autoreferat - Instytut Archeologii i Etnologii PAN

autoreferat - Instytut Archeologii i Etnologii PAN

Załącznik nr 1
AUTOREFERAT
I. Dane osobowe
1. Imię i nazwisko: Błażej Michał Stanisławski
2. Posiadane stopnie naukowe:
Doktorat nauk humanistycznych w zakresie archeologii uzyskany na podstawie rozprawy
pt. „Garncarstwo wczesnośredniowiecznego Wolina a rekonstrukcja procesów kulturowych”
w Instytucie Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w dniu 3 czerwca 2004 r.
3. Informacje o zatrudnieniu:
W latach 1996-2008 zatrudniony w Instytucie Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii
Nauk na stanowisku adiunkta;
Od 2008 do 2012 zatrudniony w Instytucie Badań Historycznych i Krajoznawczych Sp. z
o. o. na stanowisku redaktora naczelnego magazynu „Archeologia Żywa”;
Od roku 2012 oraz obecnie zatrudniony w Instytucie Archeologii i Etnologii Polskiej
Akademii Nauk na stanowisku specjalisty od realizacji projektów międzynarodowych;
Od października 2013 r. zatrudniony na umowę zlecenie w charakterze wykładowcy w
Instytucie Studiów Klasycznych, Śródziemnomorskich i Orientalnych Uniwersytetu
Wrocławskiego;
II. Wskazanie osiągnięcia naukowego będącego podstawą ubiegania się o
stopień doktora habilitowanego
Stanisławski Błażej, 2013, Jómswikingowie z Wolina-Jómsborga – studium archeologiczne
przenikania kultury skandynawskiej na ziemie polskie, Wrocław, Wydawnictwo Instytutu
Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, ISBN 978-83-63760-11-3, ss. 355.
1
III. Omówienie celu naukowego w/w. pracy i osiągniętych wyników
będących podstawą ubiegania się o stopień doktora habilitowanego
Prezentowana praca stanowi studium archeologiczne procesu przenikania kultury
skandynawskiej do Wolina w okresie wczesnego średniowiecza. Jest ona również próbą
wyjaśnienia zjawiska występowania elementów tradycji ludzi Północy w interiorze polskim w
dobie kształtowania się państwa wczesnopiastowskiego, które trafiły tam przypuszczalnie via
ośrodek nad Dziwną.
Normanowie mogli dotrzeć w głąb ziem polskich trzema drogami – dwoma szlakami
wodnymi – Odrą i Wisłą via Bałtyk oraz lądowym traktem prowadzącym ze Wschodu. Z
pierwszych dwóch tylko Odra znalazła się w sferze ich zainteresowania. Wykorzystanie
szlaku Wisły było znikome, pomimo iż u jej ujścia w IX stuleciu Duńczycy przebywali w
jednym z najważniejszych ośrodków skandynawskich na południowym wybrzeżu Bałtyku –
w Janowie Pomorskim/Truso. Nic jednak nie wskazuje na to, aby via Truso próbowali oni
udawać się Wisłą dalej na południe. Trzeci trakt łączył ziemie polskie z Europą Wschodnią,
zdominowaną przez żywioł skandynawski. Tą drogą z Rusi przybyła społeczność, która
chowała swoich zmarłych w grobach komorowych oraz ludność, której ślady pobytu odkryte
zostały m. in. na cmentarzysku w Lutomiersku.
W procesie przenikania kultury skandynawskiej na ziemie polskie w dobie kształtowania
się państwa wczesnopiastowskiego główną rolę odegrał gród w Wolinie. Powyższą hipotezę
potwierdzają następujące argumenty.
(1) Nad Dziwną mamy do czynienia z jedną z największych – obok Janowa Pomorskiego
– koncentracją elementów kultury skandynawskiej na naszych ziemiach, wskazującą na
fizyczną obecność Normanów. Zjawisko to miało miejsce w 3. tercji X i ewentualnie także w
1. poł. XI w.
(2) Miejsce to obrosło legendą na Północy, czego przejawem są niektóre skandynawskie
sagi. Opiewają one dzieje bractwa jómswikingów, którzy mieszkali w warownym grodzie
Jómsborgu – identyfikowanym z Wolinem, położonym w Wendlandii – krainie Słowian.
Wątek ten został opisany głównie w Jómswikinga sadze oraz w Sadze króla Olafa
Tryggvasona. Pojawia się on jednak również w szeregu innych utworów należących do
dziedzictwa tradycji skandynawskiej.
2
(3) Najprawdopodobniej za pośrednictwem Wolina był dystrybuowany kruszec srebrny,
który napłynął na tereny Wielkopolski w latach 40./50., 50./60. i 70.-85. X w. Występowanie
srebra na ziemiach domeny wczesnopiastowskiej uważane jest za jeden z trzech głównych
czynników świadczących o zachodzącym wówczas procesie powstawania państwa
wczesnopiastowskiego (Kara 2009). Kruszec był dystrybuowany pomiędzy ogniwami
orientalno-bałtyckiej strefy wymiany przez ludzi Północy.
(4) Społeczność skandynawska przebywająca w Wolinie w 3. tercji X i ewentualnie w 1.
poł. XI w. manifestowała symbolicznie swoją tożsamość za pomocą przedmiotów
dekorowanych w specyficzny sposób – w stylu Borre sztuki skandynawskiej. Szereg
przesłanek
przemawia
za
tym,
że
nad
Dziwną
funkcjonował
warsztat
artysty
skandynawskiego, w którym powstało wiele tych wyrobów.
Artefakty zdobione zgodnie z zasadami tej maniery odkryto także w innych ośrodkach na
Pomorzu (Kamień Pomorski, Szczecin, Żółte, Gdańsk) oraz w centrach domeny
wczesnopiastowskiej w Wielkopolsce (Santok, Gniezno, Giecz, Ostrów Lednicki, Ląd nad
Wartą, Łekno, Mietlnica), na Śląsku (Wrocław, Opole, Milicz) oraz śladowo na Mazowszu
(Nasielsk). Specyficzny sposób zdobienia omawianych przedmiotów wskazuje, iż mogły one
stanowić własność ludzi, którzy przybyli na południe z Wolina.
Celem prezentowanej monografii było udzielenie odpowiedzi na następujące pytania:
1 – Jak przebiegał proces przenikania kultury skandynawskiej do Wolina?
2 – Jaki wpływ wywarły kontakty z Normanami na organizację systemów społecznogospodarczych wolinian w poszczególnych okresach ich dziejów?
3 – Jaką rolę odegrał Wolin w transmisji elementów kultury skandynawskiej w głąb ziem
polskich?
4 – Kim byli ludzie manifestujący swoją tożsamość przedmiotami dekorowanymi w stylu
Borre, którzy pozostawili ślady po sobie na obszarze ujścia Odry oraz w głębi ziem polskich?
5 – Jaką rolę mogli odegrać ludzie manifestujący swoją tożsamość przedmiotami
dekorowanymi w stylu Borre w procesie powstawania państwa wczesnopiastowskiego?
6 – Czy, i ewentualnie, w jakim stopniu bogata tradycja literatury staroskandynawskiej,
opiewającej dzieje jómswikingów, Jómsborg oraz poruszającej kwestię relacji jómswikingów
z władcą Wendlandii, mogła zostać zainspirowana autentycznymi wydarzeniami?
Wstępem do prowadzonych studiów problemowych oraz wieńczącej je refleksji
interpretacyjnej były badania o charakterze syntetycznym wszelkich dostępnych kategorii
źródeł archeologicznych oraz przyrodniczych pozyskanych w trakcie ponad stu lat badań
wykopaliskowych prowadzonych w Wolinie. Na ich podstawie podjęto próbę przedstawienia
3
syntetycznego obrazu życia wolinian, uwzględniającego różne elementy i sfery ich kultury
(organizację przestrzenną kompleksu osadniczego, zabudowę, produkcję żywności,
wytwórczość rzemieślniczą, szkutnictwo i żeglugę, wymianę, wierzenia). Omawiane badania
pozwoliły ponadto na określenie specyfiki lokalnej słowiańskiej kultury wolinian we
wszystkich okresach dziejów ośrodka nad Dziwną. Rezultaty tych studiów przyjęto za
podstawę do dalszych rozważań na temat, które elementy kulturowe są specyficzne dla
miejscowej słowiańskiej tradycji, a które uznać należy za „obce” (tzn. nie słowiańskie) w
lokalnym środowisku kulturowym.
Badania wykazały występowanie w nawarstwieniach osadniczych licznych zabytków
pochodzenia „obcego”. Są to przedmioty charakterystyczne dla kultur innych społeczności
Słowiańszczyzny Zachodniej, Europy Zachodniej – szczególnie Fryzów, Bałtów, a także
mieszkańców Europy Wschodniej, Bizancjum oraz kalifatu. Najliczniejsze świadectwa
kontaktów oraz obecności przybyszów z zewnątrz związane są jednak ze skandynawskim
kręgiem kulturowym. Z kulturą ludzi Północy łączę następujące zabytki: listewkę z napisem
runicznym, wyroby ze słoninca, fyllit, broń, pionki do gry, amulety, grzebienie i pochewki,
okładziny rogowe, tekstylia, ceramikę, elementy szkutnicze, paciorki szklane i biżuterię. O
specyfice kolekcji decydują jednak przede wszystkim przedmioty użytkowe i małe rzeźby
figuralne dekorowane zgodnie z kanonami stylów sztuki skandynawskiej. Wytwory
artystyczne reprezentują cztery kanony: Oseberg/Broa, Borre, Mammen i Ringerike.
Zdecydowanie dominują jednak zabytki ornamentowane w stylu Borre.
Konteksty, w których zarejestrowano wymienione znaleziska o rodowodzie normańskim
(odkryto je w obrębie poszczególnych budynków) wskazują, że tworzą one osiem odrębnych
zespołów. Na ich podstawie możliwe było zdefiniowanie kilku konkretnych, choć
anonimowych „osób”, reprezentowanej przez nie kultury oraz roli, jaką mogły one odegrać w
społeczności zamieszkującej Wolin. Na podstawie cech rzeczonych ośmiu kolekcji zabytków
można stwierdzić, iż ich właściciele skupiali w swoich rękach kilka rodzajów aktywności.
Byli to kupcy (zespoły I i II), kupcy-wojownicy (zespoły IV i VII), kupcy-rzemieślnicyżeglarze (zespół V), rzemieślnicy-wojownicy (zespół VIII). Kupiectwo wydaje się być jednak
zajęciem
wiodącym.
Liczne
zabytki
dekorowane
świadczą
o
obecności
artysty
skandynawskiego, który dekorował przedmioty w stylu Borre. Dominują artefakty typowo
męskie. Ewidencja pobytu kobiet jest śladowa. Brak jest zatem oznak pobytu całej obcej
społeczności, którą tworzyliby mężczyźni, kobiety i dzieci.
Zespoły zabytków wikińskich występowały jednak zawsze w kontekście typowo
słowiańskich wyrobów masowych, takich jak budownictwo międzysłupowe, ceramika i
4
rogownictwo. Może to świadczyć o tym, że nad Dziwną doszło wówczas najprawdopodobniej
do zjawiska „globalizacji” kultury w sferach komunikacji, sztuki, symboliki i wierzeń. W
konsekwencji znaczna część lokalnych elit słowiańskich mogła przyjąć wikiński styl życia
oraz kulturę. Skandynawowie z kolei zaadoptowali szereg elementów kultury mieszkańców
grodu nad Dziwną. „Globalizacji” sprzyjały pobyt elit normańskich, intensywne kontakty z
mieszkańcami innych ośrodków nadbałtyckich, jak i forma ówczesnego ustroju. Cechą
panującego w grodzie wodzowskiego modelu organizacji społecznej była symboliczna
wymiana darów. W konsekwencji dochodziło do wzajemnego przenikania się różnych sfer
kultur skandynawskiej i słowiańskiej oraz zawierania sojuszy pomiędzy darczyńcami a
obdarowanymi. Wytworzył się specyficzny model kultury wikińskiej, łączącej wieloetniczną
społeczność mieszkańców Wolina.
Trzon kolekcji zabytków skandynawskich jest datowany na 3. tercję X w. oraz być może
również na 1. poł. XI w. Z wcześniejszych okresów dziejów Wolina znane są wyłącznie
pojedyncze znaleziska wyrobów pochodzenia normańskiego. Analiza chronologiczna
nawarstwień osadniczych, w których wystąpiły wymienione artefakty pozwoliła sformułować
wnioski na temat przebiegu procesu przenikania kultury skandynawskiej do Wolina. Ludzie
Północy przybyli do ośrodka nad Dziwną w dwóch falach. Pierwsza miała miejsce po 966 r.,
druga po 980 r.
Na podstawie rezultatów analiz kontekstualnych zespołów zabytków datowanych na po
roku 966, można identyfikować ich właścicieli głównie jako kupców. Natomiast w kolekcjach
pochodzących z lat po roku 980 można zauważyć pobyt zarówno kupców, jak i
rzemieślników oraz wojowników. Ustalenia te korespondują z rezultatami badań Jakuba
Morawca,
przeprowadzonymi
na
bazie
źródeł
pisanych
oraz
tekstów
literatury
staroskandynawskiej. Jego zdaniem, na początku lat 80. X w., być może w roku 983 r. Wolin
mógł znaleźć się na krótki czas pod polityczną kontrolą państwa duńskiego. Okres ten
poprzedziła wcześniejsza obecność nad Dziwną duńskich kupców i rzemieślników (2010, s.
151). Konkluzje poczynione na bazie obydwu kategorii źródeł – archeologicznych i pisanych
doprowadziły zatem do kompatybilnych rezultatów.
Na podstawie powyższych ustaleń sformułowałem hipotezę, iż w 3. tercji X i ewentualnie
także w 1. poł. XI w. Wolin był zdominowany przez wikingów. Przypadające na ten czas
apogeum produkcji rzemieślniczej oraz powiązań handlowych sugeruje, iż przybysze mogli
być czynnikiem stymulującym rozwój gospodarczy grodu. W tym okresie Wolin był jednym z
ważniejszych punktów węzłowych nadbałtyckiej strefy gospodarczej. Cechowało go szereg
funkcji o charakterze gospodarczym, transportowym, militarnym, osadniczym, politycznym i
5
społecznym. Realizacji wszystkich powyższych zadań był władny podjąć się kupiec – którego
różnorodne kompetencje wykraczały daleko poza sferę aktywności gospodarczej –
„organizator życia społeczno-gospodarczego”.
Dla okresu datowanego na 3. tercję X i 1. poł. XI w., kiedy to miało miejsce apogeum
obecności Normanów w Wolinie oraz zjawisko występowania elementów kultury
skandynawskiej w głębi ziem polskich, podjęto studia mające na celu zbadanie roli Wolina w
procesie przenikania elementów kultury ludzi Północy na południe. Podstawę analizy
stanowiły przede wszystkim zabytki dekorowane w sposób charakterystyczny dla stylu Borre
sztuki skandynawskiej. Ich specyficzny styl zdobienia pozwala na sformułowanie hipotezy, iż
przedmioty odkryte na południu mogą mieć związek z kulturą wikingów z Wolina. Hipoteza
ta stanowiła podstawę dalszych studiów, których celem było udzielenie odpowiedzi na
pytania: kim byli ludzie manifestujący swoją tożsamość zabytkami dekorowanymi w sposób
charakterystyczny dla sztuki skandynawskiej, które odkryto w centrach domeny
wczesnopiastowskiej?; oraz jaką rolę mogli oni odegrać w procesie powstawania państwa?
Cel ten osiągnięto łącząc rezultaty studiów kontekstualnych ośmiu zespołów zabytków
skandynawskich z Wolina oraz analiz całego procesu kontaktów zachodzących pomiędzy
grodem nad Dziwną a mieszkańcami Wielkopolski i Śląska, czytelnych głównie na podstawie
znalezisk skarbów kruszcu orientalnego.
Na tereny Wielkopolski napłynęły z Europy Wschodniej za pośrednictwem grodu w
Wolinie najprawdopodobniej 2. (lata 40./50. X w.) i 3. strumień (lata 50./60. X w.) pierwszej
fali (1. strumień napłynął bezpośrednio ze wschodu) oraz druga fala (70.-85. X w.) kruszcu
orientalnego (Kara 2009, s. 256, 261). Efektem wlewania się 2. strumienia kruszcu są skarby
występujące w Wielkopolsce południowo-zachodniej oraz zachodniej aż po okolice Poznania.
Srebro 3. strumienia jest poświadczone depozytami występującymi w północnej Wielkopolsce
i na ziemi gnieźnieńskiej (Kara 2009, s. 256, ryc. 89). W tym samym czasie w Wielkopolsce
miały miejsce inwestycje budowlane, polegające na wznoszeniu potężnych grodów na ziemi
gnieźnieńskiej, o czym informują serie dat dendrochronologicznych – w przedziale od około
920/930 r. do około 940/950 r. (Kara 2009, s. 254; 260-261).
Dostawy srebra z północnego-zachodu zostały przerwane najprawdopodobniej w wyniku
katastrof ekologicznej (podniesienie się poziomu wody w Dziwnie) oraz politycznej (klęska
wolinian pod wodzą Wichmana w 963 r.), które dotknęły wówczas mieszkańców Wolina.
Transporty srebra do Wielkopolski via Wolin zostały wznowione w latach 70.-85. X w. –
druga fala eksportu kruszcu do Wielkopolski (Kara 2009, s. 261). W tym okresie Wolin był
już zdominowany przez Normanów. Równolegle napływały na południe za pośrednictwem
6
grodu nad Dziwną wyroby luksusowe i rzemieślnicze, charakterystyczne dla wytwórczości
ośrodków skupionych wokół nadbałtyckiej strefy gospodarczej – głównie skandynawskich
oraz grodu u ujścia Odry. Jednocześnie miało miejsce również zjawisko przenikania na
południe biżuterii skandynawskiej oraz wojowników. Najbardziej jaskrawym przejawem
ekspansji kultury wikińskiej na tereny państwa wczesnopiastowskiego są jednak –
występujące w centrum ziemi gnieźnieńskiej – przedmioty dekorowane w stylu Borre sztuki
skandynawskiej. Wyroby te są ornamentowane w ten sam sposób jak te, które powstały w
warsztacie normańskiego artysty w Wolinie. Północno-zachodni kierunek napływu
wymienionych dóbr oraz cechy poszczególnych zabytków, a przede wszystkich przedmiotów
dekorowanych, świadczą najprawdopodobniej o pobycie w kluczowych ośrodkach państwa
piastowskiego wikińskich kupców i kupców-wojowników – „organizatorów życia społecznogospodarczego” z Wolina-Jómsborga. Łączność pomiędzy grodami leżącymi w Wielkopolsce
oraz u ujścia Odry i nadbałtycką strefą gospodarczą umożliwiał rozwój środków transportu
wodnego oraz sieć traktów wodnych, które tworzyły połączone z Odrą systemy rzeczne Warty
i Noteci oraz rynna jeziora Gopło.
Kulminacyjnym etapem procesu przenikania kultury skandynawskiej na ziemie domeny
wczesnopiastowskiej było zatem pojawienie się na nich elit wikińskich. Z Wolina-Jómsborga
przybyli do Wielkopolski kupcy i kupcy-wojownicy, którzy swoją tożsamość manifestowali
przedmiotami dekorowanymi w stylu Borre. Zabytki ornamentowane w ten specyficzny
sposób występują wyłącznie w centrach politycznych w samym sercu państwa. Towarzyszył
temu napływ z tego samego kierunku dóbr luksusowych, biżuterii oraz wojowników.
Przedmioty dekorowane w stylu Borre można interpretować jako „podpis” ujawniający
tożsamość niektórych mieszkańców grodów, śladem aktywności których był napływ na
ziemie domeny wczesnopiastowskiej kruszcu srebrnego i elementów kultury skandynawskiej.
Przybysze – posługujący się przedmiotami dekorowanymi w stylu Borre – wywodzili się
ze struktur wikińskiej społeczności o ustroju wodzowskim, rządzonego przez jarlów
Jómsborga. Niewykluczone, że kilka lat wcześniej należeli oni do aparatu administracyjnego,
kontrolującego Wolin w okresie jego podległości administracyjno-politycznej Danii. Ze
względu na te doświadczenia były to jednostki świadome idei państwa (władztwa?).
Przybysze doskonale nadawali się do pełnienia zadań tworzenia i rozwoju aparatu
państwowego. Mogli stanowić jego strukturę administracyjną – stworzyć system zarządzania.
Analizy kontekstualne kolekcji zabytków z Wolina wykazały, iż ludzie ci mogli posiadać
także szereg innych predyspozycji niezwykle cennych do tego celu.
7
Wikingowie z grodu nad Dziwną aktywnie uczestniczyli w wymianie prowadzonej w
nadbałtyckiej strefie gospodarczej, dzięki czemu mogli obsługiwać handel państwa
wczesnopiastowskiego. Posiadali możliwości ku temu, aby zajmować się zaopatrzeniem
Gniezna w dobra ekskluzywne, prowadzić handel niewolnikami oraz zaopatrywać władcę w
kruszec srebrny, który trafiał do Wielkopolski jako ekwiwalent za niewolników.
Byli oni znawcami żeglugi i wodnych szlaków komunikacyjnych. Posiadali własne łodzie.
Przybysze mogli zatem kontrolować i obsługiwać szlak rzeczny Noteć-Warta-Odra, łączący
Wielkopolskę z Wolinem i nadbałtycką strefą gospodarczą. Pozwalało im to potencjalnie
sprawować pieczę nad dostawami kruszcu do Wielkopolski. Wikingowie z Jómsborga znali
także pozaekonomiczne znaczenie srebra, wykorzystywanego do symboliczno-politycznej
manifestacji pozycji i możliwości władcy. Posiadali wiedzę o organizacji procesów
przesiedleńczych i osadniczych. Znali modele organizacyjne kontroli nowych ziem.
Przybyszom z Jómsborga można przypisać organizowanie u ujścia Odry zaciągów
wojowników wikińskich, którzy byli rekrutowani do drużyny piastowskiej. Mogli zajmować
się oni również importem broni skandynawskiej na potrzeby drużyny piastowskiego władcy.
Wikingowie dysponowali wiedzą polityczną na temat poszczególnych państw, dynastii
oraz znaczenia powiązań i sojuszy dynastycznych. Ich kontakty, działania oraz zapatrywania
polityczne mogły przyczynić się do zawarcia stosunków dynastycznych z władcami
skandynawskimi. Posiadali wiedzę i doświadczenie w zakresie budownictwa.
Omawiana grupa elitarna – „organizatorów życia społeczno-gospodarczego” państwa
mogła zostać wykorzystana następnie przez Piastów do analogicznych zadań na Śląsku we
Wrocławiu, Opolu oraz Miliczu w czasach organizowania władztwa piastowskiego na tych
terenach. Być może tę samą rolę wyznaczono im na Pomorzu w okresie ekspansji państwa w
kierunku ujścia Odry i ujścia Wisły. Nie wzięli oni jednak udziału w akcjach mających na
celu zawłaszczenie ziem na Mazowszu i w Małopolsce.
Wikingowie z Jómsborga nie byli jednak jedyną obcą społecznością elitarną w państwie
gnieźnieńskim. Mniej więcej w tym samym czasie przebywała tam jeszcze jedna grupa, której
kultura może mieć skandynawskie korzenie. Przybyła ona ze wschodu. Ludzi tych
rozpoznajemy po grobach „komorowych”. Niewykluczone, że napływ tej drugiej
społeczności był elementem analogicznego procesu do opisanego powyżej. Podobnie jak
pojawienie się przybyszy z północnego-zachodu poprzedził ich napływ kruszcu srebrnego ze
wschodu – 1. strumień srebra fali pierwszej (lata 30./40. X w.). Obydwa zjawiska dzieli
jednak znacząca luka w czasie – około czterech dekad. Proces napływu kruszcu oraz elit ze
8
wschodu nie był zatem tak płynny, jak to miało miejsce w przypadku procesu cechującego
kierunek północno-zachodni.
Niewykluczone zatem, że – zgodnie z tym co sugeruje S. Moździoch (2011, s. 74) –
Wielkopolska była około połowy X w. obszarem ścierania się ze sobą (rywalizacji?)
wpływów dwóch obcych społeczności elitarnych, których korzenie wywodzą się z tradycji
świata wikingów. Być może odzwierciedleniem tego jest czytelny w 1. poł. X w. podział
Wielkopolski na dwie prowincje – wschód Piastów oraz zachód ich rywali. Prawdopodobne,
że proces ten mógł mieć swoją kontynuację także w 3. tercji X stulecia, kiedy to na podstawie
źródeł archeologicznych możemy zdefiniować nie tylko – jak to miało miejsce wcześniej w 1.
poł. X w. – kierunek pochodzenia rywali, ale także ich tożsamość. Reprezentantami tych opcji
mogły być dwie grupy elitarne przebywające w otoczeniu władcy – wikingowie z Wolina oraz
społeczność przybyła z terenów Rusi, która chowała swoich zmarłych w grobach
komorowych. Ślady fizycznej obecności tych grup są czytelne jednak dopiero w 3. tercji X w.
Opisane oddziaływania z kierunku północno-zachodniego via Wolin wpisują się w proces
powstawania państwa wczesnopiastowskiego. Istotnym wstępnym etapem procesu opisanego
powyżej było zjawisko napływu kilku strumieni kruszcu. Związek pomiędzy handlem
bałtycko-orientalnym a procesem tworzenia się organizmów państwowych w Europie
Wschodniej zauważono już wcześniej. Szczególną rolę przypisano ośrodkom politycznym,
które były również stymulatorami rozwoju wymiany. Wzrost zamożności wynikający z
prowadzenia działalności handlowej przekładał się na zwiększenie możliwości elit w sferach
militarnej i budowy struktur państwowych (Adamczyk 2002, s. 85). Michał Kara za oznaki
procesu powstawania państwa uznał występowanie paralelnych zjawisk w postaci tworzenia
sieci grodów, występowania depozytów srebra oraz pochówków z uzbrojeniem (2009).
Sławomir Moździoch zasugerował z kolei, iż przybysze poświadczeni dwoma horyzontami
napływu monet arabskich mogli być budowniczymi państwa gnieźnieńskiego i zainicjować
wznoszenie grodów na ziemi gnieźnieńskiej (2011, s.73-74).
Można zatem uznać, że przedstawione w tej pracy argumenty uzasadniają koncepcję, w
myśl której możliwe jest, iż miejscowa dynastia tworząc państwo wczesnopiastowskie
korzystała z pomocy obcych elit. Jedną z grup przebywających w otoczeniu władcy byli
kupcy i kupcy-wojownicy manifestujący swoją tożsamość przedmiotami dekorowanymi w
stylu Borre – wikingowie z Wolina. Była to wieloetniczna grupa elitarna, która posiadała
możliwości, zasoby, wiedzę, doświadczenia i kontakty, które predysponowały ją do odegrania
roli organizatorów systemu społeczno-gospodarczego państwa wczesnopiastowskiego.
9
Zaprezentowane powyżej rezultaty studiów pozwoliły na podjęcie próby odpowiedzi na
pytania: czy i ewentualnie w jakim stopniu źródła archeologiczne, będące świadectwem
pobytu społeczności wikińskiej w Wolinie oraz w głębi interioru ziem polskich są
kompatybilne z treścią przekazów skandynawskich sag dotyczących Jómsborga, legendarnego
bractwa jómswikingów oraz ich relacji z władcą Wendlandii (domeny wczesnopiastowskiej?).
Było to możliwe poprzez porównanie ram czasowych wydarzeń opisanych w sagach oraz
chronologii zespołów zabytków skandynawskich odkrytych w Wolinie, jak również poprzez
porównanie dwóch modeli kultur. Pierwszy obrazuje kulturę legendarnej społeczności
jómswikingów i stworzony został na kanwie analizy tekstów sag. Drugi model powstał na
bazie źródeł archeologicznych i przedstawia kulturę autentycznej społeczności wikińskiej
przebywającej w Wolinie.
Ramy chronologiczne dziejów Jómsborga możemy otworzyć najwcześniej datą 963 r.
sugerowaną przez Kazimierza Wachowskiego lub – jak widział to Jerzego Widajewicz –
około roku 980 oraz podobnie Jakub Morawiec – na początku lat 80. X w., a zamknąć
definitywnie około roku 1000. Okres dziejów legendarnych jómswikingów koresponduje
zatem z chronologią zespołów znalezisk skandynawskich z Wolina, które są datowane na 3.
tercję X i ewentualnie na 1. poł. XI w.
Z kolei pomiędzy modelami kultury – pierwszym stworzonym na bazie tekstów literatury
skandynawskiej oraz drugim na bazie źródeł archeologicznych, odnotowano następujące
paralele. Obydwie społeczności były wyłącznie męskie. Pobyt kobiet w Jómsborgu był
zakazany, natomiast wśród znalezisk z Wolina brak przedmiotów będących atrybutami kobiet.
Obydwie społeczności miały charakter elitarny. Pierwsi jómswikingowie przybyli z rejonu
Morza Irlandzkiego. Również z tego rejonu pochodzą inspiracje dla stylu zdobienia
przedmiotów, który był charakterystyczny dla społeczności wikińskiej z Wolina. Wyłącznie w
rejonie Morza Irlandzkiego oraz u ujścia Odry specyficznym motywem ornamentowania
przedmiotów był splot pierścieniowo-łańcuchowy. Jómswikingowie utrzymywali bliskie
kontakty z władcą Wendlandii. Przedmioty będące wyznacznikiem symbolicznym tożsamości
wikingów z Jómsborga wystąpiły w centrach domeny wczesnopiastowskiej.
Wykazane paralele wskazują, iż twórczość autorów literatury staroskandynawskiej mogła
zostać zainspirowana autentycznymi wydarzeniami. Rozegrały się one u ujścia Odry i na
ziemiach polskich leżących na południe od Pomorza. Teksty literatury staroskandynawskiej,
chociaż nie można ich traktować na równi ze źródłami historycznymi, dowodzą jednak skali i
intensywności obecności ludzi Północy w tym rejonie oraz znaczenia relacji skandynawskosłowiańskich, które miały miejsce w 3. tercji X i ewentualnie także w 1. poł. XI w. Echa tych
10
wydarzeń były na tyle głośne, że przetrwały wieki, obrosły legendą, dotarły aż na daleką
Islandię i na trwałe wpisały się do tradycji średniowiecznej kultury skandynawskiej.
Społeczność wikińską z Wolina-Jómsborga oraz jej członków, których ślady pobytu
odkryto na terenach domeny wczesnopiastowskiej możemy zatem określać mianem
jómswikingów.
IV.Problematyka badawcza
Fenomenem
kulturowym
wczesnośredniowiecznej
Europy
były
wielkie
arterie
komunikacyjne: Szlak Wschodni – bałtycko-orientalny system wymiany oraz „droga od
waregów do Greków”. Pierwszy z nich połączył strefę nadbałtycką oraz Mavarannahr
(międzyrzecze Amu-darii i Syr-darii) będący domeną emiratu Samanidów (892-1005 r.), drugi
Europę Wschodnią z Bizancjum. Azję Środkową z cesarstwem wschodnim łączył z kolei
prastary Wielki Szlak Jedwabny. Wymienione trakty były osiami wymiany dóbr i idei
pomiędzy społecznościami strefy nadbałtyckiej, świata islamu i cywilizacji bizantyjskiej, na
których spotykali się Skandynawowie, Persowie, Turcy, Słowianie, Arabowie, Grecy, Żydzi...
Pierwsze dwie wymienione arterie zostały powołane do życia przez wieloetniczne elity, wśród
których wiedli prym niezwykle dynamiczni i mobilni Normanowie.
Trasy przebiegu wymienionych arterii, ich infrastruktura (węzły komunikacyjne, porty,
karawanseraje, przeprawy, targi/bazary, środki transportu morskiego i lądowego),
mechanizmy ich funkcjonowania oraz ludzie, którzy powołali je do życia oraz się nimi
przemieszczali są przedmiotem moich wieloletnich studiów. Koncentrują się one wokół kilku
zagadnień.
Pierwszym z nich jest aktywność Normanów w epoce wikingów ze szczególnym
uwzględnieniem roli, jaką mógł odegrać gród w Wolinie w funkcjonowaniu bałtyckoorientalnego
systemu
wymiany oraz
w
procesie
przenikania
elementów
kultury
skandynawskiej na ziemie polskie. Za jego pośrednictwem ludzie zamieszkujący domenę
wczesnopiastowską zostali włączeni do wymiany dokonywanej pomiędzy społecznościami
strefy nadbałtyckiej, Europy Wschodniej i Azji Środkowej.
Kolejną dziedziną moich studiów jest czytelne w tym samym czasie paralelne zjawisko,
zwrócone jednak w przeciwnym kierunku – tj. występowanie masowych śladów obecności
słowiańskiej w Skandynawii.
11
Bałtycko-orientalny system wymiany powstał skutkiem aktywności świata wikingów na
Północy oraz przemian polityczno-gospodarczych, które miały miejsce w kalifacie w połowie
VIII w., a także będącego pochodną omawianego zjawiska powstaniem niezwykle prężnego
ośrodka kulturowo-gospodarczego jakim był emirat Samanidów. Kultura mieszkańców
emiratu stanowi przedmiot moich zainteresowań badawczych od czasów studiów aż po dzień
dzisiejszych. Skupiają się one nad ikonografią przebiegów szlaków karawanowych (Wielki
Szlak Jedwabny, Północny Szlak Jedwabny), badaniach struktur osadniczych (grodów i
karawanserajów) na szlakach karawanowych na obszarze Sogdiany (centralnej prowincji
emiratu Samanidów) oraz nad występowaniem na tym obszarze ewidencji kontaktów z
Normanami i pobytem tam niewolników słowiańskich. Powyższe badania zostały
przeprowadzone na bazie studiów sztuki naskalnej, toponomastyki, badań powierzchniowych
wybranych obszarów Sogdiany, badań powierzchniowych i sondażowych grodziska Kurgan
(wczesnośredniowiecznego
grodu,
którego
ludność
specjalizowała
się
w
handlu
niewolnikami), badań wykopaliskowych prowadzonych w dolinie Sarmishsaj oraz
karawanseraju Rabat-i-Malik (jednego z największych na trasie szlaku karawanowego
pomiędzy Samarkandą i Bucharą)1.
Kluczowymi elementami infrastruktury wodnych szlaków komunikacyjnych są z kolei
porty, środki żeglugi i narzędzia nawigacji. Szczególną rolę odgrywają punkty węzłowe –
porty położone na skrzyżowaniach szlaków komunikacyjnych o różnym charakterze np.
morskich i rzecznych. Studia nad portami, szkutnictwem, żeglugą i nawigacją prowadziłem
na bazie źródeł odkrytych w trakcie wykopalisk zrealizowanych w Wolinie oraz znalezisk
pozyskanych w strefie Morza Śródziemnego, w których dochodziło do kontaktów pomiędzy
światami Bizancjum, islamu i Normanów. Jest to współpraca zainicjowana przed trzema laty
z prof. dr. Hakanem Önizem z Instytutem Archeologii Uniwersytetu Selçuku w Konya mająca
na celu badanie infrastruktury komunikacji morskiej (portów oraz środków żeglugi) na
południowo-wschodnim wybrzeżu Turcji2 pochodzącej z okresu schyłkowego antyku i
1
Wstępne rezultaty najnowszych badań nad powyższą problematyką zostały zaprezentowane w pracy
zbiorowej: M. Khudzanazarow, M. Reutova, A. Holmatov, B. Boliev, B. Stanisławski, Archeologicheskie
issledovania v Uzbekistane 2010-2011 (w:) Raboti Sarmishsayeckogo archeologicheskogo otruda v 2000-2011,
Samarqand 2011. Możliwości poznawcze omawianych studiów zaprezentowano natomiast w artykule
przygotowanym do druku: B. Stanisławski, Potencjał poznawczy studiów nad kontaktami pomiędzy
społecznościami Europy Środkowo-wschodniej i emiratem Samanidów.
2
Pierwszymi rezultatami omawianej wyżej współpracy są: wymiana dotychczasowych doświadczeń
badawczych odbywająca się podczas konferencji, które miały miejsce w Stambule (2009 r.), Katanii (2011 r.),
Antalya-Kemar (2012 r., 2013 r.), Neapolu (2014 r.), Bejrucie (2014 r.) oraz wspólna organizacja „7th
12
średniowiecza oraz na stanowisku Kucukcekmece/Bathonea koło Stambułu – w miejscu
położonym poza murami Konstantynopola, wydzielonym dla Rusów, podczas ich
sezonowych pobytów w stolicy cesarstwa. Pierwszy sezon naszych wspólnych polskotureckich badań wykopaliskowych w Kucukcekmece kierowanych przez prof. Sengul
Aydingun miał miejsce w 2014 r. Jego efektem jest odkrycie pozostałości fragmentu
bizantyńskiego portu oraz zabytków (krzyż wykonany z bursztynu oraz pionek do gry w
hnefatafl) wskazujących ewidentnie na kontakty mieszkańców tego ośrodka z Północą.
Pierwszemu z wymienionych zagadnień, będących przedmiotem moich studiów,
poświęcona jest książka pt. „Jómswikingowie z Wolina-Jómsborga – studium archeologiczne
przenikania kultury skandynawskiej na ziemie polskie” (Wrocław 2013).
Punktem wyjścia do zaprezentowanych w niej studiów o charakterze syntetycznym i
problemowym były wnikliwe badania wszelkich kategorii niezwykle bogatych źródeł
archeologicznych i przyrodniczych pozyskanych w trakcie ponad stu lat dotychczasowych
badań wykopaliskowych przeprowadzonych w Wolinie, w tym również najnowszych
realizowanych przez autora w dzielnicach Ogrody w latach 1999-2002, Osada Południowa w
latach 1996-1998 i Przedmieście Południowe w 2002 r. Zostały one zaprezentowane i
omówione w publikacjach pt. „Wolin wczesnośredniowieczny część 1” (2013) oraz „Wolin
wczesnośredniowieczny część 2” (2014), pod redakcją naukową Błażeja Stanisławskiego i
Władysława Filipowiaka, które ukazały się w ramach serii „Origines Polonorum” (tomy nr VI
i VII), redagowanej przez Przemysława Urbańczyka.
Celem zapoznania się z aktualnym stanem badań nad występowaniem elementów kultury
skandynawskiej na ziemiach polskich oraz najnowszą bazą źródłową została z kolei
zorganizowana z inicjatywy autora we Wrocławiu w 2011 r. konferencja naukowa pt.
„Kultura skandynawska na ziemiach polskich”. Jej pokłosiem jest publikacja pt.
„Scandinavian Culture in Medieval Poland” (2013)3 pod redakcją Sławomira Moździocha,
Błażeja Stanisławskiego i Przemysława Wiszewskiego.
Przyjęty w pracy „Jómswikingowie z Wolina-Jómsborga” schemat periodyzacji dziejów
Wolina został wypracowany na bazie studiów wielkich kolekcji zespołów naczyń
ceramicznych zarejestrowanych w obrębie szeregu wykopów wielowarstwowych. Na
International Symposium on Underwater Research” we Wrocławiu (22-23.III.2013 r.) oraz „18th Symposium on
Mediterranean Archaeology” zorganizowane we Wrocławiu (24-26.IV.2014); oraz prowadzone aktualnie prace
nad projektem pt. „Institute of Historical Network Dynamics and Social Evolution”.
3
Odniesienia bibliograficzne do prac mojego autorstwa wymienionych w autoreferacie przedstawione
zostały w załączniku nr 4.
13
podstawie relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi typami naczyń oraz zmian
czytelnych w wytwórczości ceramicznej możliwe było stworzenie czterech modeli
semantycznych, które uznano za odzwierciedlenie na płaszczyźnie materialnej czterech
systemów społeczno-kulturowych wolinian. Każdemu z nich przypisano konkretne parametry
chronologiczne. Powyższe zagadnienie zostało omówione w książce pt. „Garncarstwo
wczesnośredniowiecznego Wolina” (2012), będącej rozwiniętą i zmodyfikowaną wersją mojej
rozprawy doktorskiej.
Powyższe cztery publikacje książkowe o charakterze głównie analityczno-źródłowym tj.
„Garncarstwo wczesnośredniowiecznego Wolina” (2012), „Wolin wczesnośredniowieczny
część 1” (2013), „Wolin wczesnośredniowieczny część 2” (2014), „Scandinavian Culture in
Medieval Poland” (2013) stanowiły zasadniczy punkt wyjścia do studiów o charakterze
syntetycznym i problemowym zaprezentowanych w pracy „Jómswikingowie z WolinaJómsborga” (2013).
Bibliografia
Adamczyk D. 2002, Orientalno-bałtycki system handlowy a proces kształtowania się Europy
Wschodniej w IX i X wieku, (w:) Średniowiecze Polskie i Powszechne, t. 2, s. 63-88.
Kara M. 2009, Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji. Studium
archeologiczne, Poznań.
Morawiec J. 2010. Wolin w średniowiecznej tradycji skandynawskiej, Kraków.
Moździoch S. 2011. „Bodaj się Piastów rządy nam święciły”. Archeologia o początkach
państwa piastowskiego, (w:) Populi terrae marisque, red. M. Rębkowski, S. Rosik,
Wrocław, s. 67-81.
14