Wykład 4

5.
PRZYPOWIEŚĆ
Słowo māšāl to także p r z y p o w i e ś ć . Jest to rozbudowane porównanie,
które dokładniej określa cechy i właściwości podmiotu. Przypowieść jest opowiadaniem zmyślonym, ale prawdopodobnym. Istotę przypowieści wyraża tzw. tertium
comparationis, czyli idea, jaka ma być przekazana1.W ST przypowieść jest krótkim
opowiadaniem o podwójnym znaczeniu. Pierwsze wynika z samego tekstu, drugie jest
ukryte; łączy je tertium comparationis.
Charakterystyczne przypowieści ST to m.in. (1) pieśń o winnicy (Iz 5,1-7),
uważana jednak za alegorię (na niej jako na paraleli wzorował się na niej Jezus mówiąc o przewrotnych rolnikach – Mk 12,1-11), także (2) opowiadanie Natana (2 Sm
12,1-3), (3) opowiadanie o wstawiającej się u Dawida kobiecie, posłanej przez Joaba
(2 Sm 14), (4) przypowieść o zamaskowanym proroku (1 Krl 20,26-43) 2.
Można powiedzieć, że przypowieść jest wymyśloną fabułą, bez której nie
można drugiej osobie wyjawić prawdy, bez której, ta druga osoba, nie jest w stanie
sama odkryć tej prawdy dla siebie3.
a) Opowiadania Natana (2 Sm 12,1-4)
Przypowieścią ST jest opowiedziana Dawidowi przez proroka Natana (2 Sm
12,1-4), po związaniu się króla z Betszebą (2 Sm 11,1-5), po zabiciu jej męża Uriasza
(2 Sm 11,14-25) i wzięcia Betszebyprzez Dawida za swoją żonę, następująca historia:.
„W pewnym mieście było dwóch ludzi,
jeden był bogaczem, a drugi biedakiem.
Bogacz miał owce i wielka liczbę bydła,
biedak nie miał nic, oprócz jednej małej owieczki, którą nabył.
On ją karmił i wyrosła przy nim wraz z jego dziećmi,
jadła jego chleb i piła z jego kubka,
spała u jego boku i była dla niego jak córka.
Raz przyszedł gośc do bogacza,
1
Wstęp ogólny do Pisma świętego, red. J.Szlaga, Pallotinum, Poznań-Warszawa 1986, 186.
Arystoteles (Retoryka 2,20) dzieli dowody retoryczne na ogólne twierdzenia, które nadają się do celów dedukcyjnych (maksymy i przysłowia) i szczególnego rodzaju opowiadania, które nadają się do celów indukcyjnych.
Przypowieści są wg Arystotelesa szczególnego typu metaforami, są realistycznymi ale metaforycznymi opowiadaniami. Por. J.D.Crossan, Przypowieści, w: Encyklopedia biblijna, red. P.J.Achtemeier, red. wyd. pol. W. Chrostowski, Vocatio, Warszawa 2004, 1008.
3
Tak R.Meynet, Język przypowieści, 43.
2
21
lecz jemu żąl było brać z owiec i własnego bydła,
czym mógłby posłużyć podróżnemu, który do niego zawitał.
Zabrał więc owieczkę owemu biednemu mężowi
i przygotował człowiekowi, co przybył do niego” (2 Sm 12,1-4).
Zauważmy:
(1) Słowa proroka są słowami Boga, bo Pan posłał proroka Natana do króla
Dawida.
(2) przypowieść mówi o ludziach, jest anonimowa (Dawid nie dostrzega siebie
w bogaczu, żony Uriasza w „jedynej owieczce”, nie kojarzy faktów z rzeczywistości).
(3) Dawid wypowiada słowa wyroku bezapelacyjnego, nieodwołalnego - „na
życie Pana”: „Na życie Pana, człowiek, który tego dokonał winien jest śmierci”
[W.6 może wskazywać na zamianę kary: „Nagrodzi on za owieczkę w czwórnasób,
gdyż dopuścił się tego czynu a nie miał miłosierdzia”. ]
(4) Po gniewie Dawida i wyrażeniu sądu, prorok może powiedzieć: „Ty jesteś
tym człowiekiem” i przekazać mu słowa Boga. Przypowieść Natana nakłania Dawida
do osądzenia samego siebie4.
(5) Upokorzenie się Dawida, wyznanie grzechu, cofa odrzucenie Boga. Ale
Dawid „płaci” za swój grzech śmiercią urodzonego przez Batszebę dziecka.
b) Kobieta u króla Dawida (2 Sm 14,1-24)
„14 1Joab, syn Serui, zauważył, zauważył, że serce króla zwróciło się do Absaloma, 2posłał więc do Takoa i sprowadził stamtąd pewną mądrą kobietę […] i pouczył ją [Joab], co ma mówić”.
Wysłana kobieta opowiada królowi o swych wymyślonych nieszczęściach:
jeden syn zabił drugiego, a teraz klan żąda śmierci winowajcy, który jest jedynym żywicielem kobiety:
„Ach! Jestem wdową . Mąż mój umarł, a twoja służebnica miała dwóch synów. Pokłócili się oni miedzy sobą na polu, a że nie było nikogo, kto by ich rozdzielił,
jeden z nich uderzył swojego brata tak, że ten umarł. I oto cała rodzina wystapiła do
służebnicy twojej z żądaniem: „<Oddaj bratobójcę! Zabijemy go za życie jego brata,którego zamordował, i zgładzimy dziedzica!> Tak usiłuma zagasiś węgiel, który mi
pozostał, ażeby nie zostawić po mężu moim imienia ani potomstwa na ziemi>” (2 Sm
14, 5-7).
4
A.F.Campbell i In., Druga Księga Samuela, 260.
22
„Król powiedział kobiecie: <Idź do domu, sam wydam polecenie w tej sprawie>(w.8)”
Kiedy kobieta uzyskała przyrzeczenie króla o pozostawieniu przy życiu syna,
wyjawia cel przypowieści: chodzi o pozwolenie na powrót zbuntowanego syna królewskiego, Absaloma (2 Sm 14,13-17). Król, domyślając się namówienia kobiety
przez Joaba, uzyskawszy potwierdzenie od kobiety, przychyla się do jej prośby. Absalom może wrócić do domu, ale oblicz króla nie może oglądać (2 Sm 14,24)5. Dwa lata
później Absalom, także przy pomocy Joaba, wystąpi przeciw Dawidowi i opanuje pałac.
Przypowieść jest dwuplanowa: Opowiadanie o rzekomym planie zabicia syna
– to I-y plan przypowieści; natomiast II plan – to prześladowanie syna przez Dawida.
Sens, idea przypowieści - to odstąpienie od zamierzonego ukarania syna6..
c) O zamaskowanym proroku (1 Krl 20,26-43)
Zamaskowany prorok przepowiada Achabowi, królowi Izraela, karę za to, że
zwyciężywszy w walce z królem Aramu, Ben-Hadadem (który szedł na stolicę Samarię, by zagarnąć skarby do Damaszku), pozostawił go przy życiu i zawarł z nim pakt –
„[Achab] zawarł z nim przymierze i wtedy go uwolni:” (1 Krl 20,34).
Prorok nierozpoznany zawołał na drodze do przejeżdżającego króla:
„Twój sługa szedł w wir walki i oto jakiś człowiek oddalił się i przyprowadziwszy kogoś do mnie powiedział: <Pilnuj tego człowieka. Jeśliby zniknął, to będziesz
musiał za jego życie oddać twoje życie albo będziesz musiał zapłacić talent srebra. I
właśnie zdarzyło się, kiedy twój sługa był zajęty tu i tam, wówczas pilnowany znikł>.
Król izraelski wówczas powiedział: <Taki niech będzie na ciebie wyrok, ty sam rozstrzygnąłeś>.
A on szybko zdjął przepaskę ze swoich oczu. Dopiero wtedy król izraelski
spostrzegł, że to jest jeden z proroków. Wówczas [tamten] powiedział mu:
<Tak mówi Pan: a to, ze wypuściłeś z ręki człowieka, który podlega mojej klątwie, będziesz musiał za jego życie oddać twoje życie i twój lud za jego lud>
marii”7.
Król izraelski odjechał więc niezadowolony i rozgniewany, i przybył do Sa.[Tekst 1 Krl opowiada dalej o Izebel, skarcenia Achaja przez Eliasza, wojna
i śmierć króla.].
5
6
A.F.Campbell, Druga Księga Samuela, 260.
R.Meynet, Jęzk przypowieści biblijnych, 45.
23
1.
6. ALEGORIA
A l e g o r i a to figura stylistyczna, która jest rozwiniętą metaforą. Obejmuje
cały utwór lub tylko jego część. Zbudowana jest na dwóch planach znaczeniowych:
jednego konkretnego, obrazowego i drugiego domyślnego, uogólnionego..
Natomiast metafora (przenośnia) to figura stylistyczna, w której podmiotowi
przypisane zostają właściwości, jakie z natury mu nie przysługują. (W NT np. stwierdzenie Jezusa: „Ja jestem bramą” (J 10,7) ma sens metaforyczny8.
a) Pieśń o winnicy (Iz 5,1-7)
Temat niewdzięcznej winnicy Bożej, która jest symbolem Izraela, jest znany z
księgi proroka Izajasza, a także występuje u innych proroków np. Jer 2,21; 5,10; 6,9,
12,10; Ez 15,1-8; 19,10-14; Oz 10 i znajduje oddźwięk w Pwt 32,32n; Ps 80(79),9-17;
Syr 24,179. U Izajasza pełna radości pieśń o winnicy, staje się karcącą wypowiedzią o
odrzuconym Oblubieńcu. Wszystko zostało przygotowane do winobrania: budynki
gospodarcze, tłocznia, winnica została okopana,, oczyszczona z kamieni, wzbogacona
nowymi latoroślami; Pan uczynił wszystko, co można było uczynić dla naroduwinnicy. A ona wydała cierpkie owoce.
Opowiadanie zbudowane jest na dwóch planach: pierwszy – to obraz zabiegów właściciele winnicy, drugi: relacja Jahwe – naród izraelski10.
„Chce zaśpiewa memu Przyjacielowi
pieśń o Jego miłości ku swojej winnicy.
Przyjaciel mój miał winnicę na żyznym pagórku.
Otóż okopał ja i oczyścił z kamieni,
i zasadził w niej szlachetna winorośl;
pośrodku niej zbudował wieżę,
Także i tłocznię w niej wykuł.
i spodziewał się, że wyda winogrona,
leczona wydała cierpkie jagody.
<Teraz więc, o mieszkańcy Jeruzalem i mężowie Judy,
rozsądźcie, proszę, miedzy Mną i winnica moją.
Co jeszcze miałem uczynić winnicy mojej,
7
R.Meynet, dz.cyt., 46-47.; J.T.Walsh, Ch.T. Beeg, Pierwsza Księga Królewska, w: Katolicki komentarz biblijny,
283-284.
8
Wstęp ogólny do Pisma Świętego, red. J. Szlaga, Pallotinum, Pozna,ń-Warszawa 1986,187. - Pieśń o winnicy
(Iz 5,1-6 uważana jest za alegorię lub przypowieść.
9
Biblia Tysiącecia5, przypis do Iz 5,1-7.
10
Wstęp ogólny do Pisma Świętego, 187.
24
a nie uczyniłem w niej?
Czemu, gdy czekałam, by winogrona wydała,
ona cierpkie wydała jagody?
Więc dobrze! Pokażę wam, co uczynię winnicy mojej:
rozbiorę jej żywopłot, aby ja rozgrabiono,
rozwalę jej ogrodzenie, by ja stratowano.
Zamienię ją w pustynię,
nie będzie przycinana ni plewiona,
tak, iż wzejdą osty i ciernie.
Chmurom zakażę spuszczać na nią deszcz>.
Otóż winnicą Pana Zastępów jest dom Izraela.
a ludzie z Judy szczepem Jego wybranym.
Oczekiwał On tam sprawiedliwości, a oto rozlew krwi,
sprawiedliwości, a oto okrzyk wojenny.
Przypowieść izajaszowa jest pieśnią o miłości przyjaciela do jego winnicy. Co
uczyni właściciel winnicy? – przeznaczy ją na zniszczenie, rozgrabienie. Nie będzie
plewiona, ani przycinana.
Winnicą jest „dom Izraela” – podobnie uczyni z nim Pan, jak uczynił z winnicą: za brak sprawiedliwości, za niewierność do Izraela będzie ukarany – zniszczony.
Izajaszowa przypowieść mówi o relacji Boga – Izrael, ale także o stosunku
Boga i każdego człowieka. Pan oczekiwał sprawiedliwości, wyzwolenia, windykacji
spraw ubogich, a oto tu „krzyk”, który dochodzi do ubogiego, ograbionego ze swych
dóbr człowieka11.
b) Alegoria o orle (Ez 17,1-10)
W proroctwie Ezechiela o orle (także o niewiernej małżonce - Ez 16, historii
dwóch sióstr - Ez 23, w „lamentacji” - Ez 19) māšāl oznacza alegorię – tekst zaszyfrowany, w którym każdy detal tekstu odsyła do jakiegoś odpowiadającego elementu
rzeczywistości. Alegoria wymaga „odcyfrowania”, autentycznego wyjaśnienia
(ww.12-24)
Ez 17,1-9 - fragment:
1
„Pan skierował do mnie te słowa:
<Synu człowieczy,
zadaj zagadkę i opowiedz māšāl domowi izraelskiemu
3
Powiesz: Tak mówi Pan Bóg:
2
11
L.Stachowiak, Ksiega Izajasza, Biblia Lubelska, Lublin 1991, 28-30; J.Jensen, W.H.Irwin, Księga Izajasza.
Protoizajasz (Iż 1-39), w: Katolicki komentarz biblijny, 620-621
25
Orzeł wielki o skrzydłach rozłożystych
Rozłożystych długich piórach, pokryty pstrym pierzem,
Przyleciał nad Liban i zabrał wierzchołek cedru.
4
Ułamał koniec jego pędów,
Zaniósł do kraju kupieckiego
Kupieckiego złożył go w mieście handlowym.
5
Następnie wziął szczep z tego kraju
I zasadził na roli urodzajnej
i umieścił go nad obfitymi wodami,
i zasadził jak wierzbę.
6
by rósł i stał się winną latoroślą –
choć niskopienną –
której pędy zwracały się ku niemu
i której korzenie miały być pod nim.
I stał się on krzewem winnym,
Wytworzył gałązki i wypuścił listowie.
7
Ale był inny wielki orzeł,
o wielkich skrzydłach i bogatym upierzeniu .
A oto ów krzew z ziemi, gdzie był zasadzony
Ku niemu zwrócił swe korzenie,
Ku niemu zwrócił swe gałązki,
Aby on je nawadniał.
8
A przecież nza roli urodzajnej
nad wodami obfitymi, był sadzony,
gdzie mógł puszczać gałązki i wydawać owoce
i stać się wspaniałą winorośą.
9
Powiedz: Tak mówi Pan Bóg:
Czy to się uda?
Czy nie wyrwie on [pierwszy orzeł] jego korzeni?
Alegoria ma wydźwięk polityczny:
„wielki orzeł” symbolizuje Nabuchodonozora (w.12),
„wierzchołek cedru” – Jojakima, wywodzącego się z królewskiej dynastii Judy, który
został przez Nabuchodonozora deportowany do Babilonii,
Sedecjasz (tj. Matatiasz, stryj Jojakima) – „nasienie kraju”, został mianowany królem
Judei (= „pole zasiewu”) przez zwycięskiego Nabuchodonozora,
Przenośnie w ww.5b-6 wyrażają poddaństwo Sedecjasza jako wasala, ale i pewną jego
niezależność,
(stał się winna latoroślą) „której korzenie miały być pod nim” (w.6c) – zdanie mówi o
pewnej zależności Sedecjasza od władcy Babilonu,
26
„Inny wielki orzeł” (w7) – to symbol faraona, któla Egiptu, od którego Sedecjasz
oczekiwal pomocy w wysiłkach uniezależnienia się od Babilonii,
Dalsze wiersze (w.9-10) przekazują przekonanie proroka Ezechiela o większych korzyściach zależności Judy od Babilonii niż współdziałanie z Egiptem.
Dlatego Ezechiasz zapowiada tragiczne wydarzenia , które miały miejsce w 586r. i
motywuje te wydarzenia mówiąc: „Moją przysięgę zlekceważył…Moje przymierze
złamał” (w.19) Sedecjasz działał w imieniu Jahwe (każdy władca tak czynił – w imię
swego bóstwa). Niedotrzymanie przysięgi narażało Jahwe na zniewagę w oczach królów pogańskich. Ezechiel zapowiada karę za zerwanie przymierza z królem Babilońskim.
Wyjaśnienie, które obejmuje ww.11-24, jest odczytaniem sytuacji politycznej
i jest proroctwem odnoszącym się do tego, co Pan zamierza uczynić.:
„11Pan skierował do mnie te słowa: 12„Mówcie do ludu opornego: <Czy nie
wiecie, co to oznacza?> Powiedz: Oto król babiloński nadciągnął do Jerozolimy i pochwycił jej króla i książąt i zaprowadził ich do siebie, do Babilonu.[…] Na moje życie
– wyrocznia Pana Boga – w siedzibie tego króla, który go wprowadził na tron, a wobec którego przysięgi nie zachował i złamał warunki przymierza, u niego w Babilonie
umrze.[…]. 22Tak mówi Bóg „Ja także wezmę wierzchołek z wysokiego cedru i zasadzę,
z najwyższych jego pędów ułamię gałązkę…ona stanie się wspaniałym…24I wszystkie
drzewa na polu poznają, że Ja jestem Pan, który poniża drzewo wysokie, który drzewo
niskie wywyższa, który sprawia, ze drzewo zielone usycha, który zieloność daje drzewu
suchemu. Ja, Pan, rzekłem to uczynię”.”
Wzmianki proroctwie wysokiej górze, proroctwie cedrze mającym rysy drzewa kosmicznego, sugerują nawiązanie do czasów mesjańskich. Utrata niepodległości
przez naród wybrany nie przekreśliła planów Jahwe, które postanowił przeprowadzić
na pośrednictwem swego ludu12.
(W.22 rozpoczyna proroctwo o Mesjaszu z rodu Dawida, prorok zapowiada nowa
rzeczywistość).
12
J.Homerski, Księga Ezechiela, Biblia Lubelska, Lublin 1998, 69-73; L.Boadt, Księga Ezechiela, w: Katolicki
Komentarz Biblijny, 759.
27
28