Zasiłek wyrównawczy – przepis błędny czy zbędny

44
Orzecznictwo Lekarskie 2009, 6(1): 44--47
Zasiłek wyrównawczy – przepis błędny czy zbędny
Compensatory benefit – wrong or redundant regulation
Tadeusz Kaczmarek 1/, Jerzy T. Marcinkowski 2/
1/
2/
Zakład Ubezpieczeń Społecznych – Oddział w Pile
Katedra Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Streszczenie
Summary
W prezentowanej pracy dokonano analizy oraz oceny stanu prawnego
dotyczącego zasiłku wyrównawczego i dodatku wyrównawczego oraz
ich praktycznego wykorzystania w aspekcie rehabilitacji i readaptacji
zawodowej pracowników z obniżoną zdolnością do pracy, nie posiadających uprawnień do renty z tytułu utraty zdolności do pracy zgodnie
z poziomem posiadanych kwalifikacji. Wykazano, że aktualne przepisy
w tym zakresie cechują się znaczną niespójność prawną, a niejednoznaczny system orzekania uprawnień do tych świadczeń oraz trudności
w spełnieniu przez pracodawców wymogów rehabilitacji zawodowej
pracowników powodują, że w praktyce przepisy te nie znajdują zastosowania. Potwierdzają to dane statystyczne Wielkopolskiego Centrum
Medycyny Pracy w Poznaniu oraz Oddziału ZUS w Pile z których wynika, że w okresie 8 lat od daty wejścia w życie przepisów dotyczących
zasiłku wyrównawczego, określonych w Ustawie z dnia 25 czerwca
1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego
w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. Nr 60, poz. 636), w której
rozdział 4 poświęcony został zasiłkowi wyrównawczemu, w obu tych
instytucjach nie wydano ani jednego orzeczenia uprawniającego do
tego świadczenia. Uzasadnia to postawione w tytule artykułu pytanie:
czy omawiane przepisy są zbędne czy też może jedynie błędne i zależnie
od ich ostatecznej oceny należałoby więc wnosić albo o ich nowelizację
i ujednolicenia, albo wręcz o ich skreślenie?
The work analysis and evaluates the legal status of compensatory
benefit and compensatory allowance as well as their practical use in
the aspect of rehabilitation and professional retraining of workers with
lowered work capability who are not entitled to a regular disability pension as they are not fully incapable of work according to their skills.
Słowa kluczowe: zasiłek wyrównawczy, dodatek wyrównawczy,
rehabilitacja zawodowa
It has been shown that the current regulations on this issue are legally
incoherent, and the ambiguous certification system obligatory for such
benefits together with high demands put on the employers in order
to fulfill the job rehabilitation requirements by the employers towards
the employees, make these regulations useless in practice.
The statistical data from the Wielkopolska Centre of Occupational
Medicine in Poznan and the ZUS branch in Piła confirm the above
conclusions. The data state that during the 8 years since the regulation
on compensatory benefit, described in the Law of June 25th, 1999 on
monetary benefits for Social Insurance in case of illness and maternity,
was reinforced (Dz. U. No 60, pos. 636), where Chapter 4 is dedicated
to the compensatory benefit, none of the above institutions issued even
one certificate allowing the benefits. This proves the point stated in the
title of the article: whether the regulations in questions are redundant
or just wrong. In any case, depending on their evaluation they should be
either amended and unified or crossed out altogether, accordingly.
Key words: compensatory benefit, compensatory allowance, occupational
rehabilitation
© Orzecznictwo Lekarskie 2009, 6(1): 44-47
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.ol.21net.pl
Tadeusz Kaczmarek
Nadesłano: 20.10.2008
Zakwalifikowano do druku: 25.05.2009
Celem pracy była ocena aktualnego stanu prawnego dotyczącego zasiłku wyrównawczego, wypłacanego
z funduszu chorobowego i funduszu wypadkowego
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS).
Materiał i metoda
Analiza obowiązujących przepisów prawnych
w konfrontacji z danymi statystycznymi dotyczącymi częstości wydawania orzeczeń o uprawnienia
do wypłaty zasiłku wyrównawczego. Wykazano ich
znaczną niespójność, niejednoznaczny system orze-
Zakład Ubezpieczeń Społecznych – Oddział w Pile
ul. Drygasa 28, 64-920 Piła, e-mail: [email protected]
kania uprawnień do tych świadczeń oraz trudności
w spełnieniu przez pracodawców warunków prawnych do realizacji postulatu rehabilitacji zawodowej
pracowników. Równocześnie z posiadanych danych
statystycznych wynika znikome lub wręcz żadne
praktyczne wykorzystanie tego świadczenia.
Wyniki
W Ustawie z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego
w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. Nr 60,
Kaczmarek T, Marcinkowski JT. Zasiłek wyrównawczy – przepis błędny czy zbędny
poz. 636), rozdział 4 poświęcony został zasiłkowi
wyrównawczemu. Oto jego treść:
Art. 23. 1. Zasiłek wyrównawczy przysługuje ubezpieczonemu będącemu pracownikiem ze zmniejszoną sprawnością do pracy, wykonującemu pracę:
1) w zakładowym lub międzyzakładowym ośrodku rehabilitacji zawodowej
2) u pracodawcy na wyodrębnionym stanowisku
pracy, dostosowanym do potrzeb adaptacji lub
przyuczenia do określonej pracy, jeżeli jego
miesięczne wynagrodzenia osiągane podczas
rehabilitacji jest niższe od przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ustalonego w myśl
art. 36-42 (za okres ostatnich 12 miesięcy).
Art. 23. 2. O potrzebie przeprowadzenia rehabilitacji
zawodowej orzeka wojewódzki ośrodek medycyny
pracy lub lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych.
Art. 23. 3. Zasiłek wyrównawczy przysługuje przez
okres rehabilitacji zawodowej w warunkach, o których mowa w ust.1, z zastrzeżeniem ust. 4.
4. Prawo do zasiłku wyrównawczego ustaje:
1) z dniem zakończenia rehabilitacji zawodowej
i przesunięcia do innej pracy, nie później jednak niż po 24 miesiącach od dnia, w którym
ubezpieczony będący pracownikiem podjął
rehabilitację,
2) jeżeli z uwagi na stan zdrowia ubezpieczonego
będącego pracownikiem rehabilitacja zawodowa stała się niecelowa.
5. O okolicznościach, o których mowa w ust. 4 pkt.
2 orzeka lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych.
Art. 24. 1. Zasiłek wyrównawczy stanowi różnicę
między przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniem
ustalonym w myśl art. 36-42, a miesięcznym wynagrodzeniem osiągniętym za pracę w warunkach
rehabilitacji zawodowej.
2. Jeżeli ubezpieczony będący pracownikiem przepracował tylko część miesiąca wskutek nieobecności
w pracy z przyczyn usprawiedliwionych, zasiłek
wyrównawczy za ten miesiąc przysługuje w wysokości różnicy między przeciętnym wynagrodzeniem
ustalonym w myśl art. 36-42, zmniejszonym o jedną
trzydziestą część za każdy dzień tej nieobecności,
a wynagrodzeniem osiągniętym w tym miesiącu.
Art. 25. Zasiłek wyrównawczy nie przysługuje
ubezpieczonemu będącemu pracownikiem, uprawnionemu do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy.
Art. 26. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego określi, w drodze rozporządzenia,
szczegółowe zasady i tryb ustalania zasiłku wyrównawczego.
45
Ustawa weszła wżycie z dniem 1 września 1999
roku.
Zgodnie z art. 85 ust. 2 tej Ustawy, do czasu
wydania przepisów wykonawczych przewidzianych
w Ustawie, pozostają w mocy przepisy aktów wykonawczych wydane na podstawie ustawy wymienionej ust. 1 pkt. 1 (jak wynika z Ustawy z dnia
17 grudnia 1974 o świadczeniach pieniężnych
z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa z późn. zm. – ostatnia z1998 r. Dz. U. Nr
162, poz. 11180, tym aktem wykonawczym do cyt.
Ustawy, jest nadal rozporządzenie Rady Ministrów
z dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie warunków odbywania rehabilitacji zawodowej uprawniających do
zasiłku wyrównawczego oraz szczegółowych zasad
przyznawania tego zasiłku (Dz. U. nr 51, poz. 325
z późn. zm.).
Celem zasiłku wyrównawczego miała być realizacja postulatu rehabilitacji zawodowej, jako
jednej z form przeciwdziałania niezdolności do
pracy poprzez restytucję utraconego dobra, jakim
jest zdolność do pracy.
Zasiłek wyrównawczy – zależnie od okoliczności – może być finansowany z funduszu chorobowego lub wypadkowego i przysługuje wyłącznie
osobom:
–ubezpieczonym
–będących pracownikami
–ze zmniejszoną zdolnością do pracy
–odbywającym rehabilitację zawodową
–osiągających w czasie odbywania rehabilitacji
obniżone zarobki
Przy ocenie potrzeby przeprowadzenia rehabilitacji zawodowej, obok przesłanki zmniejszenia
zdolności do pracy, należy – zgodnie z przepisami
– brać pod uwagę inne okoliczności, takie jak:
–zagrożenie chorobą zawodową, wymagające
przekwalifikowania
–zatrudnienie w warunkach szczególnie szkodliwych lub uciążliwych dla zdrowia
–czasową utratę zdolności do pracy spowodowaną
wypadkiem lub dłuższą chorobą z koniecznością
readaptacji do pracy.
Wynika stad, że status pracownika ze zmniejszoną „sprawnością do pracy” obejmuje zarówno:
–osoby zdolne do pracy, dla których rehabilitacja
zawodowa stanowi rodzaj działania profilaktycznego, zapobiegającego utracie zdolności do
pracy
–osoby, które utraciły zdolność do dotychczasowej pracy, ale nie uzyskały uprawnień do renty
z tytułu niezdolności do pracy a rehabilitacja
zawodowa stwarza dla nich szansę readaptacji
zawodowej.
46
Należy tutaj wspomnieć, że zasiłek wyrównawczy wypłacany z funduszu wypadkowego (zgodnie
z Ustawą wypadkową z 30 października 2002 r.
o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków
przy pracy i chorób zawodowych – Dz. U. Nr 199,
poz. 1673 ze zm.), zastąpił świadczenie wyrównawcze, które było wypłacane pracownikowi, który
wskutek wypadku lub choroby zawodowej doznał
stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu
co najmniej w 20% oraz osiągał wynagrodzenie
zmniejszone co najmniej o 10%, zgodnie z art. 15
Ustawy wypadkowej z 12 czerwca 1975 roku (Dz U.
z 1975 r., Nr 20, poz. 105).
Świadczenie wyrównawcze wypłacane było maksymalnie przez 3 lata w wysokości różnicy między
wynagrodzeniem sprzed powstania wspomnianego
uszczerbku na zdrowiu, w maksymalnej wysokości
30% poprzednio otrzymywanego wynagrodzenia.
Art. 6 ust. 1 pkt 3 Ustawy wypadkowej nie
uzależnia jednak wypłaty zasiłku wyrównawczego,
wypłacanego z funduszu wypadkowego – w przeciwieństwie do zasiłku wyrównawczego wypłacanego
z funduszu chorobowego – od poddania się ubezpieczonego rehabilitacji zawodowej. Zasiłek wyrównawczy z ubezpieczenia wypadkowego przysługuje
bowiem ubezpieczonemu będącemu pracownikiem,
po spełnieniu 2 warunków:
–doznał stałego lub długotrwałego uszczerbki na
zdrowiu
–jego wynagrodzenie uległo obniżeniu
W innych przypadkach niż wymienione, obowiązują ogólne zasady przyznawania zasiłku wyrównawczego zgodnie z przepisami Ustawy zasiłkowej
z 25 czerwca 1999 r.
Należy dodać, że zasiłek wyrównawczy występuje obok dodatku wyrównawczego przewidzianego
w art. 230 i 231 Kodeksu Pracy [1]. Art. 230 Kodeksu pracy, który stanowi:
§ 1. W razie stwierdzenia u pracownika objawów
wskazujących na powstawanie choroby zawodowej,
pracodawca jest obowiązany, na podstawie orzeczenia lekarskiego (symbol 34 wg Rozp. MZ i OS z 30
maja 1996 r. – Dz. U. nr 69, poz.332: „Niezdolny
do wykonywania dotychczasowej pracy ze względu
na podejrzenie powstania choroby zawodowej”),
w terminie i na czas określony w tym orzeczeniu,
przenieść pracownika do innej pracy nie narażającej
go na działanie czynnika, który wywołał te objawy.
§ 2 Jeżeli przeniesienie do innej pracy powoduje obniżenie wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje
dodatek wyrównawczy przez okres nie przekraczający 6 miesięcy.
W art. 231 Kodeksu pracy zapisano: Pracodawca, na podstawie orzeczenie lekarskiego, przenosi
Orzecznictwo Lekarskie 2009, 6(1): 44--47
do odpowiedniej pracy pracownika, który stał
się niezdolny do wykonywania dotychczasowej
pracy wskutek wypadku przy pracy lub choroby
zawodowej (symbol 35 cyt. Rozp.: „Niezdolny do
wykonywania dotychczasowej pracy ze względu
na chorobę zawodową lub skutki wypadku przy
pracy”) i nie został uznany za niezdolnego do pracy
w rozumieniu przepisów o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Przepis art.
230 par. 2 stosuje się odpowiednio.
Kwestia zbiegu prawa do zasiłków wyrównawczych z ubezpieczenia chorobowego i wypadkowego
została rozstrzygnięta w art. 24 ustawy wypadkowej
– ubezpieczonemu przysługuje wówczas świadczenie z ubezpieczenia wypadkowego.
Nie rozstrzygnięty został natomiast problem
zbiegu prawa do zasiłku wyrównawczego z ubezpieczenia wypadkowego z dodatkiem wyrównawczym,
przewidzianym w art. 230 § 2 Kodeksu Pracy.
Jak już wspomniano, warunkiem nabycia prawa
do zasiłku wyrównawczego jest nie tylko wydanie
orzeczenia o potrzebie przeprowadzenia rehabilitacji
zawodowej, ale jej podjęcie, bowiem dopiero wówczas
spełniona może być przesłanka ekonomiczna osiągania przez pracownika niższego wynagrodzenia.
Zgodnie z art. 23 ustawy zasiłkowej z dnia
25 czerwca 1999 r. (Dz. U. Nr 60, poz. 636) oraz
§ 1 rozp. Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r.
w sprawie warunków odbywania rehabilitacji zawodowej uprawniających do zasiłku wyrównawczego oraz szczegółowych zasad przyznawania tego
zasiłku (Dz. U. nr 51, poz. 325 z późn. zm.) przesłanką nabycia prawa do zasiłku wyrównawczego
z ubezpieczenia chorobowego, jest podjęcie pracy
w zakładowym lub międzyzakładowym ośrodku
rehabilitacji zawodowej albo u pracodawcy na
wyodrębnionym stanowisku pracy, dostosowanym
do potrzeb adaptacji lub przyuczenia do określonej
pracy [2].
§ 5 ust. 1 cyt. Rozporządzenia w sprawie warunków odbywania rehabilitacji zawodowej, nakładał
obowiązek organizowania ośrodków rehabilitacji
zawodowej na pracodawców zatrudniających powyżej 3000 pracowników, jak również w mniejszych
zakładach – o ile występowały tam warunki pracy
szczególnie uciążliwe lub szkodliwe dla zdrowia.
Rozwiązanie takie było od początku oceniane
bardzo krytycznie, z uwagi na znaczne obciążenia
organizacyjne i finansowe zakładów pracy oraz konieczność uzyskiwania zgody na realizację takiego
przedsięwzięcia jednostki nadrzędnej nad zakładem
pracy i postulowano przejęcie rehabilitacji zawodowej – z uwagi na jej prewencyjny charakter – przez
system ubezpieczeń społecznych.
Kaczmarek T, Marcinkowski JT. Zasiłek wyrównawczy – przepis błędny czy zbędny
Jednak kolejne regulacje prawne skoncentrowały
się na problemie rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, nie obejmującym
pracowników ze zmniejszoną sprawnością do pracy,
a nie mających orzeczenia o niepełnosprawności.
Również ZUS skoncentrował się na przedrentowej
rehabilitacji leczniczej, nie angażując Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych w organizację ośrodków
rehabilitacji zawodowej czy też wyodrębnionych stanowisk pracy, służących temu celowi. W konsekwencji liczba osób pobierających zasiłki wyrównawcze
z tytułu rehabilitacji zawodowej uległa znacznemu
zmniejszeniu. I tak, liczba dni zasiłkowych spadła
w 2002 roku w porównaniu z 1999 rokiem z prawie
150 tys. – do niecałych 29 tys., a kwota rocznych
wypłat zasiłku wyrównawczego spadła z prawie
3,5 mln zł do nieco ponad 0,7 mln w 2002 roku.
W kolejnych latach ZUS zaprzestał publikowania
danych na ten temat [2].
Tryb orzecznictwa lekarskiego o potrzebie rehabilitacji zawodowej oraz korzystania z możliwości
pobierania zasiłku wyrównawczego, budzi zastrzeżenia od dawna. Wskazuje się na wadliwość tego
systemu wynikającą z m.in.:
–orzekania o potrzebie rehabilitacji zawodowej
zarówno przez lekarzy orzeczników jak i komisje
ZUS (dwuinstancyjnie) oraz równocześnie przez
lekarzy wojewódzkich ośrodków medycyny pracy
(jednoinstancyjnie)
–orzekania o niecelowości rehabilitacji zawodowej
wyłącznie przez organy orzecznicze ZUS
–funkcjonowanie zasiłku wyrównawczego finansowanego z funduszu chorobowego lub funduszu
wypadkowego ZUS, równocześnie z dodatkiem
wyrównawczym przewidzianym w Art. 230 Kodeksu Pracy
Stąd też coraz częściej pojawiają się sugestie, by
orzekanie w tym względzie i finansowanie świadczeń z tego tytułu powierzyć zespołom ds. orzekania
o stopniu niepełnosprawności lub też wyłącznie
47
organom ZUS. Za tym ostatnim rozwiązaniem przemawiałoby orzekanie w ZUS zarówno o świadczeniu
rehabilitacyjnym jak i o rencie szkoleniowej.
Swoistą ilustracją nietrafności uregulowań prawnych dotyczących zasiłku wyrównawczego mogą być
następujące fakty:
•w okresie od 1 września 1999 roku – daty wejścia w życie Ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r.
o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa
(Dz. U. Nr 60, poz. 636), w Oddziale ZUS w Pile,
obejmującym ponad 400-tysięczną populację, nie
wydano ani jednego takiego orzeczenia
•również w Wielkopolskim Centrum Medycyny
Pracy (WCMP) w Poznaniu, wg przekazanych
informacji, nie wydano żadnego takiego orzeczenia
•według danych sprawozdawczych WCMP w Poznaniu – Ośrodka w Pile, z całą pewnością nie
wydano żadnego takiego orzeczenia w okresie
minionych prawie 8 lat.
Wnioski
1. Analiza obowiązujących przepisów prawnych
wykazała ich znaczną niespójność, niejednoznaczny system orzekania uprawnień do tych
świadczeń oraz trudności w spełnieniu przez
pracodawców warunków prawnych do realizacji
postulatu rehabilitacji zawodowej pracowników.
2. Z posiadanych danych statystycznych wynika
znikome lub wręcz żadne praktyczne wykorzystanie tego świadczenia.
3. Wydaje się zatem, że cytowane przepisy dotyczące rehabilitacji zawodowej pracowników
nie spełniają roli, przypisanej im przez ustawodawcę – należałoby więc wnosić albo o ich
nowelizację i ujednolicenia, albo wręcz o ich
skreślenie.
Piśmiennictwo
1. Kodeks Pracy z komentarzem. Chałasa J, Kwiatkowska H.
Stan prawny na 1 stycznia 2006 r. INFOR, Gazeta Prawna.
2. Zieleniecki M. Uniwersytet Gdański: Rola zasiłku wyrównawczego i renty szkoleniowej w rehabilitacji zawodowej,
(w:) Ryzyko niezdolności do pracy w zabezpieczeniu społecznym. Polskie Towarzystwo Ubezpieczenia Społecznego.
Gdańsk 2006.