Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich w ludowych

Transkrypt

Jerzy Marek Łapo
WOKÓŁ SZWEDZKIEGO SZAŃCA.
ECHA WOJEN SZWEDZKICH W LUDOWYCH
PODANIACH HISTORYCZNYCH I MIKROTOPONIMII
NA OBSZARZE DAWNYCH ZIEM PRUSKICH
Czasy wojen XVII wieku były dla dawnych ziem pruskich wyjątkowo ciężkimi i skomplikowanymi. Warmia, jako część Rzeczpospolitej została po wielokroć ograbiona i zubożona nie tylko na poziomie gospodarczym, ludnościowym, społecznym ale i kulturalnym. Podobnie stało się
z Prusami Książęcymi, lecz tutaj knowania i układy elektorów ze szwedzkimi najeźdźcami, a także innymi stronami biorącymi udział w wojnach,
w ostateczności przyczyniły się do uzyskania przez Prusy niezawisłości
i rozpoczęły proces tworzenia silnego i agresywnego wobec sąsiadów
państwa.
W lokalnej świadomości kulturowej dawnych ziem pruskich Szwedzi
stali się agresorami, co odcisnęło się w podaniach historycznych oraz nazwach lokalnych (mikrotoponimicznych). Czy jednak była to tylko wiedza
ludu?
I. Szwedzi w Prusiech i na Warmii w okresie nowożytnym
A. Lata 1626–1635
W XVII w. rosnąca rywalizacja w obrębie Morza Bałtyckiego między
Polską a Szwecją wpłynęła na losy Prus, pozostających w formalnym
związku lennym z Polską. Dotknęła także terenów Warmii, wchodzącej
w skład Rzeczpospolitej.
Po zajęciu Inflant przez wojska szwedzkie, wszystko wskazywało na
to, iż wkrótce ziemie pruskie staną się areną wojny. Zagrożony inwazją
szwedzką port w Piławie został ufortyfikowany na początku 1626 r. poprzez usypanie nowego szańca z trzema redutami. Jednakże w lipcu
1626 r. Szwedzi bez większego oporu zajęli Piławę, źle bronioną i źle
ufortyfikowaną – okazało się m.in., że szańce były niedokończone. Polska
naciskała elektora na zwiększenie środków i zintensyfikowanie prac forPruthenia, t. IV, Olsztyn 2009, s. 241–286
242
Jerzy Marek Łapo
tyfikacyjnych. Prowadzone były one najczęściej na przedpolach miast
i miasteczek. Dla przykładu w 1630 r. w Węgorzewie usypano umocnienia ziemne, które jednakże nie odznaczały się większym kunsztem fortyfikacyjnym. Od południa, za Węgorapą przy zamku – wał z bastionem,
a od północy wał z trzema lunetami1.
Szwedzi, którzy przekształcili Piławę w swoją bazę wypadową na
Polskę, rozpoczęli marsz w kierunku Gdańska, zajmując bez większych
walk Braniewo, Elbląg i Malbork, opanowali także Kłajpedę. Wkrótce
okupantom poddały się m.in. Bartoszyce, Pasłęk, Morąg i Ostróda.
W grudniu 1626 r. sejm Prus Książęcych przegłosował neutralność
w wojnie polsko–szwedzkiej, a wiosną następnego roku traktat ze Szwedami o neutralności podpisał elektor Jerzy Wilhelm. Mimo to wojska
szwedzkie stacjonowały w pasie przybrzeżnym Bałtyku oraz na terenie
Prus Górnych. W 1628 r. zajęły Pasłęk, Zalewo, Miłakowo, Iławę i ponownie Ostródę. Tymczasem wojska polskie stanęły na Warmii i na zachodzie Mazur – po Pasym i Kętrzyn. Ostatecznie, 26 września 1629 r.
w Starym Targu (Altmark) zawarto sześcioletni rozejm zwany altmarskim.
W rękach Szwedów pozostały Kłajpeda, Piława, Elbląg i Braniewo, ponadto czasowo zajęli oni Rybaki i Lochstädt oraz mieli pobierać cło
z portów pruskich. Jednocześnie elektor, jako gwarant zawartego rozejmu, z rąk Szwedów otrzymał na 6 lat Sztum, Malbork i Żuławy Malborskie. Elektor Jerzy Wilhelm Hohenzollern prowadząc umiejętną politykę
stał się pośrednikiem w konflikcie dwóch nadbałtyckich mocarstw. Dwunastego września 1635 r. w Sztumskiej Wsi zawarto kolejny, tym razem
dwudziestoletni rozejm polsko–szwedzki. Wojska polskie wycofały się
z Prus Książęcych, natomiast Szwedzi oddali elektorowi Piławę i Kłajpedę, zrezygnowali też z pobierania cła2.
B. Lata 1655–1657
Zmiany na tronie szwedzkim w 1654 r. zbiegły się z upływającym
terminem rozejmu ze Sztumskiej Wsi. Karol X Gustaw podjął rozmowy
na temat sojuszu z Prusami wymierzonego w Polskę. W lipcu 1655 r. wojska szwedzkie wkroczyły na tereny Rzeczpospolitej. Wobec nadciągającej
wojny 20 lipca w Prusach ogłoszono mobilizację. W listopadzie 1655 r.
1
G. Białuński, Wiadomości historyczne o mieście Węgorzewie w Królestwie Pruskim
według Ludwiga Reinholda von Wernera, Studia Angerburgica 1999, t. 4, s. 29; K. Jarosz,
J. Łapo, Rzecz o imć Helwingu, Opowieści Węgoborskie, z. 1, Węgorzewo 2002, s. 12–13. 2
K. Piwarski, Dzieje Prus Wschodnich w czasach nowożytnych, Gdańsk–Bydgoszcz 1946,
s. 84–88; M. Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej,
tłum. M. Szymańska–Jasińska, oprac. i wstęp G. Jasiński, Olsztyn 1995, s. 170–171;
S. Achremczyk, Historia Warmii i Mazur, Olsztyn 1997, s. 120–122, 126. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich…
243
szlachta Prus Królewskich podpisała z elektorem układ w Ryńsku, umożliwiający wejście wojsk prusko–brandenburskich na Pomorze, co miało
zabezpieczyć tą część Rzeczpospolitej przed okupacją szwedzką.
W grudniu 1655 r., po zajęciu Warszawy i Krakowa armia szwedzka
wkroczyła na Warmię, posuwając się później w kierunku Królewca. Tam
też 7 stycznia 1656 r. Fryderyk Wilhelm podpisał układ pokojowy z Karolem X Gustawem. Na jego mocy Prusy wypowiadały związek z Rzeczpospolitą i oddawały się jako lenno zwierzchności Szwecji. W skład Prus,
również na zasadzie lenna włączono Warmię. Jednocześnie jednak Prusy
oficjalnie nie wystąpiły zbrojnie przeciwko Polsce, wykorzystując sytuację
w dalszych rozgrywkach politycznych zmierzających do uzyskania pełnej
suwerenności. Podpisanie układu nie uchroniło jednak ludności Prus
Książęcych od płacenia kontrybucji, co miało miejsce m.in. w Ełku.
Wykorzystując wyparcie Szwedów z południowej i środkowej Polski,
Fryderyk Wilhelm zawarł 15 czerwca 1656 r. w Malborku antypolski sojusz zbrojny ze Szwedami. Ceną miało być uzyskanie przez Hohenzollernów ziem Wielkopolski. Nielojalność lennika Rzeczpospolitej pociągnęła
za sobą akcje pacyfikacyjne.
Wojska prusko–brandenburskie wzięły udział w bitwie o Warszawę
(28–30 lipca 1656 r.), po czym wycofały się do Prus. W bitwie pod Prostkami (8 października 1656 r.) próbowały wraz z oddziałami szwedzkimi
stawić czoła rejzie wojsko polsko–litewsko–tatarskich pod dowództwem
Wincentego Gosiewskiego. Znacznie skuteczniejsze działania militarne
podjęły w bitwie pod Filipowem (22 października 1656 r.). W tym okresie
zniszczono obszar między Ełkiem, Oleckiem, Orzyszem i Białą Piską.
W październiku tegoż roku litewskie pospolite ruszenie spacyfikowano
także pogranicze między Tylżą, Ragnetą , Piłkałami i Gołdapią oraz okolice Kłajpedy. Nadgraniczne najazdy trwały do sierpnia 1657 r., zostały
zniszczone wówczas m.in. okolice po Tylżę i Wystruć oraz po Ostródę,
Dąbrówno i Szczytno.
Dwudziestego listopada 1656 r. w Labawie podpisano nowy traktat
prusko–szwedzki, który uznawał suwerenność Fryderyka Wilhelma
w Prusach i na Warmii.
Po wycofaniu się Szwedów z Polski i Prus na przełomie 1656 i 1657 r.
Fryderyk Wilhelm podjął rozmowy z Rzeczpospolitą. Ich efektem było
podpisanie 19 września 1657 r. traktatu w Welawie, uzupełnionego później w Bydgoszczy. Z dniem podpisania dokumentu przez króla, królową
i senatorów – 6 listopada 1657 r. Prusy uzyskały niezależność. Zwracały
ziemie zagarnięte w trakcie wojny i przystępowały do sojuszu z Polską
244
Jerzy Marek Łapo
wymierzonego w Szwecję. Otrzymały też w lenno Lębork i Bytów oraz
w zastaw Elbląg3.
C. Lata 1677–1679
Stłumienie opozycji skupionej wokół Albrechta Kalksteina w Prusach
Książęcych przez elektora Fryderyka Wilhelma zbiegło się z objęciem
tronu polskiego przez Jana III Sobieskiego, który w 1675 r. zdecydował
na intensywniejsze zaangażowanie się w rywalizację nad Bałtykiem,
sprzymierzając się z Francją i później ze Szwecją. Celem głównym było
odzyskanie Prus Książęcych.
Wobec zagrożenia szwedzkiego, dwukrotnie w 1675 r. i 1677 r. zwoływano w Prusach pospolite ruszenie. Było to postępowanie słuszne, tym
bardziej, iż w sierpniu 1677 r. w Gdańsku podpisano tajny układ polsko–
szwedzki, na mocy którego wojska Karola XI miały uderzyć na Prusy,
a po ich zajęciu skłonić tamtejszą ludność do uległości wobec Rzeczpospolitej. Szwedzi mieli się potem wycofać pozostawiając sobie Kłajpedę.
Wojska szwedzkie nie wykorzystały jednak nadarzającej się okazji do
uderzenia na Prusy z Inflant jesienią 1677 r. Zawiedziony opieszałością
Szwedów wiosną 1678 r. Jan III Sobieski wycofał się z sojuszu ze Szwecją.
Dopiero 16 listopada 1678 r. Skandynawowie przekroczyli granicę
pruską, zajmując w połowie grudnia Tylżę, Ragnetę, Welawę, Wystruć.
Pojedyncze oddziały dotarły nawet po Gierdawy. Szwedzi zażądali kontrybucji m.in. od Węgorzewa i Gołdapi.
Najeźdźcy pozostawili jednak na tyłach bronioną twierdzę w Kłajpedę i odstąpili od oblężenia Królewca. Zwłoka i błędy strategiczne pozwoliły Fryderykowi Wilhelmowi na przygotowanie odsieczy opartej na wojskach brandenburskich. W lutym 1679 r. Szwedzi zostali wyparci z Prus.
Jak się okazało na zawsze4.
II. Szwedzi w podaniach ludowych
Szwedzi, którzy w XVII w. pojawili się na dawnych ziemiach pruskich nie pozostawiali złudzeń, iż są w rzeczywistości najeźdźcami i oku-
3
K. Piwarski, op. cit., s. 117–131; M. Toeppen, op. cit., s. 223–232; S. Achremczyk, op.cit., s. 132–
139; S. Augusiewicz, Działania militarne w Prusach Książęcych w latach 1656–1657,
Olsztyn 1999, mapy 6–7. 4
K. Piwarski, op. cit., s. 194–199; M. Toeppen, op. cit., s. 233–234; S. Achremczyk, op. cit.,
s. 151–154; G. Białuński, Wiadomości historyczne..., s. 29–30. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich…
245
pantami. Dla Warmii dodatkową sankcją było to, iż byli oni „heretykami”. I taki też ich obraz odcisnął się w podaniach i legendach ludowych.
Dziewiątego lipca 1626 r. w Nowej Pasłęce, niedaleko Braniewa żołnierze szwedzcy za tarczę strzelniczą obrali obraz Trójcy Świętej, który
wisiał na dębie. Z trzech otworów, które pozostawiły kule natychmiast
popłynęła ciecz podobna do krwi. Zjawisko potwierdzili wiarygodni
świadkowie, zarówno spośród miejscowej ludności, jak i armii szwedzkiej.
Wiadomości o cudownym zdarzeniu dotarły także do stacjonującego
w pobliżu królewicza Władysława Wazy, który polecił wykraść obraz
i przewieźć go do Warszawy. Po ustąpieniu Szwedów miejsce, w którym
doszło do sprofanowania obrazu stało się miejscem pielgrzymek. Postanowiono więc wykonać kopię obrazu i zawiesić ją na drzewie5.
Podania wiązały się także z bezpośrednimi działaniami wojennymi.
Szwedzi mieli oblegać wzgórze nieopodal Przezmarka6, na którym schronili się okoliczni mieszkańcy. Oblężenie przedłużało się i tubylcy zjedli
wszystkie zapasy, pozostała tylko ostatnia świnia. Wówczas obrońcy
wpadli na pewien pomysł. Zaczęli okładać zwierzę tak, ażeby głośno
kwiczało, po czym wzięli kawałki słoniny i wystrzelili je w kierunku napastników. Szwedzi stwierdzili, iż oblegani muszą mieć jeszcze obfite zapasy żywności, skoro urządzają świniobicie i jako amunicji używają słoniny. Uznali, że nie zmuszą głodem obrońców do poddania się i odstąpili
od oblężenia7.
Zgodnie z podaniami, Szwedzi nie zawsze musieli być stroną oblegającą. O dawnych umocnieniach przy leśnym strumieniu Swentoge
(uznawanym za święty), płynącym niedaleko Labiawy, opowiadano,
iż miały one związek ze Szwedami. To właśnie oni mieli się tutaj ukrywać, jednakże umierali jeden po drugim, aż pozostał ostatni z żołnierzy.
Wrogowie zajęli umocnienia, splądrowali je lecz wojennej kasy nie znaleźli. Ostatni Szwed, któremu udało się uciec, powrócił później do obozu,
odnalazł kasę i zakopał ją niedaleko strumienia, po czym znowu ukrywał
się w lesie. Lecz jego wrogowie ujęli go i wypytywali o wojenną kasę,
wiedzieli bowiem, że została gdzieś ukryta. Szwed jednak nic nie powiedział i został ścięty. Odtąd z głową pod pachą strzegł skarbu. Często też
5
J. Hochleitner, Drzewa w kulturze ludowej na przykładzie warmińskich ośrodków pielgrzymkowych,
[w:] Las w kulturze polskiej, t. 5, red. W. Łysiak, Poznań 2007, s. 478–479. Z zakończeniem wojny
ze Szwedami wiąże się także powstanie w 1639 r. w Stoczku Warmińskim sanktuarium Matki Pokoju.
6
Najpewniej dotyczy to grodziska w Starym Mieście.
7
„Wędrowny” motyw podaniowy skutecznego ostrzelania oblegających przez obrońców
ostatnimi produktami żywnościowymi (np. serem), związany był także z innymi miejscami
oraz wydarzeniami wojennymi. Tak miało się dziać m.in. w Kłajpedzie – por. E. Pohl, Die
Volkssagen Ostpreussens, Königsberg 1943, s. 273.
246
Jerzy Marek Łapo
straszył woźniców jadących traktem między Tylżą i Labiawą, wskakując
znienacka na tył wozów. Gdy przerażeni furmani zmuszali konie do
szybkiej jazdy aby zgubić niepożądanego pasażera, ten znikał. Niejeden
też próbował wykopać szwedzką kasę wojenną, ale nikomu się to jeszcze
nie udało. Strumień Swentoge zmienił bowiem swój bieg i trudno odnaleźć miejsce ukrycia skarbu8.
W podaniach zawarły się także echa osobistych przeżyć konkretnych uczestników wydarzeń wojennych. Jedno z nich opowiadało
o pewnym człowieku, który urodził się w miejscowości Kösnicken, niedaleko Pobethen9. W czasie wojen szwedzkich służył w armii pruskiej i został uprowadzony przez wrogów za morze. W Szwecji szybko zyskał zaufanie, tak iż cieszył się dużą wolnością, mógł też swobodnie jeździć
konno. Mimo to tęsknił wielce za swoją Ojczyzną. Pewnego razu z szablą
i trąbką w ręku wsiadł na konia, wskoczył na krę, która oderwała się od
brzegów Szwecji i popłynął na niej przez Bałtyk. I przybił do brzegów
ojczystego kraju pod Rantau na Sambii10. Tam z sercem przepełnionym
wdzięcznością zaśpiewał pieśń „Herr Jesu Christ, mein Lebenssicht”.
Zmarł po czterech tygodniach od uwolnienia, lecz jego trąbkę i szablę
można było zobaczyć w kościele w Pobethen jeszcze w okresie międzywojennym11.
Na miedzy majątkarza Wölka z Rollnau, w dawnym pow. morąskim
znajdowało się wzgórze zwane Kościelną Górą (Kirchenberg). Nazwa
wiązała się z tym, iż stał tu kiedyś kościół wsi Chojnik, którą zniszczyli
Szwedzi. Mieszkańcy uciekli i założyli współczesny Chojnik. Opowiadano
też, iż gdy król Szwecji podbił Polskę, Prusy Wschodnie, Rosję (sic!), nie
mógł znaleźć nikogo więcej z kim mógłby dalej toczyć wojnę. Zapragnął
więc pokonać Boga. Przedwieczny zesłał jednak na szwedzkie armie niekończące się niepogody, tak iż sczezło całe wojsko, nie licząc trzech generałów. Wówczas król Szwedów musiał uznać swoją bezsilność. Ukląkł
i wbijając swoją szpadę w ziemię wyrzekł: „Panie Boże, zgrzeszyłem
w niebiesiech i przed Tobą”12.
Ilość przytoczonych podań stoi w wyraźnej opozycji do ilości nazw
mikrotoponimicznych, o których poniżej. Tematyka zawarta w podaniach
wiąże się z pojedynczymi wydarzeniami – niekoniecznie realnymi, które
przybrane w folklor łączyły się z tzw. „podaniami wędrownymi” (ostrzeliwanie produktami żywnościowymi, upiór z głową pod pachą, demon
8
E. Pohl, op. cit., s. 47. Dzisiaj to okolica miejscowości Romanowo, raj. Zelenogradskij.
10
Dzisiaj Zaostrowje, raj. zelenogradskij.
11
E. Pohl, op. cit., s. 46–47. 12
Ibidem, s. 47. 9
Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich…
247
wskakujący na tył wozu etc.). Funkcja czasu w owych opowiadaniach
stawała się niejako drugorzędną, co może powodować, iż łączenie opisywanych zdarzeń i zjawisk z czasami szwedzkimi mogło być wtórne. Interesującym jest ostatnie z przytoczonych podań, które ma charakter legendy czy nawet mitu, tłumaczącego kres wojen szwedzkich.
Folklor dawnych ziem pruskich wskazuje, iż zawarły się w nim echa
najazdów szwedzkich, lecz w świadomości ludu te wydarzenia historyczne przybrały raczej formę rzeczywistych wspomnień ciężkich czasów
(grabieże, gwałty, kontrybucje itd.) niż skomplikowanych zjawisk kulturowych godnych utrwalenia w podaniach czy pieśniach.
III. Szwedzi w mikrotoponimii
O ile podań związanych ze Szwedami zachowało się stosunkowo
niewiele, a może i powstało ich bardzo mało, o tyle „szwedzkie” nazwy
mikrotoponimiczne (lokalne, fizjograficzne, mikrotopograficzne etc.) były
dość powszechne. Opierając się przede wszystkim na pracach Hansa
Cromego, zestawiono 112 nazw wiążących się ze 106 stanowiskami archeologicznymi – pewnymi oraz domniemanymi13. Ustalono, iż powszechnie funkcjonowały nazwy: Schwedenschanze, Schwedenschanzen
i Schwedenberg, stanowiące w sumie 93% zbioru (por. Tabela 1). Pośród
nazw występujących pojedynczo zanotowano: Schwedenberg Pilate,
Grosse Schwedenschanze,
Kleine Schwedenschanze,
Schwedengraben,
Schwedendamm,
Alte Schwedenschanze (dwukrotnie),
Schweden Schanze, Schwedenplatz.
13
H. Crome, Karte und Verzeichnis der vor– und frühgeschichtlichen Wehranlagen in
Ostpreussen, Altpreussen, 1937, r. 2, z. 3, s. 97–125; idem, Karte und Verzeichnis der vor–
und frühgeschichtlichen Wehranlagen in Ostpreussen, Altpreussen, 1937, r. 2, z. 3, s. 97–
125; idem, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Teil II, Prussia, 1939, z. 32, cz. 2,
s. 297–324; idem, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Teil III, Prussia, 1939,
z. 33, s. 263–289; idem, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Schluss, Prussia,
1940, z. 34, s. 83–154 – por. Katalog. 248
Jerzy Marek Łapo
Tabela 1. Zestawienie ilościowe nazw mikrotoponimicznych związanych
ze Szwedami na dawnych ziemiach pruskich
Lp.
1
2
3
4
Nazwa lokalna
Schwedenschanze
SchwedenschanSchwedenberg
Inne
RAZEM
N
88
6
9
9
112
%
79
5
8
8
100
IV. Święty Szwed?
Rozwój zainteresowań starożytniczych, który położył podwaliny pod
nowożytną archeologię, przyczynił się do pilniejszego zwracania uwagi
także na wiedzę ludową związaną ze stanowiskami archeologicznymi.
Wśród nich poczesne miejsce zajmowały grodziska, spośród których wiele nosiło „szwedzkie” nazwy. Weryfikacje archeologiczne nie pozostawiły
jednak złudzeń co do tego, iż stanowiska obarczone „szwedzkimi” nazwami, niezmiernie rzadko można potencjalnie wiązać z oddziałami wojskowymi tej nacji, jako ich budowniczymi. Za nowożytne fortyfikacje
ziemne – wcale niekoniecznie szwedzkie, uznać można założenia w dawnym
Fichtenberg,
Kr.
Tilsit–Ragnit
(Schwedenschanze)
oraz
w Miłomłynie, pow. Ostróda (Schwedenschanze, Blumenberg). Stanowisko w Zajączkowie, pow. Elbląg zwano Schwedenschanze oraz ... Franzosenschanze (!). Z kolei założenie obronne datowane na XIV–XV w.
zlokalizowane w Grabinku, pow. Ostróda, nazywane było Polenschanze
lub polnische Schanze14. Z punktu widzenia XVII–wiecznej wojskowości
pradziejowe oraz średniowieczne grodziska miały niewielkie i raczej sporadyczne znaczenie bojowe15. Niektóre mogły być wykorzystywane jako
miejsca obserwacyjne lub jako leża zimowe. Być może z tą ostatnią funkcją można wiązać nazwy mikrotoponimiczne: Winterberg, Schwedenschanze we Wronkach Wielkich, pow. Gołdap16 oraz Zimocha, Zimochja, Zimocken, Burgwall, Schanze Zimmochen w Kwiku, pow.
Pisz17.
14
Patrz: Katalog.
Por. Fortyfikacje Prus Królewskich doby wojen polsko–szwedzkich. Informator wystawy, Malbork 1995. 16
H. Crome, Karte und..., s. 114; idem, Verzeichnis... Teil II, s. 321. 17
H. Crome, Karte und..., s. 118; idem, Verzeichnis... Teil Schluss, s. 106; G. Leyding, Słownik nazw miejscowych Okręgu Mazurskiego, cz. 2, Nazwy fizjograficzne (zlokalizowane), Poznań 1959, s. 289. 15
249
Carl Beckherrn, powołując się także na prof. Ziesemera, zwrócił niegdyś uwagę na podobieństwo słowa Szwed (Schweden) do staropruskiego swints, litewskiego szwentas (szwintas), ruskiego svet, polskiego
święty, a zwłaszcza lett’skiego swehts, wskazując, iż w XVII w. mogło
dojść do transformacji nazw dawnych, pogańskich miejsc kultu18. Podobieństwo językowe rzeczywiście miało miejsce, jednakże dublety nazw
„szwedzkich” i „świętych” występowały bardzo rzadko. Wczesnośredniowieczne grodzisko w Stradomnie, pow. Iława nosiło nazwy: Schwedenschanze, Kesselberg, Poganek, Poganka, Kotłowa Góra19, natomiast
nazwy: Schwedenschanze, Schanzenberg, Schanzkalnis, Der Schwentischkische Berg związane były z domniemanym grodziskiem w miejscowości Pugatschjowo, raj. Nesterowskij, lecz tutaj nie można wykluczyć,
iż nazwa stanowiska archeologicznego była wtórna wobec ówczesnej nazwy miejscowości – Gross Schwentischken20. Johann Guise opisując grodzisko w dzisiejszym Petrowskoe, raj. Bagrationowskij, nazywane:
Schwedenschanze, Schlossberg, Burgwall, zapisał: „Heilige Feste an der
Kriwitt”21. I to tyle wobec zestawienia obejmującego ponad sto stanowisk.
O ile teza C. Beckherna byłaby prawdziwa, to „szwedzkie” nazwy grodzisk rozmieszczone byłyby równomiernie na obszarze całych dawnych
ziem pruskich. Tymczasem można wyróżnić kilka skupisk, m.in.: Sambia,
pobrzeże Zalewu Wiślanego, okolice Bartoszyc i Lidzbarka Warmińskiego, południowa część Prus Górnych, wschodni skraj Mazur (por. mapa 1).
„Szwedzkie” nazwy nie występowały np. w południowym pasie Mazur,
w przybliżeniu od linii Ostróda–Nidzica, po linię Olecko–Ełk. Na Mazurach nie zachowały się także podania związane ze Szwedami. Przyczyn
takiej sytuacji może być kilka. Niezależnie od nich odrzucam jednoznaczne i powszechne wiązanie nazw „szwedzkich” z pogańskim sacrum, choć
oponenci mogą powiedzieć, iż trauma wojen szwedzkich w Prusach mogła być tak wielka, że wyparła całkowicie ze świadomości kulturowej
starsze doświadczenia i pamięć ludu.
Nazwy typu Schwedenschanze, jak już wspomniano, mogły mieć
bezpośredni związek z obcymi wojskami, ale kto wie, czy nie częściej
i poprawniej należy je odczytywać jako: miejsce schronienia lokalnej ludności z czasu wojen szwedzkich – dosłownie: miejsce schronienia przed
Szwedami. Niektóre grodziska pełniły taką rolę refugialną, aż po czasy
18
C. Beckherrn, Ueber die Benennungen der ostpreussischen „Bürgwälle” und die Pillberge im Samlande, Altpreussische Monatsschrift, t. 32, z. 5–6, s. 367–371; H. Strunk, Flurnamen und Vorgeschichte, Altpreussiche Forschungen, 1930, r. 7, z. 1, s. 28. 19
H. Crome, Karte und..., s. 123; S. Szczepański, Szlakiem podań i legend Pojezierza Iławskiego i dorzecza Drwęcy, Iława 2008, s. 16. 20
H. Crome, Karte und..., s. 116; idem, Verzeichnis ... Teil II, s. 320–321. 21
H. Crome, Karte und..., s. 109; idem, Verzeichnis ... Teil II, s. 323. 250
Jerzy Marek Łapo
I wojny światowej. Tak np. stało się w Kolniszkach, pow. Gołdap, gdzie
na grodzisku zwanym Wispe jesienią 1914 r. schroniła się ludność wsi,
unikając w ten sposób wywiezienia na Syberię22.
Analogią do tworzenia nazw historyczno–kulturowych jest określenie:
Pestsprind, związane ze wsią Radzieje, pow. Węgorzewo. Czytając nazwę
wprost – jest to: źródło zadżumione, zatrute. Tymczasem tutejsi mieszkańcy czerpali właśnie z tego źródła czystą, „nie zatrutą” wodę w czasie epidemii dżumy z lat 1709–171123.
„Szwedzkie” nazwy występują na obszarach, gdzie w różnych okresach XVII w. dochodziło do kontaktu ze skandynawskimi żołnierzami lub
ich sprzymierzeńcami. Mogły to być starcia zbrojne, ale przede wszystkim wszelkie działania okołowojenne przynoszące najwięcej utrapień
ludności cywilnej – kontrybucje, kwaterunek, dostarczanie podwód, furażu etc., grabieże, podpalenia, gwałty, morderstwa. Na tych obszarach
w pamięci ludu utrwalił się jednoznaczny wizerunek Szweda, choć z czasem coraz bardziej zacierały się szczegóły tej wizji, a specyfika folkloru
powodowała, że pojawiały się cechy nowe, nierzadko fantastyczne. Podobnie rzecz się miała z nazwami „tatarskimi” – te wraz z podaniami
koncentrowały się wyłącznie na terenach objętych właściwym najazdem
tatarskim z października 1656 r. oraz na terenach, na których wojska polska i litewskie prowadziły akcje pacyfikacyjne24, często podszywając się
pod budzących grozę okrutnych i bezwzględnych Tatarów25.
O ile pamięć o okrucieństwach Tatarów wzmacniana była przez pieśni i opowieści upowszechniane m.in. poprzez mazurskie gazety i kalendarze, o tyle zasługi na polu swoistej „szwedomanii” położyli... urzędnicy
i kartografowie. Pierwsi inwentaryzatorzy staropruskich założeń obronnych zapisywali nazwy lokalne, ale też posługiwali się „osobistymi” określeniami. Józef Naronowicz–Naroński często wymieniał: Alte Schanze,
Schanze, Schantz, Johann Guise: Burg, Feste, Burgwall26, kapitan
Wulff, a za nim Max Toeppen: Wehranlagen. Na tzw. mapach
Schröttera z przełomu XVIII i XIX w. najczęściej stosowano: Schanze27.
22
Heimatbuch des Kreises Goldap, oprac. K. Buchka, W. Lemke, Insterburg 1939, s. 60; 2007
J. Łapo, Stanowiska archeologiczne i miejsca o znaczeniu historycznym na dawnym pograniczu galindzko–jaćwieskim w świadomości Mazurów (XVI w. – I połowa XX w.), rozprawa
doktorska w archiwum Biblioteki Głównej UWM w Olsztynie, 2007, s. 79. 23
(Łapo 2007, s. 144) 24
W sumie dziewięć punktów, przede wszystkim we wschodniej części Mazur.
25
(Łapo 2007, s. 155–157) 26
Także: Schwedenschanze – Augamy, pow. Bartoszyce – H. Crome, Verzeichnis ... Teil I,
s. 198.
27
Por. J. Łapo, Stanowiska archeologiczne..., tabela 1. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich…
251
W 1825 r. w Prusach Wschodnich przeprowadzono wstępną inwentaryzację dawnych założeń obronnych. Na polecenie królewieckiego nadprezydenta prowincji, landraci sporządzili wykazy zabytków znajdujące
się w obrębie poszczególnych powiatów. Najprawdopodobniej zebrane
w ten sposób informacje stały się materiałem bazowym dla misji porucznika Johanna Guisego, który w latach 1826–1828 skartował w skali
1:25 000 i opisał ok. 600 średniowiecznych oraz pradziejowych założeń
obronnych na terenie całych Prus Wschodnich28.
W sprawozdaniach często stosowano nazwy lokalne, w tym też
„szwedzkie”:
• landrat morąski (sprawozdanie z 1 stycznia 1825 r.) – Urowo29;
• landrat frydlądzki (sprawozdanie z 8 sierpnia 1825 r.) – Sępopol30;
• landrat giżycki (sprawozdanie z 10 sierpnia 1825 r.) – Piękna Góra
(Giżycko) – Schlossberg, Schwedenschanze31;
• landrat ragnecki (sprawozdanie z 15 sierpnia 1825 r.) – Viešvilė32;
• landrat mrągowski (sprawozdanie z 16 sierpnia 1825 r.) – Wyszembork – Schwedenschanze33;
• landrat braniewski (sprawozdanie z 29 sierpnia 1825 r.) – d. Althof –
Heidenburg34;
• landrat nidzicki (sprawozdanie z 1 września 1825 r.) – Gardyny35;
• landrat reszelski (sprawozdanie z 5 września 1825 r.) – Pleśno –
Schwedenschanze36;
• landrat królewiecki (sprawozdanie z 17 września 1825 r.) – Marschalskoe – Schwedenschanze37, Fräuleinhof (Kutusowo) – Schwedenschanze38;
28
H. Crome, Verzeichnis ... Teil I, s. 188; Rimat, Über die Bedeutung des Oberpräsidenten
von Ost– und Westpreussem, Theodor von Schön, [w:] Zur Kulturgeschichte Ost– und
Westpreussens. Prussia. Gesellschaft für Heimatkunde Ost– und Westpreussens. In
Nachfolge der Altertumsgesellschaft Prussia (Königsberg/Pr), oprac. G. Brilla, Husum
2003, s. s. 13; M. Hoffmann, Inwentaryzacje założeń obronnych na ziemiach pruskich
w pierwszej połowie XIX w., [w:] Opusculum Archaelogica Opera Dedicata in Professorem Thaddeum Malinowski, Zielona Góra 2007, s. 149–169. 29
H. Crome, Verzeichnis ... Teil I, s. 198. 30
H. Crome, Verzeichnis ... Teil Schluss, s. 117. 31
H. Crome, Verzeichnis ... Teil III, s. 288. 32
Ibidem, s. 138. 34
H. Crome, Verzeichnis ... Teil I, s. 194. 35
H. Crome, Verzeichnis ... Teil II, s. 322. 37
Ibidem, s. 310. 38
Ibidem, s. 308. 252
Jerzy Marek Łapo
• landrat pasłęcki (sprawozdanie z 26 września 1825 r.) – Krosno –
Schwedenschanze39; Kwietnik – Schwedenschanze40;
• landrat olsztyński (sprawozdanie z 16 października 1825 r.) – Barkweda – Schwedenschanze41;
• landrat pruskoiławski (sprawozdanie z 20 października 1825 r.) –
d. Worienen – Burgwall42;
• landrat gołdapski (sprawozdanie z 5 listopada 1825 r.) – Gross
Schwentischken43; Wronki Małe44.
Landrat welawski opisując ówczesny Langendorf (obecnie Bagrationowskoe) napisał 18 października 1825 r.: „2 Schwedenschanzen und
doppelte Umwallungen”45. Szczególnie ta ostatnia informacja wskazuje, iż
określenie Schwedenschanze, traktowano jako synonim założenia
obronnego z przeszłości, bez dokładniejszego określania chronologii czy
też funkcji: osada obronna, gródek strażniczy, wał podłużny etc.
Hermann Strunk, opracowując w okresie międzywojennym zagadnienie nazewnictwa lokalnego stanowisk archeologicznych na terenie
Niemiec, poruszał także zagadnienie nazw „szwedzkich” wymieniając 15
takich miejsc na obszarze Prus Wschodnich i Zachodnich46. Wskazywał
on, że nadawanie tego typu nazw stało się swoistą modą47. Podobne zjawisko zaobserwował także na terenie Europy Zachodniej: „Analogicznie
rzecz się miała z ludowymi nazwami <<rzymskimi>>, zwłaszcza
w pierwszej połowie XIX w., kiedy to słowo stało się modne i wszystkie
możliwe stanowiska archeologiczne, drogi i znaleziska z nieokreślonego
czasu – rzymskimi nazywano. [...] Nazwy wiążące się z Rzymianami powstały zazwyczaj całkiem niedawno i pochodzą z kręgów osób wykształconych lub ich naśladowców, czasami ich twórcami byli geometrzy [kartografowie – przyp. autora]”48.
39
H. Crome, Verzeichnis ... Teil III, s. 280. H. Crome, Verzeichnis ... Teil I, s. 206. 41
Ibidem, s. 203. 42
H. Crome, Verzeichnis ... Teil II, s. 321. 44
H. Crome, Verzeichnis ... Teil III, s. 277. 45
Ibidem, s. 283. 46
H. Strunk, Flurnamen und Vorgeschichte, cz. 2, Altpreussiche Forschungen, 1931, r. 8,
z. 1, s. 1–45, s. 35. 47
H. Strunk, Flurnamen und Vorgeschichte, Altpreussiche Forschungen, 1930, r. 7, z. 1,
s. 27. 48
Ibidem, s. 28–29. 40
253
Identyczny proces miał miejsce także na dawnych ziemiach pruskich, z tą różnicą, iż tutaj synonimem dawności, archaiczności stał się
nie Rzymianin, lecz Szwed. Swój wkład w powstawanie nazw lokalnych
mieli także kartografowie. Hans Crome sporządzając pierwsze zestawienie założeń obronnych Prus Wschodnich kilkakrotnie podał nazwy
Schwedenschanze, wielokrotnie opierając się na mapach sztabowych
w skali 1:25000 (Messtischblatt). Jednakże już w poszerzonym katalogu –
nazw tych nie uwzględnił. Dlaczego? Prawdopodobnie uznał je – w niektórych przypadkach nie za nazwy mikrotoponimiczne lecz za określenie
kartograficzne. Dotyczyło to stanowisk w: d. Joglauken, Kr. Fischhausen
(okolice Medwedewo, raj. Zelenogradskij)49; d. Kraxtepellen, Kr. Fischhausen50; Łaniewo, pow. Lidzbark Warmiński51; Perwomajskoe, raj. Bagrationowskij52; Petrowskoe, raj. Bagrationowskij53; Tros, pow. Giżycko54; Zawety, raj. Nesterowskij55. „Szwedzkie” nazwy wiążące się z określonymi
miejscami w terenie znane były tylko z map sztabowych w miejscowościach: Okunjowo, raj. Zelenogradskij56; Pieńki, pow. Olecko57; Piktožiai,
raj. Klaipėdos58; Schukino, raj. Bagrationowskij59; Viešvilė, raj. Tauragės60.
W folklorze wschodniopruskim, a także w świadomości kulturowej
doszło do swoistej mitologizacji Szweda, jako żołnierza i postaci z dawnych, bliżej nieokreślonych czasów, któremu przypisywano związki z założeniami obronnymi z przeszłości61. O cmentarzysku w Dywitach, zwanym przez ludność wiejską Schwedenplatz i Galgenberg, mówiono, iż
„tutaj wieszano Szwedów i w urnach musiano ich grzebać”(sic!)62. Nauczyciel Langmann z mazurskiego Wierzbowa, w którym znajdowało się
49
H. Crome, Karte und..., s. 104; idem, Verzeichnis ... Teil III, s. 268. H. Crome, Karte und..., s. 104; idem, Verzeichnis ... Teil III, s. 280. 51
H. Crome, Karte und..., s. 107; idem, Verzeichnis ... Teil III, s. 284. 52
H. Crome, Karte und..., s. 106; idem, Verzeichnis ... Teil Schluss, s. 136. 53
H. Crome, Karte und..., s. 109; idem, Verzeichnis ... Teil II, s. 323. 54
H. Crome, Karte und..., s. 116; idem, Verzeichnis ... Teil III, s. 270–271. 56
H. Crome, Karte und..., 104; idem, Verzeichnis ... Teil Schluss, s. 91. 57
H. Crome, Karte und..., s. 117; idem, Verzeichnis ... Teil Schluss, s. 126; A. Kamiński, Materiały do bibliografii archeologicznej Jaćwieży od I do XIII w., Materiały Starożytne,
1956, t. 1, s. 211; G. Leyding, Słownik nazw..., s. 62. 58
H. Crome, Verzeichnis ... Teil I, s. 208; idem, Verzeichnis ... Teil III, s. 286. 60
Podobnie Tatar stał się symbolem „dzikiego” i okrutnego wojownika ze Wschodu – mit ten
odżył, także w propagandzie na początku I wojny światowej, wraz z wkroczeniem wojsk
rosyjskich do Prus Wschodnich.
62
H. Strunk, Flurnamen und Vorgeschichte, cz. 2, Altpreussiche Forschungen, 1931, r. 8,
z. 1, s. 35. 50
254
Jerzy Marek Łapo
grodzisko zwane Szwedzkim Szańcem, powołując się na wykład wybitnego historyka sztuki prof. Karla Clasena z Królewca pisał nawet: „Nazwy Schwedenschanze nie mają nic wspólnego ze Szwedami. Założenia
obronne są powszechnie naznaczone takimi nazwami w języku ludu”63.
To uproszczone spojrzenie na zagadnienie, bowiem od strony kulturowej
Szwedów należy, mimo wszystko, uznawać za „ojców chrzestnych” procesu powstawania owych nazw. Niemniej jednak geneza określeń typu
Schwedenschanze i ich utrzymywanie się w przestrzeni kulturowej Prus
Wschodnich i Zachodnich to efekt wspólnych działań pruskich urzędników, kartografów i wiejskich bajarzy. Choć przecież nie można wykluczyć, iż przyszłe badania archeologiczne na którymś z dawnych grodzisk
przyczynią się do odkrycia instrumenta bellica z czasów wojen ze
Szwedami. Wyjątek potwierdzi regułę.
63
Langmann, Die Schwedenschanze bei Wiersbowen, Kreis Lyck, Unser Masuren–Land,
r. 1928, nr 8, s. 63. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich…
255
KATALOG
Katalog stanowisk i miejsc związanych nazwami mikrotoponimicznymi ze
Szwedami
1. AKMENIŠKIAI, raj. Šilutės, Litwa/Ackmonischken, Kr. Tilsit (Memelgebiet)
Schwedenschanze, Pilate, Schwedenberg Pilate, alte Schanz, Schlossberg
• Rodzaj stanowiska: grodzisko.
• Historia i wyniki badań: wizytowane m.in. przez W. Suchodolca
oraz J. Guisego. Ten ostatni wyróżnił dwa stanowiska: zwane Didele Pilate i Mage Pilate. Badane wykopaliskowo w 1963 r.
• Literatura: Crome 1937, s. 124; 1938, s. 192;
http://lt.wikipedia.org/wiki/Akmeni%C5%A1kiai [8 XI 2008 r.].
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 32 Ackmonischken).
2. AUGAMY, gm. Górowo Iławeckie, pow. Bartoszyce/Augam,
Kr. Preussische Eylau
Schwedenschanzen
• Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko.
• Historia i wyniki badań: zanotowane przez J. Guisego, nie zlokalizowane.
• Literatura: Crome 1938, s. 198.
3. BAGRATIONOWSKOE, raj. Slawskij, Rosja/Langendorf,
Kr. Wehlau
Schwedenschanze, Schlossberg
• Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania landrata z Welawy z 1825 r., wzmiankowane przez J. Guisego, który datował
obiekt na czasy krzyżackie. Chronologię potwierdził H. Crome.
• Literatura: Crome 1937, s. 112; 1939b, s. 283.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 232 Lindenau).
4.
d. BALANCE – Preussenberg, Kr. Labiau/raj. Polesskij, Rosja
Schwedenschanze
256
Jerzy Marek Łapo
• Historia i wyniki badań: znane J. Guisemu, wzmiankowane m.in.
przez Z. Bönigka, Z. Giseviusa i E. Hollacka. H. Crome datował
stanowisko na czasy staropruskie.
• Literatura: Crome 1937, s. 108; 1938, s. 200.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 147 Laukischken).
5.
BAŁTIJSK, Rosja/Pillau, Kr. Fischhausen
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: znane z mapy sztabowej.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 226 Pillau).
6.
BARKWEDA, gm. Dywity, pow. Olsztyn/Bergfriede, Kr. Allenstein
Schwedenschanze, Schlossberg, Zameczek
• Rodzaj stanowiska: grodzisko, współcześnie na majdanie cmentarz.
• Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania olsztyńskiego
landrata z 1825 r., wzmiankowane m.in. przez J. Guisego i E. Hollacka. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie.
7.
BARTOSZYCE/Bartenstein
Schwedenschanze, Schanze
• Historia i wyniki badań: wymieniane przez G. Bujacka, lokalizowane na prawym brzegu Łyny, nieopodal bartoszyckiego placu
ćwiczeń lub w tzw. Niedźwiedzim Rogu (Bärenwinkel) lub Okopie (Erdmannshof). H. Crome wątpił aby było to grodzisko.
BEYDRITTEN, Kr. Königsberg – patrz KUTUSOWO, raj. Gurjewskij,
Rosja/Fräuleinhof, Kr. Königsberg
8.
BISKUPIEC, gm. Biskupiec, pow. Olsztyn/Bischofsburg, Kr. Rössel
Schwedenschanze, Alte Schanze
• Historia i wyniki badań: stanowisko położone w pobliżu majątku
Kramarka znane było już A. Bötticherowi i E. Hollackowi.
H. Crome nie określił ściślejszej chronologii.
257
9. BOEWOE, raj. Gussewskij, Rosja/Klein Berschkurren (Klein Preussenwald), Kr. Gumbinnen
Schwedenschanze, Schlossberg, Pillukstis, Pilluksch
• Historia i wyniki badań: stanowisko wizytował J. Guise. H. Crome
datował je na czasy staropruskie.
• Literatura: Crome 1937, s. 114; 1940. s. 125.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 239 Gerwischkehmen).
• Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowości Stannaitschen.
10. BOGATOJE, raj. Zelenogradskij, Rosja/Pokallstein, Kr. Fischhausen
Schwedenschanze, Schanze, Pilberg, Spukberg
• Historia i wyniki badań: skartowane przez K. Hennenbergera,
znane J. Guisemu. nie badane archeologicznie, najprawdopodobniej całkowicie zniszczone.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 104 Rauschen).
• Uwaga: H. Crome utożsamiał to stanowisko z Schanzeberg w Pokirben (St. Lorenz), Kr. Fischhausen – Crome 1937, s. 104.
11. BUDZIN, gm. i pow. Kwidzyn/Budzin, Kr. Stuhm
BÜSTERWALDE, Kr. Heiligenbeil – patrz SCHUKINO, raj. Bagrationowskij, Rosja/Leysuhnen, Kr. Heiligenbeil
12. DROSDOWO, raj. Polesskij/Klein Droosden – Lablacken, Kr. Labiau
Schwedenschanze
• Rodzaj stanowiska: grodzisko (Wasserburg – określenie H. Cromego).
• Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez W. Gaertego.
H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie.
• Literatura: Crome, 1937 s. 108; 1939b, s. 273, 282.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 145 Lablacken).
• Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowości Lablacken.
258
Jerzy Marek Łapo
13. DYWITY, pow. olsztyński/Diwitten, Kr. Allenstein
Schwedenplatz, Galgenberg
• Rodzaj stanowiska: cmentarzysko popielnicowe.
• Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez H. Strunka.
• Literatura: Strunk 1931, s. 35.
14. d. FICHTENBERG, Kr. Tilsit–Ragnit/raj. Nemanskij, Rosja
Schwedenschanze
• Rodzaj stanowiska: nowożytne założenie obronne.
• Historia i wyniki badań: zanotowane w 1936 r. H. Crome datował
stanowisko na okres nowożytny.
• Literatura: Crome 1939a, s. 308.
15. d. GALLKEHMEN (Hohenschanz), Kr. Stallupönen/raj. Nesterowskij, Rosja
Schwedenschanze, Schanzenkippel, Kipl
• Literatura: Crome 1937, s. 116; 1939a, s. 310.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 293 Pillupönen).
16. GALZDONAI, raj. Šilutės, Litwa/Galsdon Joneiten, Kr. Tilsit (Memelgebiet)
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań:
• Literatura: Crome 1937, s. 124; 1939a, s. 310–311.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 63 Kaukehmen).
17. GARDYNY, gm. Dąbrówno, pow. Ostróda/Gardienen, Kr. Neidenburg
Schwedenberg, Schwedenschanze, Burgwall, Schlossberg
wzmiankowane m.in. w sprawozdaniu landrata nidzickiego
z 1825 r. H. Crome datował stanowisko na czasy krzyżackie,
M. Hoffmann i A. Mackiewicz uściślili chronologię na XIV–XV w.
• Literatura: Crome 1937, s. 120; 1939a, s. 317; Hoffmann, Mackiewicz 2004, s. 13–14.
259
• Uwaga: stanowisko lokalizowane także pod nazwą Gross Gardienen.
18. GAWRILOWO, raj. Gussewskij, Rosja/Schorschienen (Moosgrund),
Kr. Gumbinnen
• Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez J. Guisego.
19. GORKI, raj. Polesskij, Rosja/Plicken, Kr. Gumbinnen
Schwedenschanze, Schanzenberg
• Historia i wyniki badań: znane J. Guisemu i E. Hollackowi.
• Literatura: Crome 1937, s. 114; 1940, s. 100–101.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 291 Gumbinnen).
• Uwaga: być może tożsame ze stanowiskiem w Zawetach (Kattenau) – J. Guise (Crome 1940, s. 100–101).
20. GRABINEK, gm. i pow. Ostróda/Klein Gröben, Kr. Osterode
Schwedenschanze, Grodisko
• Historia i wyniki badań: H. Crome datował stanowisko na czasy
staropruskie.
• Literatura: Crome 1937, s. 121; 1939b, s. 273–274.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 994 Hirschberg).
• Uwaga: ok. 400 m od tego stanowiska kolejne założenie obronne
datowane na XIV–XV w. zwane Polenschanze lub polnische
Schanze (Crome 1939b, s. 273; Hoffmann, Mackiewicz 2004, s. 14–
15).
d. GROSS GARDINEN, Kr. Neidenburg – patrz GARDYNY, gm. Dąbrówno, pow. Ostróda/Gardienen, Kr. Neidenburg
d. GROSS PÖPPELN, Kr. Labiau – patrz RETSCHKI, raj. Polesskij/Klein Pöppeln, Kr. Labiau
21. GULB, gm. i pow. Iława/Gulbien, Kr. Rosenberg
Grosse Schwedenschanze
260
Jerzy Marek Łapo
• Rodzaj stanowiska: grodzisko stożkowe.
• Literatura: Crome 1937, s. 123; Niesiobędzki 2006, s. 74.
22. GULB, gm. i pow. Iława/Gulbien, Kr. Rosenberg
Kleine Schwedenschanze
• Rodzaj stanowiska: grodzisko – wał okrężny (?).
• Literatura: Crome 1937, s. 123; Niesiobędzki, 2006, s. 74.
23. d. HEIDENHOF, Kr. Heiligenbeil/raj. Bagrationowskij, Rosja
Schwedenschanzen, Schwedenschanze
• Rodzaj stanowiska: grodzisko dwuczłonowe.
• Historia i wyniki badań: znane J. Guisemu. H. Crome datował
• Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowości Rosenhof
(Kleinwalde).
24. JANOWO – Nowe Bagienice, gm. i pow. Mrągowo/Janowen (Heinrichsdorf)–Neu Bagnowen, Kr. Sensburg
Schwedenschanze, Zamek
• Historia i wyniki badań: znane już J. Pisańskiemu i J. Guisemu.
H. Crome datował stanowisko na czasy krzyżackie, choć jest to
raczej stanowisko wczesnośredniowieczne.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 810 Sensburg).
25. JASNOE, raj. Sławskij, Rosja/Kuckerneese (Kaukehmen), Kr. Niederung
• Historia i wyniki badań: znane ze wzmianki A. Böttichera, który
założenie Schwedenschanze wiązał z wydarzeniami 1679 r.
H. Crome wątpił w to, iż jest to grodzisko.
26. d. JOUGLAUKEN, Kr. Fischhausen/okolice Medwedewo (d. Norgau), raj. Zelenogradskij, Rosja
Schwedenberg, Schanzenberg
261
• Historia i wyniki badań: znane z archiwaliów Prussia Museum
w Królewcu. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie,
określenia Schwedenschanze użył tylko w publikacji z 1937 r.
27. KALWA, gm. Stary Targ, pow. Sztum/Kalwe, Kr. Stuhm
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez H. Cromego. Grodzisko kultury łużyckiej.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000.
28. KISITY – Kiertyny Małe, gm. i pow. Bartoszyce/Kissitten–Klein Kärthen, Kr. Bartenstein
Schwedenschanze
• Rodzaj stanowiska: założenie obronne (Schanze).
• Historia i wyniki badań: wymienione przez J. Guisego. H. Crome
identyfikował stanowisko jako umocnienia z czasów wojen napoleońskich, ale też wątpił w to, iż jest to założenie obronne.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 404 Glommen).
29. KLIMOWKA, raj. Osjorskij, Rosja/Kamanten, Kr. Darkehmen
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez E. Hollacka
i A. Böttichera. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie.
30. KINIPY, gm. i pow. Lidzbark Warmiński/Knipstein – Schweden,
Kr. Heilsberg
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez J. Guisego i E. Hollacka. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie.
• Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowościach Markajmy (Markeim) i Schweden (nieistniejący współcześnie majątek).
262
Jerzy Marek Łapo
31. d. KOBBERN, Kr. Bartenstein/raj. Prawdinskij, Rosja
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: wzmianka A. Böttichera z 1877 r. zawarta
w archiwaliach Prussia Museum w Królewcu. Nie zlokalizowane.
• Literatura: Crome 1939b, s. 277.
• Uwaga: H. Crome wzmiankował błędnie stanowisko w pow. Kętrzyn (Rastenburg) – 1939b, s. 277. Obecnie to okolica wsi Soldatowo (Sehmen ew. Pöhlen). Patrz katalog nr 94.
32. KONIEWO, gm. i pow. Lidzbark Warmiński/Konnegen, Kr. Heilsberg
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: H. Crome wątpił aby było to grodzisko.
KÖNIGSEE, Kr. Mohrungen – patrz STARE MIASTO, gm. Stary
Dzierzgoń, pow. Susz/Altstadt, Kr. Mohrungen
33. KONSTANTINOWKA, raj. Osjorskij, Rosja/Kieselkehmen (Kissehlen), Kr. Gumbinnen
Schwedenschanze, Pillukstis, Schlossberg
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 347 Darkehmen).
34. KOSA (BAŁTIJSK), Rosja/Neutief, Kr. Fischhausen
Schwedenberg
• Historia i wyniki badań: nie badane archeologicznie, najprawdopodobniej całkowicie zniszczone.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 226 Pillau).
35. d. KRAXTEPELLEN, Kr. Fischhausen/raj. Zelenogradskij, Rosja
Schwedenschanze, Kleiner Hausen, Schanze, Kirspeller Hausenberg
263
• Historia i wyniki badań: wzmiankowany przez J. Guisego.
H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. Nazwa
Schwedenschanze jedynie w publikacji H. Cromego z 1937 r.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 139 Palmnicken).
• Uwaga: współcześnie to część miejscowości Jantarnyj (Palmnicken).
36. d. KRINGITTEN, Kr. Fischhausen/raj. Zelenogradskij, Rosja
• Historia i wyniki badań: zanotowane przez J. Guisego jako Feste
bei Kringitten i Schlossberg (Crome 1939b, s. 280). H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 105 Neukuhren).
• Uwaga: współcześnie to okolice miejscowości Romanowo.
37. KROSNO, gm. Pasłęk, pow. Elbląg/Krossen, Kr. Preussisch Holland
Schwedenschanzen
• Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania landrata w Pasłęku z 1825 r. Nie zlokalizowane.
38. KRYMSKOE, raj. Prawdinskij, Rosja/Prätlack, Kr. Gerdauen
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: znane z archiwaliów Prussia Museum
w Królewcu. Wizytowane przez H. Cromego w latach 30 XX w.,
który nie odnalazł żadnych reliktów umocnień.
39. KRZYWE, gm. Prostki, pow. Ełk/Krzywen (Rundfliess), Kr. Lyck
Schwedenschanze, Jędzelewska Góra, Inselska gora, Inselska Góra,
Inselewska Góra, Szwedzki Szaniec
• Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez J. Guisego i E. Hollacka. Wizytowane przez H. Cromego w latach 30. XX w. Nie badane wykopaliskowo.
264
Jerzy Marek Łapo
• Literatura: Crome 1937, s. 119; 1939b, s. 281; Kamiński 1956, s. 227;
Leyding 1959, s. 33; 1970, s. 307; Karczewski 1996, s. 125, mapa 17.
40. KSIĘŻY DWÓR, gm. i pow. Działdowo/Niederhof, Soldau
Schwedenschanze
• Folklor: podanie o królewnie Działdowa i zakochanym księciu
oraz o pannie więzionej we wnętrzu wzgórza przez złego ducha.
• Literatura: Crome 1937, s. 125; Sukertowa–Biedrawina 1937, s. 20.
41. d. KUMKEIM – Gallehnen, Kr. Preussisch Eylau/raj. Bagrationovsk,
Rosja
Schwedenschanze, Kaddicksberg
• Historia i wyniki badań: nazwę Schwedenschanze zanotował
J. Guise. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie.
42. KUTUSOWO, raj. Gurjewskij, Rosja/Fräuleinhof, Kr. Königsberg
Schwedenschanze, Schanzenplatz, Schanze
• Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania królewieckiego
landrata z 1825 r., zanotowane przez J. Guisego i E. Hollacka.
• Literatura: Crome 1937, s. 107; 1939a, s. 308; 1940, s. 126.
• Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowościach Stigehnen oraz Beydritten.
43. KWIETNIEWO, gm. Rychliki, pow. Elbląg
Schwedenberg, Schanze, Ringwall
• Historia i wyniki badań: znane m.in. H. Conwentzowi, E. Hollackowi, A. Bötticherowi. H. Crome datował stanowisko na czasy
staropruskie. Badania na początku lat 70. XX w. przeprowadził
Mieczysław Haftka oraz w latach 1994–1996 Grzegorz Stasiełowicz, który uściślił datowanie na VIII–X w. oraz XI–XII/XIII w.
• Literatura: Crome 1937, s. 110; 1939b, s. 264; Stasiełowicz 1999,
s. 111–117.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 713 Christburg).
• Uwaga: stanowisko znane we wcześniejszej literaturze jako Święty
Gaj (Heiligenwalde).
265
44. KWIETNIK, gm. Młynary, pow. Elbląg/Königs Blumenau – Blumenau, Kr. Preussisch Holland
Schwedenschanze, Burgberg
• Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania landrata z Pasłęka z 1825 r. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie.
• Literatura: Crome 1937, s. 110; 1938, s. 205–206; 1939b, s. 278.
LABLACKEN, Kr. Labiau – patrz DROSDOWO, raj. Polesskij/Klein
Droosden, Kr. Labiau
45. LEGA, gm. i pow. Ełk/Leegen, Kr. Lyck
Schwedenschanze, Szaniec Szwedzki
• Rodzaj stanowiska: ślad toponomastyczny grodziska.
• Historia i wyniki badań: skartowane na początku XVIII w. przez
W. Suchodolca. Na początku XIX w. J. Guise opisując obiekt zanotował „bez znaczenia”. H. Crome, który wizytował okolice w latach 30. XX w. nie stwierdził obecności założenia obronnego. Nie
badane wykopaliskowo.
• Literatura: Crome 1939b, s. 285; Kamiński 1956, s. 228; Karczewski
1996, s. 123, mapa 12.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 817, 21100 Lyck).
46. LESIAK OSTRÓDZKI, gm. i pow. Ostróda/Leschaken (Preussenwall), Kr. Osterode
Schwedenschanze, Schneckenberg
47. LESISKA, gm. Godkowo, pow. Elbląg/Miggenwald, Kr. Mohrungen
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: wymienione jako Schwedenschanze
w piśmie landrata z Pasłęka z 1825 r., wzmiankowane przez
J. Guisego, A. Böttichera i E. Hollacka. Ponownie zlokalizowane
przez Stanisława Iwnczenkę w 1977 r. Wizytowane przez członków stowarzyszenia „Pruthenia”, którzy odnaleźli fr. naczyń ceramicznych z wczesnej epoki żelaza i wczesnego średniowiecza.
266
Jerzy Marek Łapo
• Literatura: Crome 1940, s. 86; B. Radzicki, Grodzisko „Miggenwald” ponownie odkryte!, http://www.pruthenia.strefa.pl/c22.html
[1 X 2008 r.].
48. LIPOWKA, raj. Bagrationowskij, Rosja/Grünwalde, Kr. Heiligenbeil
Schwedenschanze, Schlossberg, alte Burg, Schanze, Lateinerberg, Lateiner Berg, Plettinenberg
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 335 Dt. Thierau).
49. LIWNY, raj. Krasnosnamenskij, Rosja/Wisborienen (Grenzhöhe),
Kr. Pillkallen
Schwedenschanze, Schlossberg, Alte Schanze
• Historia i wyniki badań: skartowane przez J. Narońskiego.
50. ŁANIEWO, gm. i pow. Lidzbark Warmiński/Launau, Kr. Heilsberg
Schwedenschanze, Schwedengraben
• Historia i wyniki badań: H. Crome wątpił aby było to grodzisko,
nazwę Schwedenschanze wymienia tylko w publikacji z 1937 r.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 633 Schmolainen).
51. ŁOŹNIK, gm. Pieniężno, pow. Braniewo/Lotterfeld, Kr. Braunsberg
Schwedenberg
• Historia i wyniki badań: wizytowane przez H. Cromego w latach
30. XX w., który nie stwierdził żadnych reliktów umocnień, jednocześnie powątpiewał w istnieniu tutaj grodziska.
52. MARCINOWO, gm. i pow. Gołdap/Marczinowen (Martinsdorf),
Kr. Goldap
Schwedenschanze, Schwedenschanze, Schanzenberge
267
• Historia i wyniki badań: notowane w końcu XIX w. przez A. Böttichera. Nie zlokalizowane przez H. Cromego, który utożsamiał
ten obiekt z grodziskiem we Wronkach Wielkich.
• Literatura: Crome 1940, s. 83, Kamiński 1956, s. 215, 231; Kopciał
1995, s. 279.
• Uwaga: stanowisko wymieniane często jako Wronki Wielkie lub
Gołdap (A. Kamiński).
MARKAJMY, gm. i pow. Lidzbark Warmiński – patrz KINIPY, gm.
i pow. Lidzbark Warmiński/Knipstein, Kr. Heilsberg
53. MARSCHALSKOE, raj. Gurjewskij, Rosja/Gallgarben, Kr. Königsberg
Schwedenschanze, Geilgarben, Galdagora, Gaylgarben, Geilsberg,
Gailgarben, Weissenberg, Schlossberg, Schulberg
• Rodzaj stanowiska: grodzisko (całkowicie zniszczone).
• Historia i wyniki badań: wymieniane po raz pierwszy przez Lucasa Davida. Najprawdopodobniej siedziba możnego pruskiego,
później założenie krzyżackie, w XX w. na wzgórzu obejście szkolne. H. Crome nie natrafił na żadne relikty stanowiska archeologicznego.
54. MATROSSOWO, raj. Gurjewskij, Rosja/Uggehnen, Kr. Königsberg
Schwedendamm, Schlossberg
• Historia i wyniki badań: H. Crome datował stanowisko na czasy
staropruskie.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 143 Powunden).
• Uwaga: lokalizowane także w Schugsten lub Fritzenscher Forst
(Crome 1939a, s. 309).
55. MELAŠIAI, raj. Klaipėdos, Litwa/Ramutten, Memelgebiet
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: znane z mapy sztabowej.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 30 Gaidellen).
268
Jerzy Marek Łapo
56. MIEDUNISZKI MAŁE, gm. Banie Mazurskie, pow. Gołdap/Klein
Medunischken (Grossmedien), Kr. Darkehmen
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: zanotowane w archiwaliach Prussia Museum w Królewcu. Nie badane wykopaliskowo. H. Crome określił
obiekt jako staropruski.
57. MIERUNISZKI, gm. Filipów, pow. Suwałki/Mierunsken (Merunen),
Kr. Oletzko (Maggrabowa, Treuburg)
Schwedenschanze, Szwedzki Szaniec, Piaskowa Góra, Kosmata
Góra, Kosmata Gora, Sand Berg, Sandberg
• Historia i wyniki badań: założenie obronne wzmiankowane przez
J. Guisego, znane też z archiwaliów Prussia Museum w Królewcu.
H. Crome wskazał jako lokalizację grodziska Piaskową Górę. Nie
badane wykopaliskowo.
• Literatura: Crome 1940, s. 85; Kamiński 1956, s. 232; Leyding 1959,
s. 61.
58. MIŁOMŁYN, gm. Miłomłyn, pow. Ostróda/Liebemühl, Kr. Osterode
Schwedenschanze, Blumenberg
• Rodzaj stanowiska: domniemane nowożytne założenie obronne.
• Historia i wyniki badań: znane ze wzmianki rektora Salleta
z Ostródy, który relikty wału datował na okres nowożytny.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 896).
MORLINY, gm. i pow. Ostróda/Mörlen, Kr. Osterode – patrz ŚWIETLIN, gm. i pow. Ostróda
59. NOWA WIEŚ, gm. i pow. Sztum/Königlisch Neudorf, Kr. Stuhm
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: naszkicowane przez Bernharda Schmida
w 1909 r., znane z amatorskich penetracji. Stanowisko z wczesnego średniowiecza (ok. XI–XII w.).
• Literatura: Crome 1937, s. 123;
http://www.rycerzesztum.pl/art0002.html [8.X.2008 r.].
269
60. OKUNJOWO, raj. Zelenogradskij, Rosja/Nodems, Kr. Fischhausen
Schwedenschanze, Schlossberg, Schanze
wzmiankowane przez J. Guisego. H. Crome datował stanowisko
na czasy staropruskie. Nazwa Schwedenschanze znana z mapy
sztabowej.
• Literatura: Crome 1937, 104; 1940, s. 91.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 139 Palmnicken).
61. d. OLSCHOWKEN, Kr. Marienwerder
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: nie zlokalizowane.
• Uwaga: stanowisko zlokalizowane w okolicach Gardei.
62. OLSZTYNEK, gm. Olsztynek, pow. Olsztyn/Hohenstein, Kr. Osterode
Schwedenberg, Schwedenschanze, Schwedenschanzen, Schanzenberg, Hexenberg
• Historia i wyniki badań: znane m.in. W. Suchodolcowi oraz
M. Toeppenowi. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. Badania wykopaliskowe przeprowadził w 2008 r. K. Grążawski odkrywając relikty osady obronnej z wczesnej epoki żelaza.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 1091 Hohenstein).
63. OSIEK, gm. Godkowo, pow. Elbląg/Hermsdorf, Kr. Preussisch Holland
• Rodzaj stanowiska: „dwa założenia obronne z czasów szwedzkich”.
• Historia i wyniki badań: znane ze wzmianki A. Böttichera i archiwaliów Prussia Museum w Królewcu. Nie zlokalizowane.
• Literatura: Crome 1939b, s. 264–265.
64. OTPOR, raj Osjorskij, Rosja/Osznagorren, Kr. Darkehmen
Schwedenschanze
270
Jerzy Marek Łapo
• Historia i wyniki badań: znany A. Bötticherowi i E. Hollackowi.
• Uwaga: także jako Ossnagorren (Crome 1937), współcześnie miejscowość nie istnieje – dzisiaj to okolice Wladimirowki.
65. PERŁY, gm. i pow. Węgorzewo/Perlswalde (Alt Perlswalde),
Kr. Angerburg
• Historia i wyniki badań: zanotowane już przez J. Guisego na początku XIX w. Liczne wizytacje terenowe nie przyniosły żadnego
materiału zabytkowego. Nie badane wykopaliskowo. Najprawdopodobniej nie dokończone założenie wczesnośredniowieczne. Nazwę Schwedenschanze podał Penski w 1840 r.
• Lietartura: Crome 1937, s. 112; 1940, s. 96; Kamiński 1956, s. 240;
Okulicz 1972, s. 245–246.
• Uwaga: Stanowisko notowane jest też pod nazwą wsi Rudziszki
(Raudischken).
66. PERWOMAJSKOE, raj. Bagrationowskij, Rosja/Pottlitten – Warnikam, Kr. Heiligenbeil
Schwedenschanze, Pillenberg, Pillgarten, Pillgarte
• Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania landrata w Świętej Siekierce z 1825 r., wzmiankowane przez J. Guisego jako Pillgarte, Pillgarten. H. Cromego datował stanowisko na czasy staropruskie. Nazwa Schwedenschanze wymieniona tylko w pracy
H. Cromego z 1937 r.
67. PESKOWO, raj. Prawdinskij/Gross Schönau, Kr. Gerdauen
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: znane z akt Prussia Museum w Królewcu. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie.
68. PETROWSKOE (TSCHAPAJEWO), raj. Bagrationowskij, Rosja/Grundfeld – Jerlaucken, Kr. Preussische Eylau
Schwedenschanze, Schlossberg, Burgwall
271
• Historia i wyniki badań: wzmiankowane po raz pierwszy przez
J. Guisego, który określił stanowisko jako „Heilige Feste an der
Kriwitt” (Crome 1939a, s. 323). H. Crome datował stanowisko na
czasy staropruskie, określenia Schwedenschanze użył tylko
w publikacji z 1937 r.
69. PIEŃKI, gm. i pow. Olecko/Stobbenort (Stobbenorth), Kr. Oletzko
(Magrrabowa, Treuburg)
Schwedenschanze, Zamczysko, Zamcysko, Schlossberg, Schloss
Berg
• Historia i wyniki badań: wzmiankowane na początku XIX w.
przez J. Guisego. Wizytowane przez H. Cromego w latach
30 XX w., który datował stanowisko na czasy staropruskie. Nie
badane wykopaliskowo. Nazwa Schwedenschanze znane z mapy
G.Stk. 107 Marggrabowa.
• Literatura: Crome 1937, s. 117; 1940, s. 126; Kamiński 1956, s. 211;
Leyding 1959, s. 62.
• Źródło kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz Oletzko, 1929).
• Uwaga: Stanowisko notowane też pod nazwą wsi Dąbrowskie
(Dombrowsken).
70. PIKTOŽIAI, raj. Klaipėdos, Litwa/Piktassen, Kr. Memel (Memelgebiet)
Schwedenschanze, Schanze
• Historia i wyniki badań: wymienione przez A. Bezzenbergera, nazwa Schwedenschanze znana z mapy sztabowej.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 9 Dawillen).
71. PIĘKNA GÓRA, gm. i pow. Giżycko/Schönberg, Kr. Lötzen
Schwedenschanze, Stary Zamek, Stari Zamek, Stari Samek, Stare Zamek, Schlossberg, Burg am See Nebotin, Góra Zamkowa
• Rodzaj stanowiska: grodzisko stożkowate, z lekko wklęsłym majdanem.
• Historia i wyniki badań: skartowane w końcu XVI w. przez
K. Hennenbergera. W 2. połowie XIX w. miano znaleźć tu m.in.
datowane na XIII w. ostrze włóczni. Powierzchniowa weryfikacja
272
Jerzy Marek Łapo
przeprowadzona przez G. Białuńskiego i autora w 1998 r. zakończyła się odkryciem fragmentu naczynia późnośredniowiecznego.
Najpewniej jest to relikt strażnicy krzyżackiej z początku XIV w.
Nazwa Schwedenschanze zawarta w piśmie giżyckiego landrata
z 1825 r.
• Literatuta: Crome 1937, s. 118; 1939b, s. 288; Kamiński 1956, s. 214;
Leyding 1959, s. 94; Białuński 1998, s. 7.
• Uwaga: Stanowisko notowane też pod nazwą Giżycko (Lötzen).
72. PLEŚNO, gm. Bisztynek, pow. Bartoszyce/Plössen–Grünhoff,
Kr. Rössel
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: H. Crome nie zlokalizował domniemanego stanowiska.
73. PODGÓRZE, gm. i pow. Braniewo/Huntenberg, Kr. Braunsberg
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez A. Böttichera, znane z archiwaliów Prussia Museum w Królewcu. H. Crome przypuszczał, iż jest to stanowisko z czasów staropruskich.
74. d. POLENNEN, Kr. Fischhausen/Rosja
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: znane m.in. G. Bujackowi i E. Hollackowi. H. Crome określił stanowisko jako Wasserburg i datował stanowisko na czasy staropruskie.
• Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowości Spinnerhaus.
75. PUGATSCHJOWO, raj. Nesterowskij, Rosja/Gross Schwentischken, Kr. Stallupönen
Schwedenschanze, Schanzenberg, Schanzkalnis, Der Schwentischkische Berg
273
• Historia i wyniki badań: skartowane przez J. Narońskiego, wymieniane w sprawozdaniu landrata z Gołdapi w 1825 r. H. Crome
wątpił aby było to grodzisko.
• Literatura: Crome 1937, s. 116; 1939a, s. 320–321.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 350 Mehlkehmen).
76. RETSCHKI, raj. Polesskij/Klein Pöppeln, Kr. Labiau
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: H. Crome określił stanowisko jako Wasserburg i datował stanowisko na czasy staropruskie. Nie można
jednak wykluczyć, iż widoczne na mapie prostokątne założenie
może być reliktem nowożytnego obozu wojskowego.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 146 Labiau).
• Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowości Gross
Pöppeln.
77. RETSCHNOE, raj. Prawdinskij, Rosja/Redden, Kr. Bartenstein
Schwedenschanze, Schanze, Schlossberg
• Historia i wyniki badań: znane z informacji Otto Tischlera.
H. Crome datował je na czasy staropruskie i krzyżackie.
78. d. ROLAND, Kr. Elbing/Elbląg
Schwedenschanze
• Literatura: Strunk 1931, s. 35; Crome 1937, s. 122.
• Uwaga: stanowisko zlokalizowane było w obrębie współczesnego
Elbląga.
d. ROSENHOF (KLEINWALDE), Kr. Heiligenbeil – patrz d. HEIDENHOF, Kr. Heiligenbeil/raj. Bagrationowskij, Rosja
SCHUGSTEN, Kr. Fischhausen – patrz MATROSSOWO, raj. Gurjewskij, Rosja/Uggehnen, Kr. Königsberg
79. SCHUKINO, raj. Bagrationowskij, Rosja/Leysuhnen, Kr. Heiligenbeil
Schwedenberg
274
Jerzy Marek Łapo
• Historia i wyniki badań: znane z mapy sztabowej, nie badane archeologicznie.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 334 Heiligenbeil).
• Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowości Büsterwalde.
d. SCHWEDEN, Kr. Heilsberg – patrz KNIPY, gm. i pow. Lidzbark
Warmiński/Knipstein, Kr. Heilsberg
80. SĘPOPOL, gm. Sępopol, pow. Bartoszyce/Schippenbeil – Anger,
Kr. Bartenstein
Alte Schwedenschanze, Wallberg, Wollberg
• Historia i wyniki badań: skartowane przez J. Narońskiego, wymienione w sprawozdaniu landrata z Frydlądu z 1825 r. oraz
przez J. Guisego. Przez późniejszych badaczy często identyfikowane z Walewoną. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie i krzyżackie.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 477 Schippenbeil).
SKOP, gm. Ryn, pow. Giżycko/Skoppen, Kr. Lötzen – patrz TROS,
gm. Ryn, pow. Giżycko/Trossen (Rechenstein), Kr. Lötzen
81. SMIRNOWO, raj. Osjorskij, Rosja/Kiauten, Kr. Goldap
Schwedenschanze, Alte Schanze, Kiupil, Kipil
• Historia i wyniki badań: wymieniane najwcześniej przez J. Pisańskiego i J. Guisego. H. Crome datował je na czasy staropruskie.
d. SPINNERHAUS,
Kr. Fischhausen
Kr.
Fischhausen
–
patrz
d.
POLENNEN,
82. SROKOWSKI DWÓR, gm. Srokowo, pow. Kętrzyn/Drengfurtshof,
Kr. Rastenburg
Schwedenschanze
275
• Historia i wyniki badań: znane G. Bujackowi i E. Hollackowi.
H. Crome nie zlokalizował stanowiska w terenie, powątpiewał
w istnienie tutaj grodziska.
d. STANNAITSCHEN, Kr. Gumbinnen – patrz BOEWOE, raj. Gussewskij, Rosja/Klein Berschkurren (Klein Preussenwald), Kr. Gumbinnen
83. STARE MIASTO, gm. Stary Dzierzgoń, pow. Susz/Altstadt,
Kr. Mohrungen
Schwedenschanze, Alt Schantz
• Rodzaj stanowiska: grodzisko położone na cyplu otoczonym
Dzierzgonką.
• Historia i wyniki badań: stanowisko znane W. Suchodolcowi (Alt
Schantz). H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie.
W 1936 r. badania wykopaliskowe przeprowadził Hans Schleif,
odkrywając zabytki z XIII w. Stanowisko łączono z ludnością pruską.
• Folklor: zgodnie z tradycją umocnienia mieli usypać dawni mieszkańcy Prakwic podczas najazdu szwedzkiego w XVII w. W zacisznej niszy, otoczonej stromym pagórkiem z jednej i meandrem
rzeki Dzierzgoń z drugiej strony, mieszkańcy wsi ukrywali się przed najeźdźcą
(http://starydzierzgon.net.pl/index.php?option=com_content&task=v
iew&id=18&Itemid=39 [8 X 2008 r.]).
• Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowości Königsee.
STIGEHNEN, Kr. Königsberg – patrz KUTUSOWO, raj. Gurjewskij,
Rosja/Fräuleinhof, Kr. Königsberg
84. STRADOMNO, gm. i pow. Iława/Klein Steinersdorf, Kr. Rosenberg
Schwedenschanze, Kesselberg, Poganek, Poganka, Kotłowa Góra
• Historia i wyniki badań: datowane na wczesne średniowiecze.
• Folklor: podanie o zapadłym dworze i przeklętej córce rycerza
ukazującej się w dzień św. Marcina.
• Literatura: Crome 1937, s. 123; Szczepański 2008, s. 16.
• Uwaga: stanowisko lokalizowane także we wsi Kamionka.
276
Jerzy Marek Łapo
85. SWOBODNA, gm. Dobre Miasto, pow. Olsztyn/Schwuben – Wölken, Kr. Heilsberg
Schwedenschanze, Schanze, Goldberg
• Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez E. Hollacka.
• Uwaga: stanowisko lokalizowane także w nieistniejącej dziś miejscowości Wölken,
86. ŚWIETLIN, gm. i pow. Ostróda
Schwedenschanze, Schnanze, Szwedzki Szaniec
H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. Wizytowane
przez M. Hoffmanna i A. Mackiewicza w 2002 r., który odnaleźli
ceramikę wczesnośredniowieczną.
• Literatura: Crome 1937, s. 121; 1940, s. 86; Hoffmann, Mackiewicz
2004, s. 22–23.
• Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowości Morliny
(Mörlen) oraz Tyrowo (Thyrau).
87. ŚWIĘTOCHOWO, gm. i pow. Braniewo/Sonnenstuhl, Kr. Heiligenbeil
Schwedenschanze
i A. Böttichera. H. Crome wątpił w istnienie tutaj grodziska.
ŚWIĘTY GAJ, gm. Rychliki, pow. Elbląg/Heiligenwalde, Kr. Preussisch
Holland – patrz KWIETNIEWO, gm. Rychliki, pow. Elbląg
88. TROS, gm. Ryn, pow. Giżycko/Trossen (Rechenstein), Kr. Lötzen
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: H. Crome, który wizytował wzgórze
w latach 30. XX w., uznał za wątpliwe aby znajdowało się tutaj
grodzisko. Nazwa Schwedenschanze przytoczona tylko w publikacji z 1937 r.
277
• Uwaga: stanowisko lokalizowane nieraz we wsi Skop (Skoppen).
89. TSCHUGUEWO, raj. Nemanskij, Rosja/Papuschienen (Paschen),
Kr. Tilsit–Ragnit
Schwedenschanzen
• Rodzaj stanowiska: domniemane założenia obronne.
• Historia i wyniki badań: w zbiorze nazw lokalnych Uniwersytetu
Królewieckiego (Flurmanensammelstelle der Universität Königsberg [Pr.]) zanotowano dwa Schwedenschanzen zlokalizowane
w trzech działach leśnych. Nie zlokalizowane.
• Uwaga: być może tutaj pod nazwą Schwedenschanzen kryją się
wały podłużne.
TYROWO, gm. i pow. Ostróda/Thyrau, Kr. Osterode – patrz ŚWIETLIN, gm. i pow. Ostróda
90. UIKŠIAI, raj. Šėlotės, Litwa/Coadjuthen, Kr. Tilsit (Memelgebiet)
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: znane E. Hollackowi, nie badane archeologicznie.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 46 Koadjuthen).
91. UROWO, gm. Zalewo, pow. Iława/Auer, Kr. Mohrungen
• Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania landrata z Morąga z 1825 r. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie.
92. VIEŠVILĖ, raj. Tauragės, Litwa/Wischwill, Kr. Ragnit (Memelgebiet)
Schwedenberg
• Historia i wyniki badań: wymienione w sprawozdaniu landrata
z Ragnety z 1825 r., znane J. Guisemu. Nazwa Schwedenberg
znana z mapy sztabowej.
278
Jerzy Marek Łapo
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 89 Wischwill).
93. d. WARNASCHELN, Kr. Darkehmen /raj. Osjorskij, Rosja
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: wzmiankowane w sprawozdaniu rektora
Krausego z Darkiejmów z 1938 r., znajdującego się pośród archiwaliów Prussia Museum w Królewcu. Nie zweryfikowane archeologicznie.
• Uwaga: obiekt w pobliżu miejscowości Krasnoarmejskoe (Abscherningken/Abscherninken).
94. WEKLICE, gm. i pow. Elbląg/Wöklitz, Kr. Elbing
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez B. Ehrlicha jako
pochodzące z XI–XIII w.
• Literatura: Strunk 1931, s. 35; Crome 1937, s. 123.
95. WERMOE (SOLDATOWO), raj. Prawdinskij, Rosja/Pöhlen,
Kr. Bartenstein
Schwedenschanze
• Historia i wyniki badań: znane z informacji nauczyciela Erwina
Schwarza z Sępopola. H. Crome wątpił aby było to grodzisko.
• Uwaga:
wymieniane
także
w
miejscowości
Schirokoe
(Schönbruch) – Crome 1940, s. 119.
96. WĘŻEWO, gm. Kowale Oleckie, pow. Olecko/Wensöwen (Eibenau), Kr. Oletzko (Treuburg)
Schwedenschanze, Alte Schanze, Schlossberg
• Historia i wyniki badań: wzmiankowane w 1 połowie XIX w.
H. Crome, który wizytował stanowisko w latach 30 XX w., datował je na czasy staropruskie.
• Literatura: Crome 1937, s. 117; 1940, s. 138–139.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 562 Kowahlen).
279
97. WIELKI ŁĘCK, gm. Płośnica, pow. Działdowo/Gross Lensk,
Kr. Neidenburg
Alte Schwedenschanze, Burgwall
• Historia i wyniki badań: wzmiankowane już przez J. Narońskiego,
później przez J. Guisego, E. Hollacka i H. Cromego.
• Literatura: Crome 1937, s. 125; 1939a, s. 318–319, Sukertowa–
Biedrawina 1937, s. 35.
98. WIERZBOWO, gm. Kalinowo, pow. Ełk/Wiersbowen (Waldwerder), Kr. Lyck
Schwedenschanze, Schweden Schanze, Góra Marcinowska,
Wielka Góra, Wielka gora, Jelka Góra, Mons Wierbowiensis,
Burgwall
• Historia i wyniki badań: skartowane w 2 połowie XVII w. przez
J. Narońskiego. Wzmiankowane w XVIII w. przez K. Pisanskiego,
później w XIX w. przez J. Guisego. H. Crome, który wizytował
stanowisko w latach 30 XX w. datował stanowisko na czasy staropruskie.
• Literatura: Lach Szyrma 1829, s. 271–278; Langmann 1928, s. 63–64;
Crome 1937, s. 119; 1940, s. 139–140; Leyding 1959, s. 33; Kopciał
1994, s. 152–154; Karczewski 1996, s. 124, mapa 14.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 20101 Wielitzken).
99. WOJNITY, gm. Pieniężno, pow. Braniewo/Woynitt, Kr. Braunsberg
Schwedenschanze, Fliehburg
• Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez J. Guisego i A. Böttichera. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie.
• Literatura: Crome 1937, s. 103; 1940, s. 85, 144.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 471 Mehlsack).
• Uwaga: stanowisko lokalizowane także w Pieniężnie – Crome
1940, s. 85.
d. WÖLKEN, Kr. Heilsberg – patrz SWOBODNA, gm. Dobre Miasto,
pow. Olsztyn/Schwuben, Kr. Heilsberg
100. WRONKI MAŁE, gm. i pow. Gołdap/Klein Wronken, Kr. Goldap
Schwedenschanze, Góra Zamkowa, Szwedzki Szaniec
280
Jerzy Marek Łapo
• Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania landrata z Gołdapi z 1825 r., wzmiankowane przez J. Guisego, znane wcześniej
J. Pisańskiemu. Wizytowane przez H. Cromego w latach
30 XX w., który datował stanowisko na czasy staropruskie.
• Literatura: Crome 1937, s. 113; 1939b, s. 276–277; Kamiński 1956,
s. 215.
101. WRONKI WIELKIE, gm. i pow. Gołdap/Gross Wronken, Kr. Goldap
Schwedenschanze, Winterberg
• Historia i wyniki badań: A. Bötticher stwierdzał ślady podgrodzia
(Vorburg). Wizytowane było przez H. Cromego w latach
30 XX w., który nie stwierdził żadnych śladów podgrodzia.
102. WYSZEMBORK, gm. i pow. Mrągowo/Weissenburg, Kr. Sensburg
Schwedenschanze, Alte Schanze, Zamek
• Rodzaj stanowiska: grodzisko – gródek strażniczy.
stanowisko na czasy krzyżackie, co potwierdziły badania J. Antoniewicza. Nazwa Schwedenschanze znana ze sprawozdania mrągowskiego landrata z 1825 r.
• Literatura: Crome 1937, s. 122; 1940 s. 138.
• Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 724 Giesewen).
103. ZAJĄCZKOWO, gm. Milejewo, pow. Elbląg/Haselau, Kr. Elbing
Schwedenschanze, Franzosenschanze
104. ZARETSCHENSKOE, raj. Prawdinskij, Rosja/Gross Sobrost,
Kr. Gerdauen
Schwedenschanze
i A. Böttichera. H. Crome wątpił w istnienie tutaj grodziska.
281
105. ZAWETY, raj. Nesterowskij, Rosja/Kattenau, Kr. Stallupönen
Schwedenschanze, Kattenauer Berg, Schlossberg, Otholien
• Historia i wyniki badań: wymienione przez Lucasa Davida, skartowane przez C. Hennenbergera. H. Crome datował stanowisko
na czasy staropruskie, określenia Schwedenschanze użył tylko
w publikacji z 1937 r.
106. ZAWIERZ, gm. i pow. Braniewo/Zagern, Kr. Braunsberg
Schwedenberg
• Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania kuratora powiatowego Franka, złożonego w Prussia Museum w Królewcu. Nie
zlokalizowane.
282
Jerzy Marek Łapo
Literatura:
Achremczyk Stanisław
1997 Historia Warmii i Mazur, Olsztyn.
Augusiewicz Sławomir
1999 Działania militarne w Prusach Książęcych w latach 1656–
1657, Olsztyn.
Beckherrn Carl
1895 Ueber die Benennungen der ostpreussischen „Bürgwälle” und
die Pillberge im Samlande, Altpreussische Monatsschrift, t. 32, z. 5–6,
s. 353–410.
Białuński Grzegorz
1998 Giżycko. Historia i rozwój przestrzenny, [w:] Atlas Historyczny
Miast Polskich, t. 3, Mazury, z. 1, Giżycko, red. A. Czachorowski, Toruń–Giżycko, s. 7–10.
1999 Wiadomości historyczne o mieście Węgorzewie w Królestwie
Pruskim według Ludwiga Reinholda von Wernera, Studia Angerburgica, t. 4, s. 26–33.
Crome Hans
1937 Karte und Verzeichnis der vor– und frühgeschichtlichen
Wehranlagen in Ostpreussen, Altpreussen, r. 2, z. 3, s. 97–125.
1938 Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Teil I, Prussia,
z. 32, cz. 1, s. 173–209.
1939a Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Teil II, Prussia,
z. 32, cz. 2, s. 297–324.
1939b Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Teil III, Prussia,
z. 33, s. 263–289.
1940 Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Schluss, Prussia,
z. 34, s. 83–154.
Ehoff B.
b.r.w. Wie Spuren im Sand. Mosaik einer ostdeutschen Kleinstadt
1920–1945, Rheinbach.
Fortyfikacje Prus…
1995 Fortyfikacje Prus Królewskich doby wojen polsko–szwedzkich.
Informator wystawy, Malbork.
Heimatbuch…
1939 Heimatbuch des Kreises Goldap, oprac. K. Buchka, W. Lemke,
Insterburg.
283
Hochleitner Janusz
2007 Drzewa w kulturze ludowej na przykładzie warmińskich
ośrodków pielgrzymkowych, [w:] Las w kulturze polskiej, t. 5,
red. W. Łysiak, Poznań, s. 475–486.
Hoffmann Mirosław
2007 Inwentaryzacje założeń obronnych na ziemiach pruskich
w pierwszej połowie XIX w., [w:] Opusculum Archaelogica Opera
Dedicata in Professorem Thaddeum Malinowski, Zielona Góra,
s. 149–169.
Hoffmann Mirosław, Mackiewicz Adam
2004 Średniowieczne założenia obronne powiatu ostródzkiego,
Ostróda.
Jarosz Krystyna, Łapo Jerzy
2002 Rzecz o imć Helwingu, Opowieści Węgoborskie, z. 1, Węgorzewo 2002.
Kamiński Aleksander
1956 Materiały do bibliografii archeologicznej Jaćwieży od I do
XIII w., Materiały Starożytne, 1956, t. 1, s. 193–273.
Karczewski Maciej
1996 „Heimatkarte des Kreises Lyck”, [w:] Concordia. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi–Kozarynowi w sześćdziesiątą piątą
rocznicę urodzin, Warszawa, s. 111–126.
Kopciał Janusz
1994 Kalinowo. Monografia gminy, Suwałki.
1995 Mały leksykon wsi, [w:] Gołdap i okolice, red. J. Kopciał, Suwałki, s. 261–297.
Lach Szyrma Krystyn
1829 O mogile pod Glinianami w Galicji i Górze Marcinowskiej
w Prusach Wschodnich, Pamiętnik Warszawski Umiejętności Czystych i Stosowanych, t. 4, 1829, s. 271–278.
Langmann
1928 Die Schwedenschanze bei Wiersbowen, Kreis Lyck, Unser Masuren–Land, r. 1928, nr 8, s. 63–64.
Leyding Gustaw
1959 Słownik nazw miejscowych Okręgu Mazurskiego, cz. 2, Nazwy
fizjograficzne (zlokalizowane), Poznań.
1970 Nazwy fizjograficzne, [w:] J. Kawecki, B. Roman, Ełk. Z dziejów
miasta i powiatu, Olsztyn 1970, s. 305–312.
284
Jerzy Marek Łapo
Łapo Jerzy
2007 Stanowiska archeologiczne i miejsca o znaczeniu historycznym na
dawnym pograniczu galindzko–jaćwieskim w świadomości Mazurów
(XVI w. – I połowa XX w.), rozprawa doktorska w archiwum Biblioteki
Głównej UWM w Olsztynie].
Okulicz Łucja
1972 Sprawozdanie z weryfikacji stanowisk archeologicznych we
wschodniej części Mazur w 1971 r., Komunikaty Mazursko–
Warmińskie, nr 1 (115), s. 244–247.
Niesiobędzki Wiesław
2006 Powiat Iławski. Dzieje miast i wsi, Iława.
Piwarski Kazimierz
1946 Dzieje Prus Wschodnich w czasach nowożytnych, Gdańsk–
Bydgoszcz.
Pohl Erich
1943 Die Volkssagen Ostpreussens, Königsberg.
Rimat D.
2003 Über die Bedeutung des Oberpräsidenten von Ost– und Westpreussem, Theodor von Schön, [w:] Zur Kulturgeschichte Ost– und
Westpreussens. Prussia. Gesellschaft für Heimatkunde Ost– und
Westpreussens. In Nachfolge der Altertumsgesellschaft Prussia
(Königsberg/Pr), oprac. G. Brilla, Husum 2003, s. 13–16.
Stasiełowicz Grzegorz
1999 Wyniki badań wykopaliskowych przeprowadzonych na grodziskach w Kwietniewie, st. 1 (23) i 2 (24), w latach 1994–1996,
[w:] Pogranicze polsko–pruskie w czasach św. Wojciecha, red.
M. Jagodziński, Elbląg, s. 111–117.
Strunk Hermann
1930 Flurnamen und Vorgeschichte, Altpreussiche Forschungen, r. 7,
z. 1, s. 17–32.
1931 Flurnamen und Vorgeschichte, cz. 2, Altpreussiche Forschungen, r. 8, z. 1, s. 1–45.
Sukertowa–Biedrawina Emilia
1937 Przewodnik krajoznawczo–historyczny ilustrowany po Działdowskim Powiecie (z mapą), Działdowo.
Szczepański Seweryn
2008 Szlakiem podań i legend Pojezierza Iławskiego i dorzecza
Drwęcy, Iława.
285
Toeppen Max
1995 Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, tłum. M. Szymańska–Jasińska, oprac. i wstęp G. Jasiński, Olsztyn.
ZUR SCHWEDENSCHANZE. ECHOS DER SCHWEDENKRIEGE IN DEN
HISTORISCHEN VOLKSERZÄHLUNGEN UND DIE FLURNAMEN IN DEN
EHEMALIGEN PREUSSISCHEN GEBIETEN
Zusammenfassung
Schwedische Soldaten erschienen in den ehemals preußischen Gebieten im Verlauf von Kriegshandlungen in den Jahren 1626–1635, 1655–1657 und 1677–1679. Ein
Echo ihrer Taten bewahren die ostpreußische Folklore und Flurnamen. Es wurden
105 Orte mit dem Beinamen „schwedisch“, katalogisiert. Die überwiegende Mehrheit
der Namen lautet Schwedenschanze (80%). Das Gros der Namen ist mit Burgwällen
aus der frühen Eisenzeit, des frühen und späten Mittelalters sowie mit vermuteten
Verteidigungsanlagen verbunden. Nu wenige können tatsächlich als neuzeitliche Fortifikationen interpretiert werden. Die „schwedischen“ Namen wurden früher als Orte
der Stationierung und Winterlager der skandinavischen Truppen interpretiert, doch
müssen sie ebenfalls als Schutzorte der örtlichen Bevölkerung in der Zeit der Schwedenkriege aufgefasst werden. Die meisten „schwedischen“ Namen erscheinen zu Anfang des 19. Jh. mit der Inventarisierung der Verteidigungsanlagen durch den königlichen Oberpräsidenten (1825) sowie an der Schwelle zum 20 . Jh., als Karten im Maßstab 1:25000 erstellt wurden, in die man die lokalen Namen eintrug. Die Bezeichnung
Schwedenschanze wurde in den ehemals preußischen Gebieten zum Synonym einer
Befestigung aus alten Zeiten, obwohl mehr Namen dieses Typs in Gebieten erscheinen, wo es tatsächlich zu intensiven kriegerischen Handlungen der schwedischen
Truppen kam und wo sicherlich die Überlieferung über die Schwedenkriege im Wissen und Gedächtnis des Volkes besser bewahrt war. Abgelehnt werden muss die allgemeine Verbindung von schwedisch mit heilig (pl. „szwedzki” = „święty”), obwohl
tatsächlich in einigen Schwedenschanzen Spuren heidnischer Kulte gefunden wurden. Bis in unsere Zeit haben sich einige Überlieferungen erhalten, die meist die
Schweden als gefährliche Aggressoren und Kirchenräuber schildern, die man allerdings mit Hilfe Gottes oder Tricks, die auf der Schlauheit des einfachen Volkes beruhen, besiegen kann.
286
Jerzy Marek Łapo
Towarzystwo Pruthenia
Ośrodek Badań Naukowych
im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie
Olsztyn 2009
PRUTHENIA
Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim
Rada Naukowa: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski,
Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski
Redagują: Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann,
Marek Pacholec (sekretarz), Bogdan Radzicki (zastępca redaktora),
Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan
Tłumaczenie streszczeń i spisu treści: Joachim Stephan
Przygotowanie do druku i projekt okładki: Marek Pacholec
ISSN 1897–0915
Towarzystwo Pruthenia
Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie
Adres Redakcji: 10-402 Olsztyn, ul. Partyzantów 87, Dom Polski
Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Pruβen
und der baltischen Völker
Verein „Pruthenia”
Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Olsztyn
Wissenschaftlicher Beirat: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski,
Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski
Redigiert von: Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann,
Marek Pacholec (Sekretär), Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur),
Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan
Übersetzung der Zusammenfassungen
und des Inhaltsverzeichnisses: Joachim Stephan
Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf: Marek Pacholec
Olsztyn 2009
348
Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009
INHALTSVERZEICHNIS
Bogdan Radzicki, Von der Redaktion. .......................................................................
5
I. Studien und Artikel
Jerzy Kolendo, Die Gebiete im südöstlichen Ostseeraum in antiken
Quellen. .................................................................................................
11
Wojciech Nowakowski, Aus der Problematik der baltisch-skandinavischen Kontakte in der Epoche der römischen Einflüsse.
43
Adam Cieśliński, Die Wielbark-Kultur an Alle, Passarge und oberer Drewenz. .......................................................................................................
87
Marek F. Jagodziński, Das Problem der Anwesenheit der Skandinavier
im Weichselmündungsgebiet im frühen Mittelalter. ........ 117
Rafał Simiński, Die preußischen Lande im Licht ausgewählter Denkmäler der mittelalterlichen dänischen Historiographie (bis
zu Beginn des 14. Jh.). ...................................................................... 193
II. Materialien und Quellen
Robert Klimek, Das Auftreten von Dirhams und ein Versuch der Rekonstruktion der Wege ihrer Verbreitung auf dem Gebiet
der prußischen Stämme im 8.–10. Jh. ........................................ 215
Jerzy Marek Łapo, Zur Schwedenschanze. Echos der Schwedenkriege in
den historischen Volkserzählungen und die Flurnamen
in den ehemaligen preußischen Gebieten. ............................ 241
III. Polemiken und Diskussionen
Grzegorz Białuński, Über die Besiedlung des Löbauer Landes in der Vorordenszeit im Lichte der toponomastischen und schriftlichen Quellen. ................................................................................... 289
349
IV. Rezensionen und Besprechungen
Pogranicze trzech światów. Kontakty kultury przeworskiej, wielbarskiej
i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych [Grenzgebiet dreier Welten.
Kontakte der Przeworsk-, Wielbark und BogaczewoKultur im Licht der Forschungsmaterialien und der
archäologischen Untersuchungen] (Jerzy M. Łapo). .............. 323
Kultura bogaczewska w 20 lat później [Die Bogaczewo-Kultur nach 20
Jahren] (Cezary Sobczak). ................................................................ 327
Baltija w epohu Wikingow [Das Baltikum in der Wikingerzeit] (Marek
Pacholec). ............................................................................................... 331
V. Berichte und Ankündigungen
A. Dobrosielska, S. Szczepański, Bericht über die wissenschaftliche Konferenz „Interdisziplinäre Begegnungen mit der Geschichte
und Kultur der Balten – Colloquia Baltica III“, Allenstein-Elbing 8.–10. Oktober 2008. .................................................... 339
350
SPIS TREŚCI
Bogdan Radzicki, Od redakcji. .......................................................................................
5
I. Studia i artykuły
Jerzy Kolendo, Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku
w źródłach antycznych. ..................................................................
11
Wojciech Nowakowski, Z problematyki kontaktów bałtyjsko-skandynawskich w okresie wpływów rzymskim. ...............................
43
Adam Cieśliński, Kultura wielbarska nad Łyną, Pasłęką i górną Drwęcą.
87
Marek F. Jagodziński, Zagadnienie obecności Skandynawów w rejonie
ujścia Wisły we wczesnym średniowieczu. ........................... 117
Rafał Simiński, Ziemie pruskie w świetle wybranych zabytków średniowiecznej
historiografii
duńskiej
(do
początku
XIV wieku). .......................................................................................... 193
II. Materiały i źródła
Robert Klimek, Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg
ich rozprzestrzeniania się na obszarze plemion pruskich
w VIII–X wieku. .................................................................................. 215
Jerzy Marek Łapo, Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich w
ludowych podaniach historycznych i mikrotoponimii na
obszarze dawnych ziem pruskich. ............................................. 241
III. Polemiki i dyskusje
Grzegorz Białuński, O zasiedleniu ziemi lubawskiej w okresie przedkrzyżackim w świetle źródeł pisanych i toponomastycznych. 289
IV. Recenzje i omówienia
Pogranicze trzech światów. Kontakty kultury przeworskiej, wielbarskiej
i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych (Jerzy M. Łapo). ............................... 323
Kultura bogaczewska w 20 lat później (Cezary Sobczak). ................................
327
Baltija w epohu Wikingow (Marek Pacholec). .......................................................
331
351
V. Sprawozdania i komunikaty
Alicja Dobrosielska, Seweryn Szczepański, Sprawozdanie z konferencji
naukowej: „Interdyscyplinarne Spotkania z Historią
i Kulturą Bałtów – Colloquia Baltica III", Olsztyn-Elbląg
8–10 października 2008 roku. ........................................................ 339

Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich w ludowych

Transkrypt

Podobne dokumenty

Czytaj całość - Gmina Grodzisko Dolne

Kultur | Architektur | Natur Kultura | Architektura | Natura

Felietony - XL LO im. Stefana Żeromskiego

Hiszpańscy anarchiści - podpalacze Trzy irnpy w izbie napełnione

Mapa turistických cílů - Čj/PL

Duża szansa Dopiero przeD nami

KOMUNIKATY MAZURSKO-WARMIŃSKIE Kwartalnik nr 2(280) 2013

Cały numer w formacie pdf

KOMUNIKATY MAZURSKO-WARMIŃSKIE Kwartalnik nr 2(284) 2014

sekularyzm – sekularyzacja - O Wydawnictwie

Untitled - Językoznawstwo

teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego

ject of consumer protection policy in modern Poland

PS 8 - przegląd sejneński

Wersja w formacie PDF - Katalog Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w

zeszyt nr 09/2011 - Zbliżenia Interkulturowe

Cały numer w formacie

Wersja w formacie PDF - Katalog Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w

zeszyt nr 02/2007 - Zbliżenia Interkulturowe

Katalog generalny

Raport z realizacji Projektu „Nowa Jakość dla Seniora”

forum 16.p65 - Wydawnictwo UWM