Wykopaliska w Izraelu

Prace wykopaliskowe na stanowisku Tel Kabri, w Galilei, w Izraelu
sezon 2005
Instytut Antropologii i Archeologii WSH został zaproszony przez Sonia and Marco Nadler
Institute of Archaeology w Tel Avivie oraz George Washington University, USA do
udziału w pracach wykopaliskowych na stanowisku Tel Kabri znajdującym się w Galilei. W
polskiej grupie oprócz studentów Instytutu Antropologii i Archeologii Wyższej Szkoły
Humanistycznej w Pułtusku znaleźli się studenci archeologii z Uniwersytetu Kardynała
Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
Wykopaliska archeologiczne w Tel Kabri,
plany na sezon 2005
1. Pałac i jego znaleziska
Tel Kabri położone jest na wschód od miasta Nahariya w zachodniej Galilei. Miasto, którego
ruiny kryje Tel Kabri było jednym z najważniejszych ośrodków kananejskich w Średnim
Okresie Epoki Brązu (około 2000 -1550 p.n.e.). Podczas wykopalisk prowadzonych w latach
1986-1993 przez prof. A. Kempinskiego (z ramienia Israel Antiquity Authority oraz Instytutu
Archeologii Uniwersytetu w Tel Avivie) i prof. W. D. Niemeier'a (Instytut Archeologii
Uniwersytetu w Heidelbergu), odsłonięto pozostałości bardzo dużego i zamożnego ośrodka,
otoczonego wysokim wałem ziemnym, z ulokowanym w swym centrum ogromnym pałacem.
Niespotykanym
odkryciem
były
podłogi
i
mury
pałacowe
dekorowane
freskami
nawiązującymi do stylu minojskiego (ilustracja powyżej). Podłoga odsłonięta w centralnej
części pałacu ozdobiona była motywami floralnymi, natomiast freski ścienne przedstawiały
łodzie, uskrzydlone gryfy i domy, co bardzo przypominało malowidła znane z greckiej osady
Akrotiri leżącej na zniszczonej przez wybuch wulkanu wyspie Santoryn (Thera), wchodzącej
w skład archipelagu Cykladów. Świadectwo kontaktów kulturowych pomiędzy kulturą
minojską (której głównym ogniskiem była Kreta i Cyklady) a rejonami starożytnego Bliskiego
Wschodu, jest ewenementem w skali Izraela. Podobne przykłady kontaktów, znamy tylko z
Tell el-Dab’a (Awaris), stolicy Egiptu w okresie panowania Hyksosów oraz z Alalach, innego
dużego miasta Średniego Okresu Brązu, leżącego w północnej Syrii. Freski z Tel Kabri
wykonane są przy tym prawdziwą techniką al fresco - tzn. nanoszenia farby na mokry tynk. W
efekcie kolorystyka malowidła bardziej przypominała obraz akwarelowy, a farba wsiąkająca w
podkład była dużo trwalsza niż w przypadku malowania na suchym tynku. Technika ta jest
typowa dla malarstwa kreteńskiego, nie występuje natomiast na Bliskim Wschodzie. Słynne
malowidła ścienne z Mari (ten sam okres) wykonane zostały zgodnie z Syro-Mezopotamską
tradycją malowania al-seco (na suchym podkładzie).
2. Zniszczenia na stanowisku i obecny stan badań
Niestety, nieoczekiwana śmierć Prof. Kempinskiego przerwała prace wykopaliskowe i znaczna
część pałacu z Tel Kabri, pozostała nieodkryta (profesor Kempinski nigdy nie opuścił
stanowiska – został pochowany w miejscu, któremu poświęcił ostatnie lata swojego życia – u
podnóża wałów obronnych miasta z drugiego tysiąclecia p.n.e.).
Badania archeologiczne miały na celu uratowanie fragmentów budowli, po tym jak część
wzgórza, na którym odkryto ruiny miasta, została obsadzona drzewami awokado. Obecnie całe
wzgórze z wyjątkiem obszaru na jego szczycie, na którym uprzednio zostały przeprowadzone
wykopaliska archeologiczne, pokryte jest plantacją. Awokado pochodzące z Hondurasu tworzą
tu wyjątkowy mikroklimat. Ruiny pałacu z Tel Kabri, które zostały odkryte na szczycie
wzgórza, tuż pod jego powierzchnią, z upływem czasu coraz bardziej niszczeją. Powodują to
korzenie drzew posadzonych na wzgórzu, a także ciągłe nawadnianie i nawożenie. Szczególnie
złożone z aktywnych chemicznie związków nawozy, są bardzo szkodliwe dla wapiennych
tynków, jakimi były pokryte ściany pałacu oraz innych budowli, składających się na zabudowę
tego starożytnego miasta. W ostatnich miesiącach, właściciel plantacji zaczął intensyfikować
uprawę drzew awokado na wzgórzu. Wiążę się to z użyciem ciężkiego sprzętu, co powoduje
bardzo duże zniszczenia warstw archeologicznych.
Ponieważ Pałac z Tel Kabri, zdradzający wyraźne wpływy kultury minojskiej, jest unikalnym
archeologicznym znaleziskiem w rejonie Lewanu, eksploracja jego nieodkrytych jeszcze
pozostałości, stała się jednym z priorytetów izraelskiej archeologii. W związku z tym, ekipa z
izraelskiego departamentu Geofizyki, pod kierownictwem Y. Makowskiego i dr A. YasurLandau, z Instytutu Archeologii w Tel Avivie, przeprowadziła w roku 2003, badania
geofizyczne, na tzw. Obszarze D (wewnątrz i wokół pałacu), w celu określenia lokalizacji
całości założenia pałacowego, oraz natury jego nieodkrytych jeszcze fragmentów,
znajdujących się pod powierzchnią, pokrytych rosnącymi na powierzchni drzewami. Dzięki
wykorzystaniu metody magnetometrycznej uzyskano dokładny obraz położenia nie
odkopanych przez prof. Kempinskiego części pałacowej budowli.
3. Prace archeologiczne planowane na sezon 2005
W celu zapobieżenia zniszczeniu pałacu, na lato roku 2005 zostały zaplanowane wykopaliska
archeologiczne, pod kierownictwem dr Assafa Yasura-Landau z Instytutu Archeologii z
Uniwersytetu w Tel Avivie.
Badania archeologiczne polegały na założeniu wykopów sondażowych, które przede
wszystkim pozwolą na uchwycenie zewnętrznego zarysu murów pałacu. Zdecydowano się
otworzyć wykopy na trzech obszarach wokół odsłoniętego wcześniej pałacu DW (D-West),
DN (D-North) oraz DS (D-South). Celem naszych badań było:
1.
Zapoznanie się ze stanem zniszczeń nieeksplorowanych jeszcze fragmentów budowli
pałacowej.
2.
Porównanie rezultatów badań geofizycznych, przeprowadzonych w 2003 roku, z
badaniami archeologicznymi dotyczących nieodkopanej części pałacu.
3.
Uzyskanie danych, które pozwoliłyby na wydatowanie zniszczenia pałacu w Tel Kabri
oraz na datowanie powstania w nim fresków, co byłoby pomocne przy opracowywaniu
chronologicznych korelacji pomiędzy starożytną Egeą (czyli rejonem płw. Peloponeskiego,
Krety, Cykladów) a Lewantem na przełomie Średniego i Późnego Okresu Epoki Brązu.
4.
Zbadanie warstw archeologicznych, usytuowanych poniżej założenia pałacowego, które
prawdopodobnie zawierają pozostałości wcześniejszego pałacu, na którego planie mógł zostać
zbudowany pałac z freskami ściennymi (co było powszechnie stosowaną praktyką budowlaną
na Bliskim Wschodzie).
5.
Przygotowanie terenu pod
Prace wykopaliskowe na stanowisku Tel Kabri:
wstępny raport z sezonu 2005
Rezultaty wykopalisk przeprowadzonych w 2005 roku przerosły nasze oczekiwania. Przede
wszystkim udało się ustalić, że znaczna część pałacu pozostaje wciąż nieodkopana, co rokuje
nadzieje na kilka następnych sezonów wykopaliskowych. Oto co udało nam się ustalić dzięki
pracom wykonanym w sezonie 2005:
Pałac datowany na Średni Okres Epoki Brązu (MB II B) okazał się być znacznie większym niż
pierwotnie sądzono (raczej 3000-4000 m2 niż 2000 m2). Pałac rozciąga się na północ, wschód
i zachód od odsłoniętych już pomieszczeń. Nie prowadzono w tym sezonie prac na południe od
pałacu, lecz jest prawdopodobne, że jego zabudowa rozciąga się również w tym kierunku.
Odkryto warstwy zniszczeń, ceramikę, zwęglone fragmenty materii organicznej i importowaną
ceramikę cypryjską, co pozwoli na wydatowanie zniszczenia pałacu pod koniec Średniego
Okresu Epoki Brązu.
W kilku wykopach sondażowych odsłonięto struktury architektoniczne wcześniejszego pałacu,
który istniał w Tel Kabri przez pierwsze dwa stulecia 2 tysiąclecia p.n.e. (MB II A).
Wcześniejszy pałac stanie się celem naszych kolejnych sezonów.
Wśród znalezisk znajduje się fragment złotej blaszki, oraz instalacja libacyjna składająca się z
dużego krateru wkopanego w podłogę, posiadającego otwór w dnie, oraz małych naczyń
wewnątrz.
Przedsięwzięto pierwsze kroki mające na celu ochronę stanowiska przed niszczeniem
wywołanym pracami polowymi.
Wstęp
Stanowisko Tel Kabri (Fig. 1a-b) kryje niezwykle istotne informacje dotyczące roli minojskich
artystów w Lewancie Epoki Brązu. Szczyt tellu z kolei kryje pozostałości fortecy, która w
epoce żelaza obsadzona była greckimi najemnikami. Badania wykopaliskowe prowadzone w
latach 1986-1993, przez nieżyjącego już Prof. Aharona Kempinskiego oraz Prof. WolfaDietricha Niemeier'a, doprowadziły do częściowego odsłonięcia ruin pałacu ze Środkowego
Okresu Epoki Brązu z freskami w stylu minojskim, oraz fortecy z epoki żelaza obsadzonej
greckimi najemnikami (zobacz publikacje Kempinskiego z 2002 roku).
Wykopaliska w sezonie 2005 prowadzone były pod kierunkiem Dr Assafa Yasur-Landau z
Sonia and Marco Nadler Institute of Archaeology, Tel Aviv University, oraz Erica H. Cline z
The George Washington University (Washington, D.C.). Dyrektorami Obszarów byli: Dr
Aaron Burke z UCLA (Obszar D-S), Dr Celia Bergoffen z Fashion Institute of Technology,
NY (Obszar D-S), Dr Michał E. Bieniada z Instytutu Antropologii i Archeologii, Wyzszej
Szkoły Humanistycznej im. A. Gieysztora (Obszar D-W o D-N) oraz Nurith Goshen z Tel
Aviv University (Obszar D-N). W skład ekipy wchodziło ok. 40 archeologów i studentów
archeologii z Izraela, USA, Polski, Wielkiej Brytanii, Francji, Australii i Chorwacji. Podczas
wykopalisk otworzono 12 wykopów w trzech Obszarach. Prace trwały 21 dni roboczych (4
tygodnie) od 3 do 28 lipca 2005.
Cel badań
W sezonie 2005 postawiliśmy sobie cztery główne zadania:
1. Ustalić zasięg pałacu Średniego Brązu (Fig. 1a, b) i zlokalizować jego część
rezydencjonalną i gospodarczą.
2. Odnaleźć dodatkowe pomieszczenia wewnątrz pałacu, które posiadałyby tynkowane ściany i
podłogi z zaprawy wapiennej.
3. Zebrać dane umożliwiające wydatowanie fresków i czasu zniszczenia pałacu. Dane te
(analiza próbek C14, czy artefaktów możliwych do wydatowania) mają umożliwić korelację
pomiędzy Egeą i Lewantem na przełomie Średniego i Późnego Brązu.
4. Zapobiec dalszemu niszczeniu pałacu i rozpocząć zakrojone na szeroką skalę działania
konserwatorskie, które miałyby się skupić szczególnie w miejscach występowania fresków.
Obszar wykopalisk i rezultaty badań
Obszar D-South (Fig. 2a) zlokalizowany jest kilka metrów na północ od wcześniejszego
obszaru F (badania A. Kempinskiego i W.-D. Niemeier'a). W ostatecznej publikacji (1986093)
obszar ten został zaliczone do obszaru D jako jego południowa część. Wg. Kempinskiego i
Niemeier'a w obszarze tym występują ślady, świadczące o kultowym charakterze znalezionych
tam struktur. w południowym profilu wykopu odkryliśmy rumowisko cegieł suszonych
przykrywające naroże budowli (Wall 16008). Naroze to być może jest częścią muru 1510 i
wejściem do pomieszczenia 1550 odsłoniętych przez Kempinskiego i Niemeier'a (Oren 2002:
61, 66-67). Jeśli ta interpretacja jest prawidłowa, fakt iż o mur zakończony jest narożnikiem,
przeczy teorii Kempinskiego i Niemeier'a, wg której mur ten miał otaczać pałac. (Oren 2002:
69 fig. 4.73). Teraz wydaje siębardziej prawdopodobne, ze zabudowa pałacu ciągnie się dalej
w kierunku północno-wschodnim. Warstwa rumowiskowa zarówno ponad jaki i przylegająca
do muru zawierała fragmenty przepalonych suszonych cegieł - prawdopodobnie dowód na
nagły i burzliwy koniec pałacu. Odnaleziono również liczne fragmenty przepalonej materii
organicznej. Istnieją dowody na obróbkę metali na badanym stanowisku. Świadczy o tym
znaleziony tygiel, żużel, małe skrawki blaszek brązowych oraz złota blaszka w kształcie
półksiężyca. (Fig. 2b). Ceramika, którą odnaleziono w tej części stanowiska głównie fragmenty
naczyń zasobowych.
Na wschód od warstwy rumowiskowej otwarte pomieszczenie lub dziedziniec odsłonięty
wewnątrz wykopu ograniczony jest narożnikiem masywnej, kamiennej budowli (Wall 17006),
który kontynuuje się pod wschodnim profilem. Na kamiennej fundamencie spoczywała ściana
z cegieł suszonych (Fig. 2a). Technika wykonania fundamentu różni się od sposobu ułożenia
kamiennych bloków samego pałacu, lecz przypomina 4,5 metrowej szerokości mur odkryty
kilka lat temu przez Israel Antiquities Authority (IAA) ok. 20 m. na północ podczas
ratunkowych badań (Shalem 2001). Według naszej opinii oba odsłonięte fragmenty są częścią
tej samej struktury architektonicznej. Może to być kompleks składający się z muru i wieży,
strzegącej wejścia do pałacu, lub (co sugerował profesor Eliezer Oren) część monumentalnej
budowli położonej w pobliżu wejścia do pałacu. Przyszłe prace wykopaliskowe pomogą nam
rozstrzygnąć tą kwestię.
Obszar D-North położony jest na północ od wcześniejszego obszaru D (wykopaliska
Kempinskiego i Niemeier'a) w miejscu gdzie wg nich znajdował się mur okalający pałac od
północy. Badania geofizyczne przeprowadzone w tym miejscu wykazały istnienie murów o tej
samej orientacji co mury odsłoniętego już pałacu Średniego Brązu. Prace archeologiczne,
prowadzone w tym miejscu (znacznie utrudnione przez rosnące tu gęsto drzewa awokado),
doprowadziły do odsłonięcia w wielu miejscach podłóg wykonanych z zaprawy wapiennej.
Wskazuje to na kontynuację pałacu w tym obszarze. Podłogo odsłonięto w kwadratach 41 oraz
51, w tym ostatnim (locus 51008) zachowane w doskonałym stanie (Fig. 3a). W kwadracie 42
odsłonięto fragment masywnego muru (Wall 42009) z rdzeniem wykonanym z kamiennego
rumowiska. Mur został częściowo wyrabowany jeszcze w starożytności. W miejscu odkryto
doskonale obrobiony ortostat ze śladami pokrywającego go pierwotnie tynku (Fig. 3b).
Dwanaście zwęglonych pestek oliwki odkrytych w tym miejscu posłuży do datowania końca
ostatniej fazy pałacu metodą węgla radioaktywnego (C14). Powierzchnia kwadratów 41 i 51
pokryta była fragmentami ceramiki. Całość była przykryta rumowiskiem cegieł suszonych.
Wśród znalezisk ceramicznych występują naczynia zasobowe, niektóre nadają się do
zrekonstruowania, oraz importowana (i niezwykle istotna jako diagnostyczna) ceramika
cypryjska (zarówno wykonana ręcznie jak i na kole garncarskim).
Badania wykopaliskowe przeprowadzone na tym obszarze potwierdziły przypuszczenia
Kempinskiego oraz Niemeier’a co do istnienia dużego kompleksu architektonicznego
poprzedzającego pałac okresu MB IIB (Oren 2002: 68). W sondażach wykopanych poniżej
podłóg pałacu MB IIB (ok. 1800-1550 p.n.e.) w kwadratach 41 i 42 odkryliśmy kamienny mur
(Wall 41013) i przylegającą do niego podłogę z zaprawy wapiennej (locus 41012) (Fig. 4a).
Zarówno technika wykonania owego muru jak i jego wysokość odpowiadają murom
otaczającym pomieszczenia 1569, 1586 oraz 1705, należące do stratum 4, odsłonięte podczas
wcześniejszych wykopalisk, datowane na Średni Brąz II A (MB IIA - ok. 2000-1800 p.n.e.),
(Oren 2002: 55-56). W kwadracie 42 odkryto depozyt składający się z dużego naczynia
posiadającego wywiercony w dnie otwór, oraz mniejszych naczyń umieszczonych wewnątrz
niego (mały pitos z wylewem typu hole mouth, dzbanek typu dipper juglet, oraz dno dzbanka
typu Tell el-Yahudiya (Fig. 4b).
Obszar D-West położony jest w północno-zachodnim odkopanego pałacu, na północnywschód od ceremonialnego dziedzińca nr 611 odsłoniętego przez Kempinskiego i Niemeier’a.
Naszym głównym zadaniem było odsłonięcie nieeksplorowanej części pomieszczenia nr 740,
zidentyfikowanego przez naszych poprzedników jako sala tronowa. Mieliśmy również nadzieję
na zlokalizowanie muru otaczającego pałac od północnego-zachodu. Pomieszczenie 740, które
jest bezpośrednio połączone z salą 611 jest jednym z kluczowych fragmentów pałacu. Okalają
je masywne, grube mury, jego powierzchnia zaś pokryta jest grubą podłogą wykonaną z
zaprawy wapiennej. (Fig. 5a). W toku prac odsłoniliśmy całe pomieszczenie. Południowozachodni mur pomieszczenia 740 (Wall 80004) w kwadracie 81, zbudowany był z suszonych
cegieł wzniesionych na kamiennym fundamencie. Jego licowanie wciąż pokryte było
wapiennym tynkiem. Samego tynku nie odsłanialiśmy - to zostało pozostawione
konserwatorom, gdyż w tym miejscu można spodziewać się fresków. Omawiany mur ma
wyjątkową szerokość - przynajmniej 4 m. Został odsłonięty w kwadracie 80. Być mo9że jest to
wewnętrzny mur pałacu, flankujący wejście do części ceremonialnej, podobnie jak masywny
mur 677 odkryty niedaleko przez Kempinskiego i Niemeier'a, który otacza Salę Ceremonialną
611. Północno-zachodnia ściana pomieszczenia 740 została również odsłonięta podczas
naszych wykopalisk (Wall 673 = 91012). Jej szerokość wynosi 3.5 m (Fig. 5b). Kilka kamieni
będących częścią tego muru pojawia się w raporcie wstępnym z lat 1992-1993 jako część muru
673 jednakże, co teraz wydaje się potwierdzone, nie jest to mur zewnętrzny pałacu - na północ
od niego znaleziono rumowisko cegły suszonej, co wskazuje na istnienie tam dalszych
pomieszczeń.
Konserwacja fragmentów pałącu odsłoniętego przez poprzednią ekipę
Przez 11 lat jakie upłynęły od zakończenia prac w Tel Kabri przez poprzednią ekipę, pałac
ulegał stopniowemu zniszczeniu. Aby zapobiec dalszym zniszczeniom przede wszystkim
usunęliśmy ze stanowiska wszystkie zarośla, których korzenie przebijały pokryte freskami
podłogi (Fig. 6a). Cały obszar został ponownie ogrodzony. Wykonano serię zdjęć
dokumentacyjnych, które mają świadczyć o skali zniszczeń. Mają one też pomóc w
opracowaniu strategii dotyczącej konserwacji stanowiska w przyszłości. Stanowisko
odwiedziła ekipa konserwatorów z Israel Antiquities Authority.
Przed zakończeniem sezonu zabezpieczyliśmy również podłogi pomieszczeń 740 i 607, czego
nie uczynili nasi poprzednicy. Pokryto je warstwą piasku, izolatora (wełna mineralna) i
wreszcie czystej ziemi (Fig. 6b). Pozwoli to uchronić stanowisko przed erozją przez następną
zimę, nim zostaną podjęte dalsze działania konserwatorskie. Obszar wykopalisk będzie
opryskiwany herbicydami, co ma zapobiec ponownemu porośnięciu go przez rośliny.
Badania na stanowisku Tel Kabri w Izraelu 2006 – sezon drugi
W bieżącym roku odbędzie się drugi z kolei sezon badawczy na stanowisku Tel Kabri w
Izraelu. Tak jak poprzednio w badaniach udział biorą: Sonia and Marco Nadler Institute of
Archaeology, Tel Aviv University (Dr Assaf Jasur-Landau – dyrektor wykopalisk), Instytut
Antropologii i Archeologii WSH im. A. Gieysztora (Dr Michał Bieniada – supervisor) oraz
Department of Classical and Semitic Languages and Literatures, The George Washington
University (Dr Eric Cline – vice-dyrektor).
Celem prac, które odbędą się na stanowisku podczas drugiego sezonu są:
a.
wykonanie surveyu (badań powierzchniowych) na obszarze tellu, oraz w promieniu kilku
kilometrów wokół stanowiska (teren kibucu). Celem tych badań jest sprawdzenie, czy wokół
pałacu mogą znajdować się inne konstrukcje bądź ślady osadnictwa.
b.
Wykonanie pomiarów wszystkich odsłoniętych wcześniej konstrukcji (odkrytych zarówno
podczas poprzednich wykopalisk jak i w sezonie 2005) i skorygowanie istniejącego planu
zbiorczego stanowiska. Zostanie sporządzony dokładny plan stanowiska w programie Auto
CAD na podstawie pomiarów wykonanych w terenie za pomocą Total Station (laserowego
teodolitu)
c.
Wykonanie dwuwymiarowego kolorowego zdjęcia wszystkich konstrukcji w skali 1:20
(zdjęcie ortofotograficzne) i naniesienie owych zdjęć na plan wykonany wcześniej przy
pomocy laserowego teodolitu. Zdjęcia wykonane będą przy pomocy profesjonalnego aparatu
cyfrowego dużej rozdzielczości podwieszonego na wysokości 10-15m pod sterowanym z ziemi
balonem (Ryc.1)
Dwa ostatnie zadania zostały powierzone polskiej grupie, w której znajdą się: dr Michał
Bieniada, mgr. Beata Jurkiewicz oraz dwoje studentów pełniących rolę asystentów.
Badania, które odbędą się w sezonie 2006 będą więc miały charakter nieinwazyjny.
Przeprowadzenie ich jest jednak nieodzownym krokiem, który umożliwi w kolejnych latach
dalsze prowadzenie badań wykopaliskowych.
Warto zaznaczyć, że Tel Kabri będzie
pierwszym stanowiskiem archeologicznym w Izraelu, dla którego zostanie wykonane
całościowe zdjęcie ortofotograficzne.