diagnoza wychowanka w świetle środowiska rodzinnego i

Wiesław Borszowski
nauczyciel mianowany
Internat SOSW w Tarnowie
„DIAGNOZA WYCHOWANKA W ŚWIETLE ŚRODOWISKA
RODZINNEGO I RÓWIEŚNICZEGO”
(Opracowanie zagadnienia jest wynikiem mojego uczestnictwa w kursie: „Diagnoza wychowawcza”
przeprowadzonym przez mgr Małgorzatę CuŜytek z Małopolskiego Niepublicznego Ośrodka Doskonalenia
Zawodowego Nauczycieli przy Ośrodku Twórczej Edukacji Kangur oraz doświadczeń nabytych w trakcie
wieloletniej pracy opiekuńczo – wychowawczej w Internacie SOSW w Tarnowie)
Rozpoznanie środowiska wychowanka:
Chcąc skutecznie wychowywać naszych podopiecznych, powinniśmy ich dobrze
poznać. WaŜne jest aby posiadać informacje nie tylko o ich cechach
psychicznych, ale teŜ o warunkach w jakich zostali wychowani, ich sytuacji
rodzinnej i otoczeniu. Działania nasze mające na celu poznanie wychowanka
powinniśmy opierać na:
analizie cech psychicznych wychowanka,
obserwacji jego zachowania w internacie i poza nim,
orientacji w jego Ŝyciowych aspiracjach i planach,
diagnozie jego środowiska rodzinnego i rówieśniczego.
Na zachowanie wychowanka w internacie mogą mieć wpływ nie tylko czynniki
tkwiące w nim samym, ale w osobach i zjawiskach spoza internatu. Dlatego
warto zwrócić uwagę, Ŝe działania wychowawcze nie poprzedzone wnikliwą
obserwacją i wieloaspektową analizą mogą okazać się mało efektywne czy
wręcz nieskuteczne. W planowaniu i wdraŜaniu działań wychowawczych
waŜnym zadaniem wychowawcy jest poznawanie nie tylko samego
wychowanka, ale takŜe jego otoczenia – diagnoza środowiskowa. Jej
przedmiotem są wpływy środowiskowe na wychowanka, ich rodzaj,
kierunek, ich natura i siła, wspomaganie lub hamowanie rozwoju.
Celem diagnozy środowiskowej moŜe być (za A. Janowski) „Zbieranie
i wykorzystywanie informacji o wychowanku” a w szczególności:
Zgromadzenie informacji o warunkach rozwoju wychowanka w celu
zapobiegania problemom wychowawczym lub ich usuwania,
Rozpoznanie i ocena niepokojącej wychowawcę sytuacji,
Sprawdzenie skutków oddziaływań wychowawczych (monitorowanie,
ewaluacja).
Dzięki zastosowaniu diagnozy środowiskowej poznajemy wychowanka w jego
otoczeniu rówieśniczym lub rodzinnym. Pomaga nam to zrozumieć niektóre
jego zachowania, elastycznie dostosowywać nasze działania i modyfikować
wpływy środowiska.
Diagnoza środowiska rodzinnego:
Najbardziej wpływowym środowiskiem wychowanka jest jego rodzina.
Czerpane z niej wzorce więzi emocjonalnych oraz doświadczenia w ogromnym
stopniu kształtują rozwój emocjonalny i umysłowy dziecka. Środowisko
rodzinne naleŜy więc do waŜnych dla wychowawcy obiektów zainteresowania.
Poznając środowisko rodzinne wychowanka bierzemy pod uwagę róŜne
aspekty kształtujące jego poziom emocjonalny, moralny i intelektualny:
• Czynnik materialny – zwracamy przy nim uwagę na:
- stopień zamoŜności, warunki materialne i higieniczne,
- stan społeczny rodziny: czy jest pełna, czy niepełna (kto wychowuje
dziecko?),
- ilość członków rodziny, moŜliwe obszerne informacje na ich temat.
• Ocena atmosfery emocjonalnej panującej w rodzinie:
- wzajemne stosunki między rodzicami, problemy domowe i ich wpływ na
dziecko,
- udział dzieci w rodzinnych konfliktach,
- stosunek rodziców do dziecka i wymagań wobec niego,
- pozycja dziecka w rodzinie,
- sposób kierowania dzieckiem,
- stosunek opiekunów do nauki dziecka,
- zgodność norm lansowanych w rodzinie z wymaganiami w internacie.
• Poziom intelektualny i kulturalny środowiska rodzinnego:
- wykształcenie rodziców,
- zainteresowania rodziców,
- ich sposób spędzania wolnego czasu,
- kultura języka rodziców i ich kultura ogólna.
• Czynniki zagroŜenia w rodzinie (wszelkie uwarunkowania mogące
skłaniać dziecko do postaw patologicznych lub destrukcyjnych):
- rozbicie rodziny lub nieoczekiwana śmierć jednego z rodziców,
- psychopatologia matki lub ojca,
- uzaleŜnienie jednego lub dwojga rodziców,
- częste konflikty rodzinne,
- brak więzi emocjonalnych między rodzicami lub między rodzicami a
dziećmi,
- brak jasnego określenia ról rodzinnych – jeden rodzic niezaangaŜowany,
drugi nadmiernie zaangaŜowany; koalicja z rodzicem przeciw drugiemu
rodzicowi.
Techniki skuteczne przy zdobywaniu informacji o rodzinie:
- techniki autoekspresyjne – wypracowania, listy, swobodna twórczość
literacka i plastyczna, wypowiedzi na łamach gazetki, udział w
dyskusjach
(dają
pojęcie
emocjonalnych
powiązań
wewnątrzrodzinnych),
- wywiady i ankiety – informacje o prostych faktach dotyczących
rodziny,
- wywiad środowiskowy z członkami rodziny wychowanka – daje
moŜliwość włączenia pozostałych członków rodziny, umoŜliwia
orientację w warunkach i atmosferze wychowawczej domu
wychowanka,
- metoda genogram – stosowana w szczególnych przypadkach, po
przeszkoleniu moŜe słuŜyć do skomplikowanych zaleŜności rodzinnych,
Środowisko rówieśnicze wychowanka
DuŜą pomocą w rozumieniu zachowania wychowanka jest ocena jego
środowiska rówieśniczego. Zrozumienie zjawisk, jakie nim kierują pomaga
wychowawcy określić czynniki ryzyka dla danego wychowanka. Źródłem
informacji o środowisku rówieśniczym podopiecznego moŜe być wiedza o jego
kontaktach interpersonalnych na terenie internatu i poza nim, zainteresowaniach,
sposobie spędzania wolnego czasu.
Metody zdobywania informacji o środowisku:
- Obserwacja – jest to podstawowa metoda zdobywania informacji,
polegająca na systematycznym rejestrowaniu zachowań osoby obserwowanej,
a następnie interpretacji uzyskanych danych. Daje oczekiwane rezultaty, jeśli
jest uporządkowana i systematyczna. Sposób prowadzenia obserwacji zaleŜy od
tego, czy wychowawca szuka odpowiedzi na konkretne pytanie o przebieg lub
przyczynę zdarzeń, czy obserwuje całokształt zjawisk w procesie
wychowawczym. Najbardziej znana jest obserwacja luźna, polegająca na
swobodnym, niezamierzonym zbieraniu danych w trakcie codziennych
i przypadkowych kontaktów z wychowankiem. Jest zwykle stosowana
nieświadomie i zaleŜy od spostrzegawczości wychowawcy i jego zdolności
zapamiętywania. Jej skuteczność zaleŜy od wiedzy o obserwowanych
zjawiskach i umiejętności wyodrębniania istotnych dla badanego problemu
zjawisk.
- Obserwacja celowa – jest stosowana wybiórczo. Zwraca się tu uwagę
na wszystkie zjawiska związane z badanym problemem, np. sposoby
identyfikowania się z grupą rówieśniczą. Odrzuca się informacje nie mające
związku z przedmiotem badań. Zwykle zapisuje się jej wyniki w postaci arkuszy
spostrzeŜeń lub notatek.
- Wywiad – rozmowa badającego z respondentem lub respondentami
według opracowanych wcześniej pytań (dyspozycji). Wywiad moŜe być
swobodny – nie kierowany przygotowaniami wcześniej pytaniami – lub
kierowany – pytania są przygotowane wcześniej a następnie zadane.
Jest to dobra technika, gdy celem jest uzyskanie wiedzy o przyczynach jakiegoś
zjawiska, motywach postępowania, czynnikach wywołujących problem. Jest
jednak czasochłonny i nie zawsze rzetelny. Wyniki wywiadu mogą zaleŜeć
w pewnym stopniu od osoby prowadzącej wywiad, jej umiejętności
prowadzenia wywiadu, oceny i akceptacji w oczach respondenta, nastawienia
respondenta do celu i przebiegu rozmowy.
- Wywiad środowiskowy – róŜni się od wywiadu ogólnego zakresem
i celem:
- przeprowadza się go u rozmówcy,
- łączy się go z informacją miejsca zamieszkania wychowanka,
- stosowany przy poznawaniu układów, zaleŜności środowiska
wychowawczego.
- włącza się do niego inne osoby z rodziny lub środowiska,
- Ankieta – jest typem wywiadu. Pytania ankiety dotyczą jednego
problemu, są konkretne i ścisłe. Zwykle jest anonimowa, co moŜe wpłynąć
pozytywnie na szczerość osoby ankietowanej. Pozwala uzyskać dane na temat
pewnych faktów, oceny zjawisk obecnych lub przeszłych, oczekiwań.
Stosujemy ją, gdy musimy szybko zebrać więcej odpowiedzi, w sprawie zaś
orientujemy się na tyle, Ŝe umiemy formułować pytania. Opiera się na
kwestionariuszu, napisanym specjalnie dla jej potrzeb. Powinien być trafny, to
znaczy pozwalający uzyskać wiedzę o tych sprawach, do których zbadania
został napisany. Kwestionariusz moŜe składać się z pytań otwartych lub
zamkniętych. Pytania zamknięte dają moŜliwość szybkiego uzyskania wyników
ilościowych (np. danych statystycznych). Pytania otwarte mogą nam pomóc
w opracowaniu wyników jakościowych.
- Socjometria – jest metodą przydatną szczególnie wtedy, gdy chcemy
pozyskać informacje o środowisku rówieśniczym wychowanka. Test
socjometryczny polega równieŜ na zadawaniu pytań i wyciąganiu wniosków
z odpowiedzi. Pytania z reguły dotyczą interakcji międzyludzkich: stosunków
koleŜeńskich, akceptacji lub nieakceptacji i wzajemnych sympatii i antypatii.
Np. z kim najchętniej spędzasz czas wolny? Z kolegami z internatu? Z kolegami
spoza internatu? Z rodziną? Sam? Postuluje się maksymalną ilość pytań – 5. Jest
łatwy do sprawdzania gdyŜ wykorzystuje się tabele. Sposób formułowania pytań
i uzyskane odpowiedzi zaleŜą od poziomu badanego, jego nastawienia do
badania i osoby prowadzącego oraz umiejętności wychowawcy.
- Analiza dokumentów:
- dokumenty osobiste: (listy, kroniki, pisemne prace uczniów, artykuły do
gazetek, rysunki),
- dokumenty urzędowe: (opinie wychowawców i nauczycieli ze szkoły,
pedagogów, poradni, kuratora, świadectwa szkolne).
W badaniach wykorzystuje się te dokumenty, które bezpośrednio dotyczą
przedmiotu badań. Traktuje się je jako uzupełnienie innych metod badawczych.
Pierwszy etap rozpoznania moŜna zamknąć postawieniem diagnozy
klasyfikacyjnej: przyporządkowującej wychowanka do grupy potencjalnie
problemowej lub nieproblemowej. Dopiero przy ujawnieniu się konkretnych
zagroŜeń wychowawczych lub edukacyjnych wychowanka warto wykorzystać
zgromadzoną dokumentację i rozszerzyć ja o dalsze badania (np. pełną diagnozę
środowiska rodzinnego).
Wychowawca ma zwykle duŜe moŜliwości zarejestrowania objawów
niepokojącego zachowania, natomiast stosunkowo niewielkie moŜliwości ich
interpretacji. Jest to bowiem zwykle rola psychologa z racji jego przygotowania
i kompetencji. Psycholog nie tylko lepiej zrozumie zaleŜności między
obserwowanymi objawami i ich podłoŜem i znaczeniem, posiada takŜe
konkretne uprawnienia do prowadzenia szczegółowych badań, formułowania
diagnozy i podejmowania decyzji o terapii. Rozpoznawanie wychowanka przez
wychowawcę doprowadzić powinno do podjęcia decyzji (wspólnie
z pedagogiem szkolnym) o skierowaniu sprawy – bądź nie – do poradni
psychologiczno-pedagogicznej. Poradnia ma obowiązek udzielić wychowawcy
pełnej pomocy w opracowaniu diagnozy wychowawczej i wskazać dalsze
postępowanie.
A oto przykładowy wzór rozmowy – wywiadu wg Gerstmana:
- Pytania zawęŜające - zadawane na kształt pnia od ogólnych, obojętnych
do szczegółowych,
- Pytania progresywne – odwróconego lejka od luźnych do intymnych,
- Unikanie pytań sugerujących, szczególnie w trakcie rozmowy z
małoletnim,
- Pytania tematy – bardziej dopełnienia niŜ rozstrzygnięcia: jaki jest Twój
stosunek do…? Co myślisz o…?
- Unikanie zbyt długich pytań oraz podwójnych odpowiedzi,
- Unikanie podwójnych zaprzeczeń – mogą być niezrozumiałe,
- Unikanie pytań rozpoczynających się od: dlaczego…? – często
określane są jako trudne. Zamiast tego pytania naprowadzające: jak się
wtedy czułeś?
- Pomaganie pamięci, odtworzenie kolejności wydarzeń, wspomnień
towarzyszących,
- Pytania projekcyjne – określają postawę ocen wobec siebie oraz innych
ludzi: gdybyś… to czy…?
- Pytania naprowadzające: zamiast: czy bijesz kolegów? To: gdybyś nie
bił się z chłopcami, czy uwaŜaliby…
- Nie podawać zbyt długiego okresu czasu, odwoływać się do
doświadczeń z ostatniego okresu czasu,
- Przejścia z jednego tematu do drugiego powinny być łagodne,
- Rozmowa nie powinna być nagle przerywana,
- Bardzo pomocnymi są zdania niedokończone.
Zasady zadawania pytań i budowania całości wywiadu:
- najwaŜniejszym jest nawiązanie kontaktu,
- jedno pytanie na raz,
- sprawdzanie zrozumienia,
- przewaga pytań otwartych,
- nie naleŜy zaburzać logiki badanego,
- uwraŜliwić się na problemy etyczne (np. poszanowanie prawa do prywatności),
- zmienianie tematów powinno być łagodne i uzasadnione,
- zakończenie powinno być zapowiedziane,
- naleŜy pilnować czasu rozmowy.
Bibliografia:
1. Filipczuk H.: Czy znamy swoich uczniów? Warszawa 1964
2. Gerstman S.: Rozmowa i wywiad w psychologii. Warszawa 1972
3. Eliot J., Place M.: Dzieci i młodzieŜ w kłopocie. Poradnik nie tylko dla
psychologów. Warszawa 2000
4. Kelm A.: Diagnoza wstępna potrzeb i sytuacji dziecka. W. Problemy
Opiekuńcze i Wychowawcze 1992 nr 7
5. Harwitch A.: Obserwacja psychologiczno – pedagogiczna jako element
diagnozy wychowawczej. Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze 1988
nr 2