04 Lucka.p65

PRACA POGLĄDOWA
ISSN 1643–0956
Izabela Łucka, Aleksandra Cebella, Maria Nowak, Monika Fryze
Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Akademii Medycznej w Gdańsku
Nietypowe zachowania seksualne u dzieci
w ocenie klinicznej — opisy przypadków
Clinical assesment of atypical sexual behaviour in children — clinical cases
STRESZCZENIE
Praca z dziećmi w praktyce klinicznej często sprawia,
że musimy się konfrontować ze stereotypem, że dziecko ze swojej natury jest aseksualne. Pogląd ten jest
spotykany i silnie zakorzeniony nawet wśród osób,
które na co dzień mają do czynienia z pacjentami
należącymi do tej grupy wiekowej. Takie przekonanie utrudnia pracę terapeutyczną, zwłaszcza w sytuacjach, w których mamy do czynienia z seksualnością dziecka ocenianą jako nietypową. Często nietypowe zachowania seksualne dziecka współistnieją
z innymi zaburzeniami jego funkcjonowania, czasami
zaś stanowią główny lub jedyny objaw, z jakim dziecko trafia na oddział. Etiologia obserwowanych zaburzeń lub nietypowych zachowań seksualnych bywa
niejasna, wywiera jednak istotny wypływ na całościową ocenę funkcjonowania młodego pacjenta,
proces diagnozy i terapii. Trudności te w niniejszej
pracy zilustrowano opisem przypadków klinicznych.
Słowa kluczowe: nietypowe zachowania seksualne,
dzieci
ABSTRACT
Clinical practice at the children psychiatry wards
often confronts us with child unsexuality stereotype.
This stereotype occurs frequently and strongly even
among people who professionally work with children. It makes therapeutic work difficult, particulary when we deal with non-typical sexual beha-
Adres do korespondencji:
dr med. Izabela Łucka
Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych
i Wieku Podeszłego AMG
ul. Srebrniki 1, 80–282 Gdańsk
tel. (058) 341 80 81 wew. 534, faks (058) 344 60 85
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003; 3 (3): 129–132
© 2003 Via Medica
viour that often coexists with other behaviour disturbances, that are sometime dominant and sometime they exists as only symptoms at the admittance
to the hospital. The etiology of the observed disorders or unusual sexual behaviour is obscure but
strongly influences the comprehensive opinion
about diagnosis and therapy of patient. The problem is described in the following clinical cases.
Key words: atypical sexual behaviour, children
Wstęp
W praktyce klinicznej często spotykamy się
z przejawianymi przez młodych pacjentów nietypowymi zachowaniami seksualnymi. Zazwyczaj współwystępują one z innymi prezentowanymi przez dziecko
zaburzeniami w funkcjonowaniu osobniczym lub
społecznym czy też z objawami łączącymi się w określone zespoły psychopatologiczne. Etiologia nietypowych zachowań seksualnych bywa niejednolita,
czasem niezrozumiała czy nawet szokująca, zwłaszcza w konfrontacji z panującym powszechnie stereotypem dziecka jako istoty ze swojej natury aseksualnej. Pogląd ten często podzielają także osoby,
które na co dzień profesjonalnie zajmują się leczeniem dzieci oraz opieką nad nimi. W konsekwencji
— dzieci przejawiające nietypowe zachowania seksualne są szykanowane lub odrzucane w ten czy inny
sposób, bez podejmowania próby zrozumienia przekazu płynącego z ich wypowiedzi bądź komunikatów
niewerbalnych. Tymczasem zgłębienie źródeł zachowań prezentowanych przez pacjenta ma ogromne
znaczenie zarówno dla procesu diagnozy oraz terapii, jak i dla podjęcia ewentualnych kroków prawnych mających na celu zapewnienie dziecku bezpieczeństwa fizycznego, a także optymalnych warunków do dalszego rozwoju.
www.psychiatria.med.pl
129
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 3
Opis przypadków
R.R., chłopiec po raz pierwszy hospitalizowany
na oddziale psychiatrycznym w 13 rż., z rozpoznaniem zespołu paranoidalnego. Wywiad rodzinny
obciążający — ojciec chorował na schizofrenię i nadużywał alkoholu. Atmosfera domowa była niespokojna, często stosowano przemoc. Aktualnie rodzice są rozwiedzeni, ojciec nie utrzymuje kontaktu
z dziećmi, matka żyje w konkubinacie, jest to dla niej
bardzo ważny związek, z uwagi na to — że jak sama
twierdzi — partner zaspokaja jej potrzeby seksualne. Pacjent urodzony z ciąży piątej, porodu trzeciego (dwoje dzieci zmarło). W młodszym wieku szkolnym leczony z powodu moczenia nocnego, tików
i jąkania. Pozostawał w symbiotycznym związku
z matką, razem z nią spał i spędzał większość czasu,
wypełniając między innymi obowiązki domowe:
sprzątał, prał, gotował, piekł ciasta, opiekował się
nią, gdy chorowała. W tym okresie chodził z nią do
sąsiadek „na kawę i plotki”, doradzał przy zakupie
damskich rzeczy, często też malował się i przebierał
w rzeczy matki i starszej siostry. W grupie rówieśników przyjaźnił się tylko z dziewczętami, nie chciał
chodzić na lekcje wychowania fizycznego (jedynie
czasami — na basen z mamą).
W okresie 5-letniej remisji choroby zasadniczej
chłopiec bardzo intensywnie się onanizował, do czego stymulację stanowiły zdjęcia kobiet w średnim
i starszym wieku. Nawiązywał też przypadkowe kontakty biseksualne.
Podczas nawrotu choroby przejawiał zdecydowane zachowania homoseksualne wobec współpacjentów. Przebywając na oddziale, nawiązał romans
z innym chłopcem. Po uzyskaniu remisji deklarował
heteroseksualną orientację seksualną, wstydził się
i wypierał wcześniej opisanych zachowań. Przywiązywał ogromną wagę do własnego wyglądu, używał
wyszukanych kosmetyków, nosił tylko najmodniejsze i „markowe” rzeczy.
M.R., pacjentka po raz pierwszy hospitalizowana na oddziale psychiatrycznym, z rozpoznaniem
zaburzeń lękowo-depresyjnych, w wieku 14 lat. Przyjęta z powodu skrajnie obniżonego nastroju, mutyzmu selektywnego, połączonego z licznymi somatycznymi objawami lęku. Pochodzi z niepełnej rodziny, ojciec zmarł nagle, rok przed pierwszą hospitalizacją pacjentki. Urodzona z ciąży siódmej i porodu
szóstego, okręcona pępowiną. W wywiadzie stwierdzono moczenie nocne. Powtarzała III klasę szkoły
podstawowej. Objęto ją nauczaniem indywidualnym
ze względu na trudności w nauce oraz powtarzające się stany mutyzmu i zastygania w reakcji na trud-
130
ne sytuacje (rodzina interpretowała je jako napady
padaczkowe). Zachowania takie rozpoczęły się po
śmierci ojca, ich częstotliwość stopniowo wzrastała.
Kilka miesięcy później matkę wezwano do szkoły,
gdyż dziewczynka nie chciała wrócić do domu, ze
względu na strach przed starszym bratem, który
molestował ją seksualnie. Dyrekcja szkoły zgłosiła
sprawę do sądu. Wcześniej, gdy dziewczynka miała
około 10 lat, usiłował ją zgwałcić nieznajomy mężczyzna — nie doszło do tego dzięki interwencji obcej osoby. Matka pacjentki w wieku 11 lat została
w brutalny sposób zgwałcona przez ojczyma.
W trakcie hospitalizacji dziewczynka zakochała się w lekarce z oddziału. Chętnie rozmawiała
o tym z psychologiem w trakcie terapii indywidualnej.
Natomiast wobec pacjentki, która skłoniła ją do pocałunków i pieszczot o charakterze erotycznym, zareagowała agresją i zachowanie to wywołało w niej
ogromne poczucie winy.
Po 3 miesiącach hospitalizowano ją po raz kolejny, z powodu nasilających się objawów dysocjacyjnych, po zatruciu lekami. W stosunku do współpacjentek deklarowała zainteresowanie o charakterze erotycznym.
Autorki niniejszej pracy spotkały się z dziewczynką po 2 latach, gdy zbliżał się termin wyjścia
z więzienia brata — sprawcy molestowania. M.R. zamierzała się „schować” na oddziale do czasu załatwienia formalności związanych z jej wyjazdem za
granicę wraz z dziewczyną, z którą pozostaje w stałym związku homoseksualnym.
J.Ch., po raz pierwszy hospitalizowany na oddziale psychiatrycznym w wieku 9 lat, z rozpoznaniem zaburzeń zachowania. Pacjent z ciąży trzeciej
i porodu trzeciego, urodzony w stanie ciężkim (punktacja wg skali Apgar: 5). Jako niemowlę przebył ropne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Pochodzi z rodziny patologicznej, oboje rodzice uzależnieni od alkoholu, stosujący przemoc fizyczną, urządzający libacje alkoholowe, prowadzący bujne życie seksualne w obecności dzieci. Decyzją Sądu chłopca
umieszczono w Domu Małego Dziecka. Od 6 rż. był
wychowankiem Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego.
Bezpośrednim powodem hospitalizacji w jego
przypadku były nagłe i nieprzewidywalne zachowania autoagresywne, agresja czynna w stosunku do
rówieśników (z tego powodu chłopiec był objęty
opieką psychiatry od 7 rż.), ucieczki z internatu oraz
nieprawidłowe zachowania seksualne (ocieranie się
o chłopców, wchodzenie nago do ich łóżek, dotykanie genitaliów, przytulanie się do chłopców pod
www.psychiatria.med.pl
Izabela Łucka i wsp., Nietypowe zachowania seksualne u dzieci
prysznicem). Był wykorzystywany seksualnie przez
starszych chłopców. W czasie zabaw zamieniał
wszystkie komunikaty w seksualne (np. podczas zabawy w głuchy telefon — „Czy pani się kochała dzisiaj?”). Pewnego razu przyłapano go w trakcie aktu
seksualnego (stosunku) z psem, na rynku powiatowego miasta.
Powtórnie hospitalizowany w wieku 13 lat,
z powodu narastających trudności wychowawczych
oraz nasilających się zaburzeń zachowania w postaci agresji, wymuszania pieniędzy, kradzieży, ucieczek.
Twierdził, że podczas jednej ucieczki z internatu
zgwałcono go. Nadal utrzymywały się nieprawidłowe zachowania seksualne — ekshibicjonizm, prowokowanie kontaktów o charakterze homoseksualnym.
B.M., 11-letni chłopiec, dwukrotnie hospitalizowany w szpitalu psychiatrycznym, z rozpoznaniem
mieszanych zaburzeń zachowania i emocji. Urodzony z ciąży drugiej i porodu drugiego, bez istotnych
obciążeń. Wychowywany w rodzinie rekonstruowanej, w silnym, symbiotycznym związku z matką.
W wywiadzie stwierdzono u niego cechy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. Od III klasy szkoły
podstawowej chłopiec sprawiał znaczne problemy
wychowawcze, zwłaszcza na terenie szkoły. Prezentował zachowania agresywne w stosunku do kolegów i nauczycieli, nie podporządkowywał się poleceniom, łamał regulamin, nie chciał się uczyć. Od
2 lat objęto go nauczaniem indywidualnym, pozostaje również pod opieką neurologa ze względu na
obserwowane napady padaczkowe. Przejawiał zachowania agresywne w stosunku do domowników.
Przyłapano go na kradzieży słodyczy ze sklepu.
Ponownie przyjęto na oddział pół roku później,
z powodu zamiaru wyskoczenia z dachu domu, interpretowanego jako próba samobójcza. W okresie
bezpośrednio poprzedzającym hospitalizację wyrażał skrajną agresję słowną i czynną, groził domownikom nożem, w nocy kłuł brata szpilkami, kupił sobie ptaka, którego następnie zabił. Jak się później
okazało, przyczyną opisanych zachowań była nieakceptowana przez matkę miłość chłopca do 31-letniej sąsiadki. Zbyt częste odwiedziny syna u ukochanej budziły protesty matki, kończące się zazwyczaj
burzliwymi awanturami. Chłopiec nie akceptował
faktu zatrzymania go w szpitalu, uważał to za karę,
winą zaś obarczył sąsiadkę. Był na nią zły, planował
straszną zemstę, miał zamiar „powyrywać jej wszystkie włosy”, prześladować ją i wyzywać najgorzej, jak
potrafił. Stopniowo jego emocje wyciszyły się, zaczął
częściej rozmawiać i przebywać z dziewczętami
w swoim wieku, myślał o powrocie do „swojej dziewczyny”, którą rzucił dla sąsiadki. Zaczął także rozu-
mieć dezaprobatę matki dla — w jego oczekiwaniach
— zbyt bliskich kontaktów z dorosłą kobietą.
H.N., 15-letnia dziewczynka, hospitalizowana
dwukrotnie w szpitalu psychiatrycznym, z rozpoznaniem zaburzeń adaptacyjnych oraz mieszanych zaburzeń zachowania i emocji. Pochodzi z pełnej rodziny, z dominującym, skłonnym do awantur ojcem.
Urodzona z ciąży pierwszej i porodu pierwszego, bez
istotnych obciążeń i odchyleń w rozwoju wczesnodziecięcym. Bezpośrednim powodem przyjęcia pacjentki na oddział psychiatryczny były zgłaszane przez
nią myśli i zamiary samobójcze; dokonała samookaleczenia nadgarstków, a podczas pobytu na oddziale wchodziła na parapet okna, grożąc wyskoczeniem.
Podłożem prezentowanych zachowań okazała się
nieakceptowana przez ojca miłość dziewczynki do
starszego od niej o 13 lat, żonatego mężczyzny, ojca
dwojga dzieci. Związek ten trwał już od dwóch lat,
H.N. sądziła jednak, że partner jest osobą młodszą
i bez zobowiązań. Około pół roku przed hospitalizacją
pacjentka rozpoczęła z nim współżycie seksualne.
Ojciec zgłosił ten fakt na policji, oskarżając mężczyznę o gwałt. Narastający konflikt z ojcem, rozczarowanie co do swej pozycji jako partnerki, a także obawa o los ukochanego doprowadziły u dziewczynki
do dekompensacji stanu psychicznego.
Autorki niniejszej pracy mają nadzieję, że przedstawione opisy kliniczne przybliżyły omawianą tematykę. Zazwyczaj źródłem nietypowych zachowań seksualnych są traumatyczne doświadczenia dziecka
w kontaktach na przykład z dorosłymi — nadużycia
seksualne, począwszy od poddawania dziecka przemocy psychicznej, przez zmuszanie do słuchania
obscenicznych komentarzy, oglądania pism, filmów
pornograficznych czy też towarzyszenia podczas
aktów seksualnych opiekunów, skończywszy na przemocy fizycznej i gwałtach dokonywanych na nieletnich [1–4]. Należy podkreślić konieczność interweniowania w takich sytuacjach [5–7]. Podjęta ostatnio szeroka kampania w mass mediach, dotycząca
problematyki „złego dotyku, który boli przez całe
życie”, jest z pewnością dobrym sposobem na szerokie propagowanie wiedzy na ten temat, uczulenie
społeczeństwa na problem dzieci krzywdzonych,
wzrostu wrażliwości na doznawaną przez nie krzywdę, a także gotowości do reagowania na nią poprzez
podejmowanie odpowiednich kroków.
Należy jednakże pamiętać, że czasami podłożem nietypowych zachowań seksualnych bywają
wymagające farmakoterapii zmiany organiczne mózgu bądź też ostre objawy psychotyczne, po których
ustąpieniu normalizują się potrzeby i zachowania
także w sferze seksualnej dziecka [8–10].
www.psychiatria.med.pl
131
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 3
PIŚMIENNICTWO
1. Margolis A. Zespół dziecka maltretowanego. Fundacja Dzieci
Niczyje, Warszawa 1998.
2. Czernikiewicz W., Pawlak-Jordan B. Wykorzystywanie seksualne dzieci. Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa 1998.
3. Sobolewska Z. Odebrane dzieciństwo. Instytut Psychologii
Zdrowia, Warszawa 2000.
4. Rabe-Jabłońska J. Zaburzenia seksualne i zaburzenia identyfikacji płciowej. W: Bilikiewicz A. i wsp. (red.). Psychiatria. Wydawnictwo medyczne Urban & Partner, Wrocław
2002.
132
5. Ackerman R.J., Pickering S.E. Zanim będzie za późno. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002.
6. Soriano S. Przemoc wobec dzieci. Wydawnictwo eSPe, Kraków 2002.
7. Dobrzyńska-Mesterhazy A. Przemoc w rodzinie: diagnoza
i interwencja kryzysowa W: Badura-Madej W. (red.). Wybrane
zagadnienia interwencji kryzysowej. B.P.S., Katowice 1999.
8. Iwaniec D., Szmagalski J. (red.). Zaburzenia rozwojowe dzieci
krzywdzonych emocjonalnie. Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2002.
9. Gromska J. Seks dziecięcy a życie dorosłe. Rozprawa habilitacyjna. Gdańsk 1993.
10. Imieliński K. (red.). Seksuologia biologiczna. PWN, Warszawa 1980.
www.psychiatria.med.pl