przekład polski

Bułgarska kronika apokryficzna.
Opowieść proroka Izajasza o tym, jak został przez anioła wyniesiony
do siódmego nieba
Przekład wg wydania: Й. Иванов, Богомилски книги и легенди, София 1970 (репринт 1925), s. 280-187, na
podstawie XVII-wiecznego odpisu (ts. odpis w: Lj. Stojanović, „Spomenik”, 3/1890, s. 190-193), za: Apokryfy
i legendy starotestamentowe Słowian południowych, wyb. i red. G. Minczew, M. Skowronek, Kraków 2006, s. 6269.
Oto ja1, prorok Izajasz, umiłowany przez Boga, Pana naszego Jezusa Chrystusa,
z bożego nakazu przybyłem, by opowiedzieć o ostatnich dniach rodu ludzkiego na ziemi. Nie
ja to mówię, bracia, lecz Ojciec Niebieski przez swego Ducha Świętego mnie powiedział.
Wtedy [bowiem] posłał do mnie swego świętego anioła, który pojął mnie z ziemi na
wysokość
niebiańską,
gdzie
widziałem
aniołów
śpiewających
i sławiących
Pana.
I poprowadził mnie do drugiego nieba, gdzie ujrzałem ład [wszelaki], i uradowałem się wielce
na ten widok, choć zadrżały wszystkie moje kości. Powiedział mi prowadzący mnie anioł:
„Nie lękaj się, Izajaszu, oglądać chwały bożej, wielkiej i niewypowiedzianej”. Stamtąd
wprowadził mnie do trzeciego nieba, i do czwartego, i do piątego, i szóstego, a nawet siódme
niebo osiągnęliśmy. Tam zobaczyłem sędziego siedzącego na wysokim, wyniesionym tronie,
a wokół niego rwącą rzekę ognistą, wrzącą, i tysiące tysięcy służących mu, i miriady
stojących przed nim aniołów. Po prawicy jego usłyszałem pienia anielskie, a po lewej stronie
– płacz grzeszników. Poprosiłem wówczas prowadzącego mnie anioła tymi słowy: „Panie,
ukaż mi mego Pana [Boga], który powołał mnie z łona matki mojej”. I odpowiedział mi anioł
mocy Pańskiej: „Słuchaj, wybrany boży proroku Izajaszu, nie jest rzeczą możliwą widzieć
Pana swego w postaci cielesnej, ale usłyszysz głos Jego mówiący do ciebie”. A po tym
usłyszałem głos Pana Boga mojego mówiący do mnie: „Izajaszu, Izajaszu, umiłowany mój,
idź i powiedz rodzajowi ludzkiemu na ziemi wszystko to, coś widział i słyszał, i to, co zdarzy
się ostatniemu pokoleniu w ostatnim czasie”. Ja zaś powiedziałem Mu: „Panie, dobrze mi tu
jest, i nie każ mi powracać tam, skąd przyszedłem”. I usłyszałem głos Pana mówiący do
mnie: „Izajaszu, proroku mój umiłowany, jak mają poznać to [co zobaczysz] żyjący na ziemi
ludzie? Nie będzie po tobie ani po nich innego proroka, nie wzniesie się nikt [na niebiosa],
i nikt inny nie powtórzy im tego, co ja rzekłem tobie”. Potem zniósł mnie anioł Pański
z nieba i postawił na ziemi.
1
Pierwszy akapit tekstu jest przeróbką oryginalnego utworu starobułgarskiego Opowieść Izajasza z XII-XIII w.
Następnie usłyszałem głos mówiący do mnie w te słowa: „Izajaszu, mój proroku
umiłowany, idź na zachód od Rzymu 2, oddziel trzecią część [ludu] Kumanów, zwanych
Bułgarami, i zasiedl nimi Ziemię Karwuńską 3, którą Hellenowie i Rzymianie opuścili”.
Wtedy ja, bracia, z bożego nakazu, przybyłem na zachodnie obrzeża Rzymu i wziąłem trzecią
część Kumanów, i trzciną wskazywałem im drogę, i doprowadziłem do rzeki nazywanej
Zetust4, i do drugiej, imieniem Ereusa. Były tam trzy wielkie rzeki. [Tak] zaludniłem Ziemię
Karwuńską, nazywaną przeze mnie Bułgarską, która wcześniej została opuszczona przez
Hellenów na sto trzydzieści lat. Między Dunajem a morskim brzegiem pozostawiłem
mnóstwo ludzi, i ustanowiłem carem jednego spośród nich, imieniem Sław5, który zasiedlał
prowincje i miasta. Część zaś spośród tych ludzi była poganami. Car ten usypał w Ziemi
Bułgarskiej sto wzniesień, skąd też zwano go „Carem stu pagórków”6. Były to w owym
państwie stu wzniesień czasy powszechnego dostatku. [Sław] był pierwszym władcą Ziemi
Bułgarskiej, i panował sto dziewiętnaście lat, i zmarł.
Po nim nastąpił w Ziemi Bułgarskiej inny car, dziecię noszone trzy lata w kołysce7,
nazwane Ispor8, które przejęło Carstwo Bułgarskie. Car ów wzniósł wielkie miasta: nad
Dunajem Dorostorium, fortyfikacje od Dunaju do morza, a także miasto Pliskę9. Pokonał też
niezmierzone ilości Izmaelitów10. Zaludnił był również Ziemię Karwuńską, gdzie wcześniej
mieszkali Etiopczycy. Ispor zrodził jednego syna i nazwał go Izotem 11. Car Ispor panował
w Ziemi Bułgarskiej sto osiemdziesiąt dwa lata, po czym zginął nad Dunajem z rąk
Izmaelitów. Po śmierci bułgarskiego cara Ispora Kumanowie, którzy dotąd byli poganami
i bezbożnikami, i żyli nieczysto, i przez długie lata byli wrogami Cesarstwa Greckiego,
nazwali się Bułgarami12.
Po carze Isporze przejął Carstwo Bułgarskie syn jego imieniem Izot. On to ze swym
wojskiem pokonał króla Ozjasza ze Wschodu i Goliada, Franka z Pomorza13. Za czasów cara
2
Chodzi najprawdopodobniej o Nowy Rzym, Konstantynopol.
Średniowieczna nazwa Dobrudży.
4
Rzeka mityczna; nazwa być może pokrewna rzece Izotios.
5
Władca legendarny, symbolizujący słowiański początek narodu bułgarskiego.
6
O takich wzniesieniach wspominają greckie źródła historyczne.
7
Aluzja do Mojżesza i roli obu przywódców: Mojżesz przeprowadza Izrael przez Morze Czerwone, Asparuch –
przez Dunaj.
8
Asparuch (680-700), założyciel państwa bułgarskiego.
9
Pierwsza stolica Bułgarii.
10
Tj. Arabów.
11
Niektórzy autorzy utożsamiają go z bułgarskimi chanami Krumem lub Omurtagiem, ale być może jest to bohater
fikcyjny.
12
Interpretacja niejednoznaczna. Być może Kumanowie to Protobułgarzy, utożsamieni tak ze względu na politykę
antybizantyńską.
13
Wg W. Beszewliewa Frankiem może być Ludwik I Pobożny (814-840); Ozjasz jest zapewne postacią
legendarną.
3
bułgarskiego Izota miasta jaśniały czystością. Car Izot zrodził dwóch synów: jednego nazwał
Borysem, a drugiego Symeonem. Car Izot panował sto lat i trzy miesiące, a zmarł w mieście
Plisce.
Po śmierci cara Izota przejął Carstwo Bułgarskie syn jego, Borys 14, a był on wielce
pobożny i prawowierny. On właśnie ochrzcił całą Ziemię Bułgarską 15; i na Ziemi Bułgarskiej,
i nad rzeką Bregałnicą16 wznosił cerkwie. Posiadłszy carstwo, pobudował białe cerkwie i na
Owczym Polu17. Przybył i do [miasta] Dobricz 18, gdzie zakończył życie. Panował szesnaście
lat, bezgrzesznie i bezżennie19. Carstwo jego było błogosławione, a sam car zmarł w pokoju
Pańskim.
Później zaś przejął Carstwo Bułgarskie brat jego Symeon20. Wzniósł nad brzegiem
morza miasta wielkie, i sławne miasto Presław 21, i w nim sprawował rządy [nad ziemiami] od
miasta Zwieczana po Sołuń. Budowa Presławia trwała dwadzieścia osiem lat. Wiele cudów
uczynił car Symeon. Panował sto trzydzieści lat i zrodził świętego Piotra, cara bułgarskiego,
męża najdoskonalej świętego i sprawiedliwego. I kiedy car Symeon panował, pobierał daniny
od wszystkich swoich ziem, wszystkich krain: trochę sukna, łyżkę masła i jajko na rok. To był
podatek od jego ziem, od jego ludzi; i nic więcej. W owym czasie, za cara Symeona, żyło się
dostatnio22.
Po jego śmierci przejął Carstwo Bułgarskie syn jego car Piotr, który był władcą
Bułgarom i Grekom23. Panował on w Ziemi Bułgarskiej dwanaście lat, bezgrzesznie
i bezżennie, a carstwo jego było błogosławione. Wtedy, w dni i lata panowania świętego cara
bułgarskiego Piotra, panował powszechny dostatek, tak więc zboża i masła, miodu, mleka
i wina, i każdego daru bożego pełno było, aż wrzało nim i kipiało, i nie brakowało niczego,
a z łaski bożej panowała wszystkiego sytość i bogactwo. Wtedy to, w latach świętego Piotra
cara bułgarskiego, pojawiła się w Ziemi Bułgarskiej pewna niewiasta, wdowa, młoda
i niezwykłej mądrości i sprawiedliwości wielkiej, imieniem Helena24. Zrodziła ona cesarza
Konstantyna, męża świętego i sprawiedliwego. Był to syn Konstantyna Zielonego, z matki
14
Książę bułgarski Borys-Michał (852-889).
865 r.
16
W Macedonii; rzeka wspomniana w Legendzie sołuńskiej (Słowo Cyryla Filozofa o tym, jak ochrzcił Bułgarów).
17
Miejscowość związana z działalnością ks. Borysa-Michała, wspomniana w tzw. Widzeniu Daniela.
18
W Bułgarii Południowo-wschodniej.
19
Borus był żonaty, miał dwóch synów i córkę; ‘bezżenność’ nawiązuje do ostatnich lat życia księcia, które
spędził w klasztorze.
20
Symeon I zwany Wielkim (893-927) był synem, nie bratem Borysa.
21
Druga stolica Bułgarii od 893 r.
22
Wspomnienie tzw. Złotego wieku – I Carstwa, okresu największej potęgi I Carstwa Bułgarskiego.
23
Tak tytułował się Symeon, a nie jego syn Piotr (927-967).
24
Matka Konstantyna I Wielkiego (ok. 247-327).
15
Heleny, Konstantyn nazywany Porfirogenetą, cesarz rzymski 25. Matka jego Helena, ponieważ
okazała się być brzemienną, przez zawiść rzymskich Hellenów zmuszona była uciekać do
miasta Wizy26, i tam urodziła cesarza Konstantyna. Tam też pojawił się anioł Pański
i zwiastował im święty krzyż na Wschodzie. Car Piotr i cesarz Konstantyn miłowali się
wzajemnie. Ten ostatni zebrał wojsko, zabrał swą matkę, i ruszył morzem na Wschód, do
miejsca zwanego Krajniewo27. Tam, dokąd trafił cesarz Konstantyn, leżało małe miasto,
Bizantia. Dotarłszy tam, ujrzał pustkowie od morza do morza, i pomyślał: „Jeśli dojdę do
Krajniewa i znajdę święty krzyż Pański, na którym rozpięto Chrystusa, powrócę na to
pustkowie i zbuduję miasto, które nazwę Nową Jerozolimą, przystań świętych, ozdobę
cesarzy”. Podczas gdy cesarz Konstantyn przebywał w Krajniewie, przybyli podobni
olbrzymom najeźdźcy i najechali od morza Ziemię Bułgarską 28, a car bułgarski Piotr, mąż
sprawiedliwy, porzucił swe carstwo i zbiegł na Zachód, do Rzymu, i tam zakończył życie29.
Po nim nastąpił inny car, imieniem Seleukos, przezwany Symeklitem 30. Wyruszył spod
góry nazywanej Witoszą i dotarł do miejsca zwanego Romanią 31, i tam przyjął cesarstwo.
W Ziemi Bułgarskiej wybudował on pięć miast: pierwsze Płowdiw, drugie Srem, trzecie
Breznik, czwarte Sredec32, i piąte Nisz. Car Seleukos panował w mieście Sredcu i Ziemi
Bułgarskiej lat trzydzieści siedem, a zakończył życie pod miastem Breznik. Podczas gdy
Seleukos wznosił na Ziemi Bułgarskiej tych pięć miast, car Konstantyn odnalazł święty krzyż
Chrystusowy. Powrócił tedy do miasta Bizantii i pomyślawszy, rzekł: „Cóż po pustkowiu?
Wzniosę gród i nazwę go Miastem Konstantyna”. I wysłał do Rzymu złego zarządcę, mówiąc
mu: „Idź; daję ci sześć lat na przegnanie wojsk rzymskich”. Ten zaś wyruszył i pozbył się ich
w trzy lata. Zły to był zarządca, znosił się z Hellenami, by doprowadzić do zguby cesarza
Konstantyna i jego matki Heleny. Widząc ich pychę, Pan ugodził ich niewidzialnym berłem i
zniknęli. Zły namiestnik nie miał ani dzieci, ani żony. I pochwyceni zostali [w niewolę]
Rzymianie w Nowej Jerozolimie. Wtedy święty Konstantyn pobudował pięknie całe
Królestwo Jerozolimskie, cesarskie pałace, i wyruszył z wojskami nad Dunaj, gdzie wzniósł
miasto Bdin33, nazywane Babilonem siedmiu wzgórz. Konstantyn zasiedlił także Ziemię
25
Ma tu miejsce kontaminacja kilku postaci. Konstancjusz I Chlorus był cesarzem rzymskim w latach 305-306;
Konstantyn VII Porfirogeneta panował w Bizancjum w latach 913-959.
26
Miasto we wschodniej Tracji; tu prawdopodobnie doszło do kontaminacji z Konstantynopolem.
27
Chodzi o Golgotę.
28
Świadectwo najazdu wojsk ruskich księcia Światosława (971 r.), który przyczynił się do upadku I Carstwa.
29
Legenda o śmierci Piotra w Rzymie pozostaje żywa przez całe średniowiecze. Zapewne pod koniec życia car
przeniósł się do monasteru pod Presławiem.
30
O pewnym Seleukosie wspomina pop Jeremiasz w Opowieści o drzewie krzyżowym. I. Dujčev wiąże to imię
z bułgarskim carem Samuelem (976-1014).
31
Chodzi o Trację.
32
Słowiańska nazwa Sofii.
33
Widyń, miasto nad Dunajem w Bułgarii Północno-zachodniej.
Bułgarską ludźmi z ziem zachodnich; zbudował też na swoich ziemiach dziewięć miast
nazwanych jego własnym imieniem. Tam, w cesarstwie, przebywał sześćdziesiąt dwa lata i
zmarł.
Po nim zaś powstał w Ziemi Bułgarskiej inny car, imieniem Symeon 34, i panował lat
dwanaście, i zmarł.
Po tym zaś nastąpił inny cesarz, imieniem Nikifor35, i przejął Carstwo Bułgarskie. On
to pokonał bezbożnego cesarza Maksymiana i jego wojsko. Pobudował [miasta] Motik,
Murenec i Sjar, na Zachodzie Belgrad i Kostur, a nad Dunajem Nikopolis. Panował lat
czterdzieści trzy, po czym zginął.
Syn jego nazywał się Symeon Przemądry. Przejąwszy Carstwo Bułgarskie, był dla
ludzi zły i niesprawiedliwy, i stracił Ziemię Bułgarską, Jerozolimską i Rzymską, dziedzictwo
cesarza Konstantyna. Wtedy zakrzyknął lud do cara Symeona tymi słowy: „O, gorze nam,
bracia, od tego władcy”. Symeon przeżył w swym carstwie cztery lata i zmarł.
Po nim nastąpił cesarz z innego rodu, imieniem Bazyli 36. Wtedy to przypadł jego
głowie wieniec bogobojnego i miłującego Chrystusa cesarza Konstantyna. Przyjął Bazyli
cesarstwo i jako mąż dzielny obrócił w perzynę ziemie pogańskie. W dni Bazylego dobrobyt
panował wśród ludzi. Przeżył w swym cesarstwie Bazyli lat trzydzieści, ni żony, ni grzechów
nie mając, a państwo jego było błogosławione37.
W czasach cesarza Bazylego żyło trzech królewskich braci, synów wdowy prorokini:
Mojżesz, Aron i Samuel38. Żył też syn Samuela, imieniem Augustian 39, który przejął Carstwo
Bułgarskie i Greckie, i panował lat trzydzieści siedem.
Później powstał inny władca, wdowiec, i przyjąwszy carstwo, panował w nim trzy lata
i zmarł.
A potem nastąpił inny cesarz, imieniem Roman 40, z tego samego rodu, który posiadł
Carstwo Bułgarskie. Zebrał swoje wojska i rozgniewawszy się na króla ze Wschodu,
wyruszył morzem na Wschód, i tam pokonał dwóch władców, ale i wojsko swoje stracił.
I powróciwszy ze Wschodu do miasta Presławia, przeżył Roman w swym cesarstwie dziewięć
lat i zmarł.
34
Postać legendarna; wspomina go Opowieść Izajasza.
Nicefor II Fokas (963-969).
36
Bazyli II Bułgarobójca (976-1025).
37
Zdaniem I. Venedikova ma to świadczyć o lojalności autora Bułgarskiej kroniki apokryficznej do władzy
bizantyńskiej.
38
Postaci historyczne: Samuel z rodu Komitopulów i jego bracia.
39
Zdaniem I. Dujčeva – Alusijan.
40
Roman III Argyros (1028-1034).
35
Później nastąpił inny cesarz, syn sprawiedliwej Teodory 41, monarcha prawowierny
i bogobojny. W Ziemi Bułgarskiej i Greckiej pobudował on wielkie monastery,
a w cesarstwie jego panował dobrobyt. Ów władca sprawował rządy w cesarstwie swoim
dwadzieścia trzy lata do swego końca.
Później powstał inny car, imieniem Gagan, nazywany Delianem42, wielkiej urody,
i przyjął Carstwo Bułgarskie i Greckie. I zniszczył w Kumidzie dwa miasta, i pobudował
w Ziemi Bułgarskiej trzy miasta: pierwsze Czerwen, drugie Nesebyr i trzecie Sztip, i panował
lat dwadzieścia osiem, i został ścięty z ręki niewiernego na Owczym Polu.
A potem nastąpił inny cesarz z Miasta Konstantyna, imieniem Arew 43, i zasiadł na
tronie cesarza Konstantyna, i panował lat siedem do swej śmierci.
А potem powstał inny car – z południowych stron, imieniem Turgij 44. I weźmie [on]
wieniec cesarza Konstantyna, i zawładnie całym Carstwem Bułgarskim i Greckim, i będzie
panował do swego końca lat siedemnaście.
A po nim znów nadejdą prześladowcy i kusiciele, nazywani Pieczyngami 45, niewierni i
bezbożni, naruszający prawa”.
przeł. Małgorzata Skowronek
41
Prawdopodobnie Teodory Kosary, córki Samuela i żony księcia Zety Iwana Władymira.
Piotr Delian, przywódca powstania antybizantyńskiego (1040-1041).
43
Postać legendarna.
44
Postać legendarna.
45
Pierwsze najazdy Pieczyngów na południe od Dunaju miały miejsce w I poł. XI w.
42