03. Prawo malzenskie majatkowe

Historia prawa małżeńskiego
majątkowego
konspekt opracowany na podstawie:
1/ W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, t. I, wyd. II, Wolters Kluwer 2013
2/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I, Kraków 2002
3/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. II, Kraków 1998
4/ J. Bardach, Z. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, wyd. V, Lexis Nexis 6/ S. Płaza, Historia
prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. III, Kraków 2001
5/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. III, Kraków .
Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i ćwiczeń, w szczególności nie zawiera wszystkich
informacji zamieszczonych w zalecanym podręczniku.
Okres przedrozbiorowy – prawo ziemskie I
Prawo wyłącznie państwowe
•
•
•
Podstawowy majątek małżeństwa: wnoszony przez męża, dodatkowy od żony – regulacja
zazwyczaj w umowie małżeńskiej (intercyzy, rzadziej w prawie wiejskim)
Wyprawa – suppellectilia, przedmioty otrzymane z domu przez pannę młodą do użytku
osobistego (czasem bardzo bogata, ruchomości, w średniowieczu dziewki służebne); w
średniowieczu kobieta swobodnie nią rozporządzała; w okresie nowożytnym jest częścią
posagu (tak Korektura praw)
Posag – wyodrębniony wraz z powstaniem praw spadkowych kobiet w poł. XIII w., jego
otrzymanie wyklucza dziedziczenie; najczęściej gotówka lub sumy zapisane na dobrach
(zastaw użytkowy dla męża, dla odzyskania spłata sum posagowych), niekiedy nieruchomości
ale raczej nabyte niż rodowe; zazwyczaj mniejszy niż udział spadkowy
Uposaża córkę ojciec albo brat – 1588: braterski nie może być mniejszy niż ojcowski,
gdy rodzeństwo utraci majątek ojca wtedy uposaża wierzyciel
Regulacja w Statutach Kazimierza Wielkiego była zastępowana regulacjami umownymi
Projekt 1778: wysokość 1/3 majątku w zbiegu z bratem
Utrata prawa do posagu: zamążpójście bez zgody rodziców, małżeństwo z
nieszlachcicem
Posag dziedziczą dzieci albo rodzina żony
Traktowany jak nieruchomość – sumami posagowymi nie można rozrządzać w
testamencie
Okres przedrozbiorowy – prawo ziemskie II
Wiano – zap. z ceny kupna żony; zabezpieczenie na wypadek wdowieństwa lub porzucenia, od
XIV w.; szlachta zabezpiecza na nieruchomościach, także w gotówce; zazwyczaj odpowiada
posagowi, w prawie miejskim może być jego wielokrotnością
Oprawa – zabezpieczenie posagu i wiana na połowie dóbr męża, traktowane jak hipoteka, żona
wierzycielem; alienacja za zgodą żony
List wienny (oprawy) – służył do zapisu wiana, wpis do ksiąg; brak w prawie miejskim
Wdowa użytkuje dobra oprawne do czasu wypłaty sum posagowiennych; względnie dożywocie
Po śmierci wdowy na spadkobierców jako spadek macierzysty
W przypadku braku dzieci dobra wienne dla rodziny męża
Projekt 1778: zakaz oprawy, jest dożywocie umowne albo ustawowe
Wieniec – od XV w. dla wdowy, która nie miała wiana (odszkodowanie za utracone dziewictwo),
Ruś i Małopolska 30 grzywien = prywatna kara za zgwałcenie
Okres przedrozbiorowy – prawo ziemskie III
Ustroje majątkowe
•
•
•
1/ wspólność majątkowa (majątek jedna całość, zarząd męża, alienacja nieruchomości
zazwyczaj zgoda żony); wdowiec/wdowa pozostaje we wspólności z dziećmi; prawo
chełmińskie i prawo wiejskie
2/ rozdzielność majątkowa – majątkiem żony dysponuje mąż, nieruchomościami za jej zgodą;
po śmierci majątek na spadkobierców; prawo magdeburskie i średzkie
3/ system posagowy: rząd posagowy w prawie ziemskim; żona jest właścicielem posagu ale
zarządza nim mąż, jeśli w pieniądzu to nimi obraca mąż po zabezpieczeniu na
nieruchomościach; pozostałym swoim majątkiem zarządza żona
Okres przedrozbiorowy – prawo ziemskie IV
Sytuacja prawna wdowy
Pierwotnie w średniowieczu:
• prawo do: rozporządzanie i korzystanie z wiana i posagu i swych odrębnych dóbr, do
zamążpójścia lub śmierci wraz z synami z majątku męża
• w praktyce obejmowała w zarząd cały majątek po mężu – niedział matki z dziećmi
Ograniczanie:
• SKW: gdy dorośli synowie powinna oddać majątek, sobie zachowując wyprawę, posag i
darowizny od męża, wdowy tego nie przestrzegają
• Statut warcki 1423: powtórzenie SKW, ponadto wdowa zachowuje część ruchomości (sprzęty
domowe, połowa szat, konie, którymi jeździła za życia męża)
Dożywocie
•
•
•
•
Oryginalna instytucja, rozwój dzięki praktyce i doktrynie; obejście statutu warckiego
Zapis na wypadek wdowieństwa
Z czasem zapisy wzajemne (formularze w Formula processus 1523); ogranicza to prawa
spadkobierców
Projekt 1778: dożywocie można tylko na 1/3 lub 1/4 majątku
Okres przedrozbiorowy – prawo ziemskie: podsumowanie
•
•
•
•
Model rządu posagowego – dos, wyznaczają rodzice albo bracia; prawo do uzupełnienia
posagu po śmierci ojca; mąż odwzajemnia się wianem donatio propter nuptias seu dotalicium
– oprawa posagu i wiana na nieruchomościach, zazwyczaj na połowie; posag i wiano
własnością żony; mąż zarządza, na alienację i obciążenia zgoda żony i jej dwóch krewnych
męskich; wszystkie operacje potwierdzone wpisami do ksiąg sądowych
Wyprawa – dobra ruchome osobistego użytku panny młodej otrzymywane od rodziny
Dożywocie małżeńskie – dożywotnie użytkowanie przedmiotów nieruchomych przez żyjącego
małżonka
W systemie tym zachowana jest rozdzielność majątkowa [prawo chełmińskie inaczej:
wspólność majątkowa prowadząca do rozdrobnienia, dlatego wprowadzenie innych
przepisów dla szlachty w Prusach Królewskich w 1598 r. Korektura Pruska]
Prawo małżeńskie majątkowe w XIX wieku
Systemy ustawowe i umowne
•
Wspólność majątkowa – KN: wspólność ruchomości wniesionych i nabytych, pełna
władza alienacyjna i zarządcza męża; mąż zarządza też rzeczami osobistymi; od
1907 r. żona zarządza zarobkiem; do umownych należy rząd posagowy –
nieruchomość pod zarządem męża bez prawa obciążenia i zbycia
•
Rozdzielność majątkowa – 1818 w KP wprowadzono rząd posagowy jako
ustawowy, ale krytyka; w 1825 wprowadzono system wyłączności majątkowej,
wzór pruski: odrębność ale mąż zarządza, na alienację musi mieć zgodę; KCKP do
umownych rząd posagowy, wspólność majątkową
•
PPK – jak w KP od 1825, ale brak zgody na alienację ruchomości a żona nie może
obciążać długami bez zgody męża; pożytki z wniesionego majątku na własność
męża; po śmierci jednego całość majątku na pół, ½ dla żyjącego; gdy rozwód zwrot
wniesionego i ½ podział dorobku
•
•
BGB system zarządu i pobierania pożytków – zarząd męża
ABGB podział majątku ale ustawowym zarządcą i przedstawicielem mąż
Prawo małżeńskie majątkowe w okresie międzywojennym
•
•
•
•
•
•
•
Odziedziczone: rozdzielność, różnice w szczegółach
Własność odrębna małżonków, zarząd męża; uprzywilejowanie męża największe w
b. Królestwie Polskim
1 VII 1921 nowelizacja KCKP poprawa sytuacji żony; tendencja do
równouprawnienia kobiet; mąż ma prawo do zarządu i użytkowania majątku tylko
wnoszonego do małżeństwa, wykluczone nabyte w trakcie trwania małżeństwa
(darowizna, spadek, zapis, przypadek, praca) – swoboda alienacji bez zgody męża
Prawo pozbawienia majątku wniesionego męża, jeśli ten nie zapewniał jej i
dzieciom przyzwoitego utrzymania; prawo do zawarcia z mężem spółki handlowej
(zakaz w KN)
1934 prawo upadłościowe: gdy mąż w upadłości, żona odzyskuje zarząd i
użytkowanie całego majątku; Kodeks handlowy: prawo prowadzenia
przedsiębiorstwa bez zgody męża
Projekt kodyfikacji W.L. Jaworski, równolegle z projektem prawa osobowego; 1920
r., ale odrzucony
1934 prace K. Lutostańskiego, projekt gotowy 1937: całkowite zrównanie
małżonków, ustrojem ustawowym system podziału dorobku (dotąd nieznany w
Polsce) – majątkiem własnym zarządzają małżonkowie, po śmierci jednego z nich
dorobek jest łączony i dzielony w równych częściach między pozostałego małżonka
i spadkobierców