wyodrc;bnia wegetatywne i sensoryczne aspekty osobowosci ludzkiej, aby
dojsé do du.rer~ntia,jaklljest funkcjonowanie duszy pod kierownictwem rozumu IS,
Fromm przyjmujllc umyslowe, uczuciowe i sensoryczne elementy, skladajllce siC; na
, calkowitll osobowosé, zaciera te róznice, nadajllc naturze ludzkiej szeroki,
eudajmonistyczny sens. Konsekwencjll takiego stanowiska jest np. pogllld, iz praca
produktywna nie powinna mieé i:adnych innych celów, oprócz przyjemnosci plynllcej
z samego aktu pracy.
Praca, oprócz rozumu i milosci, jest równiez konstytutywnym elementem
produktywnosci i powinna stanowié spontanicznll samoafirmacjc;. Poniewaz
potrzeba poswic;cenia swoich talentów i umiejc;tnosci czemus znaczllcemu jest
przemoi:na, mozna wierzyé, iz pelna realizacja tej potrzeby bc;dzie stanowié mocny
fundament przyszlej produktywnej orientacji przyszlego spoleczenstwa "wspólnotowego socjalizmu". Zdaniem Fromma, czynnik ekonomiczny nie stanowi ani
jedynego, ani najwazniejszego bodica do wykonywanej pracy. Glosi on równiez od
,. Patrz r6wniez: J. Ladyka, S. Opara, Filozof buriuazyjnego pesymizmu [w:] W krfgu
ideologicznych dyskusji: MW milosei Fromm widzi ostatecznie nie tylko kluez do ro~willzania
skomplikowanego problemu wi~zi mi~dzyludzkiej, ale takte jedyne nar~dzie poznania", s. 181.
15 Arystoteles, Elyko nikomachejska, Warszawa 1956: MSwoistl} funkejl} ezlowiekajest dzialanie
zgodne z rozumem", s. 184.
Na sluzb/f' zyc/a / sm/erd
113
czasu do czasu pogllld, iz wlasnosé srodków produkcji nie odgrywa zadnej roli w
"polepszaniu" struktur spolecznych, poniewaz ekonomiczna produkcja nie stanowi
celu twórczej, produktywnej pracy. Nowemu, produktywnemu spoleczenstwu
Fromma nie bc;dzie równiez przeszkadzaé nierównosé dochodów, o íle nie przyczyni
.siC; ona do "zasadniczych róznic w doswiadczeniu zycia" 16.
Mniejszll wagc; przyklada Fromm do nierównosci spolecznej, do zróznicowanej
struktury poziomów ekonomicznych: chodzi mu raczej o realizacjc; zasady
nieskrc;powanego rozwoju jednostki z pominic;ciem konkretnych, ekonomicznospolecznych uwarunkowan tego rozwoju. Praca w jego koncepcji to przede wszystkim
"praca nad sobll samym", duchowa autorealizacja.
Klasyczna psychoanaliza, która uwzglc;dnia wiele sfer zycia ludzkiego i wlllczaje
do przedmiotu swoich badan, jednej sfery nie uwzglc;dnia w stopniu najmniejszym,
mianowicie pracy. Jest to oczywiscie zaniedbanie bardzo istotne,jezeli chodzi o naukc;
pretendujllcll do miana ogólnej teorii osobowosci. Nie mozna bowiem stworzyé
naukowej teorii osobowosci, pomijajllc jeden z najwazniejszych aspektów jej
ksztaltowania: proces pracy ludzkiej.
Psychoanaliza, a w szczególnosci psychoanaliza Freuda, dopatrujllc siC;
decydujllcego znaczenia okresu dziecic;cego dia calosciowego rozwoju osobowosci
niezmiernie malo ma do zaoferowania w sferze wyjasniania mechanizmów
ksztaltowania osóbowosci wieku mlodzienczego i dojrzalego. Wiadomo, ze Sil to
wlasnie te okresy w i:vciu czlowieka, w których praca zajmuje pozycjc; prawie czoloWIl
i ona to wlasnie m.in. determinuje zwillZki czlowieka ze swiatem i ksztaltuje jego
czlowieczenstwo.
Zaslugll Fromma jest niewlltpliwie przezwycic;zenie stanowiska ciasnego
determinizmu Freuda, wedlug którego cale zycie psychiczne czlowieka,jego struk tura
charakterologiczna, zdeterminowane Sil' przez pierwsze bardzo wczesne lata
dziecinstwa. W koncepcji Fromma charakter jest do pewnego stopnia "otwarty" na
wplywy srodowiska. Srodowisko, czynniki kulturowe wywierajll najczc;sciej
niekorzystny wplyw na rozwój psychiczny czlowieka. PodstawIl gmachu osobowosci
jest tutaj jednak nadal libidinalna struktura charakteru czlowieka, która zostala
uksztaltowana we wczesnych latach rozwoju jednostki. Struktury charakterologiczne
(produktywna i nieproduktywna) powstaly jako wypadkowe w wyniku zderzenia siC;
pierwotnych, libidinalnych zadatków z panujllcymi st~kturami ekonomicznymi;
feudalizmu, wczesnego, "sredniego" oraz póinego kapitalizmu. Zbyt malo jednak, w
stosunku do deklarowanych zamiarów, dostarcza nam Fromm bardziej szczególowych danych na temat rzeczywistego wplywu etapów rozwoju spolecznego na
ksztaltowanie charakterów ludzkich.
W zbyt malym stppniu zostala przez niego uwiglc;dniona rola pracy oraz innych
spoleczno-kulturowych czynników w ksztaltowaniu osobowosci, która zostala w jego
koncepcji okreslona, niestety , na drodze zbyt ogólnikowej charakterystyki
abstrakcyjnej orientacji produktvwnej.
,. The Sane SocIely. op. cil .• s. 283-284, 321-JJ2.
Na sluibie iycia i smierci
Bior~c
115
Robert Saciuk
114
pod uwage; fakt, ze to wlasnie sam Fromm staral sie; podnidé swoj~
psychoanalize; do rangi filozofii spolecznej, stwierdzamy, ii: analiza jego
ftlozoficznych tekstów wzbudza uzasadnione poczucie niedosytu poznawczego.
Nieodparcie narzuca sie; przekonanie, iz teoretyczne dokonania Fromma w dziedzinie
badan nad wplywem kultury na osobowosé moglyby stanowié bardzo dogodny punkt
wyjscia do pogle;bionych studiów nad wybrany~i zagadnieniami. Wspólczesna
antropologia kulturowa dysponuje juz dzisiaj bogatym materialem dowodowym,
który czeka na wykorzystanie przez filozofów i psychologów zajmuj~cych sie; t~
problematyk~. Krytyka. destruktywnego wplywu spoleczenstwa na zdrowie
psychiczne jednostki, jezeli ma byé krytyk~ zasadn~, powinna byé przeprowadzona w
oparciu o bogat~ i wszechstronn~ analize; zjawisk kulturowych, ich wplywu na
ksztaltowanie osobowosci.
W koncepcji Fromma tylko orientacja produktywna moze byé orientacj~ zdrow~.
Koniecznym warunkiem zaistnienia takiej orientacji w przyszlym, "wspólnotowym"
spoleczenstwie jest spelnienie wymogów uniwersalej natury ludzkiej i egzystencjalnych potrzeb czlowieka.
. Odrzucaj~c, przynajmniej cze;Sciowo, Freudowsk~ teorie; instynktów, Fromm
wnosi na jej miejsce sw~ egzystencjalizuj~~ teorie; potrzeb, uje;t~ w terminach
wymagan uniwersalnej natury ludzkiej, których niespelnienie w sposób konieczny
prowadzi do neurozy i w efekcie do choroby calego spoleczenstwa.
Spoleczenstwo naszych czasów zmierza nienchronnie ku chorobie psychicznej,
nekrofilii. Istnieje, zdaniem Fromma, scisly zwi~zek mie;dzy nekrofili~ a
technologicznym ukierunkowaniem wspólczesnego spoleczenstwa. Wspólczesny kult
techniki, kult szybkoSci i maszyny zawiera w sobie elementy nekroftlii, bowiem
nekrofilia ze swej istoty jest d~Zeniem do przeksztalcenia lub zaste;powania struktur
Zywych strukturami martwymi. W calym swoim'przywi~zaniu do "niezywego", do
mechanizmów, patologicznych form poszukiwania radosci, propagowania gwaltu i
zainteresowania smierci~, czlowiek buduje w warunkach rozwoju przemyslowego
swiat, który go zabija.
W swej pracy The Revo/ution of Hope mówi filozof nadziei o kryzysie
wspólczesnego, technologicznego spoleczenstwa i o wplywie, jaki to spoleczenstwo
wywiera na czlowieka. Rozwój nauki i techniki, jego zdaniem, niezaleznie od ustroju
spolecznego, pozbawia czlowieka pierwotnie ustanowionej, naturalnej wie;zi z
przyrodll, doprowadza do rozstroju psychicznego, do psychicznej choroby. NaleZy
zerwaé z ow~ orientacjll na rozwój naukowo-techniczny - postuluje Fromm.
"Humanizacja swiata" moZliwa jest tylko na drodze calkowitego powrotu do
orientacji "ludzkiej", do systemu wartosci, który czlowiek ongis wyznawal i
realizowal. Tylko dzie;ki powrotowi do bioftlii rodzi sie; nadzieja na dalsze Zycie i
trwanie czlowieka i spoleczeóstwa.
Tak ogólnie wyglllda - w wymiarze spolecznym - polaryzacja nekroftlijnych i
biofilijnych sil, zaprezentowana w filozoficznej antropologii Fromma. Nekrofilia wszystko to, co nas otacza, w czym czlowiek znajduje sie; aktualnie; biofilia - to, co
bylo ongis i do czego powrót jest jeszcze moZliwy, jeieli czlowiek zechce wyrzec sie;
falszywych wartosci i podporzlldkuje sie; normom postulowanym przez humanistycznll psychoanalizc;.
..
. .
.
przekonanie Fromma ii czlowiek w rezultacie rozwoju nauki 1 techOlki oddala SIe;
od przyrody i swiata na~rawde; ludzkiego - dyktowane ,troskll.O losy ludzkiego
gatunku - nie pozbawione jest równoczesnie jednostronneJ optykl obserwowanych
zjawisk. ZwillZek czlowieka z przyrodll lub z technikll nie ma jednostronnego,
konfliktówego charakteru. Nie moze on byé ujmowany wy1llcznie w .negatywny~h
terminach. Jest to bogaty dialektycznie zwillZCk, który ma rówOlei dodatOle,
konstruktywne strony , tworzy materialnll baze; rozwoju, czyni rów,niez mozliwym
inteiektualny i moralny rozwój ludzkosci.
W rzeczywistosci naukowego wyjasnienia wzajemnych zWÍ!lZków i wplywów
czlowieka i przyrody powinno sie; poszukiwaé nie w statyce "natu{fllnej równowagi",
ale w celowym i efektownym przeobraZaniu przyrody, które jest glówn~ osnowIl
wzajemnego ksztaltowania spoleczeóstwa i przyrody. W problemie wzajemnego
oddzialywania spoleczeóstwa i przyrodniczego srodowiska nie ma niczego fatalnego,
moZe on byé i be;dzie rozwillZany nie na drodze stagnacji lub cofania sie; historycznego
rozwoju, lecz przeciwnie, w procesie dalszego, poste;powego rozwoju ludzkosci.
Humanizacja" swiata, której pragnie Fromm, dokona sie; nie na drodze regresu do
~czesrÍych etapów rozwoju spolecznego, lecz poprzez zharmonizowanie os~gnie;é
nauki i techniki z pelnym rozwojem duchowym czlowieka.
W oparcití o analize; kapitalistycznego spoleczeóstwa Fromm sledzi rozwój
wspólczesnego czlowieka. W zw~zku
wzrostem zjawisk przeste;pczosci, terroru,
apoteoZll sily i gwaltu, rozpadem wie;zi rodzinnych czuje sie; zobowi~ny poddaé
wnikliwym badaniom fenomen ludzkiej destruktywnoScj17, w wyniku których to
badaD formuluje diagnozc;, iz spoleczeóstwo kapitalistyczne dotknie;te jest kryzysem
"syndromu rozpadu", "nekrofilill". Rezultaty swoich dociek'an przeoosi bez wzg1e;du
na ustrój spoleczno-polityczny na wszystkie zaawansowane spoleczenstwa
industrialne.
Istnieje zbyt duža dysproporcja mie;dzy krytycznll stronll jego filozofii a tym, co
ma do zaoferowania w dziedzinie pozytywnych rozwi~n. W swej stosunkowo
wczesnej pracy Zdrowe sPt?'eczeftstwo formuluje program pozytywny dotycZllcy ~óg. i
sposobów rozwillZania kryzysowej, "patologicznej" sytuacji spoleczeóstwa kapltahstycznego.
.
W Rewo/ucji nadziei apeluje o "odnowe; psychicznll" spoleczeóstwa kapitahstycznego, które moZe juz tylko ~okonaé .sie; na m:o~e ~iary i n~dzi~i oraz za ~o~~
psychoanalizy. Psychoanahza powlOna zaJllc SIe; badaOlaml patologll zy~la
spolecznego, powinna nidé pomoc czlowiekowi dotknie;temu alienacjll, samotnoscl~,
le;kiem. Psychoanaliza jednakze stala sie; zbyt konformistyczna i przeZywa aktualOle
swój rzeczywisty kryzys, o czym nie bez pewnego Zalu i zawodu zawiadamia Fromm w
. .
swej pracy o wymownym tytule Kryzys psychoana/izy. . ,
Ta stale pogle;biajllca sie; przepasé mie;dzy silil krytyki patologlcznych form zycla a
ze
17
E. Fromm, The Anatomy of Huma1l Destructive1les - Greenwich, Connecticat, 1975.
116
Rober Saciuk
bezsilnoScill terapii, mimo pewnych wizji projektujllcych ("socjalizm wspólnoty"),
zaczyna juz byé sta1ll cechll filozoficznych koncepcji Fromma.
Jeszcze na kilka lat przed koncern tycia odradza si~ jego nadzieja na odnow~
moralnll spoleczenstwa i jeszcze raz podejmuje trud rozstrzygni~cia sporu o modus
vivendi czlowieka naszych czasów. Mieé, czy byé? (To Have or to Be?) - Fromm nie
mial wlltpliwosci, który z tych sposobów realizacji tycia wybraé i zaproponowaé
czlowiekowi. W swojej ostatniej pracy na !le bogatej analizy historycznych koncepcji
filozoficznych formuluje pozytywny program, który pragnie zaszczepié odbiorcy
swojego dziela.
Najwi~kszll, niekwestionowanll zaslugll Fromma jest walka z irracjonalnym
charakterem emocjonalnych postaw czlowieka, zarówno w jego tyciu "prywatnym",
jak i w sferze jego spolecznych kontaktów oraz w poznaniu i polityce
mi~dzypaÍlstwowej.
Irracjonalne, dewiacyjne, falszujllce obraz rzeczywistosci postawy emocjonalne
stano will rzeczywistll przeszkod~ w realizacji pelnej, doj rzalej , produktywnej
osobowosci, w uzyskaniu prawdziwej wiedzy o swiecie, w przeprowadzaniu i
utrwalaniu praktyki pokojowego wspólistnienia panstw o odmiennych ustrojach
politycznych 18.
Wyjasnianie "irracjonalnego" jest specjalnym zadaniem XX wieku i wielu jest
takich myslicieli, którzy chCll mieé specjalny wklad w tym przedsi~wzi~ciu. Do ich
grona nalety zaliczyé równiez Ericha Fromma.
IN SERVICE OF LIFE AND DEATH
(FROM ERICH FROMM'S HUMANISTIC PSYCHOANALISIS)
Summary
In the article, some theoretical results of E. Fromm have been analyzed and evaluated, namely; his
theoretical views aiming at seizing the difference between individual and social reality. Such psichological
and philosophical notions, as: necrophilia, biophilia, both sadism and masochism mechanisms. Oedipus
complex, served in his conceptions to characterize the dehumanized modem society and to describe the
place and the situation of human individual in this society.
Characterological orientation (type of character) is used in Fromm's theory as the keystone to
understanding up-todate individual and social situation of a man. This factor also determines the
everlasting human problem: is a man good, or evil by his nature? Fromm puts forward the main question;
what type of human character IS needed from the point of view, both of mans good and of good (happines)
of the whole society, and what kind of character is contributivc to psychicai and moral decay, and
consequantly, to all peoplc's misery and disastcr; wars, rcvolutions, manslaughtcr.
It was E. Fromm's intcntion to put in a new light such Frcudian categorics, as: Ocdipus complex, dcath
instinct, narcism and othcrs, to put tncDl lOto a new, cultural onentatJon. 10 what extent did he menage and
what were thc results of this task - this article was meant, partly at least, to answer the above questions.
II
E. Fromm, May Man Prevain Garden City, New York, 1961, s. 16.
AC'ľA
UJNl[VElRSITATIS
WlRATISlLAVlOENSllS
No 659
J!D1R(ACClE
JFITlLO ZO JFIT CCZNlE
XXXV1IK
WROCLAW
\vYDA WNllC1ľWO
1I.~U3
1UNllWlE~SY1ľlE1I1J W~OCLAWSUlEGO

Z humanistycznej psychoanalizy Ericha Fromma

Transkrypt

Podobne dokumenty

Siniugina_L_1978

Toeplitz_K_T_1977

HUMANISTYCZNA PSYCHOANALIZA ERICHA FROMMA

Pospiszyl_K_1969.

psychicznego