Wpływ krioterapii ogólnoustrojowej i suplementacji

150
E. Miller i wsp.
Wpływ krioterapii ogólnoustrojowej i suplementacji
melatoniną na całkowity potencjał antyoksydacyjny
w osoczu oraz aktywność wybranych enzymów
antyoksydacyjnych w erytrocytach chorych
na stwardnienie rozsiane
ELŻBIETA MILLER1, MAŁGORZATA MROWICKA2, KATARZYNA MALINOWSKA2, JÓZEF KĘDZIORA3,
IRENEUSZ MAJSTEREK2
1
III Miejski Szpital w Łodzi, Oddział Rehabilitacji Neurologicznej, ordynator: dr med. J. Włodarczyk; 2Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Zakład
Chemii i Biochemii Klinicznej, kierownik: prof. dr hab. med. I. Majsterek; 3Uniwersytet w Toruniu, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Zakład
Biochemii, kierownik: prof. dr hab. med. J. Kędziora
Wpływ krioterapii ogólnoustrojowej i suplementacji
melatoniną na całkowity potencjał antyoksydacyjny w osoczu
oraz aktywność wybranych enzymów antyoksydacyjnych
w erytrocytach chorych na stwardnienie rozsiane
The effects of whole-body cryotherapy and melatonin
supplementation on total antioxidative status and some
antioxidative enzymes in multiple sclerosis patients
Miller E.1, Mrowicka M.2, Malinowska K.2, Kędziora J.3, Majsterek I.2
Miller E.1, Mrowicka M.2, Malinowska K.2, Kędziora J.3, Majsterek I.2
1
1
III Miejski Szpital w Łodzi, Oddział Rehabilitacji Neurologicznej;
Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Zakład Chemii i Biochemii
Klinicznej; 3Uniwersytet w Toruniu, Collegium Medicum
w Bydgoszczy, Zakład Biochemii
III Municipal Hospital in Łódź, Poland, Neurorehabilitation Ward;
Medical University of Łódź, Poland, Department of Chemistry
and Clinical Biochemistry; 3University of Toruń, Collegium
Medicum in Bydgoszcz, Poland, Department of Biochemistry
Stres oksydacyjny jest ważnym czynnikiem patogenetycznym w
stwardnieniu rozsianym (SR). Krioterapia ogólnoustrojowa (whole
body cryotherapy – WBCT) jest coraz częściej stosowana w leczeniu schorzeń neurologicznych i ortopedycznych.
Cel pracy, materiał i metody. Celem pracy było oznaczenie poziomu całkowitego potencjału antyoksydacyjnego (TAS) w osoczu oraz
aktywności dysmutazy ponadtlenkowej (SOD) i katalazy (CAT) w
erytrocytach chorych na SR (n = 28) przed zastosowaniem WBCT
oraz po 10 ekspozycjach (-120°C/3minuty/dzień). W przypadku 16
chorych na SR podczas cyklu 10 ekspozycji na WBCT dodatkowo
zastosowano suplementację melatoniną w dawce 10 mg.
Wyniki. Po zastosowaniu serii 10 ekspozycji na WBCT uzyskano
zwiększenie wartości TAS zarówno w osoczu chorych na SR (p < 0,01)
niesuplementowanych melatoniną, jak i suplementowanych tym lekiem (p < 0,01). Melatonina wpłynęła na statystycznie istotne zwiększenie aktywności SOD (p < 0,001) i CAT (p < 0,01) w erytrocytach
chorych na SR.
Wnioski. Wyniki badań wskazują na wyraźne zwiększenie stężenia
TAS w osoczu chorych na SR po zastosowaniu WBCT. Terapia ta
może zatem zmniejszać negatywne skutki stresu oksydacyjnego u
chorych na SR.
Oxidative stress is an important factor which contribute to the pathogenesis of lesions in multiple sclerosis (MS). Whole body cryotherapy (WBCT) is often used in treatment neurological and orthopedic
diseases.
The aim, material and methods. The aim of this study was to determinate the level of total antioxidative status (TAS) in plasma and
activity of superoxide dismutase (SOD) and catalase (CAT) in erythrocytes of MS patients (n = 28) before and after 10 exposures of
WBCT (-120°C/3minutes/day). 16 MS patients during 10 exposures
of WBCT additionally were supplemented by 10 mg of melatonin.
Results. Increasing of TAS level in plasma as well as supplemented
with melatonin and non-supplemented MS patients was observed
after 10 exposures of WBCT. Melatonin statistically significant increased activity of SOD and CAT in erythrocytes of MS patients treated
with WBCT.
Conclusions. Results of our study indicate significant increase of
TAS level in plasma of MS patients of WBCT treatment. This indicate that WBCT might be a therapy which suppress oxidative stress in
MS patients.
Słowa kluczowe: stwardnienie rozsiane, antyoksydanty, krioterapia ogólnoustrojowa
Pol. Merk. Lek., 2011, XXXI, 183, 150
Key words: multiple sclerosis, antioxidants, whole body cryotherapy
Stwardnienie rozsiane (SR) jest przewlekłą chorobą demielinizacyjną o złożonej patofizjologii. Stres oksydacyjny jest istotnym czynnikiem biorącym udział w patogenezie tego schorzenia [3, 4, 11, 13, 14, 15]. Jego udział w SR jest związany
między innymi z przyspieszonym wytwarzaniem kilku rodzajów reaktywnych form tlenu (RFT): anionorodnika ponadtlenkowego (O·–), rodnika hydroksylowego (HO·), nadtlenku wodoru (H2O2) i tlenku azotu (NO·) – głównie przez makrofagi
jako zasadnicze czynniki odpowiedzialne za demielinizację i
uszkodzenia aksonalne [11]. Zarówno demielinizacja, jak i
proces zapalny są związane z wytwarzaniem RFT [4, 16].
Czynnikiem sprzyjającym aktywności procesów prooksydacyjnych indukowanych przez RFT jest duże zapotrzebowa-
nie na tlen neuronów ośrodkowego układu nerwowego (OUN)
oraz mała zawartość endogennych antyoksydantów i innych
związków unieszkodliwiających wolne rodniki [16]. Neurony są słabo zabezpieczone przed uszkodzeniami oksydacyjnymi. Poszukiwanie metod mogących zwiększyć aktywność antyoksydacyjną OUN ma zatem duże znaczenie w SR
[13–15].
Melatonina jest antyoksydantem wykazującym aktywność zarówno w fazie wodnej, jak i lipidowej [14]. Badania
Reiter i wsp. [19] wskazują na działanie neuroprotekcyjne
melatoniny przede wszystkim przez zredukowanie negatywnych skutków procesów peroksydacji lipidów i ekscytotoksyczności.
2
2
Pol. Merk. Lek., 2011, XXXI, 183, 150
Wpływ krioterapii ogólnoustrojowej i suplementacji melatoniną na całkowity potencjał antyoksydacyjny w osoczu…
Hypotermia jest metodą stosowaną w neurologii [9, 10].
Molekularny mechanizm neuroprotekcyjnego oddziaływania
łagodnej hipotermii polega między innymi na zahamowaniu
takich reakcji, jak nadmierne uwalnianie glutaminianu (ekscytotoksyczność) oraz oksydatywna deaminacja katecholamin [9]. Hipotermia ogranicza również pourazowe reakcje
zapalne i zapobiega nadmiernej syntezie wolnych rodników
tlenowych [6].
Krioterapia ogólnoustrojowa (whole body cryotherapy –
WBCT) jest stosunkowo nową metodą leczenia, coraz częściej stosowaną w schorzeniach neurologicznych ze względu na działanie analgetyczne, zmniejszające napięcie mięśniowe, oraz działanie przeciwdepresyjne, wpływając na większą efektywność prowadzonej kinezyterapii [12, 17]. W SR
krioterapia ogólnoustrojowa jest stosowana jako leczenie
objawowe, mające na celu poprawę funkcjonalną [12]. W
patofizjologii SR stres oksydacyjny odgrywa ważną rolę, dlatego poszukiwanie terapii antyoksydacyjnych leczenia chorych na SR jest niezwykle istotne.
Celem pracy było oznaczenie poziomu całkowitego potencjału oksydacyjnego (TAS) w osoczu oraz aktywności
wybranych enzymów antyoksydacyjnych dysmutazy ponadtlenkowej (SOD) i katalazy (CAT) w erytrocytach chorych na
SR po zastosowaniu 10 ekspozycji na WBCT. Ponadto badano efekty stosowania suplementacji melatoniną u chorych
na SR podczas terapii kriogenicznej.
MATERIAŁ I METODY
Badanie przeprowadzono w grupie 28 chorych ze zdiagnozowanym stwardnieniem rozsianym (ICD G35.0). Grupa liczyła 16 kobiet i 12 mężczyzn w wieku 42–58 lat, o średniej
wadze ciała (BMI 20,1-28,7 kg/m2), chorujących na SR 10 lat
i dłużej. Okres bez wystąpienia rzutu wynosił 3 lata i więcej.
W trakcie badania oraz 3 lata przed jego przeprowadzeniem
chorzy nie byli objęci leczeniem immunomodulacyjnym lub
terapią monoklonalną. Chorych (n = 28) podzielono na dwie
grupy: MS* (n = 16), którzy nigdy nie korzystali z leczenia
kriogenicznego, oraz MS**(n = 12), regularnie (od 2 lat i dłużej 3–5 razy w roku) leczonych WBCT. Podczas badania chorzy z obu grup nie korzystali z leczenia alternatywnego, diety, ziołolecznictwa lub innych terapii. Grupę kontrolną stanowiło 18 zdrowych, bez żadnych schorzeń neurologicznych,
endokrynologicznych i internistycznych, o podobnych: wadze ciała, wieku i trybie życia, a także stosowanej diecie.
Obie grupy chorych: MS* i MS** poddano 10 ekspozycjom
na WBCT (jedna ekspozycja 3-minutowa na dzień). Grupa
MS** regularnie korzystająca z terapii WBCT podczas trwania krioterapii ogólnoustrojowej (2 tygodnie) była dodatkowo
suplementowana 10 mg melatoniny na dzień (MS+Melatonin). Zabiegi odbywały się w kolejnych dniach tygodnia od
poniedziałku do piątku, z wyłączeniem sobót i niedziel. Cała
sesja obejmowała 2 tygodnie – 10 dni roboczych. Zabiegi
krioterapii ogólnoustrojowej wykonywano w Poradni ATOS
przy ulicy Widzewskiej 14 w Łodzi. Każdy zabieg odbywał
się w kriokomorze, w której pacjent przebywał w temperatu-
151
rze -120°C przez 3 minuty. Następnie każdy chory wykonywał przez 15 minut ćwiczenia ogólnousprawniające. Przed
wejściem do kriokomory pacjent przebywał przez 30 sekund
w pomieszczeniu adaptacyjnym w temperaturze -60°C.
Każdy uczestnik badania był ubrany zgodnie z procedurą zabiegu krioterapii ogólnoustrojowej według Gregorowicza i Zagrobelnego [8]. TAS, SOD i CAT oznaczano w obu grupach:
MS* i MS** przed rozpoczęciem i po zakończeniu 10 zabiegów krioterapii ogólnoustrojowej. Badania wykonano po uzyskaniu zgody ich uczestników oraz Komisji Bioetyki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi.
Oznaczenia biochemiczne
Krew żylną pobierano z żyły odłokciowej do probówek polietylenowych z heparyną litową.
Osocze uzyskiwano przez wirowanie krwi przez 10 min
przy 3000 obr./min. Do pomiaru TAS w osoczu użyto gotowego zestawu odczynników firmy Randox. Aktywność SOD
w erytrocytach była oznaczana według metody Misra i Fridovich [18]. Absorbancja została zmierzona jako 380 nm w temperaturze 37°C z użyciem spektofotometru Beckmana. Aktywność SOD została wyrażona w U/gHb, a aktywność katalazy (CAT) oznaczono według metody Beers i Sizer [2]. Absorbancję mierzono jako 240 nm w temperaturze 37°C z użyciem spektofotometru Beckmana. Aktywność enzymatyczna
CAT została wyrażona w 104 IU/gHb.
Analiza statystyczna
Analizy statystycznej dokonano z użyciem pakietu programu
Statistica 7.1. Ze względu na rozkład nieparametryczny zastosowano test Wilcoxona. W obliczeniach przyjęto poziom
istotności p < 0,05 jako znamienny statystycznie.
WYNIKI
TAS w osoczu chorych na SR w obu grupach: MS* i MS+Melatonin po zastosowaniu 10 zabiegów WBCT uległ zwiększeniu (p < 0,01) w stosunku do wartości przed ekspozycją na
WBCT (tab., ryc. 1). W grupie chorych MS*, w której zastosowano jedynie WBCT, nie zaobserwowano wzrostu aktywności SOD lub CAT w erytrocytach (tab., ryc. 2, 3). Zastosowanie suplementacji melatoniną podczas leczenia WBCT
wpłynęło na istotne statystycznie zwiększenie aktywności
SOD (p < 0,001) i CAT (p < 0,01) w erytrocytach chorych na
SR (tab., ryc. 2, 3). Nie zaobserwowano natomiast statystycznie istotnej różnicy w zwiększeniu TAS w osoczu między grupą
MS* a grupą MS+Melatonin.
OMÓWIENIE
Organizm człowieka w celu ochrony przed RFT wytworzył
zespół działających przeciwutleniająco substancji, określanych jako bariera antyoksydacyjna. Składają się na nią antyoksydanty enzymatyczne i nieenzymatyczne, wśród których
wyróżnia się antyoksydanty niskocząsteczkowe oraz pier-
Tabela. Wpływ krioterapii ogólnoustrojowej (whole body cryotherapy – WBCT) na całkowity potencjał antyoksydacyjny (TAS) oraz aktywność dysmutazy
ponadtlenkowej (CuZnSOD) i katalazy (CAT) w erytrocytach chorych na stwardnienie rozsiane
Table. Effects of whole body cryotherapy (WBCT) on TAS of plasma and activities of superoxide dismutase (CuZnSOD) and catalase (CAT) in the erythrocytes multiple sclerosis of (MS) patients
MS* (n = 16)
TAS [mM]
0,43±0,3
MS WBCT
0,86±0,4
MS** (n = 12)
MS+Melatonin
Grupa kontrolna
0,81±0,3
1,22±0,38
0,76±0,4
CuZnSOD [U/gHb]
1621,3±319
1626,6±348
1561,2±450
1890,4±505
1441±51
CAT [104 IU/gHb]
18,7±2,9
18,2±2,6
16,1±3,1
18,3±3,2
9,11±1,8
MS* – stwardnienie rozsiane, pierwsza w życiu ekspozycja na WBCT.
MS WBCT – chorzy na stwardnienie rozsiane po 10 ekspozycjach na WBCT.
MS** – chorzy na stwardnienie rozsiane regularnie korzystający z terapii WBCT.
MS+Melatonin – chorzy na stwardnienie rozsiane po 10 ekspozycjach na WBCT z suplementacją 10 mg melatoniny.
152
E. Miller i wsp.
250
250
TAS
200
200
*
[%]
[%]
*
100
100
50
50
0
0
zdrowi
MS
przed WBCT
MS + Melatonin
po WBCT
Ryc. 1. Poziom całkowitego potencjału antyoksydacyjnego (TAS) w osoczu
chorych na stwardnienie rozsiane (MS) przed terapią i po 10 ekspozycjach
na krioterapię ogólnoustrojową (whole body cryotherapy – WBCT) oraz w
grupie chorych na MS przed i po WBCT wraz z suplementacją melatoniną
(MS+Melatonin). Wartości TAS dla grupy kontrolnej zdrowych wyrażono jako
100%. Zmiany w poziomie TAS po zastosowaniu WBCT przedstawiono jako
odsetek (średnia±SD) wartości w grupie kontrolnej; *p < 0,01 po 10 ekspozycjach na WBCT versus przed 10 ekspozycjami na WBCT u chorych na
SM; *p < 0,01 po 10 ekspozycjach na WBCT versus przed 10 ekspozycjami
na WBCT chorych na MS i suplementowanych melatoniną (MS+Melatonin)
Fig. 1. The total antioxidative status (TAS) level in plasma of multiple sclerosis (MS) patients before and after 10 exposures of whole body cryotherapy
(WBCT) and in group of MS patients before and after WBCT concomitant
with melatonin suplementation (MS+Melatonin). The TAS values for healthy
controls are expressed as 100%. The changes of the TAS level induced by
WBCT are presented as % (means±SD) of control value; *p < 0.01 after WBCT
versus before WBCT in MS patients; *p < 0.01 after WBCT versus before
WBCT in MS + melatonin supplemented patients
160
CuZnSOD
140
**
120
[%]
*
150
150
180
CAT
100
80
60
40
20
0
zdrowi
MS
przed WBCT
MS + Melatonin
po WBCT
Ryc. 2. Aktywność dysmutazy ponadtlenkowej (CuZnSOD) w erytrocytach
chorych na stwardnienie rozsiane (MS) po 10 ekspozycjach na krioterapię
ogólnoustrojową (whole body cryotherapy – WBCT) oraz w grupie chorych na MS przed i po WBCT wraz z suplementacją melatoniną (MS+Melatonin). Wartości CuZnSOD dla grupy kontrolnej zdrowych są wyrażone
jako 100%. Zmiany w aktywności CuZnSOD po zastosowaniu WBCT przedstawiono jako odsetek (średnia±SD) wartości w grupie kontrolnej; *p < 0,01
po 10 ekspozycjach na WBCT versus przed 10 ekspozycjami na WBCT u
chorych na SM; *p < 0,01 po 10 ekspozycjach na WBCT versus przed 10
ekspozycjami na WBCT u chorych na MS i suplementowanych melatoniną
(MS+Melatonin)
Fig. 2. The activity of superoxide dismutase (CuZnSOD) in erytrocytes of
multiple sclerosis (MS) patients before and after 10 exposures of whole body
cryotherapy (WBCT) and in group of MS patients before and after WBCT
concomitant with melatonin suplementation (MS+Melatonin). The CuZnSOD
values for healthy controls are expressed as 100%. The changes of the CuZnSOD activity induced by WBCT are presented as % (means±SD) of control
value; **p < 0.01 after WBCT versus before WBCT in MS+ melatonin supplemented patients (MS+Melatonin)
zdrowi
MS
przed WBCT
MS + Melatonin
po WBCT
Ryc. 3. Aktywność katalazy (CAT) w erytrocytach chorych na stwardnienie
rozsiane (MS) po 10 ekspozycjach na krioterapię ogólnoustrojową (whole
body cryotherapy – WBCT) oraz w grupie chorych na MS przed i po WBCT
wraz z suplementacją melatoniną (MS+Melatonin). Wartości CAT dla grupy
kontrolnej zdrowych są wyrażone jako 100%. Zmiany w aktywności CAT po
zastosowaniu WBCT przedstawiono jako odsetek (średnia±SD) wartości w
grupie kontrolnej; *p < 0,01 po 10 ekspozycjach na WBCT versus przed 10
ekspozycjami na WBCT u chorych na SM; *p < 0,01 po 10 ekspozycjach na
WBCT versus przed 10 ekspozycjami na WBCT u chorych na MS i suplementowanych melatoniną (MS+Melatonin)
Fig. 3. The activity of catalase (CAT) in erytrocytes of multiple sclerosis (MS)
patients before and after 10 exposures of whole body cryotherapy (WBCT)
and in group of MS patients before and after WBCT concomitant with melatonin suplementation (MS+Melatonin). The CAT values for healthy controls are
expressed as 100%. The changes of the CAT activity induced by WBCT are
presented as % (means±SD) of control value; *p < 0.01 after WBCT versus
before WBCT in MS + melatonin supplemented patients
wiastki (jony) o działaniu antyoksydacyjnym. Wymienione
grupy substancji stanowią charakterystyczne części składowe bariery antyoksydacyjnej [13–17].
Spośród antyoksydantów niskocząsteczkowych istotną
rolę w SR odgrywają przede wszystkim kwas moczowy, witaminy C, E i D, glutation oraz koenzym Q [4].
Krioterapia ogólnoustrojowa staje się coraz popularniejszą formą terapii w schorzeniach neurologicznych ze względu na obserwowaną poprawę funkcjonalną chorego [1, 10,
12], chociaż procesy zachodzące w organizmie człowieka po
zastosowaniu niskich temperatur nie zostały do końca poznane [5]. Warunki hipotermii wpływają na ośrodki termoregulacji, których celem jest utrzymanie stałej temperatury ciała
około 37°C, czemu służy przede wszystkim zwężenie naczyń
krwionośnych obwodowych oraz nasilenie metabolizmu, m.in.
przez wystąpienie drżenia [5, 6]. Zainteresowanie zastosowaniem niskich temperatur w SR wynika ze złej tolerancji
zabiegów hipertermicznych [10]. Badania prowadzone przez
Grahn i wsp. [7] oraz Meyer-Heim i wsp. [10] wskazują na
znaczną poprawę funkcjonalną w przypadku chorych na SR
poddanych tej metodzie leczenia. Beenakker i wsp. [1] stwierdzili zmniejszenie uwalniania tlenku azotu przez leukocyty o
43% u chorych na SR poddanych hipotermii.
W naszych poprzednich badaniach stwierdziliśmy zwiększenie wartości stężenia kwasu moczowego w osoczu (p < 0,001)
po zastosowaniu 10 zabiegów krioterapii ogólnoustrojowej u
chorych na SR [15]. W badaniach klinicznych wykazaliśmy
zwiększenie stężenia TAS po zastosowaniu WBCT u chorych na SR [13, 17], natomiast nie spostrzegliśmy istotnej
statystycznie różnicy w aktywności SOD i CAT w erytrocytach u chorych po zakończeniu krioterapii [13, 17].
Melatonina jest dobrze znanym antyoksydantem, który
stymuluje aktywność antyoksydacyjną takich antyoksydantów, jak SOD, CAT, GPx i reduktaza glutationowa. W badaniach klinicznych stwierdzono, że neutralizowanie RFT dzięki
zastosowaniu terapii antyoksydantami jest możliwą inter-
Wpływ krioterapii ogólnoustrojowej i suplementacji melatoniną na całkowity potencjał antyoksydacyjny w osoczu…
wencją pozwalającą ograniczyć uszkodzenia OUN. Antyoksydanty w warunkach fizjologicznych ochraniają komórki
podczas procesów zapalnych, przeciwdziałając cytotoksycznemu oddziaływaniu RFT. Wyniki badań wskazują, że substancje te mogą także chronić komórki przez zmienianie ich
sygnałów oraz modulowanie układów wzbudzania enzymów
[19]. Ponadto antyoksydanty są prawdopodobnie substancjami neuroprotekcyjnymi w przypadku chorób neurodegeneracyjnych, w tym w stwardnieniu rozsianym [16, 17].
W poprzednich badaniach klinicznych [17] chorych na SR z
współwystępującym zespołem depresyjnym wykazaliśmy mniejsza wartość TAS w porównaniu z chorymi na SR, ale bez zespołu depresyjnego. Zastosowanie kriostymulacji spowodowało znaczący wzrost TAS u chorych na SR z współistniejącym
zespołem depresyjnym w stosunku do chorych na SR bez tego
zespołu, co sugeruje, że kriostymulacja wpływa na uaktywnienie czynników antyoksydacyjnych i na redukcję stresu oksydacyjnego u chorych na SR, zwłaszcza z zespołem depresyjnym.
Wyniki naszego obecnego badania wskazują na wzrost
aktywności SOD i CAT w erytrocytach chorych na SR po ekspozycji na WBCT wraz z suplementacją melatoniną. Oprócz
nasilenia aktywności antyoksydacyjnej zaobserwowano również poprawę funkcjonalną w postaci wydłużenia dystansu
poruszania się w teście 5-minutowego chodu oraz poprawę
siły mięśniowej kończyn dolnych chorych na SR w obu badanych grupach. Nie zaobserwowano przy tym żadnych negatywnych skutków zastosowanej terapii.
Przedstawione badanie kliniczne świadczy o wpływie krioterapii ogólnoustrojowej na potencjał antyoksydacyjny organizmu chorych na SR. Krioterapia ta wraz z suplementacją
melatoniną może być terapią wpływającą na zwiększenie
aktywności SOD i CAT w erytrocytach chorych na SR. Krioterapia ogólnoustrojowa może być metodą wspomagającą
leczenie chorych na SR, zwłaszcza w okresie przewlekłym.
PIŚMIENNICTWO
1. Beenakker E.A., Oparina T.I., Hartgring A. et al.: Cooling garment treatment in MS: clinical improvement and dcrease in leucocyte NO production. Neurology, 2001; 57; 892-894.
153
2. Beers R., Sizer T.: A spectrophotometric method for measuring the breakdown of hydrogen peroxide by catalase. J. Biol. Chem., 1952; 195; 133-140.
3. Galboiz Y., Miller A.: Immunological indicators of disease activity and prognosis in multiple sclerosis. Curr. Opin. Neurol., 2002, 15, 233-237.
4. Gonsette R. Oxidative stress and excitotoxicity: a therapeutic issue in
multiple sclerosis? Mult. Scler., 2008; 14; 22-34.
5. Gordon Ch.J.: Response of the termoregulatory system to toxic insults.
Frontiers in bioscience (elite edition), 2010; 2; 293-311.
6. Gordon Ch.J.: The therapeutic potential of regulated hypothermia. Emerg.
Med. J., 2001; 18; 81-89.
7. Grahn D.A., Murray J.V., Heller H.C.: Cooling via one hand improves
physical performance in heat-sensitive individuals with multiple sclerosis: preliminary study. BMC Neurol., 2008; 12; 14.
8. Gregorowicz H., Zagrobelny Z.: Systemic cryotherapy. Indications and
contraindications, its course, and physiological and clinical results. In:
Podbielska H., Stręk W., Miller G. (eds.): Acta biomedical engineering.
Whole body cryotherapy. Indygo. Zahir. Media., 2007; 4-16.
9. Liu L., Yenari M.: Therapeutic hypotheramia: neuroprotective mechanisms. Front. Biosci., 2007; 12; 816-825.
10. Meyer-Heim A., Rothmaier M., Weder M. et al.: Advanced lightweight
cooling-garment technology: functional improvements in thermosensitive
patients with multiple sclerosis. Mult. Scler., 2007; 13; 232-237.
11. Miller E., Mrowicka M., Żołyński K. et al.: Stres oksydacyjny w stwardnieniu rozsianym. Pol. Merkur. Lekarski., 2009; 27; 499-502.
12. Miller E.: Kriostymulacja czynnikiem wspomagającym rehabilitację u chorych na stwardnienie rozsiane z zespołem zmęczenia. Wiad. Lek., 2010;
63; 41-4.
13. Miller E., Mrowicka M., Malinowska K. et al.: Effects of whole body cryotherapy on total antioxidative status and activities of antioxidative enzymes in blood of patients with multiple sclerosis. J. Med. Invest., 2010; 57;
168-173.
14. Miller E., Mrowicka M., Malinowska K. et al.: Effects of whole body cryotherapy on oxidative stress in multiple sclerosis patients. J. Therm. Biol.,
2010; 35; 406-410.
15. Miller E., Kędziora J.: Effects of whole body cryotherapy on uric acid
concentration in multiple sclerosis patients. Int. Rev. Allergol. Clin. Immunol., 2011; 17; 1-2.
16. Miller E. Multiple sclerosis. In: Shamim I Ahmad: Neurodegenerative diseases. Springer Lands Bioscience, 2011.
17. Miller E., Mrowicka M., Malinowska K. et al.: Effects of whole body cryotherapy on a total antioxidative status and activity of antioxidant enzymes in blood of depressive multiple sclerosis patients. World. J. Biol.
Psychiatry., 2010; 12; 223-227.
18. Misra H.P., Fridovich J.: The role of superoxide anion in the autooxidation
of epinephrine and a simple assay superoxide dismutase. J. Biol. Chem.,
1972; 247; 3170-3175.
19. Reiter R.J.: When melatonin gets to your nerves: Its beneficial actions in
experimental models of stroke. Exp. Biol. Med., 2005; 230; 107-114.
Adres: Elżbieta Miller, 94-124 Łódź, ul. Łyżwiarska 31, tel. 604 994 391, faks
42 676 17 85, e-mail: [email protected]