Warszawa, 25.09.2013 Aneta Maria Dzik

Warszawa, 25.09.2013
Aneta Maria Dzik-Walczak, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego
Formy integracji rynku a konwergencja cenowa w krajach Unii Europejskiej
Autoreferat rozprawy doktorskiej przygotowanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Wojciecha
Maciejewskiego
I.
Wprowadzenie
Proces integracji ekonomicznej niesie ze sobą przemiany na rynkach krajowych i
międzynarodowych związane z usuwaniem barier handlowych, harmonizacją systemów
podatkowych, wzrostem transparentności cen, a w związku z utworzeniem Unii Monetarnej,
redukcję ryzyka kursowego. W procesie integracji ekonomicznej wyróżnia się strefę handlu
preferencyjnego, strefę wolnego handlu, unię celną, wspólny rynek, unię gospodarczą i
walutową oraz pełną integrację ekonomiczną cechująca się zharmonizowanymi politykami.1
Na podstawie teorii ekonomii można oczekiwać, że osiąganie kolejnych stopni integracji
ekonomicznej wpływa na wyrównywanie się cen na rynku. Zróżnicowanie cen związane z
różnicami w stawkach podatkowych oraz w polityce handlowej powinno zanikać w związku z
harmonizacją tych obszarów na rynku Unii Europejskiej. Nacisk kładziony na redukcję
regionalnych nierówności pomiędzy gospodarkami sprzyja procesowi konwergencji cenowej.
Pojęcie konwergencji często pojawia się w kontekście integracji ekonomicznej, brakuje
jednak jednoznacznej definicji. Evans, Nyberg i Ungerer (1983) opisują konwergencję jako
rozwój, w wyniku którego zmienne ekonomiczne w analizowanych krajach zbliżają się do
siebie w czasie.
Celem niniejszej rozprawy jest analiza procesu konwergencji cenowej na rynku Unii
Europejskiej w obliczu różnego stopnia integracji, pomiędzy poszczególnymi państwami
członkowskimi w latach 1995-2011. W dziejach Europy rodziły się różne koncepcje
zjednoczeniowe od ukierunkowanych na realizację celów hegemonistycznych, przez
motywowane chęcią pokojowego ułożenia stosunków kontynentu nękanego wojnami, po
wynikające ze względów gospodarczych. W 1958 na mocy traktatów rzymskich powołano
Europejską Wspólnotę Gospodarczą, w celu utworzenia wspólnego rynku oraz Europejską
Wspólnotę Energii Atomowej EURATOM. Kolejne lata przyniosły zacieśnienie integracji.
1
Oficjalna
strona
internetowa
Komisji
http://ec.europa.eu/economy_finance/euro/emu/index_en.htm (dostęp 14.02.2013).
Europejskiej
1
Chcąc uodpornić Wspólnotę na wahania kursowe kraje członkowskie Europejskiej Wspólnoty
Gospodarczej wprowadziły w 1972 dla wszystkich walut maksymalny dopuszczalny zakres
wahań kursowych, a dla zapewnienia funkcjonowania systemu utworzono Europejski
Fundusz Współpracy Walutowej. W celu wzmocnienia współpracy w sferze polityki
walutowej powstał Europejski System Walutowy, którego istotę stanowiły Europejski
Mechanizm Kursowy oraz europejska jednostka rozrachunkowa, ECU (European Currency
Unit), będąca zalążkiem wspólnej waluty. Kolejnym krokiem w kierunku pełnej integracji
gospodarczej i walutowej, było uchwalenie Jednolitego Aktu Europejskiego. Przewidywano
utworzenie jednolitego rynku, funkcjonującego na podstawie swobody przepływu osób,
towarów, usług i kapitału. Dążono do wyeliminowania kosztów transakcyjnych związanych z
wymianą walut i redukcji wahań kursowych poprzez utworzenie Unii Walutowej. W
Traktacie z Maastricht, który wszedł w życie w 1993 roku sprecyzowano etapy tworzenia
Unii Gospodarczej i Walutowej. Założono również zacieśnienie współpracy między bankami
centralnymi oraz wzmocnienie koordynacji polityk gospodarczych państw członkowskich. W
1999 działalność rozpoczął Europejski Bank Centralny oraz usztywniono kursy wymiany
walut.2 W 2000 przyjęto Strategię Lizbońską, której celem było uczynienie z Unii
Europejskiej najbardziej dynamicznej, konkurencyjnej i opartej na wiedzy gospodarki na
świecie, zdolnej do zapewnienia zrównoważonego wzrostu. Traktat nicejski, miał umożliwić
Unii Europejskiej sprawne działanie po przyjęciu nowych krajów z Europy Środkowej i
Południowej. Kolejne traktaty wprowadzały zmiany instytucjonalne mające usprawnić proces
decyzyjny i umocnić pozycję Wspólnoty na arenie międzynarodowej.
Teoretyczne ramy analizy konwergencji cenowej
Z procesem konwergencji cenowej wiążą się nierozerwalnie główne koncepcje
makroekonomiczne. Goldberg i Knetter (1997) jako teorie ekonomii wyjaśniające
kształtowanie się cen wymieniają prawo jednej ceny (ang. law of one price- LOOP),
mechanizm transmisji kursu walutowego (ang. exchange rate pass-through), mechanizm
pricing-to-market. Analiza prawa jednej ceny prowadzi natomiast do teorii parytetu siły
nabywczej (ang. purchasing power parity - PPP) i efektu Ballasy-Samuelsona. Działania
2
W 1999 usztywniono kursy walut w następujących państwach: Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania,
Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia i Włochy. W późniejszych latach kolejne kraje
przystąpiły do trzeciego etapu UGW i dołączyły do strefy euro: Grecja (2001), Słowenia (2007), Cypr
(2008), Malta (2008), Słowacja (2009).
2
podejmowane przez banki centralne w związku z realizacją polityki pieniężnej i fiskalnej
również znajdują odzwierciedlenie w cenach dóbr.
Punktem wyjścia dla teoretycznych rozważań konwergencji cenowej jest prawo jednej
ceny stanowiące, że na konkurencyjnych rynkach wolnych od kosztów transport i oficjalnych
barier handlowych homogeniczne dobra są sprzedawane po tej samej cenie. W przeciwnym
wypadku, różnice cenowe dają możliwość arbitrażu.
Prawo jednej ceny implikuje, że cena dobra jest taka sama w krajach oraz po
przeliczeniu na wspólną walutę. Jeśli dla dobra prawo jednej ceny zachodzi dla wszystkich
analizowanych krajów to mówimy, że badany rynek jest zintegrowany. W związku z tym, że
spełnienie założeń o braku kosztów transportu i barier handlowych jest mało prawdopodobne
zdefiniowano relatywną wersję prawa jednej ceny. W przypadku relatywnej wersji prawa
jednej ceny parametr odzwierciedla relację między ceną dobra w kraju oraz . Cena
dobra w kraju stanowi × 100% ceny dobra w kraju . Jeśli parametr jest stały w
czasie, to spełnione jest relatywne prawo jednej ceny.
Prawo jednej ceny zostało sformułowane dla dóbr handlowych, czyli dóbr, które mogą
być potencjalnie eksportowane bądź importowane i sprzedawane w innym miejscu niż są
produkowane. Dobra uznaje się za niehandlowe w związku z ich naturą, wysokimi kosztami
transport bądź restrykcjami handlowymi, takimi jak taryfy. Zgodnie z definicją Światowego
Banku dobra niehandlowe obejmują transport, mieszkania, dobra użyteczności publicznej,
energię, usługi.
Parytet siły nabywczej uogólnia prawo jednej ceny na poziom agregatów cenowych.
Absolutny parytet siły nabywczej oznacza, że prawo jednej ceny zachodzi dla wszystkich
dóbr, a więc kurs między walutami dwóch krajów jest równy relacji poziomów cen w tych
krajach, mierzonych cenami referencyjnych koszyków konsumpcyjnych. Teoria parytetu siły
nabywczej sugeruje zatem, że siła nabywcza każdej waluty jest taka sama w każdym kraju.
Zgodnie z PPP w długim okresie deprecjacja kursu walutowego powinna doprowadzić do
wzrostu cen w kraju, którego waluta uległa deprecjacji lub spadku cen w kraju, którego
waluta uległa aprecjacji. W przypadku, gdy zmiana ta jest proporcjonalna do zmiany kursu
walutowego zachodzi pełne przeniesienie zmian kursu na ceny krajowe, czyli wskaźnik passthrough3 jest równy jedności. Teoria parytetu siły nabywczej w wersji absolutnej jest rzadko
potwierdzana w badaniach empirycznych. W wersji relatywnej teoria parytetu siły nabywczej
3
Wskaźnik pass-through odzwierciedla efekt przenoszenia zmian kursu na indeks cen towarów i usług
konsumpcyjnych (ang. consumer price index - CPI).
3
przyjmuje, że relacja między poziomami cen podobnych koszyków konsumpcyjnych jest
stała, lecz niekoniecznie równa jedności.
W rzeczywistości prawo jednej ceny oraz parytet siły nabywczej są systematycznie
łamane przez empiryczne dane (Isard, 1977). Teoretyczne uzasadnienia dla niespełnienia
prawa jednej ceny są związane z istnieniem barier handlowych, taryf, subsydiów, kosztów
transportu, monopoli, a także ze zróżnicowanymi pomiędzy krajami preferencjami
konsumentów, uwzględnieniem niehandlowych dóbr w indeksie CPI, lepkością cen. Pewne
zróżnicowanie cen miedzy lokalizacjami mogą tłumaczyć koszty transportu, które
uniemożliwiają transakcje arbitrażowe. Granica między państwami może podtrzymywać
segmentację rynku i umożliwiać praktyki monopolistyczne takie jak różnicowanie cen
krajowych i eksportowych. Również zróżnicowanie preferencji konsumentów może sprzyjać
dyskryminacji cenowej w różnych krajach. Kolejne wytłumaczenie zróżnicowania cen
związane jest z niehandlowymi komponentami dóbr handlowych. Koszty owych
komponentów mogą w znacznym stopniu różnić się między krajami i wpływać na finalną
cenę dobra handlowego. Zróżnicowaniu cen sprzyjają również koszty arbitrażu związane z
ryzykiem kursowym. W następstwie zmian kursów walutowych może nastąpić zmniejszenie
należności lub wzrost zobowiązań w transakcjach zagranicznych w przeliczeniu na walutę
krajową. Dodatkowo, transakcje arbitrażowe mogą być utrudnione przez brak przejrzystości
cen.
Proces integracji ekonomicznej jest związany z usuwaniem barier ograniczających
działanie prawa jednej ceny. W rezultacie można oczekiwać, iż zróżnicowanie cen dóbr
handlowych będzie malało. W oparciu o efekt Balassy-Samuelsona (Balassa, 1964,
Samuelson, 1964) należy spodziewać się również konwergencji cenowej dla dóbr
niehandlowych. Zgodnie z efektem Balassy-Samuelsona wraz z upływem czasu w wyniku
integracji ekonomicznej ceny dóbr niehandlowych zbiegają do prawa jednej ceny. Efekt
Balassy-Samuelsona jest istotny w kontekście polityki kursowej. W krajach rozwijających się,
doganiających (ang. catching up) gospodarki rozwinięte produktywność w sektorach dóbr
handlowych wykazuje wyższe tempo wzrostu w porównaniu z sektorami dóbr
niehandlowych. Natomiast obserwowany wzrost płac jest podobny we wszystkich sektorach.
Efekt Balassy-Samuelsona występuje z powodu różnic we wzroście produktywności. Jak
wskazuje Balassa (1964) różnice w produktywności między krajami są większe w przypadku
sektorów związanych z dobrami handlowymi. Jeśli ceny wyznaczane są w oparciu o koszt
krańcowy, to międzynarodowe różnice w cenach dóbr handlowych będą odzwierciedlały
różnice w produktywności. Mobilność pracy będzie zaś przyczyniała się do wyrównywania
4
między krajami płacy za podobną pracę. W przypadku dóbr niehandlowych różnice w
produktywności między krajami są mniejsze niż dla dóbr handlowych. W związku z tendencją
do wyrównywania się poziomów płac wewnątrz krajów dobra niehandlowe będą relatywnie
droższe w krajach o wyższej produktywność dóbr handlowych. Zatem, w przypadku
doganiania krajów rozwiniętych przez gospodarki rozwijające się wzrost produktywności w
sektorach dóbr handlowych przełoży się w rezultacie również na wyrównywanie cen dóbr
niehandlowych między krajami.
Na poziom wyrażonych w walucie krajowej cen oddziałują zmiany kursu walutowego.
Efekt przenoszenia zmian kursu na indeks cen towarów i usług konsumpcyjnych (ang.
consumer price index - CPI), określany w literaturze ekonomicznej jako wskaźnik passthrough. Wskaźnik przeniesienia pass-through jest determinowany m.in. przez strategię
cenową na rynku. Eksporterzy, stosując mechanizm pricing-to-market, przyczyniają się do
redukcji wskaźnika pass-through (Dornbusch, 1987). Mechanizm pricing-to-market polega na
dostosowaniu przez eksporterów cen dóbr eksportowanych w walucie krajowej tak, by
zapewnić stałą cenę w walucie zagranicznej i zachować udział w rynku (Krugman, 1987). W
przypadku takiej strategii w sytuacji wahań kursowych eksporterzy zgadzają się raczej na
wahania marży niż cen wyrażonych w walucie zagranicznej. Efekt działania mechanizmu
pricing-to-market może być interpretowany jako miara stabilności cen krajowych w stosunku
do cen zagranicznych oraz wahań kursu walutowego. Z punktu widzenia danego kraju
interesujące jest w jakim stopniu zmiany cen na rynku wynikają ze zmian cen na rynkach
zagranicznych i zmian kursu walutowego. Stosowanie mechanizmu pricing-to-market,
przekłada się na efekt przeniesienia wahań kursowych (Mann, 1986, Wei i Parsley, 1995,
Engel i Rogers, 1998).
Niezaprzeczalnie na poziom cen w danym kraju wpływa polityka pieniężna
realizowana
przez
bank
centralny,
polegająca
na
wyborze
pieniężnych
celów
makroekonomicznych oraz ich realizacji przez regulowanie podaży pieniądza i popytu na
pieniądz. Zbyt duża ilość pieniądza skutkuje przekroczeniem podaży towarów i usług przez
popyt, co prowadzi do wzrostu cen, czyli inflacji. W przypadku niedoboru pieniądza w
gospodarce pojawia się zagrożenie recesją. W związku z mechanizmem transmisji polityki
pieniężnej, zmiana stóp procentowych uruchamia procesy ekonomiczne, wpływające, w
dłuższym okresie, na ceny oraz produkcję. W sytuacji wysokich stóp procentowych, w
związku z dużym kosztem obsługi długu, obserwowany jest spadek popytu na kredyt. W
warunkach ograniczonej ilości pieniądza podmioty gospodarcze zmniejszają popyt, co
skutkuje brakiem wzrostu cen. Zmiany stóp procentowych banku centralnego mają wpływ
5
krótkookresowy i średniookresowy na inflację i bezrobocie, natomiast realna wielkość
produkcji w długim okresie nie zależy od polityki pieniężnej.
W II połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku w literaturze makroekonomicznej
zaczęło wyłaniać się makroekonomiczne podejście do analiz polityki pieniężnej
(Kokoszczyński et al., 2002). W podstawowym modelu tego nurtu dla gospodarki zamkniętej
zakładano, że przedsiębiorstwo mające na celu maksymalizację swojej wartości ustala cenę
jako ważoną średnią bieżących i oczekiwanych w przyszłości nominalnych kosztów
krańcowych. Zmiany poziomu cen zależą w tym przypadku od oczekiwań przedsiębiorstw co
do przyszłej inflacji oraz od różnicy między bieżącym realnym kosztem krańcowym a
wielkością tego kosztu w stanie długookresowej równowagi, która jest proporcjonalna do luki
popytowej4. W przypadku małej gospodarki otwartej kształtowanie się inflacji zależy
dodatkowo od stopnia i cech otwartości gospodarki oraz od zmian kursu walutowego. Pod
uwagę należy wziąć również cechy otwartości gospodarki, m.in. charakter dóbr
importowanych.
Wysokość podatków determinuje zasoby dostępne dla obywateli, a wydatki
wprowadzają środki do gospodarki podnosząc popyt. Zatem polityka fiskalna, zmieniając
popyt i podaż, oddziałuje na procesy inflacyjne. Ekspansywna polityka fiskalna, polegająca
na obniżaniu podatków i zwiększaniu wydatków na konsumpcję i inwestycję lub
finansowaniu deficytu budżetu państwa za pomocą długu publicznego, ma odzwierciedlenie
w cenach dóbr. Fiskalne rozluźnienie przekłada się na presję inflacyjną.
W literaturze teoretycznej jak i empirycznej, poświęconej analizie zróżnicowania cen,
wspomina się dodatkowo o czynnikach takich jak lepkość cen (Mussa, 1986; Marston, 1990;
Giovannini, 1988), cena ropy na rynkach światowych, zbiory w rolnictwie, ceny regulowane
administracyjnie. Lepkość cen w danej walucie powoduje, że wahania kursowe stanowią
istotne ryzyko dla prowadzonych transakcji. Jeśli ceny są sztywne to ceny relatywne będą
fluktuować zgodnie ze zmianami kursu. Lepkość cen przy dużych wahaniach kursowych
będzie zwiększać odchylenia od prawa jednej ceny.
Konwergencja cenowa – uwarunkowania na rynku Unii Europejskiej
W oparciu o tradycyjne definicje rynku (Marshall, 1947; Stigler, 1969; Cournot,
1971), zróżnicowanie cenowe dla homogenicznych dóbr oznacza, że rynek nie jest
4
W nowej makroekonomii za lukę popytową uważa się różnicę między wielkością bieżącego produktu a
optymalną wielkością produktu w sytuacji doskonale elastycznych cen.
6
efektywny. Stigler (1969) definiuje rynek jako obszar, na którym ceny dóbr są jednolite po
odliczeniu kosztów transportu. Cournot (1971) stwierdza, iż na rynku towary przepływają z
lokalizacji o niższych cenach do lokalizacji o wyższych, o ile koszty transportu nie
przekraczają różnicy cen. Przytoczone stwierdzenia wskazują na istotę cen w definiowaniu
rynku. W związku z powyższym konwergencja cenowa może być miarą stopnia integracji
rynku.
W procesie integracji ekonomicznej można wydzielić sześć stopni. Strefa handlu
preferencyjnego zakłada ograniczone taryfy celne pomiędzy wybranymi krajami. Strefa
wolnego handlu jest charakteryzowana przez brak wewnętrznych taryf. Unia celna oznacza
wspólne taryfy zewnętrzne i wspólną politykę handlową. Wspólny rynek zakłada wspólne
regulacje, wolny przepływ dóbr, kapitału, siły roboczej i usług. Unia gospodarcza i walutowa
oznacza wspólny rynek z jedną walutą i polityką monetarną. Pełna integracja ekonomiczna
cechuje się zharmonizowanymi politykami. Podsumowując, proces integracji ekonomicznej
wiąże się z transformacjami takimi jak usunięcie barier handlowych, harmonizacja stawek
podatkowych, wzrost przejrzystości cen, redukcja ryzyka kursowego (Goldberg i Verboven,
2003). Na podstawie przedstawionych teorii makroekonomicznych można oczekiwać, że
osiąganie kolejnych stopni integracji ekonomicznej sprzyja procesowi konwergencji cenowej.
W przypadku Unii Europejskiej w przeciągu około 50 lat stopniowo usuwano bariery
handlowe i osiągano kolejne stopnie integracji. Niektóre państwa przyjęły wspólną walutę.
Wspólna waluta oznacza większą integrację ekonomiczną, ponieważ eliminuje ryzyko wahań
kursowych, ale nie jest to jedyny kanał oddziaływania Unii Walutowej. Wstępując do Unii
Walutowej kraje zdecydowały się na koordynację polityk makroekonomicznych. Już Program
Jednolitego Rynku (ang. Single Market Programme) z 1992 roku był krokiem w tym
kierunku. Jeśli producenci wierzą, że rynki pozostaną otwarte oraz warunki dla handlu
stabilne, to zwiększają inwestycje związane z działalnością międzynarodową. Wspólna waluta
eliminuje ryzyko kursowe, ułatwia porównywanie cen i dokonywanie transakcji
arbitrażowych ograniczając skomplikowane kalkulacje.
II.
Hipotezy badawcze
Na podstawie literatury teoretycznej i empirycznej oraz analizy uwarunkowań na rynku
Unii Europejskiej istotnych w świetle procesu konwergencji cenowej postawiono hipotezy,
które następnie zweryfikowano w oparciu o badania własne przy wykorzystaniu narzędzi
ekonometrycznych.
7
W niniejszej rozprawie analizowano proces konwergencji cenowej na rynku Unii
Europejskiej w latach 1995-2011. Proces integracji ekonomicznej powinien przyczynić się do
spadku zróżnicowania cen. Oczekuje się, że zróżnicowanie związane z różnicami w stawkach
podatkowych, polityce handlowej będzie zanikać w związku z harmonizacją tych obszarów
na rynku Unii Europejskiej. Integracja ekonomiczna w związku z redukcją barier handlowych
ułatwia transakcje arbitrażowe, co również prowadzi do spadku zróżnicowania cen (Isgut,
2004).
Przeanalizowano ten obszar badawczy i zweryfikowano poniższą hipotezę.
Na rynku Unii Europejskiej w wyniku osiągnięcia kolejnych stopni integracji zachodzi
konwergencja sigma oraz beta co oznacza, że zróżnicowanie poziomu cen między
gospodarkami maleje w czasie, a relacja między początkowym poziomem cen a średnią
stopą wzrostu cen jest ujemna.
Tak sformułowana hipoteza oznacza, że kraje Unii Gospodarczej i Walutowej, które
przyjęły euro powinny charakteryzować się mniejszym zróżnicowaniem cen. Na zasadność
badania tak zwanego efektu euro wskazują dotychczasowe publikacje. Allington, Kattuman i
Waldmann (2005), konkludują, że wspólna waluta ma dodatni wpływ na konwergencje
cenową w związku z eliminacją ryzyka kursowego. Długość współpracy w ramach struktur
Unii Europejskiej również odzwierciedla stopień integracji między krajami. Im kraje dłużej
realizują
wspólną
politykę
ukierunkowaną
na
niwelację
różnic,
tym
mniejszym
zróżnicowaniem cenowym powinny się charakteryzować w związku z redukcją barier
handlowych i ograniczeniem efektu granicy (Anderson i Smith, 2004). Efektem integracji jest
również harmonizacja systemu podatkowego. Zatem mniejsze zróżnicowanie stawki VAT
zostało uznane za oznakę wyższego stopnia integracji (Rogers, 2002; Sosvilla-Rivero, GilPareja, 2004). Mniejsze zróżnicowanie systemu podatkowego powinno dodatnio oddziaływać
na proces konwergencji cenowej. Szczególną wartość dodaną rozprawy stanowi
uwzględnienie w analizie wpływu polityki fiskalnej na konwergencję cenową.
Pozostaje
jeszcze
kwestia
tempa
konwergencji.
Czy
procesy
integracyjne
przyspieszają tempo konwergencji cenowej? Jeśli tak, to współczynnik zbieżności half-life5
powinien przyjmować mniejszą wartość, co jest równoznaczne z szybszym eliminowaniem
skutków szoków w związku z ułatwieniem transakcji arbitrażowych. Aczkolwiek proces
może kształtować się nieliniowo, duże szoki są eliminowane szybciej niż małe (Cechetti,
5
Współczynnik zbieżności half-life oznacza czas potrzebny do redukcji połowy odległości do wspólnego
poziomu cen.
8
2000). W związku z redukcją zróżnicowania cen szoki mogą być eliminowane wolniej, co nie
wynika z utrudnień w arbitrażu, ale z relatywnie małego zróżnicowania cen w porównaniu z
okresem przed integracją. Postawiono poniższą hipotezę.
Tempo konwergencji zależy od formy integracji i jest szybsze dla krajów, które wstąpiły na
wyższy poziom integracji i przyjęły euro.
W świetle teorii ekonomii i badań empirycznych przeprowadzono dodatkowe analizy
dla powyżej sformułowanych hipotez w podziale na dobra handlowe i niehandlowe. Engel i
Rogers (1999), Allington, Kattuman i Waldmann (2005) poruszyli kwestię zróżnicowanie cen
w zależności od stopnia w jakim dane dobro można uznać za handlowe. Zwrócono uwagę na
większą lepkość cen dóbr niehandlowych. Niemniej jednak dla dóbr niehandlowych również
oczekuje się konwergencji cenowej w związku z efektem Balassy-Samuelsona.
W niniejszej rozprawie postawiono również poniższą hipotezę.
Istnieje pewien poziom naturalnego zróżnicowania cen, niezależnego od formy integracji,
do którego zmierzają kraje integrujące.
Punkt odniesienia do tego etapu analizy stanowi zróżnicowanie cen na rynkach
wewnątrzkrajowych. Jak wskazuje literatura zróżnicowanie wewnątrzkrajowe jest mniejsze
niż międzykrajowe (m.in. Crucini i Shintani, 2008; Parsley i Wei, 2001). Uznano, że
zróżnicowanie wewnątrzkrajowe może być określone mianem naturalnego zróżnicowania cen
do którego zbiegają państwa członkowskie Unii Europejskiej.
Badany okres obejmuje czas stosunkowo stabilny, po którym nastąpił okres
niestabilności 2008-2011. W okresie tym obserwowano spowolnienie gospodarcze związane z
kryzysem gospodarki światowej. W obliczu światowego kryzysu finansowego i kryzysu
krajów Unii Europejskiej analizę rozszerzono o aspekt stabilności otoczenia ekonomicznego.
W walce z kryzysem w wielu państwach zastosowano wsparcie finansowe dla sektora
bankowego oraz impulsy fiskalne takie jak wzrost wydatków budżetowych czy cięcia
podatkowe. Działania te zaowocowały wzrostem deficytów budżetowych. Łączne wydatki
państw członkowskich Unii Europejskiej związane z kryzysem finansowym oceniono na
około 5% PKB, z czego 1/3 stanowiły działania wynikające z rządowych programów
wsparcia, a pozostała kwota to wartość automatycznych stabilizatorów koniunktury (Skiba,
2010). W celu spłaty długów państwa będą zmuszone prowadzić restrykcyjną politykę
fiskalną, co przełoży się na poziom cen w krajach.
9
III.
Empiryczna weryfikacja hipotez
W celu weryfikacji postawionych hipotez badawczych wykorzystano dane dla indeksu
(ang. Consumer Price Index - CPI) pochodzące z Eurostatu. W oparciu o bazę Eurostatu
zgromadzono także informację o PKB dla badanych krajów. Przepływy handlowe
zaczerpnięto z bazy COMTRADE (ang. The United Nations Commodity Trade Statistics
Database). Wykorzystano również bazy danych CEPII (fr. Centre d'Etudes Prospectives et
d'Informations Internationales, ang. Institute for Research on the International Economy) dla
pozyskania odległości geograficznej między krajami.
Sigma konwergencja
Malejące w czasie zróżnicowanie poziomu cen między gospodarkami określane jest
mianem konwergencji typu sigma. Współczynnik zmienności indeksu cen dóbr i usług
konsumpcyjnych (ang. Consumer Price Index - CPI) został użyty jako miara zróżnicowania
cen. Indeks CPI jest skonstruowany dla wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję
finalną, obrazuje poziom cen w danym kraju w porównaniu do średniej dla wszystkich krajów
członkowskich. Miara obliczana jest jako iloczyn parytetu siły nabywczej (PPP) i krajowego
kursu walutowego.
Badanie sigma konwergencji przeprowadzono dla czterech grup krajów. Pierwszą
grupę stanowią wszystkie kraje członkowskie: Dania, Niemcy, Irlandia, Grecja, Hiszpania,
Francja, Włochy, Luxemburg, Holandia, Austria, Portugalia, Finlandia, Szwecja, Wielka
Brytania, Czechy, Estonia, Cypr, Łotwa, Litwa, Węgry, Malta, Polska, Słowenia, Słowacja,
Bułgaria, Rumunia (UE-27). Kolejne grupy to UE-25, UE-15, EA-126. Spadek zróżnicowania
cen został zaobserwowany dla wszystkich badanych grup w okresie 1995-2011. Największy
spadek miał miejsce dla grupy UE-25 z 38,7 w roku 1995 do 22,3 w roku 2011, czyli o
42,4%. Współczynnik zmienności indeksu CPI przyjmuje najniższą wartość w całym
badanym okresie dla krajów będących w strefie euro (EA-12). Zatem zróżnicowanie cen jest
w tej grupie krajów najmniejsze. W kontekście postawionych hipotez badawczych należy
podkreślić, że jest to grupa krajów, które osiągnęły najwyższy stopień integracji
6
UE-15: Belgia, Dania, Niemcy, Irlandia, Grecja, Hiszpania, Francja, Włochy, Luksemburg, Holandia, Austria,
Portugalia, Finlandia, Szwecja, Wielka Brytania; UE-25: UE-15, Czechy, Estonia, Cypr, Litwa, Łotwa,
Węgry, Malta, Polska, Słowenia, Słowacja; EA-12: Belgia, Niemcy, Irlandia, Grecja, Hiszpania, Francja,
Włochy, Luksemburg, Holandia, Austria, Portugalia, Finlandia.
10
ekonomicznej spośród badanych i są członkami unii monetarnej od 1999 roku (w Grecji euro
wprowadzono w formie transakcji bezgotówkowych w 2001).
Krajem najdroższym w analizowanej grupie, zarówno w 1995 jak i 2011 roku, jest
Dania, natomiast najtańszym Bułgaria. Dla większości krajów drogich (CPI powyżej średniej)
zaobserwowano relatywny spadek indeksu CPI, a dla wszystkich krajów tańszych wzrost.
Oznacza to, iż zróżnicowanie cen maleje, kraje drogie stają się relatywnie mniej drogie, a
kraje tańsze relatywnie mniej tanie. Hipoteza zerowa o braku konwergencji typu sigma
została odrzucona we wszystkich badanych grupach.
Beta konwergencja
W kolejnym kroku przetestowano występowaniu konwergencji cenowej typu beta na
rynku Unii Europejskiej. Konwergencja typu beta wskazuje na ujemną relację między
początkowym poziomem cen a średnią stopą wzrostu cen.
Początkowy poziom indeksu CPI może być wykorzystany w celu określenia tempa
zmian w indeksie CPI (Dreger, Kholodilin, Lommatzsch, Slacalek, Wozniak, 2007).
Konwergencja typu beta oznacza, że im niższa wartość indeksu CPI, tym wyższe tempo
wzrostu cen. Zatem w przypadku potwierdzenia beta konwergencji relatywnie tańsze kraje
powinny oczekiwać relatywnie wyższej inflacji po wstąpieniu do Unii Europejskiej.
Dla badanych rynków współczynnik zbieżności half-life wynosi od niespełna roku
∗ = 0,79 dla EA-12, do nieco ponad 3 lat dla UE-25. Należy zwrócić uwagę na
stosunkowo dużą różnicę w oszacowaniu współczynnika zbieżności half-life dla krajów UE15 ∗ = 0,98 i EA-12 ∗ = 0,79. Uzyskany wynik jest konsekwencją braku konwergencji
cenowej w Danii, która jest w UE-15 ale nie w EA-12. Brak konwergencji cenowej w Danii
zaniża oszacowanie tempa konwergencji w UE-15. Uzyskane wyniki są zgodne z literaturą
tematu. Szacując równanie dla danych z okresu 1995-2007 uzyskano nieco niższe
współczynniki zbieżności half-life we wszystkich analizowanych grupach. Niestabilne
otoczenie, wynikające ze światowego kryzysu finansowego oraz kryzysu państw Unii
Europejskiej mogło przyczynić się do spowolnienia procesu konwergencji cenowej w latach
2008-2011.
W oparciu o wyniki dla beta konwergencji można stwierdzić występowanie ujemnej
relacji między początkowym poziomem cen a średnią stopą wzrostu cen na rynku Unii
Europejskiej. Tempo konwergencji jest zróżnicowane w analizowanych grupach państw
członkowskich, największe w krajach strefy euro, a najmniejsze w grupie UE-25. Państwa,
11
które osiągnęły wyższy stopień integracji charakteryzują się wyższym tempem konwergencji
cenowej. Wyniki analizy w podziale na podokresy mogą przemawiać za nieliniowością w
procesie. W związku z redukcją zróżnicowania cen w czasie szoki mogą być eliminowane
wolniej, co nie wynika z utrudnień w arbitrażu, ale z relatywnie mniejszego zróżnicowania
cen w porównaniu z okresem poprzednim. Wydaje się zatem, że wolniejsze tempo
konwergencji, a zatem wyższy współczynnik zbieżności half-life w okresie niestabilnym
mogą być odzwierciedleniem owej nieliniowości.
Determinanty konwergencji cenowej
W celu zidentyfikowania czynników wpływających istotnie na proces konwergencji
cenowej oszacowano model ekonometryczny. Estymowany model należy do klasy modeli
grawitacyjnych stosowanych początkowo w analizie handlu. We wczesnych modelach
grawitacyjnych wśród zmiennych objaśniających uwzględniano jedynie odległość między
gospodarkami oraz wielkość gospodarek. W niniejszej pracy zastosowano rozszerzoną, o
dodatkowe zmienne kontrolne, wersję modelu. Badanie przeprowadzono dla zróżnicowania
cen mierzonego indeksem CPI dla finalnych wydatków konsumpcyjnych gospodarstw
domowych. Następnie analizę wykonano na niższym szczeblu agregacji dla poszczególnych
kategorii produktów, mając na uwadze podział dóbr na handlowe i niehandlowe.
Zmienne objaśniające uwzględnione w modelu wybrano na podstawie przeglądu
literatury. Uwzględniono wyniki prac empirycznych, jak również konkluzje pojawiające się w
opracowaniach teoretycznych.
W analizie czynników wpływających na proces konwergencji cenowej zmienną
objaśnianą zdefiniowano w oparciu o indeks CPI. Zdefiniowana miara stanowi przybliżenie
procentowego odchylenia różnicy cen od ich średniej. Zróżnicowanie wielkości gospodarek
mierzono na podstawie poziomu PKB. Zróżnicowanie dochodu krajów wyznaczono w
oparciu o poziom PKB per capita. Do modelu wprowadzono zmienną obrazującą wielkość
powiązań handlowych między krajami. Wartość powiązań handlowych wyznaczono na
podstawie przepływów handlowych wyrażonych w euro. W oparciu o wyniki innych badań
oczekuje się, że kraje Unii Europejskiej o większych powiązaniach handlowych będą
charakteryzowały się mniej zróżnicowanymi cenami. Isgut (2004) wskazuje, że handel
międzynarodowy rośnie w przypadku gdy ceny krajowe danego dobra przed usunięciem
barier handlowych różnią się najbardziej. W analizie uwzględniono zmienną zero-jedynkową
przyjmującą wartość jeden jeśli dwa kraje mają wspólną granicę lądową. Wyniki licznych
12
badań wskazują, że granica jest istotnym czynnikiem wyjaśniającym zróżnicowane cen
między krajami. Zmienna ta pojawia się w dwóch kontekstach w badaniach konwergencji
cenowej. Po pierwsze w badaniach porównujących zróżnicowanie cen między miastami na
terenie jednego kraju i miastami oddzielonymi granicą państwa. W tym przypadku badacze
sprawdzają czy występuje efekt granicy dla miast tak samo oddalonych (Engel i Rogers,
1996; Beck i Weber, 2003; Parsley i Wei, 2001). Efekt granicy tłumaczono nominalną
sztywnością cen i barierami handlowymi. Odzwierciedlał on różnicowanie cenowe oraz
lokalne preferencje. W oparciu o literaturę pricing to market efekt granicy jest istotny w
związku z różnym narzutem w krajach, zmiennym wraz z wahaniami kursu walutowego.
Badacze zwracają również uwagę na koszty związane bezpośrednio z przekraczaniem granicy
oraz sztywność cen w danej walucie. Drugi kontekst dotyczy testowania hipotezy, iż kraje o
wspólnej granicy charakteryzują się mniejszym zróżnicowaniem cen niż kraje ze sobą
niesąsiadujące (Lutz, 2004). Uwzględniono odległość geograficzną między krajami,
odzwierciedlającą, w znacznej mierze, koszty transportu (m.in. Haskel i Wolf, 2001). Beck i
Weber (2003) wskazują, że odległość tłumaczy znaczna część zróżnicowania cen między
lokalizacjami. Aby zweryfikować hipotezę o malejącym zróżnicowaniu cen dla krajów
osiągających kolejne stopnie integracji wprowadzono do modelu zmienną zero-jedynkową
przyjmującą jeden dla par krajów będących w Unii Monetarnej i posiadających euro.
Wprowadzenie wspólnej waluty wiąże się z procesami wpływającymi na zróżnicowanie cen,
takimi jak redukcja kosztów transakcyjnych, usunięcie wahań kursowych, a zatem również
ryzyka kursowego oraz zwiększenie handlu między krajami (Treasury, 2003; Engel i Rogers,
2004). Zróżnicowanie systemu podatkowego wyznaczono na podstawie różnicy w
podstawowej stawce VAT. Mniejsze zróżnicowanie systemu podatkowego powinno dodatnio
oddziaływać na proces konwergencji cenowej (Sosvilla-Rivero i Gil-Pareja, 2004; Rogers
2002). Obliczono długość współpracy w ramach Unii Europejskiej dla każdej pary krajów. W
literaturze tematu wskazywano na istotność różnic kulturowych oraz czynniki ułatwiające
prowadzenie transakcji, dlatego też w modelu uwzględniono zmienną obrazującą wspólny
język urzędowy.
W celu przeanalizowania wpływu polityki fiskalnej na konwergencję cen
skonstruowano zmienną będącą kombinacją luki PKB (ang. GDP gap) oraz zmian w saldzie
pierwotnym dostosowanym cyklicznie CAPB. Wykorzystano dane z Eurostat Ameco. Luka
PKB jest definiowana jako różnica pomiędzy faktycznym PKB a potencjalnym PKB,
wynikająca z niepełnego zatrudnienia (poniżej poziomu bezrobocia naturalnego). Potencjalny
PKB wyraża wielkość produkcji, którą gospodarka jest w stanie wytworzyć w długim okresie
13
przy istniejących czynnikach wytwórczych. Dodatnia luka PKB wskazuje, że wzrost
zagregowanego popytu wyprzedza wzrost zagregowanej podaży. Wartość ujemna jest
określana jako recessionary gap. Zmiany w CAPB pozwalają wyrazić nastawienie fiskalne:
zacieśnienie bądź rozluźnienie. Saldo pierwotne dostosowane cyklicznie udostępnione w
bazie Eurostat Ameco wyznaczane jest z wykorzystaniem filtru Hodricka-Prescotta. Jest to
metoda
ekonometryczna,
która
pozwala
określić
długookresowe
tendencje
w
makroekonomicznych szeregach czasowych dzięki wyizolowaniu komponentu cyklicznego.
W konstrukcji zmiennej określającej politykę fiskalną jeden wymiar stanowi luka PKB, a
drugi zmiana CAPB. Kombinacja odpowiednich wartości wskazuje na rozluźnienie lub
zacieśnienie oraz politykę anty-cykliczną lub pro-cykliczną. Po przeprowadzeniu wstępnej
analizy zależności zróżnicowania cen od poszczególnych wartości zmiennej opisującej
politykę fiskalną zdecydowano o rozróżnieniu na zacieśnienie i rozluźnienie fiskalne.
Model ogólny
Na podstawie zbudowanej bazy danych oszacowano, za pomocą estymatora efektów
stałych Hausmana Taylora, rozszerzony model grawitacyjny. Bazując na uzyskanych
wynikach można stwierdzić, na poziomie istotności 1%, iż większe zróżnicowanie wielkości
gospodarek oraz dochodu per capita dodatnio wpływa na zróżnicowanie cen. Podobną
zależność uzyskano dla zróżnicowania stawki VAT. Kraje współpracujące dłużej w ramach
struktur Unii Europejskiej charakteryzują się mniejszym zróżnicowaniem cen. Dodatni znak
przy zmiennej kontrolnej dla wspólnej waluty jest prawdopodobnie wynikiem wprowadzenia
euro stosunkowo niedawno w krajach relatywnie tańszych (Estonia 2011, Słowacja 2009). Jak
można zauważyć na podstawie wstępnej analizy danych zróżnicowanie cen między nowymi
członkami strefy euro, a przykładowo Finlandią czy Luksemburgiem, które wprowadziły euro
w 2002 roku jest relatywnie duże. Mniejsze zróżnicowanie cen wskazano dla krajów
posiadających wspólny język urzędowy. Odległość okazała się nieistotna. Wspólna granica
nie jest czynnikiem istotnie redukującym zróżnicowanie cenowe. W oparciu o uzyskane
wyniki można wskazać, że wraz z osiąganie kolejnych stopni integracji sprzyja procesowi
konwergencji cenowej. Harmonizacja systemu podatkowego oraz innych polityk związana z
trwaniem w strukturach Wspólnoty przekłada się na malejące zróżnicowanie cen. Podobnie
jak w pracy Engel i Rogers (2004) nie potwierdzono efektu euro. Jednak w kontekście
istotności zmiennej określającej długość współpracy państw członkowskich wynik nie
stanowi podstaw do odrzucenia hipotezy o wpływie integracji na konwergencję cenową
14
Analiza wpływu polityki fiskalnej pozwala stwierdzić (p-value=0,009), iż zróżnicowanie cen
między parą krajów jest większe w przypadku zacieśnienia fiskalnego w kraju tańszym i
rozluźnienia fiskalnego w kraju droższym w porównaniu z sytuacją rozluźnienia w kraju
tańszym i zacieśnienia w kraju droższym. Wynik ten jest zgodny z intuicją, rozluźnienie
fiskalne jest bowiem związane z presją inflacyjną.
Następnie przeprowadzono analizę dla tak zwanych nowych państw członkowskich7,
wśród których znajduje się Polska. W przypadku analizy nowych krajów członkowskich
należy zauważyć, że wszystkie z nich zaliczają się do grupy relatywnie tańszych państw, dla
których poziom cen mierzony indeksem CPI jest niższy od średniej unijnej. Na podstawie
oszacowań parametrów rozszerzonego modelu grawitacyjnego stwierdzono, iż procesy
związane z integracja na rynku Unii Europejskiej wpływają na konwergencję cenową.
Państwa współpracujące dłużej w ramach struktur Wspólnoty charakteryzują się niższym
zróżnicowaniem cen. Harmonizacja systemu podatkowego również przekłada się na spadek
zróżnicowania cen. Zaobserwowano, iż kraje o wspólnej walucie mają mniej zróżnicowane
ceny. Odległość oraz wspólna granica okazały się nieistotne. W przypadku nowych państw
członkowskich Unii Europejskiej nie uzyskano podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej o
nieistotności polityki fiskalnej.
Dobra handlowe a niehandlowe
W celu lepszego przeanalizowania wpływu stopnia integracji na proces konwergencji
cenowej przeprowadzono badanie analogiczne do powyższego dla różnych typów produktów
mając na uwadze podział na dobra handlowe i niehandlowe. Wyższe zróżnicowanie cen jest
obserwowane dla usług, które trudniej zliberalizować. Układ Uogólniony w sprawie Taryf
Celnych i Handlu (ang. General Agreement on Tariffs and Trade (GATT)) podpisano w 1947
roku i zastąpiono w 1993 Światową Organizacją Handlu (ang. World Trade Organization
(WTO)). Natomiast Układ Uogólniony w sprawie Handlu Usługami (ang. General Agreement
on Trade in Services (GATS)) podpisano dopiero w 1994. GATS jest wielostronnym
porozumieniem ustanawiającym ramy dla handlu usługami. W 2006 podpisano Dyrektywę w
sprawie handlu usługami na rynkach międzynarodowych mającą na celu wprowadzenie
wspólnego rynku dla usług w Unii Europejskiej. Najmniejsze zróżnicowanie cen
zaobserwowano dla ubrań i obuwia. Są to dobra handlowe, dla których istnieje silna
konkurencja zewnętrzna (wspólna taryfa zewnętrzna). Duża część rynku jest wypełniona
7
Nowe państwa członkowskie: Czechy, Estonia, Cypr, Litwa, Łotwa, Węgry, Malta, Polska, Słowenia,
Słowacja, Bułgaria, Rumunia.
15
produktami pochodzącymi z Chin. Dla produktów z grupy oleje, mleko, jaja małe
zróżnicowanie cen może być wyjaśnione silną konkurencją wewnętrzną. Natomiast
największą dyspersję cen zaobserwowano dla edukacji, typowego reprezentanta dóbr
niehandlowych. Cechą charakterystyczną edukacji jest wysoki poziom regulacji i ochrony.
Zweryfikowano czy zmiany w czasie współczynnika zmienności indeksu CPI dla
kategorii produktów są statystycznie istotne. Konwergencję typu sigma potwierdzono dla
większości produktów, jednak uzyskano różne średnie tempo zmian. Dla edukacji, typowego
reprezentanta dóbr niehandlowych nie było podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej o braku
konwergencji typu sigma.
W celu znalezienia determinantów konwergencji cenowej dla dóbr handlowych i
niehandlowych oszacowano rozszerzony model grawitacyjny. Wprowadzone do modelu
predyktory odzwierciedlają stopień integracji między badanymi
krajami.
Badanie
przeprowadzono dla trzech grup produktów. Wybrano dwa produkty reprezentujące dobra
handlowe i jednego przedstawiciela dóbr niehandlowych. Jako dobro handlowe o silnej
konkurencji zewnętrznej wybrano odzież i ubrania. Przykładem dobra handlowego silnej
konkurencji wewnętrznej jest nabiał. Natomiast edukacja jest reprezentantem dóbr
niehandlowych. Edukację wybrano ponieważ jest to dobro o najwyższej wartości
współczynnika zmienności indeksu CPI.
Bazując na uzyskanych oszacowaniach modelu dla typowego reprezentanta dóbr
handlowych można stwierdzić, iż większe zróżnicowanie dochodu per capita oraz wielkości
krajów dodatnio wpływa na zróżnicowanie cen. Podobną zależność uzyskano dla
zróżnicowania stawki VAT. Kraje o większej wartości powiązań handlowych charakteryzują
się mniejszym zróżnicowaniem cen. Wspólny język oraz odległość okazały się nieistotne. W
oparciu o uzyskane wyniki można wskazać, że harmonizacja systemu podatkowego sprzyja
procesowi konwergencji cenowej. Analiza wpływu polityki fiskalnej pozwala stwierdzić, iż
zróżnicowanie cen między parą krajów jest mniejsze w przypadku zacieśnienia fiskalnego w
kraju tańszym i rozluźnienia fiskalnego w kraju droższym w porównaniu z sytuacją
rozluźnienia w kraju tańszym i zacieśnienia w kraju droższym. Wynik ten nie jest zgodny z
intuicją, rozluźnienie fiskalne jest bowiem związane z presją inflacyjną. Jednakże dla krajów
relatywnie droższych wskazano na mniejsze zróżnicowanie cen dla krajów prowadzących
spójną politykę fiskalną zacieśnienie lub rozluźnienie niż w przypadku państw obierających
różne kierunki.
Bazując na uzyskanych oszacowaniach modelu dla nabiału, a zatem dobra handlowego
łatwo psującego się można stwierdzić, na poziomie istotności 1%, iż większe zróżnicowanie
16
dochodu per capita krajów dodatnio wpływa na zróżnicowanie cen. Kraje współpracujące
dłużej w ramach struktur Unii Europejskiej charakteryzują się mniejszym zróżnicowaniem
cen. Pozostałe czynniki są nieistotne. Analiza wpływu polityki fiskalnej nie pozwala na
wskazanie zgodnych z oczekiwaniami zależności.
W przypadku analizy dobra niehandlowego jakim jest edukacja stwierdzono, iż na
poziomie istotności 1% zróżnicowanie dochodu per capita i zróżnicowanie wielkości
gospodarek są istotnymi determinantami konwergencji cenowej. Im większe zróżnicowanie
dochodu per capita oraz wielkości gospodarek, tym większe zróżnicowanie cen edukacji.
Dodatkowo kraje o wspólnym języku rzędowym, wspólnej walucie i zharmonizowanym
systemie podatkowym cechują się mniejszym zróżnicowaniem cen.
Naturalny poziom zróżnicowania cen
Stany Zjednoczone stanowią częsty punkt odniesienia dla badań rynku europejskiego.
Begg et al. (2001) wskazali na istotnie niższe zróżnicowanie cen w USA niż w Unii
Europejskiej konkludując, że proces konwergencji w Unii Europejskiej będzie nadal
postępował.
W raporcie Komisji Europejskiej przedstawiono regionalne zróżnicowanie cen w
państwach członkowskich Unii Europejskiej. Wykorzystano dane o cenach dóbr
konsumpcyjnych w supermarketach zgromadzone w latach 1999-2000. Informacje te
posłużyły za punkt odniesienia dla zróżnicowania cen na obszarze Unii Europejskiej. Wydaje
się, że porównanie pozwoli na ocenienie stopnia integracji rynku Wspólnoty na tle
zróżnicowań wewnątrzkrajowych. Analiza pozwoli określić jak daleko poziom zróżnicowania
cen w Unii Europejskiej jest od tak zwanego naturalnego zróżnicowania cen wewnątrz
krajów. W badaniu policzono zróżnicowanie cen dla dwóch grup krajów: piętnastu członków
Unii Europejskiej oraz wszystkich państw Wspólnoty.
Można zauważyć, że zróżnicowanie cen w państwach członkowskich Unii
Europejskiej, nawet w 2011 roku, znacznie przekracza wartości regionalnego zróżnicowania
cen w wybranych państwach członkowskich Unii Europejskiej. Zróżnicowanie cen w krajach
tak zwanej Starej Unii (UE 15) spadło w 2011 roku w porównaniu z rokiem 1995 we
wszystkich analizowanych grupach produktów. Aczkolwiek odnosząc dane z roku 2011 do
2000 w dla kategorii odzież obuwie, nabiał pieczywo oaz ryby odnotowano nieznaczny
wzrost współczynnika. Najniższy współczynnik zróżnicowania w 2011 roku uzyskano dla
odzieży i obuwia, równy 9,76% znacznie przekracza wartości dla zróżnicowania
17
wewnątrzkrajowego w 200 0 roku zawarte w tabeli 14 (np. Niemcy 2,7 %). Analizując
wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej łącznie we wszystkich kategoriach
produktów zaobserwowano spadek zróżnicowania cen w latach 2000-2011. Obserwując
pewne wyhamowanie procesu konwergencji cenowej można zastanawiać się czy jest to
zjawisko przejściowe, czy być może tak zwane naturalne zróżnicowane cen dla rynku Unii
Europejskiej jest większe od wartości dla poszczególnych krajów. Warto przypomnieć tu
przypadek wcześniej omawianej Danii, dla której proces konwergencji nie jest obserwowany.
IV.
Podsumowanie
W niniejszej rozprawie podjęto tematykę konwergencji cenowej na rynku Unii
Europejskiej w latach 1995-2011. W badanym okresie zaszły procesy sprzyjające integracji.
Realizowano ustalenia przewidujące utworzenie wspólnego rynku, funkcjonującego na
podstawie swobody przepływu osób, towarów, usług i kapitału. Dążono do wyeliminowania
kosztów transakcyjnych związanych z wymianą walut i redukcji wahań kursowych poprzez
utworzenie Unii Walutowej. Założono również zacieśnienie współpracy między bankami
centralnymi oraz wzmocnienie koordynacji polityk gospodarczych państw członkowskich. W
1999 roku Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Niemcy, Irlandia, Włochy, Luksemburg,
Holandia, Portugalia i Hiszpania oraz Grecja w roku 2001 przyjęły euro. Wspólna waluta
pogłębiła integrację ekonomiczną, wyeliminowane zostało ryzyko kursowe, wzrosła
przejrzystość cen. Efektem integracji były również działania podjęte w kierunku harmonizacji
systemu podatkowego.
Z teoretycznego punktu widzenia opartego o teorię ekonomi ceny między
lokalizacjami mogą być zróżnicowane między innymi w związku z restrykcjami handlowymi,
kosztami transportu, wahaniami kursu walutowego, niejednolitymi stawkami podatkowymi.
Na rynku Unii Europejskiej, wraz z postępującą integracją, czynniki te są ograniczane lub
eliminowane. Tym bardziej analiza rynku Wspólnoty, gdzie wspomniane bariery są usuwane
w wyniku procesu integracji, jest zasadna. Unia Europejska jest obszarem wolnego handlu
zatem możliwości arbitrażu nie są ograniczane przez bariery handlowe. Wahania kursowe
również są ograniczane przez politykę stabilizacji i wyeliminowane w krajach strefy euro.
Pozostają oczywiście koszty transportu, ale jak wskazują Nigel, Allington, Kattuman i Florian
(2005) nie są one jedyną determinantą zróżnicowanie cen. Przestrzenne zróżnicowanie cen
wynika z przenikania się czynników makro i mikroekonomicznych takich jak pozyskanie
informacji, różnice w fiskalnych regulacjach, koszty marketingu, koszty transakcyjne, różnice
18
kulturowe, lokalne preferencje czy rozmiar rynku. Podejmując tematykę niniejszej rozprawy
nie spodziewano się zatem, że proces integracji wyeliminował całkowicie zróżnicowanie cen.
Postanowiono zweryfikować hipotezę, że na rynku Unii Europejskiej w wyniku
osiągnięcia kolejnych stopni integracji zachodzi konwergencja sigma oraz beta co oznacza, że
zróżnicowanie poziomu cen między gospodarkami maleje w czasie, a relacja między
początkowym poziomem cen a średnią stopą wzrostu cen jest ujemna. Hipoteza zerowa o
braku konwergencji typu sigma została odrzucona we wszystkich badanych grupach: UE-27,
UE-25, UE-15, EA-12. W przypadku beta konwergencji również odrzucono hipotezę zerową i
wskazano na ujemną i statystycznie istotną relację między początkowym poziomem cen a
średnią stopą wzrostu cen.
Kolejny etap analizy stanowiła próba wskazania czynników wpływających na
konwergencję cenową. Przypuszczano, że kraje Unii Gospodarczej i Walutowej, które
przyjęły euro powinny charakteryzować się mniejszym zróżnicowaniem cen w związku z
eliminacją ryzyka kursowego (Isgut, 2004; Allington, Kattuman i Waldmann, 2005). Efekt ten
nie został jednak potwierdzony. Długość współpracy w ramach struktur Unii Europejskiej
również odzwierciedla stopień integracji między krajami. Im kraje dłużej realizują wspólną
politykę ukierunkowaną na niwelację różnic, tym mniejszym zróżnicowaniem cenowym
powinny się charakteryzować w związku z redukcją barier handlowych i ograniczeniem
efektu granicy (Anderson i Smith, 2004). Zmienna obrazująca długość współpracy w ramach
Unii Europejskiej okazała się być istotną determinantą konwergencji cenowej w modelu dla
ogólnego indeksu CPI, oraz modelach dla dóbr handlowych reprezentowanych przez
kategorie odzież i obuwie oraz nabiał. Efektem integracji jest również harmonizacja systemu
podatkowego. Zatem mniejsze zróżnicowanie stawki VAT zostało uznane za oznakę
wyższego stopnia integracji (Sosvilla-Rivero i Gil-Pareja, 2004; Rogers, 2002). Mniejsze
zróżnicowanie systemu podatkowego powinno dodatnio oddziaływać na proces konwergencji
cenowej. Hipoteza ta nie została odrzucona w przypadku modelu ogólnego oraz dla kategorii
odzieży i obuwia według klasyfikacji ESA95.
Szczególną wartość dodaną rozprawy stanowi uwzględnienie w analizie wpływu
polityki fiskalnej na konwergencję cenową. W oparciu o wyniki dla modelu ogólnego
stwierdzono, iż zróżnicowanie cen między parą krajów jest większe w przypadku zacieśnienia
fiskalnego w kraju tańszym i rozluźnienia fiskalnego w kraju droższym w porównaniu z
sytuacją rozluźnienia w kraju tańszym i zacieśnienia w kraju droższym. Wynik ten jest
zgodny z intuicją, rozluźnienie fiskalne jest bowiem związane z presją inflacyjną.
19
W niniejszej rozprawie postawiono hipotezę, iż tempo konwergencji zależy od formy
integracji i jest szybsze dla krajów, które wstąpiły na wyższy poziom integracji i przyjęły
euro. Wskazano, że tempo konwergencji cenowej zależy od formy integracji. Państwa, które
osiągnęły wyższy stopień integracji charakteryzują się wyższym tempem konwergencji
cenowej. Wyniki analizy w podziale na podokresy 1995-2007 oraz 2008-2011 mogą
przemawiać za nieliniowością w procesie. W związku z redukcją zróżnicowania cen w czasie
szoki mogą być eliminowane wolniej, co nie wynika z utrudnień w arbitrażu, ale z relatywnie
mniejszego zróżnicowania cen w porównaniu z okresem poprzednim (Cechetti, 2000).
Wydaje się zatem, że w wolniejsze tempo konwergencji, a zatem wyższy współczynnik
zbieżności half-life w okresie niestabilnym mogą być odzwierciedleniem owej nieliniowości.
Rozważono
również
kwestię
związaną
z
istnieniem
poziomu
naturalnego
zróżnicowania cen, niezależnego od formy integracji, do którego zmierzają kraje integrujące.
Punkt odniesienia do tego etapu analizy stanowi zróżnicowanie cen na rynkach
wewnątrzkrajowych. Jak wskazuje literatura zróżnicowanie wewnątrzkrajowe jest mniejsze
niż między krajowe (m.in. Crucini i Shintani, 2008; Parsley i Wei, 2001). Uznano, że
zróżnicowanie wewnątrzkrajowe może być określone mianem naturalnego zróżnicowania cen
do którego zbiegają państwa członkowskie Unii Europejskiej. Stwierdzono, że zróżnicowanie
cen w państwach członkowskich Unii Europejskiej, nawet w 2011 roku, znacznie przekracza
wartości regionalnego zróżnicowania cen w wybranych państwach członkowskich Unii
Europejskiej. Zróżnicowanie cen w krajach tak zwanej Starej Unii (UE 15) spadło w 2011
roku w porównaniu z rokiem 1995 we wszystkich analizowanych grupach produktów.
Aczkolwiek odnosząc dane z roku 2011 do 2000 w dla kategorii odzież obuwie, nabiał
pieczywo oaz ryby odnotowano nieznaczny wzrost współczynnika. Najniższy współczynnik
zróżnicowania w 2011 roku uzyskano dla odzieży i obuwia, równy 9,76% znacznie
przekracza wartości dla zróżnicowania wewnątrzkrajowego w 200 0 (np. Niemcy 2,7 %).
Analizując wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej łącznie we wszystkich
kategoriach produktów zaobserwowano spadek zróżnicowania cen w latach 2000-2011.
Obserwując pewne wyhamowanie procesu konwergencji cenowej można zastanawiać się czy
jest to zjawisko przejściowe, czy być może tak zwane naturalne zróżnicowane cen dla rynku
Unii Europejskiej jest większe od wartości dla poszczególnych krajów. Warto przypomnieć tu
przypadek wcześniej omawianej Danii, dla której proces konwergencji nie jest obserwowany.
Podsumowując, bazując na przeprowadzonych badaniach zrealizowano cel pracy,
jakim była analiza procesu konwergencji cenowej na rynku Unii Europejskiej w obliczu
różnego stopnia integracji pomiędzy poszczególnymi państwami członkowskimi w latach
20
1995-2011oraz zweryfikowano postawione hipotezy badawcze. Na badany okres przypada
czas szczególnie intensywnych działań ukierunkowanych na integrację Wspólnoty. W oparciu
o przegląd literatury teoretycznej i empirycznej oczekiwano, że procesy przekładające się na
likwidację barier handlowych, zwiększenie przejrzystości rynku, wzrost konkurencji sprzyjają
wyrównywaniu się cen. W badaniu weryfikowano proces konwergencji cenowej typu sigma i
beta oraz wskazano determinanty malejącego zróżnicowana cen. W pracy uwzględniono
podział dóbr na handlowe i niehandlowe. Przeprowadzono również analizę zróżnicowania cen
w Unii Europejskiej w kontekście zróżnicowania na rynkach wewnątrzkrajowych. W badaniu
uwzględniono efekt światowego kryzysu finansowego i kryzysu krajów Unii Europejskiej.
Szczególną wartość dodaną rozprawy stanowi uwzględnienie w analizie polityki fiskalnej w
państwach członkowskich.
Literatura
Allington N.F.B., Kattuman P.A., Waldmann F.A., One Market, One Money, One Price? International Journal of
Central Banking, Vol. 1, No. 3, 2005
Anderson M.A., Smith S.L.S., Borders and Price Dispersion: New Evidence on Persistent Arbitrage Failures,
Prepared for the Mid-West International Economics Meetings, Indiana University-Purdue University
Indianapolis, 2004
Balassa B., The Purchasing Power Parity Doctrine: A Re-Appraisal, Journal of Political Economy, 77, 1964
Beck G., Weber A., How Wide Are European Borders? On the Integration Effects of Monetary Unions, Working
Paper No. 2001/07, Frankfurt, Germany: Centre for Financial Studies, 2003
Cournot A.A., Researches into the Mathematical Principles of the Theory of Wealth, New York,1971
Crucini M.J., Shintani M., Persistence in Law-of-One-Price Deviations: Evidence from Micro-data, Journal of
Monetary Economics, 55, 2008
Czarny E., Śledziewska K., Witkowski B., Does monetary integration affect EU’s trade? 2010
http://www.etsg.org/ETSG2010/ETSG2010Programme.html
Dornbusch R., Exchange Rates and Prices, American Economic Review, No. 77, 1987
Dzik A.M., Dążenie Unii Europejskiej do spójności ekonomicznej – konwergencja cenowa i jej determinanty,
[w:] Spójność społeczna i ekonomiczna Unii Europejskiej, pod. red G. Wrzeszcz-Kamińskiej, WSH,
Wrocław 2009
Dzik A.M., Price convergence on the EU market, based on economic theory of the law of one price, New
Economic Challenges, Masaryk University, Brno 2010
Engel Ch., Rogers J.H., Howe Wide Is the Border?, The American Economic Review, Vol.86, No.5, 1996
Engel Ch., Rogers J.H., Regional Patterns in the Law of One Price: The Roles of Geography versus Currencies,
in The Regionalization of the World Economy, edited by J. A. Frankel, Chicago and London: University of
Chicago Press for the NBER, 1998
Engel Ch., Rogers J.H., Violating the Law of One Price: Should We Make a Federal Case Out of It?, NBER
Working Paper No. 7242, 1999
Europejski Bank Centralny, Raport o konwergencji, ECB 2012
Evans O., Nyberg P., Ungerer H., The European monetary system: the experience, 1979-82, International
Monetary Fund, Washington, 1983
Gajewski P., Kowalski J. (2004), Price convergence in the European Union countries, Institute of Economics,
University of Łódz, mimeo, 2004
Galor O., Convergence? Inferences from Theoretical Models, Economic Journal, Vol. 106, No. 437, 1996
Giovannini A., Exchange Rates and Traded Goods Prices, Journal of International Economics, 24(1/2), 1988
Goldberg P.K., Knetter M.M., Goods Prices and Exchange Rates: What Have We Learned?, Journal of
Economic Literature Vol. 35, No. 3, 1997.
21
Goldberg P. K., Verboven F., Market integration and convergence to the Law of One Price: evidence from the
European car market, Journal of International Economics 65, 2005
Haffner R.C.G., Price Convergence in the European Union, Financial Markets Policy Directorate, Netherlands
Ministry of Finance, 1999
Haskel, J., Wolf, H., The Law of One Price - A Case Study, Scandinavian Journal of Economics, Vol. 103, 2001
Horvath J., Vidovic S., Price Variability and the Speed of Adjustment to the Law of One Price: Evidence from
Slovakia, BOFIT Discussion Paper 3, Bank of Finland, 2004
Isard P., How Far Can We Push the "Law of One Price"? The American Economic Review, Vol. 67, No. 5, 1977
Isgut A.E., Common Currencies and Market Integration Across Cities: How Strong is the Link?, Monetary
Unions and Hard Pegs, chapter 8, 2004
Islam N., What Have We Learnt From The Convergence Debate? Journal of Economic Surveys, Vol. 17, No. 3,
2003
Kokoszczyński R., Łyziak T., Pawłowska M., Przystupa J., Wróbel E., Mechanizm transmisji polityki pieniężnejwspółczesne ramy teoretyczne, nowe wyniki empiryczne dla Polski, NBP Materiały i Studia, 2002
Komisja Europejska, Economic Crisis in Europe: Causes, Consequences and Responses, European Economy,
7/2009
Komisja Europejska, EMU after five years, European Economy, 1/2004
Krugman P., Pricing to market when the exchange rate changes, NBER Working Paper No. 1926, 1987
Lutz M., Price convergence under EMU? First estimates, working paper, Institute of Economics, University of
St Gallen, 2002
Lutz M., Pricing in Segmented Markets, Arbitrage Barriers and the Law of One Price: Evidence from the
European Car Market, Review of International Economics 12(3), 2004
Maier P., Cavelaars P., Convergence of Price Levels: Lessons from the German Reunification, Journal of
Comparative Economics, 32, 2004
MathÄa, T., What to expect of the euro? Estimating price differences using individual products from the
surrounding regions of Luxembourg, mimeo, Banque Centrale de Luxembourg, 2003
MathÄa, T., The Euro and Regional Price Differences of Individual Products in an Integrated Cross-Border
Area, Central Bank of Luxembourg, Journal of Common Market Studies, Vol. 44, No. 3, pp. 563-580, 2006
McCarthy J., Pass-Through of Exchange Rates and Import Prices to Domestic Inflation in Some Industrialized
Economies, Federal Reserve Bank of New York, 2000
Oręziak L., Polityczne i ekonomiczne uwarunkowania ustanowienia i funkcjonowania Unii Gospodarczej i
Walutowej, Bank i Kredyt, nr 12, 1998
Parsley D.C., Wei S.J., Convergence to the Law of One Price Without Trade Barriers or Currency Fluctuations,
The Quarterly Journal of Economics, Vol.11, No.4, 1996
Rogers J., Monetary union, price level convergence, and inflation: How close is Europe to the United States?,
International Finance Discussion Paper No. 740 (Washington, DC, USA: Board of Governors of the Federal
Reserve System), 2002
Rogers J., Price level convergence, relative prices and inflation in Europe, International Finance Discussion
Paper No. 699 (Washington, DC, USA: Board of Governors of the Federal Reserve System), 2001
Rogoff K., The Purchasing Power Parity Puzzle, Journal of Economic Literature, No. 34, 1996
Scheller H.K., Europejski Bank Centralny, Historia, rola, funkcje, wydanie II, ECB 2006,
http://www.ecb.eu/pub/pdf/other/ecbhistoryrolefunctions2006pl.pdf
Skiba L., Polityka Fiskalna W Unii Walutowej [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Narodowy Bank
Polski, 2010
Sossvilla-Rivero S., Gil-Pareja S., Price convergence in the European Union, Applied Economics Letters,
Vol.11(1), 2004
Treasury H.M., Prices and EMU, London, 2003
Vataja J., Should the Law of One Price be Pushed Away? Evidence from International Commodity Markets,
Open Economies Review, Vol. 11, Issue 4, 2000
Wolszczak-Derlacz J., De Blander R., Price convergence in the European Union and in the New Member States,
Bank i Kredyt, vol. 40(2), 2009.
22