Zimbabwe 02 pielgrzymka

Jarosław Różański OMI
„Prawa człowieka: godność osoby ludzkiej”
Jan Paweł II w Zimbabwe (10 - 19 IX 1988 r.)
Jan Paweł II odwiedził Zimbabwe w dniach 10 – 19 września 1988 r. podczas czwartej
podróży apostolskiej do Afryki (10 – 19 IX 1988 r.). Podróż ta objęła ponadto Botswanę,
Lesotho, Suazi i Mozambik1.
Bolesne rany regionu
10 września po południu Jan Paweł II wylądował w Harare, stolicy Zimbabwe. Na lotnisku
powitał go prezydent republiki Robert Mugabe oraz inne osobistości państwowe i władze
kościelne. W przemówieniu powitalnym Jan Paweł II podkreślił, iż przybywa jako „Zastępca
Księcia Pokoju”. I dążąc do tego pokoju powiedział: „Zwracam się do wszystkich, którzy
ponoszą odpowiedzialność za los mieszkańców tego regionu, o wyrzeczenie się używania
przemocy z jakichkolwiek rasowych czy ideologicznych inspiracji”. Podkreślił, że
wybuchające konflikty na tle etnicznym, plemiennym i ideologicznym są zagrożeniem dla
pokoju. Te słowa wypowiedziane w obecności prezydenta Roberta Mugabe odnosiły się także
do terroru i gwałtów popełnianych przez siły rządowe na przeciwnikach politycznych i ich
rodzinach, zwłaszcza na cywilnej ludności Matabelelandu. Przśladowania te dotknęły także
duchowieństwa2.
Z lotniska Jan Paweł II udał się do klasztoru dominikanek w Harare, gdzie obradowali biskupi
Południowej Afryki zebrani na drugiej Konferencji Plenarnej Episkopatu Afryki Południowej
(IMBISA – Inter-Regional Meeting of Bishops of Southern Africa), w której uczestniczyli
biskupi z Angoli, Botswany, Lesotho, Mozambiku, Namibii, Wysp św. Tomasza i Książęcej,
RPA, Suazi, oraz Zimbabwe. O problemach, którym Kościół w tej części Afryki musi stawiać
czoło, mówił przewodniczący IMBISA, abp Jaime Pedro Gonçalves z Mozambiku. Są to
przede wszystkim problemy wynikające z różnego rodzaju przemocy (wojny domowe) oraz
niesprawiedliwości (dyskryminacja rasowa). W odpowiedzi Jan Paweł II przypomniał, iż
tematem tego spotkania biskupów była „godność osoby ludzkiej”. „Liczne narody spoglądają
dziś na Kościół w nadziei, że pokaże im on, jak żyć w sposób bardziej godny i wolny, jak
budować sprawiedliwsze i bardziej ludzkie społeczeństwo, jak skuteczniej osiągnąć i obronić
pokój. Jednym słowem, świat oczekuje od Kościoła przekonującego świadectwa pełnego
zbawienia, ofiarowanego przez Chrystusa”. Odwołując się do dokumentów ostatniego soboru
oraz dokumentów synodalnych Jan Paweł II zaznaczył, iż „pasterskie wysiłki Kościoła; nawet
te, w których wyraźnie będzie widoczna jego preferencyjna opcja na rzecz ubogich i
najbardziej zapomnianych, okażą się nieskuteczne, o ile nie będą zakorzenione w
niezmordowanym dążeniu samego ewangelizatora do świętości chrześcijańskiej”.
Powołując się na pouczenia Konstytucji dogmatycznej o Kościele papież podkreślił, „że
istnieje ścisły związek pomiędzy świętością życia i działaniem na rzecz bardziej ludzkiego
społeczeństwa (por. Lumen gentium, 40). Nie ma sprzeczności pomiędzy wezwaniem
Kościoła do wiary i jego zaangażowaniem w służbie miłości i sprawiedliwości”. Przypomniał,
że „wysiłki na rzecz rozwoju powinny czerpać inspirację z zasad etycznych i dlatego Kościół
1 por. Kronika podróży, OsRomPol 9 (1988), s. 7; W oryginale, w cytowanym tekście istnieje rozbieżność
pomiędzy datami rozpoczęcia IV Podróży Apostolskiej Ojca Świętego do Afryki, mianowicie, w nagłówku
artykułu: Cieszę się, że we wszystkim mogę wam zaufać widnieje data: 10 IX, natomiast w Kronice podróży,
która relacjonuje przebieg wydarzeń jest data 19 IX. Dookreślając, IV Podróży Apostolskiej Ojca Świętego do
Afryki rozpoczęła się 10 IX 1988 spotkaniem z biskupami Południowej Afryki (IMBISA).
2 J. Jarosz, Ku lepszej przyszłości. Jan Paweł II w Zimbabwe 10-13 września 1988 r., MD
ma obowiązek głoszenia wymagań Ewangelii w formie chrześcijańskiej nauki społecznej, w
której zawiera się poparcie dla sprawiedliwości i pokoju między narodami, obrona godności
człowieka oraz społecznych, kulturalnych i moralnych, praw osoby ludzkiej. Na członkach
Kościoła spoczywa obowiązek skutecznej troski o to, aby owo nauczanie przenikało do
rzeczywistości codziennego życia”. Docenił troskę biskupów spowodowaną cierpieniami
płynącymi z konfliktów w tym regionie, istnieniem przeciwstawnych bloków ideologicznych
i pogarszaniem się sytuacji społeczno-ekonomicznej w poszczególnych krajach.
„Dyskryminacja rasowa, konflikty, w wyniku których ciągle rośnie liczba uchodźców, śmierć
niewinnych osób i inne przejawy przemocy – wszystko to jest oczywiście złem moralnym.
Jest to rezultat indywidualnych grzechów, współudziału lub obojętności poszczególnych
ludzi, które doprowadziły do powstania „struktur grzechu”, trwale obecnych w waszych
społeczeństwach”.
Jan Paweł II w drugiej części przemówienia podkreślił, iż każdy z reprezentowanych na
spotkaniu krajów jest wielką nadzieją Kościoła. Zwracając się do biskupów z Republiki
Południowej Afryki zaznaczył: „Ważną część waszego pasterskiego posługiwania stanowi
wspieranie chrześcijańskich postaw wobec podziałów istniejących w waszym społeczeństwie.
Problem apartheidu, rozumianego jako system dyskryminacji społecznej, ekonomicznej i
politycznej, sprawia, że jako nauczyciele i przewodnicy duchowi, swoich wiernych
podejmujecie niezbędne i energiczne wysiłki, by przeciwdziałać niesprawiedliwości, oraz
występujecie na rzecz zastąpienia tej polityki inną, zgodną z wymogami sprawiedliwości i
miłości. Zachęcam was do dalszego, mężnego i niezachwianego trwania przy zasadach
leżących i podstaw pokojowego i sprawiedliwego zaspokajania słusznych aspiracji
wszystkich waszych współobywateli. Przypomniał im swoje słowa: „ponieważ pojednanie
znajduje się w samym sercu Ewangelii, chrześcijanie nie mogą akceptować struktur
dyskryminacyjnych, gwałcących prawa człowieka. Muszą oni jednak także zrozumieć, że
zmiana struktur związana jest z przemianą serc”. Przypominał im: „Wzywając do postępu w
kierunku uznawania praw wszystkich obywateli RPA i ich pełnego uczestnictwa w życiu
kraju, często znajdujecie się w centrum dramatycznej konfrontacji sprzecznych stanowisk.
Jest rzeczą ważną, żebyście zachowali wolę znalezienia rozwiązań na drodze dialogu
wspieranego modlitwą. Musicie być w pełni przekonani, że tylko uzgodnienie różnic na
drodze negocjacji może przynieść prawdziwy pokój i sprawiedliwość. Utrata wiary w
możliwość pokojowego rozwiązania mogłaby łatwo doprowadzić do dalszej frustracji i
przemocy, zwiększając zagrożenie dla pokoju nie tylko, w tym regionie”.
Mówił także o bolesnej sytuacji ludu w Namibii. „Wspólnota międzynarodowa jasno i
zdecydowanie wypowiedziała się za waszym prawem do samookreślenia. Stolica Apostolska
w pełni popiera te słuszne aspiracje i zachęca strony toczących się obecnie negocjacji nie
tylko do jak najszybszego uznania prawa Namibii do suwerenności i niepodległości, ale także
do przedsięwzięcia, koniecznych, kroków, aby wreszcie te aspiracje urzeczywistnić. Żywimy
nadzieję, że odpowiednie władze, mając na względzie długotrwałe cierpienia narodów tych
obszarów, uczynią wszystko, co możliwe, aby usunąć przeszkody stojące jeszcze na drodze
do ostatecznego, sprawiedliwego dla wszystkich uregulowania tej kwestii. Musimy zawsze
pamiętać, że nie może być prawdziwego rozwiązania bez braterskiej miłości. Nienawiść jest
pierwszym wrogiem sprawiedliwości i pokoju” 3.
Męczeństwo w służbie Ewangelii
Następnego dnia po przylocie, 11 września, papież spotkał się najpierw z biskupami
Zimbabwe, po czym udał się na miejscowy hipodrom, gdzie odprawił Mszę św., w której
uczestniczyło ok. 300 tys. wiernych. W homilii wygłoszonej podczas tej Mszy św. Ojciec
3 Jan Paweł II, Cieszę się, że we wszystkim mogłem wam zaufać. Przemówienie do biskupów Południowej Afryki
(IMDISA. 10 IX – Harare.), OsRomPol 9 (1988), s. 1, 8, 9, 10.
Święty wspomniał m.in. o dawnym męczeństwie o. Gonçalvo: „To właśnie prawda i miłość
Boża natchnęły ojca Gonçalvo da Silveira, który w roku 1560 przybył do doliny rzeki
Zambezi, a w następnym roku złożył w ofierze swoje życie, aby zasiać w tym kraju pierwsze
ziarna wiary chrześcijańskiej. W jego ślady poszli inni misjonarze, poczynając od jezuitów i
dominikanów”. Papież przytoczył jeszcze jeden przykład męczennika na rzecz służby
Ewangelii: „Niewątpliwie najbardziej wymownym wyrazem łaski Bożej oraz mocy prawdy i
miłości jest heroiczne świadectwo tych, którzy oddali swoje życie w służbie Ewangelii. Mam
tu na myśli szczególnie tych, którzy zostali zabici w okresie ostatnich piętnastu lat – w tej
liczbie biskupa Adolfa Schmitta, wielu kapłanów, zakonników i zakonnic oraz wielu
świeckich. Wszystkim im pragnę dzisiaj złożyć hołd. Ich mężne świadectwo nigdy nie będzie
zapomniane. Ukazali oni nam wszystkim moc prawdy i miłości. W nich widzimy
personifikację zwycięstwa krzyża i zmartwychwstania Chrystusa”.
W dalszej części homilii Jan Paweł II nawiązał do Słowa Bożego z dnia. Między innymi
podkreślił aspekt Mesjański osoby Jezusa Chrystusa oraz przypomniał, że każda Eucharystia
również i ta, którą sprawuje jest pamiątką odkupieńczej Ofiary Chrystusa. „Wasz kraj poznał
aż nadto dobrze ból i cierpienia spowodowane takimi grzechami jak dyskryminacja i
segregacja rasowa, które negują godność ludzką i pełną równość innych po prostu z racji
koloru skóry czy przynależności do określonego plemienia. Grzechy chciwości i żądzy
władzy, a także grzechy nieuczciwości i egoizmu niszczą więzi zaufania i osłabiają samą
tkankę społeczeństwa. Są to grzechy godzące w harmonijny i pełny rozwój waszego narodu.
Ale te wszystkie grzechy mogą z pomocą Boga Przymierza i poprzez waszą wiarę w Niego
być przezwyciężone” 4.
Po Mszy św. papież zawierzył Matce Bożej cały lud Zimbabwe. Modlił się wówczas:
„Wstawiaj się za nami u Ojca. Proś Go, aby zesłał na nas swego Ducha Świętego. Niech Duch
umocni nasze zatrwożone serca i rozjaśni nasze wątpiące umysły, byśmy potrafili uwierzyć
tak mocno, jak Ty, że „dla Boga... nie ma nic niemożliwego” (Łk 1, 37). (…) Wejrzyj na tych
swoich synów i córki, których dzisiaj z ufnością Ci zawierzam. Zaznali oni grozy nienawiści i
gwałtu. Łakną sprawiedliwości i pokoju. Pragną pojednania i zgody wśród plemion i ras
zamieszkujących Zimbabwe, wśród wszystkich ludzi na ziemi”5.
Razem rozwiązywać trudne problemy
Po południu Jan Paweł II spotkał się w katedrze z ok. 450 przedstawicielami laikatu, a następnie z
młodzieżą. Papież przekazał w czasie jego trwania orędzie skierowane za pośrednictwem
Mondowizji do 50 mln młodzieży z 123 państw uczestniczących w akcji „Sport Aid-88”, mającej
na celu zbiórkę pieniędzy dla głodujących dzieci. Mówił do młodych: „Oto jak wy, młodzi
Zimbabwe – możecie okazać miłość Chrystusowi. Musicie pomagać ludziom, musicie im służyć
(...) Pamiętajcie. Kiedy Bóg spogląda na nas nie dostrzega czarnej czy białej twarzy, czy brązowej.
On widzi twarz swojego Syna, Chrystusa. A kiedy Chrystus spogląda na ciebie, On patrzy na
twoje serce”. Następnie mówił papież młodym o rodzinie: „Jedynie poprzez wartości miłości i
życia rodziny mogą się stać mocne i stabilne i w ten sposób troszczyć się skutecznie o swych
członków. Gdy różne modele przedstawiane są jako postęp i wyzwolenie, mierzcie je według
prawdy Chrystusa, a Jego obietnice staną się rzeczywistością w Waszym życiu”. Wreszcie na
koniec jako przesłanie do młodych, w kraju, gdzie tak łatwo uciec się do przemocy, skierował
słowa św. Pawła: „Błogosławcie waszych prześladowców ... Nikomu złem za zło nie
odpłacajcie... Nie daj się zwyciężyć złu, ale zło dobrem zwyciężaj” 6.
Wieczorem w nuncjaturze apostolskiej odbyło się spotkanie papieża z korpusem
4 Jan Paweł II, Przybywam głosić prawdę przymierza z Bogiem. Zimbabwe 11 IX. Msza św. w Harare,
OsRomPol 9 (1988), s. 7.
5 Jan Paweł II, Akt zawierzenia Matce Boskiej narodu Zimbabwe, Harare 11 IX. Przed modlitwą
„Anioł Pański”, OsRomPol 9 (1988), s. 7.
6 J. Jarosz, Ku lepszej przyszłości. Jan Paweł II w Zimbabwe 10-13 września 1988 r., MD
dyplomatycznym akredytowanym, przy rządzie Zimbabwe. „W służbie rodzinie ludzkiej
Stolica Apostolska uważa środowisko dyplomatów za szczególnie kompetentnego partnera.
Każde z Państwa służy interesom własnego kraju, ale sam charakter waszego zawodu i
osobista znajomość innych krajów i kultur dają wam szerszą perspektywę spojrzenia,
uświadamiają solidarność całego rodzaju ludzkiego wyrażającą się nieodwracalnym procesem
współzależności, który sprawia, że pomyślność każdej części zależy od pomyślności całości.
Pod tym względem stoi przed nami wspólne zadanie: musimy być budowniczymi
międzynarodowego pokoju, sługami dobra wspólnego, inspiratorami wzajemnego
zrozumienia i dialogu w całym świecie”. W przemówieniu papież przypomniał swój apel z
1980 r. z Ouagadougou, wzywający do solidarności z cierpiącymi narodami Afryki.
Podkreślił, że tragedia ludów tego kontynentu trwa nadal i że zaradzenie klęskom głodu,
nędzy, analfabetyzmu domaga się solidarnego dziania całej ludzkości. „Wszystkim, którzy
przejęli się wielką ludzką tragedią, należy wyrazić wdzięczność. Ale problem nie został
rozwiązany i jeszcze dziś życie niezliczonych Afrykańczyków jest zagrożone głodem. Od
tego czasu dotknęły Afrykę nowe klęski żywiołowe, z których ostatnia przyniosła ogromne
nieszczęście Sudanowi. I znowu potrzebna jest ogólnoświatowa solidarność. Samo tylko
utrzymanie się przy życiu milionów naszych braci i sióstr w całym świecie zależy od naszej
troski o nich!”.
Jan Paweł II w swoim przemówieniu poruszył także problem nieszczęścia uchodźców. „Z
różnych powodów, w tym również takich, które pozostają w związku z aktami
niesprawiedliwości i klęskami żywiołowymi, ci nasi bracia i siostry są zmuszeni do ucieczki z
ojczystego kraju, do porzucenia wszystkiego, co jest dla nich swojskie i drogie, wszystkiego,
co zapewnia im fizyczne i socjalne bezpieczeństwo, i do stanięcia jako uchodźcy w obliczu
niepewnej i groźnej przyszłości, mając często jako jedyne oparcie swoją wiarę w Boga” 7.
Nie będą się więcej zaprawiać do wojny
Trzeci dzień pobytu w Zimbabwe, 12 września Jan Paweł II spędził w Bulawayo, drugim co
do wielkości mieście Zimbabwe i zarazem centrum opozycji. W odprawionej tam Mszy św.
uczestniczyło ponad 100 tys. wiernych. W homilii papież snuł rozważania dając odpowiedź
na pytanie: „Co to jest ewangelizacja?”. Papież najpierw przypomniał fakt pierwszej
ewangelizacji tych ziem. „Imponujące wyniki ewangelizacji są wyraźnie widoczne w
dzisiejszym Kościele Zimbabwe i w obecnie sprawowanej liturgii eucharystycznej” – mówił.
„Jest zatem ewangelizacja przyjęciem samoobjawienia się Boga w Jezusie Chrystusie, Jest
przyjęciem przez wiarę tego, co Bóg w Nim objawił ludzkości. Jest przyjęciem prawdy o
Chrystusie ukrzyżowanym i zmartwychwstałym”. „Ewangelizacja rozpoczyna się w ludzkim
sercu owym intymnym dialogiem między każdym z nas a Bogiem, kiedy uznajemy swoje
grzechy i to, że potrzebujemy Zbawiciela, kiedy zaczynamy wierzyć i wyznawać swymi
ustami, że Jezus Chrystus jest Panem. Ale wiara nie może pozostawać sprawą jedynie
prywatną”. Papież przypomniał też wiernym czym dla nich jest ewangelizacja i w jakim
stopniu ich dotyczy. Podejmując ten temat Jan Paweł II nawiązał do narodowowyzwoleńczej
walki o niepodległość kraju. Mówił o cierpieniu, przemocy, partyzanckiej walce, ale również
i o wspólnej pomocy nawzajem sobie. I za prorokiem wołał: „Tak, nie będą się więcej
zaprawiać do wojny”. Będą się natomiast zaprawiać do pokoju i rozwoju, szczególnie zaś
kształcić w prawdzie. Oto dlaczego oświata jest tak ważna zarówno dla rozwoju, jak i dla
ewangelizacji. „Zaprawa” taka zawiera więc w sobie zobowiązanie do apostolatu w
dziedzinie nauczania i w szkołach, zwłaszcza wśród młodzieży. Od tego zależy przyszłość
Zimbabwe”.
7 Tenże, O solidarność całego rodzaju ludzkiego. Harare 11 IX. Spotkanie z Korpusem Dyplomatycznym,
OsRomPol 9 (1988), s. 10.
Jan Paweł II poruszył problemy rodziny i wychowania rodzinnego oraz potrzebę misji i
ewangelizacji8.
Po Mszy św. Jan Paweł II spotkał się z przedstawicielami duchowieństwa Zimbabwe, a
następnie w katedrze anglikańskiej odbył spotkanie ekumeniczne z anglikanami, wyznawcami
tradycyjnych religii afrykańskich i przedstawicielami wspólnoty żydowskiej. Papież mówił o
tajemnicy jedności podkreślając, że istotną podstawą każdej ekumenicznej działalności jest
codzienna modlitwa i rozważanie Ewangelii.
Następnego dnia, 13 września, po ceremonii pożegnalnej, Jan Paweł II udał się do Botswany.
8 Jan Paweł II, Nie będą się więcej zaprawiać do wojny. Bulawayo 12 IX. Msza św. na hipodromie „Ascot Race
Course”, OsRomPol 9 (1988), s. 11.