Glazy narzutowe na gornym slasku

PRZYRODA NIEO¯YWIONA
G£AZY NARZUTOWE NA GÓRNYM ŒL¥SKU
Krzysztof i Ma³gorzata Labus (Politechnika Œl¹ska, Gliwice)
CHARAKTERYSTYCZNYM ELEMENTEM KRAJOBRAZU PÓL I LASÓW NA GÓRNYM ŒL¥SKU S¥, CZÊSTO ZNACZNYCH ROZMIARÓW, G£AZY
POCHODZENIA POLODOWCOWEGO
–
TZW. ERATYKI. NIEKTÓRE Z NICH, O OBWODZIE PRZEKRACZAJ¥CYM
6
M, UZNANE ZOSTA£Y ZA
ZABYTKI PRZYRODY NIEO¯YWIONEJ. S¥ TO G£ÓWNIE SKA£Y MAGMOWE LUB METAMORFICZNE, POCHODZ¥CE Z MASYWÓW SKALNYCH
SKANDYNAWII, PRZYNIESIONE NA TEREN EUROPY ŒRODKOWEJ W OKRESIE ZLODOWACEÑ PLEJSTOCEÑSKICH. JAKO OBIEKTY CIEKAWE
POD WZGLÊDEM LITOLOGICZNYM, A TAK¯E ZAS£UGUJ¥CE NA OCHRONÊ OBIEKTY PRZYRODY NIEO¯YWIONEJ, MOG¥ BYÆ INTERESUJ¥CE
DLA MI£OŒNIKÓW PRZYRODY.
becnie lodowce zajmuj¹ oko³o 10% powierzchni l¹dów. W ostatniej epoce lodowej (ok. 950 000-10 250 lat temu), gdy granica wiecznego œniegu le¿a³a o ponad 1000 m
ni¿ej, lodowce zajmowa³y oko³o 25% l¹dów.
Wówczas prawie ca³y obszar Polski pokryty by³
lodowcem kontynentalnym, a w Tatrach wystêpowa³y lodowce górskie. W ci¹gu ca³ego plejstocenu klimat podlega³ znacznym wahaniom.
Nastêpowa³y okresy wiêkszego oziêbienia, a po
nich ocieplenie, co w bardzo wyraŸny sposób
wp³ywa³o na zasiêg wystêpowania lodowców.
W okresach oziêbieñ, czyli w glacja³ach, lodowce zwiêksza³y swoje rozprzestrzenienie; odwrotnie w okresach ociepleñ, tzw. interglacja³ach, lodowce ulega³y znacznemu skurczeniu
lub nawet topi³y siê ca³kowicie.
Uwa¿a siê, ¿e na terenie Polski nast¹pi³y
w plejstocenie cztery g³ówne zlodowacenia.
Najwiêkszy zasiêg osi¹gnê³y lodowce podczas
drugiego z nich. Najmniejszy zasiêg mia³o
pierwsze zlodowacenie, zwane podlaskim.
Podczas zlodowacenia zwanego krakowskim
lub po³udniowopolskim, lodowiec dotar³ a¿ do
brzegu ³añcuchów Karpat i Sudetów. Trzecie
zlodowacenie, okreœlane mianem œrodkowopolskiego, na zachodzie siêgnê³o równie¿ po
Sudety; nie dotar³o jednak do brzegu karpackiego, gdy¿ drogê zagrodzi³y mu wyniesienia obecnej Wy¿yny Œl¹sko-Krakowskiej, Gór
Œwiêtokrzyskich oraz Wy¿yny Lubelskiej. Linia zasiêgu lodowca na wschód od Bramy
Morawskiej bieg³a przez okolice Cieszyna, Sosnowca, Czêstochowy. Czwarte, ostatnie zlodowacenie nazywane pó³nocnopolskim lub
Zasiêgi zlodowaceñ w Polsce. Objaœnienia: I – zlodowacenie
podlaskie, II – zlodowacenie po³udniowopolskie (krakowskie),
III – zlodowacenie œrodkowopolskie, IV – zlodowacenie pó³nocnopolskie (ba³tyckie).
4
PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA N r 1 9 / 2 0 0 0
KAMIENNA KSIÊGA
PRZYRODY
Wycieczki geologiczne po Górnym Œl¹sku
naœladuj¹ce swym przebiegiem poprzednie
wzgórza morenowe. Bloki te nazywane s¹
eratykami lub g³azami narzutowymi. Wielkoœæ
g³azów narzutowych jest ró¿na. Najczêœciej ich
œrednica wynosi kilkadziesi¹t centymetrów, ale
niekiedy dochodzi do kilku lub kilkunastu
metrów. Takie du¿e g³azy s¹ rzadkoœci¹ i dlatego stanowi¹ obiekty chronione – s¹ pomnikami przyrody, jeœli ich obwód wynosi
powy¿ej 6 m. Wraz ze wzrostem odleg³oœci od
obszaru Ÿród³owego Skandynawii iloœæ, a tak¿e
i wielkoœæ eratyków zmniejsza siê. W pó³nocnej Polsce wystêpuj¹ tzw. naturalne g³azowiska, niegdyœ nawet eksploatowane. Przyk³adem mo¿e byæ teren Suwalskiego Parku
Krajobrazowego w dolinie Czarnej Hañczy. Na
obszarze tym w latach powojennych pozyskiwano kruszywo ³amane w skali przemys³owej. Na Œl¹sku spotykane s¹ jedynie
pojedyncze g³azy lub grupy g³azów, o obwodach dochodz¹cych do kilku metrów.
ba³tyckim, pozostawi³o po sobie najwyraŸniejsze œlady. Na obszarze dzisiejszego Górnego Œl¹ska swój œlad pozostawi³y wiêc dwa
zlodowacenia, g³ównie jednak zlodowacenie
po³udniowopolskie.
Obszary, które uleg³y zlodowaceniu nosz¹
wyraŸne piêtno pobytu lodowców. Sp³ywaj¹ce
masy lodu silnie ¿³obi³y swoje pod³o¿e; ich
dzia³alnoœæ niszcz¹ca by³a tym wiêksza, im
wiêksza by³a masa lodu i im wiêcej niós³ on
w sobie materia³u skalnego. Materia³ ten to
okruchy ska³ pochodz¹ce z wietrzej¹cych
zboczy, ale w znacznej mierze tak¿e ska³y
wyrywane przez lodowiec z pod³o¿a. Ca³y
zawarty w lodowcu materia³
skalny jest przenoszony raRozmyta glina zwa³owa w dolinie strumienia w Koz³owie ko³o Gliwic
zem z lodem. Transport lodowcowy w zasadniczy sposób
ró¿ni siê od transportu rzecznego; wielkoœæ niesionych
elementów nie jest tu bowiem zale¿na ani od nachylenia pod³o¿a, ani od masy
lodu. Lodowiec przenosi na
tak¹ sam¹ odleg³oœæ zarówno
wielkie bloki skalne, jak i ma³e g³aziki, ziarna piasku, czy
drobne py³y. Niesiony materia³ nie podlega wiêc ¿adnemu sortowaniu w czasie transportu. Gdy lodowiec topnieje, materia³ skalny zostaje
uwolniony z lodu i gromadz¹c
siê w wiêkszych iloœciach daje
pocz¹tek osadom lodowcowym; s¹ to tzw. moreny czo³owe i moreny denne. Zdarza
siê, ¿e osady lodowcowe zostaj¹ przemyte przez wody
p³yn¹ce. Najdrobniejszy materia³ zostaje wyniesiony, a ciê¿sze bloki skalne pozostaj¹.
Zjawiska takie mo¿emy obserwowaæ nawet w niewielkiej
skali w dolinach strumieni
i potoków. Czêsto bloki skalne uk³adaj¹ siê w pasma,
© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska
Zdjêcia Autorów
O
PRZYRODA NIEO¯YWIONA
Sk³ad mineralny typowej ska³y granitoidowej. Objaœnienia: K – kwarc, P i O – skalenie (P – plagioklaz, O – ortoklaz), B – biotyt
Wœród eratyków spotykamy wiele ska³
pochodz¹cych z pó³nocy naszego kontynentu,
najczêœciej s¹ to fragmenty ska³ krystalicznych
– magmowych i metamorficznych. Ska³y te
nosz¹ nazwy okreœlaj¹ce miejsce ich pochodzenia, np. granit sztokholmski, granit
rapakiwi, czerwony porfir ba³tycki, porfir
alandzki. Na podstawie rozprzestrzenienia
tych g³azów mo¿na z du¿¹ doz¹ prawdopodobieñstwa zrekonstruowaæ kierunki ruchu
lodu i obszary Ÿród³owe, sk¹d dostarczany by³
materia³ lodowy wraz z wtopionymi w lód
ska³ami. St¹d te¿ wiemy, ¿e centrum zlodowacenia plejstoceñskiego w Europie znajdowa³o siê na obszarze Skandynawii.
W latach miêdzywojennych zabezpieczono
w województwie katowickim kilka najwiêkszych eratyków. Na podstawie wykonywanych od tego czasu przez wielu badaczy
zestawieñ i inwentaryzacji stwierdzono, ¿e
du¿a iloœæ g³azów uleg³a w miêdzyczasie
zniszczeniu.
Czêsto podczas wêdrówek po polach i lasach naszego regionu mo¿emy natkn¹æ siê na
g³azy nie stanowi¹ce, ze wzglêdu na swoje
rozmiary, zabytków przyrody nieo¿ywionej,
bêd¹ce jednak ciekawym elementem krajobrazu. S¹ to zwykle g³azy o zaokr¹glonych
i zmatowia³ych powierzchniach. Wiele z nich
to granity, czy szerzej granitoidy, grubokrystaliczne, dziêki czemu mo¿na ³atwo makroskopowo – go³ym okiem – rozró¿niæ poszczególne sk³adniki. Zbudowane s¹ w przewadze
z kryszta³ów ró¿owego skalenia – ortoklazu.
Jest to glinokrzemian potasu, posiadaj¹cy doskona³¹ ³upliwoœæ w dwu kierunkach; czêsto
tworzy zbliŸniaczenia. Jego barwa, najczêœciej
ró¿owa, bywa te¿ miêsistoczerwona, nadaj¹c
czerwone zabarwienie niektórym odmianom
granitów skandynawskich. Inne skalenie, o jaœniejszych barwach – bia³ych, kremowych, lekko zielonkawych, to plagioklazy kwaœne
(g³ównie oligoklaz). Sk³adnikiem zawsze obecnym w ska³ach granitoidowych jest kwarc. Jest
on najczêœciej szary, lekko przejrzysty, o t³ustym po³ysku, bez konturów krystalicznych.
Ciemnymi sk³adnikami s¹: biotyt, nale¿¹cy do
³yszczyków, wystêpujacy w postaci cienkich
elastycznych blaszek i rzadziej amfibole tworz¹ce grupê minera³ów o ciemnej barwie,
prawie czarnej i pokroju s³upkowym lub prêcikowym.
G³az o imponuj¹cych rozmiarach mo¿na
zobaczyæ przed budynkiem Kopalni Piasku
© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska
w Kotlarni (na wschód od Kêdzierzyna-KoŸla).
G³az ten ma wysokoœæ 2,3 m i d³ugoœæ wzd³u¿
najd³u¿szej osi 3,3 m. Nie jest to jednak g³az
narzutowy w œcis³ym znaczeniu tego s³owa.
Zosta³ on bowiem wydobyty z wyrobiska kopalni i przetransportowany w obecne miejsce.
Wœród piasku i ¿wiru eksploatowanego w ko-
palni znajduj¹ siê liczne otoczaki i g³azy,
g³ównie ska³ magmowych, przywleczonych
przez lodowiec zlodowacenia œrodkowopolskiego. Materia³ ten nie jest wykorzystywany
do celów przemys³owych, z rzadka tylko s³u¿y
do ozdoby w ogrodach czy w parkach.
G³azy narzutowe zosta³y te¿ np. wykorzystane do budowy pomnika nagrobnego Juliusza
Rogera, znajduj¹cego siê w lesie w pobli¿u
miejscowoœci Koz³ów ko³o Gliwic. G³azy te
pochodz¹ z materia³u miejscowego z rozmytej
gliny zwa³owej.
W okolicach Gliwic, Rudziñca i £¹czy
czêsto bêdziemy napotykaæ ukryte w trawie
lub leœnym poszyciu g³azy. Szczególnie interesuj¹cy wydaje siê teren na zachód od Gliwic,
ko³o £anów Wielkich, gdzie liczne g³azy narzutowe ujawniaj¹ siê w malowniczych w¹wozikach utworzonych przez strumyki rozcinaj¹ce
pokrywê gliny zwa³owej.
Granitoidowy g³az znajduj¹cy siê przed budynkiem Kopalni Piasku w Kotlarni
Pomnik nagrobny Rogera w lesie ko³o Koz³owa, zbudowany z g³azów narzutowych
PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA N r 1 9 / 2 0 0 0
5