docMultimedialne komunikowanie się z małym dzieckiem
download 
Reklamacja Transkrypt
Multimedialne komunikowanie się z małym dzieckiem
Hanna Olechnowicz Multimedialne komunikowanie się z małym dzieckiem Punktem wyjścia jest relacja człowieka z jego zmysłami. Sir Yehudi Menuhin Każdy narząd, każdy aparat psychofizyczny, a zatem każdy ze zmysłów skoro istnieje – „chce” działać. Oczy poszukują doznań kształtów i barw, uszy dźwięków, skóra potrzebuje doznań dotykowych. Racjonalne „karmienie” małego dziecka bodźcami zmysłowymi wymaga przestrzegania pewnych zasad. 1. Wszystkie modalności zmysłowe, jakimi dziecko dysponuje, powinny działać. 2. Konieczne jest, by dziecko mogło kojarzyć bodźce co najmniej dwóch modalności – jedną z nich jest z reguły dotyk. Wielozmysłowe poznawanie rzeczywistości jest warunkiem wytworzenia się myślenia abstrakcyjnego. 3. Intensywność doznań musi być optymalna, tj. dziecko nie może być narażone ani na deprywację sensoryczną, ani na przeciążenie. Dziecko rodzi się z genetycznie zakodowanymi umiejętnościami regulowania dopływu bodźców. Gdy ich za mało – poszukuje ich, gdy za wiele – zasypia lub wyłącza się. W wieku niemowlęcym (ale także i później) regulowanie dopływu bodźców i utrzymywanie go w optymalnym nasileniu wymaga pomocy dorosłych, głównie matki. Ona odczytuje sygnały dziecka mówiące o głodzie doznań lub przeciążeniu i udostępnia mu doznania dla jego dobrostanu korzystne. 4. Matka kontaktując się z dzieckiem poprzez różne modalności bądź udostępniając mu pożądane bodźce zawsze nasyca je treścią uczuciową, którą dziecko przejmuje. odpowiada to psychoanalitycznemu pojęciu kateksji – obsadzania emocjami przedmiotów i ludzi. Dzięki temu świat doznań dziecka ma dla niego z n a c z e n i e . Do niektórych doznań dąży – innych unika. Z czasem na tej podstawie kształtuje się uczuciowość wyższa: uczucia zintegrowane z pojęciami, dostępne samowiedzy, uczucia, które możemy już w dużej mierze kontrolować. Uczucia wyższe zadecydują o zdolności do harmonijnego współżycia społecznego i o pełnym rozwoju osobowości. 5. Potrzeby czynnościowe narządów zmysłowych dziecka ujawniają się w określonej kolejności: po urodzeniu do dziecka docierają głównie (choć ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Rewalidacja nr 1/1997 Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej 48 bynajmniej nie wyłącznie) doznania zmysłów bliskich – dotyku, zmysłu równowagi, węchu i smaku, a także czucia ruchów własnego ciała. Z czasem akcent przesuwa się w kierunku przewagi wrażliwości zmysłów dalekonośnych – słuchu i wzroku – ale potrzeba doznań zmysłów bliskich nigdy nie zanika. W pracy klinicznej z małym dzieckiem, lub dzieckiem upośledzonym, znajdującym się na porównywalnym poziomie rozwoju przydatna jest ocena repertuaru doznań dostępnych dziecku poprzez różne modalności. Omówię tu niektóre z nich, mogące pomóc terapeucie w niewartościującej ocenie stanu małego dziecka, jakości więzi z rodzicami a także monitorowaniu swego postępowania terapeutycznego. Różnorodność doznań jest tak wielka, że wyczerpujący ich opis jest zadaniem nierealnym. Wymienię tu więc arbitralnie wybrane bodźce, które mają szczególne znaczenie kliniczne. Zmysł równowagi Dziecko doznaje kołysania już w łonie matki i długo jeszcze kołysanie jest dla niego źródłem ukojenia. Starsze poszukuje doznań bardziej zbliżonych do wstrząsów: skacze, fika koziołki itp. Dotyk Doznania dotykowe są tak bogate i jakościowo zróżnicowane, że właściwie można by mówić o wielu submodalnościach dotykowych. Głaskanie Rodzice instynktownie mają potrzebę głaskania niemowlęcia po całym ciele, pieszczenia go. Zwierzęta wylizują lub iskają swoje małe. Jak dalece niemowlę takich doznań potrzebuje, świadczą obserwacje René Spitza: matka brzydziła się swego dziecka, unikała dotykania go. Dziecko zareagowało egzemą, która ustąpiła, gdy zmieniła się postawa matki. Łaskotanie Pobudza ono dziecko do śmiechu. Według Wallona, łaskotanie pobudza silnie sferę wegetatywną, jednocześnie wyłączając przeżycia świadome i zainteresowanie światem zewnętrznym. Jest to zwyczajowy sposób rozbawiania dzieci, jeśli nie jest przedawkowane, bo wtedy doprowadza do reakcji frenetycznych, przeciążających. Doznania sfer erogennych Zarówno ssanie, jak dotykanie narządów płciowych pełnią rolę „pocieszycieli”, a zarazem sygnału, że dziecko czuje się chore lub uczuciowo nie zaspokojone. Dotyk interakcyjny ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Rewalidacja nr 1/1997 Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej 49 To pierwsza forma kształtowania integracji doznań od więcej niż jednego zmysłu. Niemowlę dotyka piersi, doznając jednocześnie wrażeń węchowych, smakowych, temperatury. Później w podobny sposób poznaje twarz, włosy, ęce matki. Szczególna role odgrywają zetknięcia rąk dziecka i matki. Stąd zwyczajowo utrwalone zabawy – „sroczka kaszkę warzyła” i wiele innych. Przywieranie Dziecko przytulone do matki czuje się bezpiecznie, ona zaś doznaje poczucia spełnienia. Ale przytulenie do dorosłego to coś więcej. Wiele wskazuje na to, że w takim kontakcie następuje psychologiczne utożsamienie się dziecka z opiekunem. Ukazują to dwie serie fotografii, przedstawiające starsze niemowlęta na rękach matki i ojca (Fot. 1 – 6 i 1 – 7). Dzieci i rodzice nie patrzą na swoje twarze, ale na każdym zdjęciu wyraz twarzy dziecka jest identyczny jak wyraz twarzy rodzica. Na niektórych zdjęciach rodzice coś mówią, ale na kilku wyraźnie milczą. A mimo to dzieci jakoś odczytują i naśladują ich mimikę. Jakimi drogami dokonuje się to utożsamienie uczuciowe? Poprzez czucie bicia serca, rytmu oddechu, zmiany zapachu, temperatury ciała? – nieprędko znajdziemy odpowiedź na to pytanie. Ale jedno jest pewne: dziecko doznaje wtedy wrażeń od wielu zmysłów jednocześnie, a dzięki temu, że czuje się bezpieczne, jest w stanie w pełni je przeżyć i integrować te doznania wielozmysłowe. Dotyk rąk matki Ruchy rodzica podczas pielęgnacji mogą być łagodne, miękkie, przekazujące uczucie czułości – ale też mogą być szarpiące, nerwowe, budzące niepokój, a nawet lęk. dzieci bezbłędnie odczytują takie komunikaty, także wtedy, gdy dorosły nie jest świadomy tego, jak się porusza. Dotyk rąk matki może koić ból – matka instynktownie przykłada dłoń do bolącego miejsca, gdy trzeba, lekko masuje. Ale ręka matki może też sprawiać ból. Dotykanie palcami – narzędzie poznawania Małe niemowlę każdą rzecz obmacuje palcami i zarazem wargami. Na tym poziomie jest to już integrowanie doznań płynących od dwóch submodalności. Integrowanie wrażeń dotykowych i wzrokowych jest wyczerpująco opisane w literaturze psychologicznej na temat poznawania rzeczy. Rzadziej pamiętamy o tym, że także ludzi poznaje dziecko przechodząc przez stadium łączenia wrażeń dotykowych ze wzrokowymi. Dopiero później rozpoznajemy bliskich tylko wzrokowo. Doznania dotykowe wnętrza jamy ustnej Urozmaicona konsystencja potraw jest istotna dla rozwoju dziecka. Odgryzanie, przesuwanie językiem, żucie – to naturalne przygotowanie aparatu artykulacyjnego. Chrupanie jest odczuwane jako samoistna przyjemność. Przypomnienie o tym jest potrzebne, gdyż rodzice często ułatwiają sobie karmienie zbyt długo podając dzieciom pokarm zmiksowany. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Rewalidacja nr 1/1997 Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej 50 Wibracja Doznania wibracji były stosowane jako bodziec wzmacniający w terapii behawioralnej dzieci autystycznych. Oto wypowiedź niewidomej dziewczynki, która trzymała rękę na pudle grających skrzypiec: „teraz muzyka płynie mi prosto do serca”. Czucie ruchów i pozycji ciała Dziecko potrzebuje urozmaiconych doznań kinestetytcznych. Obraca się z pleców na brzuch, raczkuje, potem biega, skacze, huśta się, później uprawia sporty. Diagnoza jego sytuacji wychowawczej powinna obejmować stopień urozmaicenia jego aktywności ruchowej. Rytm Rytm jest dla nas jakby nakazem. Komendy wojskowe są zawsze zrytymizowane, zaś kojący rytm kołysanek sprawia, że następuje uspokojenie. Już w okresie noworodkowym działa „nakaz” rytmu: krzywa natężenia i rytmu głosu matki pokrywa się z krzywą natężenia ruchów dziecka. Wspólne doznania rytmiczne wzmacniają więzy międzyludzkie. Tak np. w dawnych czasach pary dobierały się na balach, poddając się wspólnemu rytmowi tańca. Także więź dziecka i rodziców jest podbudowywana wspólnymi zabawami rytmicznymi, rymowankami dziecięcymi i wspólnymi tańcami. Węch Znaczenie doznań węchowych to jedno z najbardziej zaniedbanych wątków psychologii rozwojowej. Tymczasem to zapach pozwala niemowlęciu rozpoznać matkę, zanim jeszcze umie wzrokowo identyfikować jej twarz. Ubranie nasycone zapachem matki lub ojca wywiera bardzo silny wpływ na nastrój dziecka – także starszego. Dzieci upośledzone umysłowo skupiają się lepiej na rozpoznawaniu zapachów niż wtedy, gdy bodźce są wzrokowe. Dzieci autystyczne z reguły wąchają wszystko, co biorą do ręki. Jednak w literaturze nie znalazłam żadnego fachowego opracowania na ten temat. Wnikliwe opisy doznań węchowych znajdujemy tylko w etiologii – albo w literaturze pięknej. Multimodalne doznania podczas manipulowania Tzw. zabawki kształcące to najczęściej konstrukcje z tworzyw twardych. Dziecko otrzymuje jednak więcej „pokarm dla rozwoju”, gdy tworzywem dla jego dłoni są żywe owoce, jarzyny, piasek, woda. Wykorzystuje to znana metoda Felicji Affolter. Znaczące doznania słuchowe ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Rewalidacja nr 1/1997 Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej 51 dziecko przyjmuje i „przetrawia” tylko te dźwięki, które mają dla niego znaczenie. Inne budzą jego lęk. Niedosłyszące reagują na wiele dźwięków zatykaniem uszu. Objaw ten ustępuje, gdy umieją już wykorzystywać resztki słuchu. Podobnie reagują dzieci autystyczne. Autyzm nie pozwala im na wychwycenie znaczenia dźwięków. U wielu zachowana jest przy pozornej głuchocie reaktywność atawistyczna: reagują np. na miauczenie kota, dźwięk ssania. Matki na ogół mówią do dzieci tak, by ich wypowiedzi miały znaczenie, były zrozumiałe. Istnieje zwyczajowo utrwalony sposób mówienia do małych dzieci – bardzo ekspresyjny, w krótkich zdaniach. Częstą przyczyna trudności kontaktu z dziećmi jest mówienie monotonnym stylem „wykładowym”, bez zrozumiałych dla dziecka akcentów uczuciowych. Niektórzy rodzice przeciążają dziecko nadmiarem mówienia, w przekonaniu, że im więcej do niego mówić, tym lepiej będzie się rozwijało. Melodia mowy Często rodzice mówią do dziecka tylko po to, by dać mu odczuć swoją bliskość i czułość. Rozwinięciem tej formy są kołysanki. Okrzyki Emocjonalne okrzyki są przez dzieci rozumiane wcześniej niż zdania, a przy tym dynamizują przeżycia dziecka w kontakcie z rodzicami. Są to też pierwsze dźwięki, jakie dziecko umie naśladować. Mowa zdradzająca nastroje dorosłych Dzieci bezbłędnie odczytują treść emocjonalną mowy: serdeczność, ale też gniew, irytację, nawet wtedy gdy wymawiane słowa mówią o miłości do dziecka. Kształtowanie rytmu i prozodii języka ojczystego Rozpoczyna się to zapewne już w łonie matki. Później dziecko też słyszy rytm i intonacje właściwe językowi ojczystemu. Dwulatek doskonali tę wiedzę bawiąc się „własnym językiem” pozbawionym znaczenia słownikowego, koncentrując się na melodii mowy i jej rytmie. Wzrok Doznania wzrokowe człowieka to temat nie do wyczerpania. Przypomnę tylko kilka wątków mających szczególne znaczenie dla wychowania dziecka małego, a także upośledzonego lub autystycznego. Doznania wzrokowe kontrolowane przez dotyk Pierwsze doznania wzrokowe niemowlęcia to plamy, którym może nadać znaczenie dopiero wtedy, gdy sprawdzi dotykiem, że widziany przedmiot jest rzeczywisty i jakie są jego właściwości. Dotyczy to zarówno przedmiotów, jak i ludzi – piersi i twarzy matki. Gdy nastąpi integracja doznań dotykowych i wzrokowych, dziecku wystarczy już sam widok twarzy lub rzeczy. Pokazywa––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Rewalidacja nr 1/1997 Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej 52 nie dzieciom obrazków jest celowe tylko wtedy gdy jest poprzedzone lub równolegle prowadzone z poznawaniem wielozmysłowym przy udziale dotyku. Rzeczy ruchome i nieruchome Przedmiot w ruchu przywołuje uwagę mimowolną – szybkie omiatanie wzrokiem. Analityczne obrysowywanie wzrokiem przedmiotu nieruchomego jest jakościowo inną czynnością. Angażuje uwagę dowolną i pojawia się w rozwoju dziecka w kilka miesięcy później. Gotowość do patrzenia na to co ruchome u dzieci niezdolnych do dowolnego skupienia wykorzystana jest w metodzie Domana, jak również w reklamach. Sposoby te prowadzą do zapamiętania materiału, ale nie do jego zintegrowania, włączenie do posiadanego przez dziecko obrazu świata. Doznania barw Barwy, podobnie jak muzyka, silnie wpływają na emocje, dynamizując je bądź łagodząc. Barwy jaskrawe, gorące, tak jak głośna silnie zrytmizowana muzyka, pobudzają, zaś chłodniejsze, jak łagodnie płynąca muzyka, uspokajają. Przedstawiony zarys „mapy” doznań zmysłowych małego dziecka jest oczywiście niekompletny, ale nawet w tak szkicowej formie może być przydatny jako składnik badania klinicznego. Dotyczy to zwłaszcza przypadków zaburzonej dynamiki zachowania: dzieci nadpobudliwych lub zahamowanych, jak również dzieci autystycznych, u których reaktywność może być zablokowana wskutek przeciążenia. Przyczyna zaburzeń leży często w jakościowo bądź ilościowo niewłaściwym dopływie bodźców zmysłowych do dzieci, których indywidualna wrażliwość odbiega od przeciętnej. W tych przypadkach mogą wystąpić wtórne zakłócenia kontaktów społecznych. Dziecko ich potrzebuje i jest do nich gotowe, ale jego indywidualna tolerancja na bodźce powoduje, że nie mogą one przyjąć tych kanałów porozumienia, jakimi posługują się rodzice. Przykładem dziecko nadwrażliwe słuchowo i głośno mówiąca matka. Analizując wszystkie modalności zmysłowe dziecka, ich wrażliwość i rodzaj bodźców, jakie do niego dopływają, szczególną uwagę zwrócić trzeba na zmysły ewolucyjne najstarsze: zmysł równowagi, dotyk, smak i węch. Doznania tych zmysłów są najsilniej związane z instynktem samozachowawczym i bardzo silnie z tej racji dynamizujące emocje i aktywność. Bibliografia Spitz R.A. (1958), La première année de la vie de l’enfant. Paris. Wallon H. (1954) Les origines du charactère chez l’enfant. Paris. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Rewalidacja nr 1/1997 Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej 53 1 1 2 3 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Rewalidacja nr 1/1997 Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej 54 4 5 Fot. 1-6. Przejmowanie ekspresji stanów emocjonalnych przez dziecko pozostające w stanie więzi emocjonalnej z matką 6 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Rewalidacja nr 1/1997 Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej 55 1 2 3 4 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Rewalidacja nr 1/1997 Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej 56 5 Fot. 1-6. Przejmowanie ekspresji stanów emocjonalnych przez dziecko pozostające w stanie więzi emocjonalnej z ojcem 6 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Rewalidacja nr 1/1997 Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej
