Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich w ludowych
Transkrypt
Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich w ludowych
Jerzy Marek Łapo WOKÓŁ SZWEDZKIEGO SZAŃCA. ECHA WOJEN SZWEDZKICH W LUDOWYCH PODANIACH HISTORYCZNYCH I MIKROTOPONIMII NA OBSZARZE DAWNYCH ZIEM PRUSKICH Czasy wojen XVII wieku były dla dawnych ziem pruskich wyjątkowo ciężkimi i skomplikowanymi. Warmia, jako część Rzeczpospolitej została po wielokroć ograbiona i zubożona nie tylko na poziomie gospodarczym, ludnościowym, społecznym ale i kulturalnym. Podobnie stało się z Prusami Książęcymi, lecz tutaj knowania i układy elektorów ze szwedzkimi najeźdźcami, a także innymi stronami biorącymi udział w wojnach, w ostateczności przyczyniły się do uzyskania przez Prusy niezawisłości i rozpoczęły proces tworzenia silnego i agresywnego wobec sąsiadów państwa. W lokalnej świadomości kulturowej dawnych ziem pruskich Szwedzi stali się agresorami, co odcisnęło się w podaniach historycznych oraz nazwach lokalnych (mikrotoponimicznych). Czy jednak była to tylko wiedza ludu? I. Szwedzi w Prusiech i na Warmii w okresie nowożytnym A. Lata 1626–1635 W XVII w. rosnąca rywalizacja w obrębie Morza Bałtyckiego między Polską a Szwecją wpłynęła na losy Prus, pozostających w formalnym związku lennym z Polską. Dotknęła także terenów Warmii, wchodzącej w skład Rzeczpospolitej. Po zajęciu Inflant przez wojska szwedzkie, wszystko wskazywało na to, iż wkrótce ziemie pruskie staną się areną wojny. Zagrożony inwazją szwedzką port w Piławie został ufortyfikowany na początku 1626 r. poprzez usypanie nowego szańca z trzema redutami. Jednakże w lipcu 1626 r. Szwedzi bez większego oporu zajęli Piławę, źle bronioną i źle ufortyfikowaną – okazało się m.in., że szańce były niedokończone. Polska naciskała elektora na zwiększenie środków i zintensyfikowanie prac forPruthenia, t. IV, Olsztyn 2009, s. 241–286 242 Jerzy Marek Łapo tyfikacyjnych. Prowadzone były one najczęściej na przedpolach miast i miasteczek. Dla przykładu w 1630 r. w Węgorzewie usypano umocnienia ziemne, które jednakże nie odznaczały się większym kunsztem fortyfikacyjnym. Od południa, za Węgorapą przy zamku – wał z bastionem, a od północy wał z trzema lunetami1. Szwedzi, którzy przekształcili Piławę w swoją bazę wypadową na Polskę, rozpoczęli marsz w kierunku Gdańska, zajmując bez większych walk Braniewo, Elbląg i Malbork, opanowali także Kłajpedę. Wkrótce okupantom poddały się m.in. Bartoszyce, Pasłęk, Morąg i Ostróda. W grudniu 1626 r. sejm Prus Książęcych przegłosował neutralność w wojnie polsko–szwedzkiej, a wiosną następnego roku traktat ze Szwedami o neutralności podpisał elektor Jerzy Wilhelm. Mimo to wojska szwedzkie stacjonowały w pasie przybrzeżnym Bałtyku oraz na terenie Prus Górnych. W 1628 r. zajęły Pasłęk, Zalewo, Miłakowo, Iławę i ponownie Ostródę. Tymczasem wojska polskie stanęły na Warmii i na zachodzie Mazur – po Pasym i Kętrzyn. Ostatecznie, 26 września 1629 r. w Starym Targu (Altmark) zawarto sześcioletni rozejm zwany altmarskim. W rękach Szwedów pozostały Kłajpeda, Piława, Elbląg i Braniewo, ponadto czasowo zajęli oni Rybaki i Lochstädt oraz mieli pobierać cło z portów pruskich. Jednocześnie elektor, jako gwarant zawartego rozejmu, z rąk Szwedów otrzymał na 6 lat Sztum, Malbork i Żuławy Malborskie. Elektor Jerzy Wilhelm Hohenzollern prowadząc umiejętną politykę stał się pośrednikiem w konflikcie dwóch nadbałtyckich mocarstw. Dwunastego września 1635 r. w Sztumskiej Wsi zawarto kolejny, tym razem dwudziestoletni rozejm polsko–szwedzki. Wojska polskie wycofały się z Prus Książęcych, natomiast Szwedzi oddali elektorowi Piławę i Kłajpedę, zrezygnowali też z pobierania cła2. B. Lata 1655–1657 Zmiany na tronie szwedzkim w 1654 r. zbiegły się z upływającym terminem rozejmu ze Sztumskiej Wsi. Karol X Gustaw podjął rozmowy na temat sojuszu z Prusami wymierzonego w Polskę. W lipcu 1655 r. wojska szwedzkie wkroczyły na tereny Rzeczpospolitej. Wobec nadciągającej wojny 20 lipca w Prusach ogłoszono mobilizację. W listopadzie 1655 r. 1 G. Białuński, Wiadomości historyczne o mieście Węgorzewie w Królestwie Pruskim według Ludwiga Reinholda von Wernera, Studia Angerburgica 1999, t. 4, s. 29; K. Jarosz, J. Łapo, Rzecz o imć Helwingu, Opowieści Węgoborskie, z. 1, Węgorzewo 2002, s. 12–13. 2 K. Piwarski, Dzieje Prus Wschodnich w czasach nowożytnych, Gdańsk–Bydgoszcz 1946, s. 84–88; M. Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, tłum. M. Szymańska–Jasińska, oprac. i wstęp G. Jasiński, Olsztyn 1995, s. 170–171; S. Achremczyk, Historia Warmii i Mazur, Olsztyn 1997, s. 120–122, 126. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 243 szlachta Prus Królewskich podpisała z elektorem układ w Ryńsku, umożliwiający wejście wojsk prusko–brandenburskich na Pomorze, co miało zabezpieczyć tą część Rzeczpospolitej przed okupacją szwedzką. W grudniu 1655 r., po zajęciu Warszawy i Krakowa armia szwedzka wkroczyła na Warmię, posuwając się później w kierunku Królewca. Tam też 7 stycznia 1656 r. Fryderyk Wilhelm podpisał układ pokojowy z Karolem X Gustawem. Na jego mocy Prusy wypowiadały związek z Rzeczpospolitą i oddawały się jako lenno zwierzchności Szwecji. W skład Prus, również na zasadzie lenna włączono Warmię. Jednocześnie jednak Prusy oficjalnie nie wystąpiły zbrojnie przeciwko Polsce, wykorzystując sytuację w dalszych rozgrywkach politycznych zmierzających do uzyskania pełnej suwerenności. Podpisanie układu nie uchroniło jednak ludności Prus Książęcych od płacenia kontrybucji, co miało miejsce m.in. w Ełku. Wykorzystując wyparcie Szwedów z południowej i środkowej Polski, Fryderyk Wilhelm zawarł 15 czerwca 1656 r. w Malborku antypolski sojusz zbrojny ze Szwedami. Ceną miało być uzyskanie przez Hohenzollernów ziem Wielkopolski. Nielojalność lennika Rzeczpospolitej pociągnęła za sobą akcje pacyfikacyjne. Wojska prusko–brandenburskie wzięły udział w bitwie o Warszawę (28–30 lipca 1656 r.), po czym wycofały się do Prus. W bitwie pod Prostkami (8 października 1656 r.) próbowały wraz z oddziałami szwedzkimi stawić czoła rejzie wojsko polsko–litewsko–tatarskich pod dowództwem Wincentego Gosiewskiego. Znacznie skuteczniejsze działania militarne podjęły w bitwie pod Filipowem (22 października 1656 r.). W tym okresie zniszczono obszar między Ełkiem, Oleckiem, Orzyszem i Białą Piską. W październiku tegoż roku litewskie pospolite ruszenie spacyfikowano także pogranicze między Tylżą, Ragnetą , Piłkałami i Gołdapią oraz okolice Kłajpedy. Nadgraniczne najazdy trwały do sierpnia 1657 r., zostały zniszczone wówczas m.in. okolice po Tylżę i Wystruć oraz po Ostródę, Dąbrówno i Szczytno. Dwudziestego listopada 1656 r. w Labawie podpisano nowy traktat prusko–szwedzki, który uznawał suwerenność Fryderyka Wilhelma w Prusach i na Warmii. Po wycofaniu się Szwedów z Polski i Prus na przełomie 1656 i 1657 r. Fryderyk Wilhelm podjął rozmowy z Rzeczpospolitą. Ich efektem było podpisanie 19 września 1657 r. traktatu w Welawie, uzupełnionego później w Bydgoszczy. Z dniem podpisania dokumentu przez króla, królową i senatorów – 6 listopada 1657 r. Prusy uzyskały niezależność. Zwracały ziemie zagarnięte w trakcie wojny i przystępowały do sojuszu z Polską 244 Jerzy Marek Łapo wymierzonego w Szwecję. Otrzymały też w lenno Lębork i Bytów oraz w zastaw Elbląg3. C. Lata 1677–1679 Stłumienie opozycji skupionej wokół Albrechta Kalksteina w Prusach Książęcych przez elektora Fryderyka Wilhelma zbiegło się z objęciem tronu polskiego przez Jana III Sobieskiego, który w 1675 r. zdecydował na intensywniejsze zaangażowanie się w rywalizację nad Bałtykiem, sprzymierzając się z Francją i później ze Szwecją. Celem głównym było odzyskanie Prus Książęcych. Wobec zagrożenia szwedzkiego, dwukrotnie w 1675 r. i 1677 r. zwoływano w Prusach pospolite ruszenie. Było to postępowanie słuszne, tym bardziej, iż w sierpniu 1677 r. w Gdańsku podpisano tajny układ polsko– szwedzki, na mocy którego wojska Karola XI miały uderzyć na Prusy, a po ich zajęciu skłonić tamtejszą ludność do uległości wobec Rzeczpospolitej. Szwedzi mieli się potem wycofać pozostawiając sobie Kłajpedę. Wojska szwedzkie nie wykorzystały jednak nadarzającej się okazji do uderzenia na Prusy z Inflant jesienią 1677 r. Zawiedziony opieszałością Szwedów wiosną 1678 r. Jan III Sobieski wycofał się z sojuszu ze Szwecją. Dopiero 16 listopada 1678 r. Skandynawowie przekroczyli granicę pruską, zajmując w połowie grudnia Tylżę, Ragnetę, Welawę, Wystruć. Pojedyncze oddziały dotarły nawet po Gierdawy. Szwedzi zażądali kontrybucji m.in. od Węgorzewa i Gołdapi. Najeźdźcy pozostawili jednak na tyłach bronioną twierdzę w Kłajpedę i odstąpili od oblężenia Królewca. Zwłoka i błędy strategiczne pozwoliły Fryderykowi Wilhelmowi na przygotowanie odsieczy opartej na wojskach brandenburskich. W lutym 1679 r. Szwedzi zostali wyparci z Prus. Jak się okazało na zawsze4. II. Szwedzi w podaniach ludowych Szwedzi, którzy w XVII w. pojawili się na dawnych ziemiach pruskich nie pozostawiali złudzeń, iż są w rzeczywistości najeźdźcami i oku- 3 K. Piwarski, op. cit., s. 117–131; M. Toeppen, op. cit., s. 223–232; S. Achremczyk, op.cit., s. 132– 139; S. Augusiewicz, Działania militarne w Prusach Książęcych w latach 1656–1657, Olsztyn 1999, mapy 6–7. 4 K. Piwarski, op. cit., s. 194–199; M. Toeppen, op. cit., s. 233–234; S. Achremczyk, op. cit., s. 151–154; G. Białuński, Wiadomości historyczne..., s. 29–30. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 245 pantami. Dla Warmii dodatkową sankcją było to, iż byli oni „heretykami”. I taki też ich obraz odcisnął się w podaniach i legendach ludowych. Dziewiątego lipca 1626 r. w Nowej Pasłęce, niedaleko Braniewa żołnierze szwedzcy za tarczę strzelniczą obrali obraz Trójcy Świętej, który wisiał na dębie. Z trzech otworów, które pozostawiły kule natychmiast popłynęła ciecz podobna do krwi. Zjawisko potwierdzili wiarygodni świadkowie, zarówno spośród miejscowej ludności, jak i armii szwedzkiej. Wiadomości o cudownym zdarzeniu dotarły także do stacjonującego w pobliżu królewicza Władysława Wazy, który polecił wykraść obraz i przewieźć go do Warszawy. Po ustąpieniu Szwedów miejsce, w którym doszło do sprofanowania obrazu stało się miejscem pielgrzymek. Postanowiono więc wykonać kopię obrazu i zawiesić ją na drzewie5. Podania wiązały się także z bezpośrednimi działaniami wojennymi. Szwedzi mieli oblegać wzgórze nieopodal Przezmarka6, na którym schronili się okoliczni mieszkańcy. Oblężenie przedłużało się i tubylcy zjedli wszystkie zapasy, pozostała tylko ostatnia świnia. Wówczas obrońcy wpadli na pewien pomysł. Zaczęli okładać zwierzę tak, ażeby głośno kwiczało, po czym wzięli kawałki słoniny i wystrzelili je w kierunku napastników. Szwedzi stwierdzili, iż oblegani muszą mieć jeszcze obfite zapasy żywności, skoro urządzają świniobicie i jako amunicji używają słoniny. Uznali, że nie zmuszą głodem obrońców do poddania się i odstąpili od oblężenia7. Zgodnie z podaniami, Szwedzi nie zawsze musieli być stroną oblegającą. O dawnych umocnieniach przy leśnym strumieniu Swentoge (uznawanym za święty), płynącym niedaleko Labiawy, opowiadano, iż miały one związek ze Szwedami. To właśnie oni mieli się tutaj ukrywać, jednakże umierali jeden po drugim, aż pozostał ostatni z żołnierzy. Wrogowie zajęli umocnienia, splądrowali je lecz wojennej kasy nie znaleźli. Ostatni Szwed, któremu udało się uciec, powrócił później do obozu, odnalazł kasę i zakopał ją niedaleko strumienia, po czym znowu ukrywał się w lesie. Lecz jego wrogowie ujęli go i wypytywali o wojenną kasę, wiedzieli bowiem, że została gdzieś ukryta. Szwed jednak nic nie powiedział i został ścięty. Odtąd z głową pod pachą strzegł skarbu. Często też 5 J. Hochleitner, Drzewa w kulturze ludowej na przykładzie warmińskich ośrodków pielgrzymkowych, [w:] Las w kulturze polskiej, t. 5, red. W. Łysiak, Poznań 2007, s. 478–479. Z zakończeniem wojny ze Szwedami wiąże się także powstanie w 1639 r. w Stoczku Warmińskim sanktuarium Matki Pokoju. 6 Najpewniej dotyczy to grodziska w Starym Mieście. 7 „Wędrowny” motyw podaniowy skutecznego ostrzelania oblegających przez obrońców ostatnimi produktami żywnościowymi (np. serem), związany był także z innymi miejscami oraz wydarzeniami wojennymi. Tak miało się dziać m.in. w Kłajpedzie – por. E. Pohl, Die Volkssagen Ostpreussens, Königsberg 1943, s. 273. 246 Jerzy Marek Łapo straszył woźniców jadących traktem między Tylżą i Labiawą, wskakując znienacka na tył wozów. Gdy przerażeni furmani zmuszali konie do szybkiej jazdy aby zgubić niepożądanego pasażera, ten znikał. Niejeden też próbował wykopać szwedzką kasę wojenną, ale nikomu się to jeszcze nie udało. Strumień Swentoge zmienił bowiem swój bieg i trudno odnaleźć miejsce ukrycia skarbu8. W podaniach zawarły się także echa osobistych przeżyć konkretnych uczestników wydarzeń wojennych. Jedno z nich opowiadało o pewnym człowieku, który urodził się w miejscowości Kösnicken, niedaleko Pobethen9. W czasie wojen szwedzkich służył w armii pruskiej i został uprowadzony przez wrogów za morze. W Szwecji szybko zyskał zaufanie, tak iż cieszył się dużą wolnością, mógł też swobodnie jeździć konno. Mimo to tęsknił wielce za swoją Ojczyzną. Pewnego razu z szablą i trąbką w ręku wsiadł na konia, wskoczył na krę, która oderwała się od brzegów Szwecji i popłynął na niej przez Bałtyk. I przybił do brzegów ojczystego kraju pod Rantau na Sambii10. Tam z sercem przepełnionym wdzięcznością zaśpiewał pieśń „Herr Jesu Christ, mein Lebenssicht”. Zmarł po czterech tygodniach od uwolnienia, lecz jego trąbkę i szablę można było zobaczyć w kościele w Pobethen jeszcze w okresie międzywojennym11. Na miedzy majątkarza Wölka z Rollnau, w dawnym pow. morąskim znajdowało się wzgórze zwane Kościelną Górą (Kirchenberg). Nazwa wiązała się z tym, iż stał tu kiedyś kościół wsi Chojnik, którą zniszczyli Szwedzi. Mieszkańcy uciekli i założyli współczesny Chojnik. Opowiadano też, iż gdy król Szwecji podbił Polskę, Prusy Wschodnie, Rosję (sic!), nie mógł znaleźć nikogo więcej z kim mógłby dalej toczyć wojnę. Zapragnął więc pokonać Boga. Przedwieczny zesłał jednak na szwedzkie armie niekończące się niepogody, tak iż sczezło całe wojsko, nie licząc trzech generałów. Wówczas król Szwedów musiał uznać swoją bezsilność. Ukląkł i wbijając swoją szpadę w ziemię wyrzekł: „Panie Boże, zgrzeszyłem w niebiesiech i przed Tobą”12. Ilość przytoczonych podań stoi w wyraźnej opozycji do ilości nazw mikrotoponimicznych, o których poniżej. Tematyka zawarta w podaniach wiąże się z pojedynczymi wydarzeniami – niekoniecznie realnymi, które przybrane w folklor łączyły się z tzw. „podaniami wędrownymi” (ostrzeliwanie produktami żywnościowymi, upiór z głową pod pachą, demon 8 E. Pohl, op. cit., s. 47. Dzisiaj to okolica miejscowości Romanowo, raj. Zelenogradskij. 10 Dzisiaj Zaostrowje, raj. zelenogradskij. 11 E. Pohl, op. cit., s. 46–47. 12 Ibidem, s. 47. 9 Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 247 wskakujący na tył wozu etc.). Funkcja czasu w owych opowiadaniach stawała się niejako drugorzędną, co może powodować, iż łączenie opisywanych zdarzeń i zjawisk z czasami szwedzkimi mogło być wtórne. Interesującym jest ostatnie z przytoczonych podań, które ma charakter legendy czy nawet mitu, tłumaczącego kres wojen szwedzkich. Folklor dawnych ziem pruskich wskazuje, iż zawarły się w nim echa najazdów szwedzkich, lecz w świadomości ludu te wydarzenia historyczne przybrały raczej formę rzeczywistych wspomnień ciężkich czasów (grabieże, gwałty, kontrybucje itd.) niż skomplikowanych zjawisk kulturowych godnych utrwalenia w podaniach czy pieśniach. III. Szwedzi w mikrotoponimii O ile podań związanych ze Szwedami zachowało się stosunkowo niewiele, a może i powstało ich bardzo mało, o tyle „szwedzkie” nazwy mikrotoponimiczne (lokalne, fizjograficzne, mikrotopograficzne etc.) były dość powszechne. Opierając się przede wszystkim na pracach Hansa Cromego, zestawiono 112 nazw wiążących się ze 106 stanowiskami archeologicznymi – pewnymi oraz domniemanymi13. Ustalono, iż powszechnie funkcjonowały nazwy: Schwedenschanze, Schwedenschanzen i Schwedenberg, stanowiące w sumie 93% zbioru (por. Tabela 1). Pośród nazw występujących pojedynczo zanotowano: Schwedenberg Pilate, Grosse Schwedenschanze, Kleine Schwedenschanze, Schwedengraben, Schwedendamm, Alte Schwedenschanze (dwukrotnie), Schweden Schanze, Schwedenplatz. 13 H. Crome, Karte und Verzeichnis der vor– und frühgeschichtlichen Wehranlagen in Ostpreussen, Altpreussen, 1937, r. 2, z. 3, s. 97–125; idem, Karte und Verzeichnis der vor– und frühgeschichtlichen Wehranlagen in Ostpreussen, Altpreussen, 1937, r. 2, z. 3, s. 97– 125; idem, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Teil II, Prussia, 1939, z. 32, cz. 2, s. 297–324; idem, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Teil III, Prussia, 1939, z. 33, s. 263–289; idem, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Schluss, Prussia, 1940, z. 34, s. 83–154 – por. Katalog. 248 Jerzy Marek Łapo Tabela 1. Zestawienie ilościowe nazw mikrotoponimicznych związanych ze Szwedami na dawnych ziemiach pruskich Lp. 1 2 3 4 Nazwa lokalna Schwedenschanze SchwedenschanSchwedenberg Inne RAZEM N 88 6 9 9 112 % 79 5 8 8 100 IV. Święty Szwed? Rozwój zainteresowań starożytniczych, który położył podwaliny pod nowożytną archeologię, przyczynił się do pilniejszego zwracania uwagi także na wiedzę ludową związaną ze stanowiskami archeologicznymi. Wśród nich poczesne miejsce zajmowały grodziska, spośród których wiele nosiło „szwedzkie” nazwy. Weryfikacje archeologiczne nie pozostawiły jednak złudzeń co do tego, iż stanowiska obarczone „szwedzkimi” nazwami, niezmiernie rzadko można potencjalnie wiązać z oddziałami wojskowymi tej nacji, jako ich budowniczymi. Za nowożytne fortyfikacje ziemne – wcale niekoniecznie szwedzkie, uznać można założenia w dawnym Fichtenberg, Kr. Tilsit–Ragnit (Schwedenschanze) oraz w Miłomłynie, pow. Ostróda (Schwedenschanze, Blumenberg). Stanowisko w Zajączkowie, pow. Elbląg zwano Schwedenschanze oraz ... Franzosenschanze (!). Z kolei założenie obronne datowane na XIV–XV w. zlokalizowane w Grabinku, pow. Ostróda, nazywane było Polenschanze lub polnische Schanze14. Z punktu widzenia XVII–wiecznej wojskowości pradziejowe oraz średniowieczne grodziska miały niewielkie i raczej sporadyczne znaczenie bojowe15. Niektóre mogły być wykorzystywane jako miejsca obserwacyjne lub jako leża zimowe. Być może z tą ostatnią funkcją można wiązać nazwy mikrotoponimiczne: Winterberg, Schwedenschanze we Wronkach Wielkich, pow. Gołdap16 oraz Zimocha, Zimochja, Zimocken, Burgwall, Schanze Zimmochen w Kwiku, pow. Pisz17. 14 Patrz: Katalog. Por. Fortyfikacje Prus Królewskich doby wojen polsko–szwedzkich. Informator wystawy, Malbork 1995. 16 H. Crome, Karte und..., s. 114; idem, Verzeichnis... Teil II, s. 321. 17 H. Crome, Karte und..., s. 118; idem, Verzeichnis... Teil Schluss, s. 106; G. Leyding, Słownik nazw miejscowych Okręgu Mazurskiego, cz. 2, Nazwy fizjograficzne (zlokalizowane), Poznań 1959, s. 289. 15 Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 249 Carl Beckherrn, powołując się także na prof. Ziesemera, zwrócił niegdyś uwagę na podobieństwo słowa Szwed (Schweden) do staropruskiego swints, litewskiego szwentas (szwintas), ruskiego svet, polskiego święty, a zwłaszcza lett’skiego swehts, wskazując, iż w XVII w. mogło dojść do transformacji nazw dawnych, pogańskich miejsc kultu18. Podobieństwo językowe rzeczywiście miało miejsce, jednakże dublety nazw „szwedzkich” i „świętych” występowały bardzo rzadko. Wczesnośredniowieczne grodzisko w Stradomnie, pow. Iława nosiło nazwy: Schwedenschanze, Kesselberg, Poganek, Poganka, Kotłowa Góra19, natomiast nazwy: Schwedenschanze, Schanzenberg, Schanzkalnis, Der Schwentischkische Berg związane były z domniemanym grodziskiem w miejscowości Pugatschjowo, raj. Nesterowskij, lecz tutaj nie można wykluczyć, iż nazwa stanowiska archeologicznego była wtórna wobec ówczesnej nazwy miejscowości – Gross Schwentischken20. Johann Guise opisując grodzisko w dzisiejszym Petrowskoe, raj. Bagrationowskij, nazywane: Schwedenschanze, Schlossberg, Burgwall, zapisał: „Heilige Feste an der Kriwitt”21. I to tyle wobec zestawienia obejmującego ponad sto stanowisk. O ile teza C. Beckherna byłaby prawdziwa, to „szwedzkie” nazwy grodzisk rozmieszczone byłyby równomiernie na obszarze całych dawnych ziem pruskich. Tymczasem można wyróżnić kilka skupisk, m.in.: Sambia, pobrzeże Zalewu Wiślanego, okolice Bartoszyc i Lidzbarka Warmińskiego, południowa część Prus Górnych, wschodni skraj Mazur (por. mapa 1). „Szwedzkie” nazwy nie występowały np. w południowym pasie Mazur, w przybliżeniu od linii Ostróda–Nidzica, po linię Olecko–Ełk. Na Mazurach nie zachowały się także podania związane ze Szwedami. Przyczyn takiej sytuacji może być kilka. Niezależnie od nich odrzucam jednoznaczne i powszechne wiązanie nazw „szwedzkich” z pogańskim sacrum, choć oponenci mogą powiedzieć, iż trauma wojen szwedzkich w Prusach mogła być tak wielka, że wyparła całkowicie ze świadomości kulturowej starsze doświadczenia i pamięć ludu. Nazwy typu Schwedenschanze, jak już wspomniano, mogły mieć bezpośredni związek z obcymi wojskami, ale kto wie, czy nie częściej i poprawniej należy je odczytywać jako: miejsce schronienia lokalnej ludności z czasu wojen szwedzkich – dosłownie: miejsce schronienia przed Szwedami. Niektóre grodziska pełniły taką rolę refugialną, aż po czasy 18 C. Beckherrn, Ueber die Benennungen der ostpreussischen „Bürgwälle” und die Pillberge im Samlande, Altpreussische Monatsschrift, t. 32, z. 5–6, s. 367–371; H. Strunk, Flurnamen und Vorgeschichte, Altpreussiche Forschungen, 1930, r. 7, z. 1, s. 28. 19 H. Crome, Karte und..., s. 123; S. Szczepański, Szlakiem podań i legend Pojezierza Iławskiego i dorzecza Drwęcy, Iława 2008, s. 16. 20 H. Crome, Karte und..., s. 116; idem, Verzeichnis ... Teil II, s. 320–321. 21 H. Crome, Karte und..., s. 109; idem, Verzeichnis ... Teil II, s. 323. 250 Jerzy Marek Łapo I wojny światowej. Tak np. stało się w Kolniszkach, pow. Gołdap, gdzie na grodzisku zwanym Wispe jesienią 1914 r. schroniła się ludność wsi, unikając w ten sposób wywiezienia na Syberię22. Analogią do tworzenia nazw historyczno–kulturowych jest określenie: Pestsprind, związane ze wsią Radzieje, pow. Węgorzewo. Czytając nazwę wprost – jest to: źródło zadżumione, zatrute. Tymczasem tutejsi mieszkańcy czerpali właśnie z tego źródła czystą, „nie zatrutą” wodę w czasie epidemii dżumy z lat 1709–171123. „Szwedzkie” nazwy występują na obszarach, gdzie w różnych okresach XVII w. dochodziło do kontaktu ze skandynawskimi żołnierzami lub ich sprzymierzeńcami. Mogły to być starcia zbrojne, ale przede wszystkim wszelkie działania okołowojenne przynoszące najwięcej utrapień ludności cywilnej – kontrybucje, kwaterunek, dostarczanie podwód, furażu etc., grabieże, podpalenia, gwałty, morderstwa. Na tych obszarach w pamięci ludu utrwalił się jednoznaczny wizerunek Szweda, choć z czasem coraz bardziej zacierały się szczegóły tej wizji, a specyfika folkloru powodowała, że pojawiały się cechy nowe, nierzadko fantastyczne. Podobnie rzecz się miała z nazwami „tatarskimi” – te wraz z podaniami koncentrowały się wyłącznie na terenach objętych właściwym najazdem tatarskim z października 1656 r. oraz na terenach, na których wojska polska i litewskie prowadziły akcje pacyfikacyjne24, często podszywając się pod budzących grozę okrutnych i bezwzględnych Tatarów25. O ile pamięć o okrucieństwach Tatarów wzmacniana była przez pieśni i opowieści upowszechniane m.in. poprzez mazurskie gazety i kalendarze, o tyle zasługi na polu swoistej „szwedomanii” położyli... urzędnicy i kartografowie. Pierwsi inwentaryzatorzy staropruskich założeń obronnych zapisywali nazwy lokalne, ale też posługiwali się „osobistymi” określeniami. Józef Naronowicz–Naroński często wymieniał: Alte Schanze, Schanze, Schantz, Johann Guise: Burg, Feste, Burgwall26, kapitan Wulff, a za nim Max Toeppen: Wehranlagen. Na tzw. mapach Schröttera z przełomu XVIII i XIX w. najczęściej stosowano: Schanze27. 22 Heimatbuch des Kreises Goldap, oprac. K. Buchka, W. Lemke, Insterburg 1939, s. 60; 2007 J. Łapo, Stanowiska archeologiczne i miejsca o znaczeniu historycznym na dawnym pograniczu galindzko–jaćwieskim w świadomości Mazurów (XVI w. – I połowa XX w.), rozprawa doktorska w archiwum Biblioteki Głównej UWM w Olsztynie, 2007, s. 79. 23 (Łapo 2007, s. 144) 24 W sumie dziewięć punktów, przede wszystkim we wschodniej części Mazur. 25 (Łapo 2007, s. 155–157) 26 Także: Schwedenschanze – Augamy, pow. Bartoszyce – H. Crome, Verzeichnis ... Teil I, s. 198. 27 Por. J. Łapo, Stanowiska archeologiczne..., tabela 1. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 251 W 1825 r. w Prusach Wschodnich przeprowadzono wstępną inwentaryzację dawnych założeń obronnych. Na polecenie królewieckiego nadprezydenta prowincji, landraci sporządzili wykazy zabytków znajdujące się w obrębie poszczególnych powiatów. Najprawdopodobniej zebrane w ten sposób informacje stały się materiałem bazowym dla misji porucznika Johanna Guisego, który w latach 1826–1828 skartował w skali 1:25 000 i opisał ok. 600 średniowiecznych oraz pradziejowych założeń obronnych na terenie całych Prus Wschodnich28. W sprawozdaniach często stosowano nazwy lokalne, w tym też „szwedzkie”: • landrat morąski (sprawozdanie z 1 stycznia 1825 r.) – Urowo29; • landrat frydlądzki (sprawozdanie z 8 sierpnia 1825 r.) – Sępopol30; • landrat giżycki (sprawozdanie z 10 sierpnia 1825 r.) – Piękna Góra (Giżycko) – Schlossberg, Schwedenschanze31; • landrat ragnecki (sprawozdanie z 15 sierpnia 1825 r.) – Viešvilė32; • landrat mrągowski (sprawozdanie z 16 sierpnia 1825 r.) – Wyszembork – Schwedenschanze33; • landrat braniewski (sprawozdanie z 29 sierpnia 1825 r.) – d. Althof – Heidenburg34; • landrat nidzicki (sprawozdanie z 1 września 1825 r.) – Gardyny35; • landrat reszelski (sprawozdanie z 5 września 1825 r.) – Pleśno – Schwedenschanze36; • landrat królewiecki (sprawozdanie z 17 września 1825 r.) – Marschalskoe – Schwedenschanze37, Fräuleinhof (Kutusowo) – Schwedenschanze38; 28 H. Crome, Verzeichnis ... Teil I, s. 188; Rimat, Über die Bedeutung des Oberpräsidenten von Ost– und Westpreussem, Theodor von Schön, [w:] Zur Kulturgeschichte Ost– und Westpreussens. Prussia. Gesellschaft für Heimatkunde Ost– und Westpreussens. In Nachfolge der Altertumsgesellschaft Prussia (Königsberg/Pr), oprac. G. Brilla, Husum 2003, s. s. 13; M. Hoffmann, Inwentaryzacje założeń obronnych na ziemiach pruskich w pierwszej połowie XIX w., [w:] Opusculum Archaelogica Opera Dedicata in Professorem Thaddeum Malinowski, Zielona Góra 2007, s. 149–169. 29 H. Crome, Verzeichnis ... Teil I, s. 198. 30 H. Crome, Verzeichnis ... Teil Schluss, s. 117. 31 H. Crome, Verzeichnis ... Teil III, s. 288. 32 H. Crome, Verzeichnis ... Teil Schluss, s. 141. 33 Ibidem, s. 138. 34 H. Crome, Verzeichnis ... Teil I, s. 194. 35 H. Crome, Verzeichnis ... Teil Schluss, s. 317. 36 H. Crome, Verzeichnis ... Teil II, s. 322. 37 Ibidem, s. 310. 38 Ibidem, s. 308. 252 Jerzy Marek Łapo • landrat pasłęcki (sprawozdanie z 26 września 1825 r.) – Krosno – Schwedenschanze39; Kwietnik – Schwedenschanze40; • landrat olsztyński (sprawozdanie z 16 października 1825 r.) – Barkweda – Schwedenschanze41; • landrat pruskoiławski (sprawozdanie z 20 października 1825 r.) – d. Worienen – Burgwall42; • landrat gołdapski (sprawozdanie z 5 listopada 1825 r.) – Gross Schwentischken43; Wronki Małe44. Landrat welawski opisując ówczesny Langendorf (obecnie Bagrationowskoe) napisał 18 października 1825 r.: „2 Schwedenschanzen und doppelte Umwallungen”45. Szczególnie ta ostatnia informacja wskazuje, iż określenie Schwedenschanze, traktowano jako synonim założenia obronnego z przeszłości, bez dokładniejszego określania chronologii czy też funkcji: osada obronna, gródek strażniczy, wał podłużny etc. Hermann Strunk, opracowując w okresie międzywojennym zagadnienie nazewnictwa lokalnego stanowisk archeologicznych na terenie Niemiec, poruszał także zagadnienie nazw „szwedzkich” wymieniając 15 takich miejsc na obszarze Prus Wschodnich i Zachodnich46. Wskazywał on, że nadawanie tego typu nazw stało się swoistą modą47. Podobne zjawisko zaobserwował także na terenie Europy Zachodniej: „Analogicznie rzecz się miała z ludowymi nazwami <<rzymskimi>>, zwłaszcza w pierwszej połowie XIX w., kiedy to słowo stało się modne i wszystkie możliwe stanowiska archeologiczne, drogi i znaleziska z nieokreślonego czasu – rzymskimi nazywano. [...] Nazwy wiążące się z Rzymianami powstały zazwyczaj całkiem niedawno i pochodzą z kręgów osób wykształconych lub ich naśladowców, czasami ich twórcami byli geometrzy [kartografowie – przyp. autora]”48. 39 H. Crome, Verzeichnis ... Teil III, s. 280. H. Crome, Verzeichnis ... Teil I, s. 206. 41 Ibidem, s. 203. 42 H. Crome, Verzeichnis ... Teil Schluss, s. 143. 43 H. Crome, Verzeichnis ... Teil II, s. 321. 44 H. Crome, Verzeichnis ... Teil III, s. 277. 45 Ibidem, s. 283. 46 H. Strunk, Flurnamen und Vorgeschichte, cz. 2, Altpreussiche Forschungen, 1931, r. 8, z. 1, s. 1–45, s. 35. 47 H. Strunk, Flurnamen und Vorgeschichte, Altpreussiche Forschungen, 1930, r. 7, z. 1, s. 27. 48 Ibidem, s. 28–29. 40 Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 253 Identyczny proces miał miejsce także na dawnych ziemiach pruskich, z tą różnicą, iż tutaj synonimem dawności, archaiczności stał się nie Rzymianin, lecz Szwed. Swój wkład w powstawanie nazw lokalnych mieli także kartografowie. Hans Crome sporządzając pierwsze zestawienie założeń obronnych Prus Wschodnich kilkakrotnie podał nazwy Schwedenschanze, wielokrotnie opierając się na mapach sztabowych w skali 1:25000 (Messtischblatt). Jednakże już w poszerzonym katalogu – nazw tych nie uwzględnił. Dlaczego? Prawdopodobnie uznał je – w niektórych przypadkach nie za nazwy mikrotoponimiczne lecz za określenie kartograficzne. Dotyczyło to stanowisk w: d. Joglauken, Kr. Fischhausen (okolice Medwedewo, raj. Zelenogradskij)49; d. Kraxtepellen, Kr. Fischhausen50; Łaniewo, pow. Lidzbark Warmiński51; Perwomajskoe, raj. Bagrationowskij52; Petrowskoe, raj. Bagrationowskij53; Tros, pow. Giżycko54; Zawety, raj. Nesterowskij55. „Szwedzkie” nazwy wiążące się z określonymi miejscami w terenie znane były tylko z map sztabowych w miejscowościach: Okunjowo, raj. Zelenogradskij56; Pieńki, pow. Olecko57; Piktožiai, raj. Klaipėdos58; Schukino, raj. Bagrationowskij59; Viešvilė, raj. Tauragės60. W folklorze wschodniopruskim, a także w świadomości kulturowej doszło do swoistej mitologizacji Szweda, jako żołnierza i postaci z dawnych, bliżej nieokreślonych czasów, któremu przypisywano związki z założeniami obronnymi z przeszłości61. O cmentarzysku w Dywitach, zwanym przez ludność wiejską Schwedenplatz i Galgenberg, mówiono, iż „tutaj wieszano Szwedów i w urnach musiano ich grzebać”(sic!)62. Nauczyciel Langmann z mazurskiego Wierzbowa, w którym znajdowało się 49 H. Crome, Karte und..., s. 104; idem, Verzeichnis ... Teil III, s. 268. H. Crome, Karte und..., s. 104; idem, Verzeichnis ... Teil III, s. 280. 51 H. Crome, Karte und..., s. 107; idem, Verzeichnis ... Teil III, s. 284. 52 H. Crome, Karte und..., s. 106; idem, Verzeichnis ... Teil Schluss, s. 136. 53 H. Crome, Karte und..., s. 109; idem, Verzeichnis ... Teil II, s. 323. 54 H. Crome, Karte und..., s. 119; idem, Verzeichnis ... Teil Schluss, s. 123. 55 H. Crome, Karte und..., s. 116; idem, Verzeichnis ... Teil III, s. 270–271. 56 H. Crome, Karte und..., 104; idem, Verzeichnis ... Teil Schluss, s. 91. 57 H. Crome, Karte und..., s. 117; idem, Verzeichnis ... Teil Schluss, s. 126; A. Kamiński, Materiały do bibliografii archeologicznej Jaćwieży od I do XIII w., Materiały Starożytne, 1956, t. 1, s. 211; G. Leyding, Słownik nazw..., s. 62. 58 H. Crome, Karte und..., s. 125; idem, Verzeichnis ... Teil Schluss, s. 98. 59 H. Crome, Verzeichnis ... Teil I, s. 208; idem, Verzeichnis ... Teil III, s. 286. 60 H. Crome, Karte und..., s. 125; idem, Verzeichnis ... Teil Schluss, s. 141. 61 Podobnie Tatar stał się symbolem „dzikiego” i okrutnego wojownika ze Wschodu – mit ten odżył, także w propagandzie na początku I wojny światowej, wraz z wkroczeniem wojsk rosyjskich do Prus Wschodnich. 62 H. Strunk, Flurnamen und Vorgeschichte, cz. 2, Altpreussiche Forschungen, 1931, r. 8, z. 1, s. 35. 50 254 Jerzy Marek Łapo grodzisko zwane Szwedzkim Szańcem, powołując się na wykład wybitnego historyka sztuki prof. Karla Clasena z Królewca pisał nawet: „Nazwy Schwedenschanze nie mają nic wspólnego ze Szwedami. Założenia obronne są powszechnie naznaczone takimi nazwami w języku ludu”63. To uproszczone spojrzenie na zagadnienie, bowiem od strony kulturowej Szwedów należy, mimo wszystko, uznawać za „ojców chrzestnych” procesu powstawania owych nazw. Niemniej jednak geneza określeń typu Schwedenschanze i ich utrzymywanie się w przestrzeni kulturowej Prus Wschodnich i Zachodnich to efekt wspólnych działań pruskich urzędników, kartografów i wiejskich bajarzy. Choć przecież nie można wykluczyć, iż przyszłe badania archeologiczne na którymś z dawnych grodzisk przyczynią się do odkrycia instrumenta bellica z czasów wojen ze Szwedami. Wyjątek potwierdzi regułę. 63 Langmann, Die Schwedenschanze bei Wiersbowen, Kreis Lyck, Unser Masuren–Land, r. 1928, nr 8, s. 63. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 255 KATALOG Katalog stanowisk i miejsc związanych nazwami mikrotoponimicznymi ze Szwedami 1. AKMENIŠKIAI, raj. Šilutės, Litwa/Ackmonischken, Kr. Tilsit (Memelgebiet) Schwedenschanze, Pilate, Schwedenberg Pilate, alte Schanz, Schlossberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wizytowane m.in. przez W. Suchodolca oraz J. Guisego. Ten ostatni wyróżnił dwa stanowiska: zwane Didele Pilate i Mage Pilate. Badane wykopaliskowo w 1963 r. • Literatura: Crome 1937, s. 124; 1938, s. 192; http://lt.wikipedia.org/wiki/Akmeni%C5%A1kiai [8 XI 2008 r.]. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 32 Ackmonischken). 2. AUGAMY, gm. Górowo Iławeckie, pow. Bartoszyce/Augam, Kr. Preussische Eylau Schwedenschanzen • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: zanotowane przez J. Guisego, nie zlokalizowane. • Literatura: Crome 1938, s. 198. 3. BAGRATIONOWSKOE, raj. Slawskij, Rosja/Langendorf, Kr. Wehlau Schwedenschanze, Schlossberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania landrata z Welawy z 1825 r., wzmiankowane przez J. Guisego, który datował obiekt na czasy krzyżackie. Chronologię potwierdził H. Crome. • Literatura: Crome 1937, s. 112; 1939b, s. 283. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 232 Lindenau). 4. d. BALANCE – Preussenberg, Kr. Labiau/raj. Polesskij, Rosja Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. 256 Jerzy Marek Łapo • Historia i wyniki badań: znane J. Guisemu, wzmiankowane m.in. przez Z. Bönigka, Z. Giseviusa i E. Hollacka. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 108; 1938, s. 200. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 147 Laukischken). 5. BAŁTIJSK, Rosja/Pillau, Kr. Fischhausen Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane z mapy sztabowej. • Literatura: Crome 1940, s. 98. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 226 Pillau). 6. BARKWEDA, gm. Dywity, pow. Olsztyn/Bergfriede, Kr. Allenstein Schwedenschanze, Schlossberg, Zameczek • Rodzaj stanowiska: grodzisko, współcześnie na majdanie cmentarz. • Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania olsztyńskiego landrata z 1825 r., wzmiankowane m.in. przez J. Guisego i E. Hollacka. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 117; 1938, s. 203. 7. BARTOSZYCE/Bartenstein Schwedenschanze, Schanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: wymieniane przez G. Bujacka, lokalizowane na prawym brzegu Łyny, nieopodal bartoszyckiego placu ćwiczeń lub w tzw. Niedźwiedzim Rogu (Bärenwinkel) lub Okopie (Erdmannshof). H. Crome wątpił aby było to grodzisko. • Literatura: Crome 1937, s. 102; 1938, s. 202. BEYDRITTEN, Kr. Königsberg – patrz KUTUSOWO, raj. Gurjewskij, Rosja/Fräuleinhof, Kr. Königsberg 8. BISKUPIEC, gm. Biskupiec, pow. Olsztyn/Bischofsburg, Kr. Rössel Schwedenschanze, Alte Schanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: stanowisko położone w pobliżu majątku Kramarka znane było już A. Bötticherowi i E. Hollackowi. H. Crome nie określił ściślejszej chronologii. • Literatura: Crome 1937, s. 121; 1938, s. 205. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 257 9. BOEWOE, raj. Gussewskij, Rosja/Klein Berschkurren (Klein Preussenwald), Kr. Gumbinnen Schwedenschanze, Schlossberg, Pillukstis, Pilluksch • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: stanowisko wizytował J. Guise. H. Crome datował je na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 114; 1940. s. 125. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 239 Gerwischkehmen). • Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowości Stannaitschen. 10. BOGATOJE, raj. Zelenogradskij, Rosja/Pokallstein, Kr. Fischhausen Schwedenschanze, Schanze, Pilberg, Spukberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: skartowane przez K. Hennenbergera, znane J. Guisemu. nie badane archeologicznie, najprawdopodobniej całkowicie zniszczone. • Literatura: Crome 1940, s. 102. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 104 Rauschen). • Uwaga: H. Crome utożsamiał to stanowisko z Schanzeberg w Pokirben (St. Lorenz), Kr. Fischhausen – Crome 1937, s. 104. 11. BUDZIN, gm. i pow. Kwidzyn/Budzin, Kr. Stuhm Schwedenschanze, Schlossberg • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Literatura: Crome 1937, s. 123. BÜSTERWALDE, Kr. Heiligenbeil – patrz SCHUKINO, raj. Bagrationowskij, Rosja/Leysuhnen, Kr. Heiligenbeil 12. DROSDOWO, raj. Polesskij/Klein Droosden – Lablacken, Kr. Labiau Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko (Wasserburg – określenie H. Cromego). • Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez W. Gaertego. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome, 1937 s. 108; 1939b, s. 273, 282. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 145 Lablacken). • Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowości Lablacken. 258 Jerzy Marek Łapo 13. DYWITY, pow. olsztyński/Diwitten, Kr. Allenstein Schwedenplatz, Galgenberg • Rodzaj stanowiska: cmentarzysko popielnicowe. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez H. Strunka. • Literatura: Strunk 1931, s. 35. 14. d. FICHTENBERG, Kr. Tilsit–Ragnit/raj. Nemanskij, Rosja Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: nowożytne założenie obronne. • Historia i wyniki badań: zanotowane w 1936 r. H. Crome datował stanowisko na okres nowożytny. • Literatura: Crome 1939a, s. 308. 15. d. GALLKEHMEN (Hohenschanz), Kr. Stallupönen/raj. Nesterowskij, Rosja Schwedenschanze, Schanzenkippel, Kipl • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: stanowisko wizytował J. Guise. H. Crome datował je na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 116; 1939a, s. 310. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 293 Pillupönen). 16. GALZDONAI, raj. Šilutės, Litwa/Galsdon Joneiten, Kr. Tilsit (Memelgebiet) Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: • Literatura: Crome 1937, s. 124; 1939a, s. 310–311. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 63 Kaukehmen). 17. GARDYNY, gm. Dąbrówno, pow. Ostróda/Gardienen, Kr. Neidenburg Schwedenberg, Schwedenschanze, Burgwall, Schlossberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: skartowane przez K. Hennenbergera, wzmiankowane m.in. w sprawozdaniu landrata nidzickiego z 1825 r. H. Crome datował stanowisko na czasy krzyżackie, M. Hoffmann i A. Mackiewicz uściślili chronologię na XIV–XV w. • Literatura: Crome 1937, s. 120; 1939a, s. 317; Hoffmann, Mackiewicz 2004, s. 13–14. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 259 • Uwaga: stanowisko lokalizowane także pod nazwą Gross Gardienen. 18. GAWRILOWO, raj. Gussewskij, Rosja/Schorschienen (Moosgrund), Kr. Gumbinnen • Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez J. Guisego. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 114; 1940, s. 119. 19. GORKI, raj. Polesskij, Rosja/Plicken, Kr. Gumbinnen Schwedenschanze, Schanzenberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane J. Guisemu i E. Hollackowi. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 114; 1940, s. 100–101. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 291 Gumbinnen). • Uwaga: być może tożsame ze stanowiskiem w Zawetach (Kattenau) – J. Guise (Crome 1940, s. 100–101). 20. GRABINEK, gm. i pow. Ostróda/Klein Gröben, Kr. Osterode Schwedenschanze, Grodisko • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 121; 1939b, s. 273–274. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 994 Hirschberg). • Uwaga: ok. 400 m od tego stanowiska kolejne założenie obronne datowane na XIV–XV w. zwane Polenschanze lub polnische Schanze (Crome 1939b, s. 273; Hoffmann, Mackiewicz 2004, s. 14– 15). d. GROSS GARDINEN, Kr. Neidenburg – patrz GARDYNY, gm. Dąbrówno, pow. Ostróda/Gardienen, Kr. Neidenburg d. GROSS PÖPPELN, Kr. Labiau – patrz RETSCHKI, raj. Polesskij/Klein Pöppeln, Kr. Labiau 21. GULB, gm. i pow. Iława/Gulbien, Kr. Rosenberg Grosse Schwedenschanze 260 Jerzy Marek Łapo • Rodzaj stanowiska: grodzisko stożkowe. • Literatura: Crome 1937, s. 123; Niesiobędzki 2006, s. 74. 22. GULB, gm. i pow. Iława/Gulbien, Kr. Rosenberg Kleine Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko – wał okrężny (?). • Literatura: Crome 1937, s. 123; Niesiobędzki, 2006, s. 74. 23. d. HEIDENHOF, Kr. Heiligenbeil/raj. Bagrationowskij, Rosja Schwedenschanzen, Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko dwuczłonowe. • Historia i wyniki badań: znane J. Guisemu. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 106; 1940, s. 113. • Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowości Rosenhof (Kleinwalde). 24. JANOWO – Nowe Bagienice, gm. i pow. Mrągowo/Janowen (Heinrichsdorf)–Neu Bagnowen, Kr. Sensburg Schwedenschanze, Zamek • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane już J. Pisańskiemu i J. Guisemu. H. Crome datował stanowisko na czasy krzyżackie, choć jest to raczej stanowisko wczesnośredniowieczne. • Literatura: Crome 1937, s. 122; 1939b, s. 267. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 810 Sensburg). 25. JASNOE, raj. Sławskij, Rosja/Kuckerneese (Kaukehmen), Kr. Niederung Schwedenschanze, Schlossberg • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane ze wzmianki A. Böttichera, który założenie Schwedenschanze wiązał z wydarzeniami 1679 r. H. Crome wątpił w to, iż jest to grodzisko. • Literatura: Crome 1937, s. 115; 1939a, s. 281. 26. d. JOUGLAUKEN, Kr. Fischhausen/okolice Medwedewo (d. Norgau), raj. Zelenogradskij, Rosja Schwedenberg, Schanzenberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 261 • Historia i wyniki badań: znane z archiwaliów Prussia Museum w Królewcu. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie, określenia Schwedenschanze użył tylko w publikacji z 1937 r. • Literatura: Crome 1937, s. 104; 1939b, s. 268. 27. KALWA, gm. Stary Targ, pow. Sztum/Kalwe, Kr. Stuhm Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez H. Cromego. Grodzisko kultury łużyckiej. • Literatura: Crome 1937, s. 123. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000. 28. KISITY – Kiertyny Małe, gm. i pow. Bartoszyce/Kissitten–Klein Kärthen, Kr. Bartenstein Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: założenie obronne (Schanze). • Historia i wyniki badań: wymienione przez J. Guisego. H. Crome identyfikował stanowisko jako umocnienia z czasów wojen napoleońskich, ale też wątpił w to, iż jest to założenie obronne. • Literatura: Crome 1937, s. 103; 1939b, s. 272–273. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 404 Glommen). 29. KLIMOWKA, raj. Osjorskij, Rosja/Kamanten, Kr. Darkehmen Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez E. Hollacka i A. Böttichera. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 113; 1939b, s. 270. 30. KINIPY, gm. i pow. Lidzbark Warmiński/Knipstein – Schweden, Kr. Heilsberg Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez J. Guisego i E. Hollacka. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 107; 1939b, s. 277. • Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowościach Markajmy (Markeim) i Schweden (nieistniejący współcześnie majątek). 262 Jerzy Marek Łapo 31. d. KOBBERN, Kr. Bartenstein/raj. Prawdinskij, Rosja Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmianka A. Böttichera z 1877 r. zawarta w archiwaliach Prussia Museum w Królewcu. Nie zlokalizowane. • Literatura: Crome 1939b, s. 277. • Uwaga: H. Crome wzmiankował błędnie stanowisko w pow. Kętrzyn (Rastenburg) – 1939b, s. 277. Obecnie to okolica wsi Soldatowo (Sehmen ew. Pöhlen). Patrz katalog nr 94. 32. KONIEWO, gm. i pow. Lidzbark Warmiński/Konnegen, Kr. Heilsberg Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: H. Crome wątpił aby było to grodzisko. • Literatura: Crome 1937, s. 107; 1939b, s. 278. KÖNIGSEE, Kr. Mohrungen – patrz STARE MIASTO, gm. Stary Dzierzgoń, pow. Susz/Altstadt, Kr. Mohrungen 33. KONSTANTINOWKA, raj. Osjorskij, Rosja/Kieselkehmen (Kissehlen), Kr. Gumbinnen Schwedenschanze, Pillukstis, Schlossberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: stanowisko wizytował J. Guise. H. Crome datował je na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 114; 1939b, s. 271–272. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 347 Darkehmen). 34. KOSA (BAŁTIJSK), Rosja/Neutief, Kr. Fischhausen Schwedenberg • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: nie badane archeologicznie, najprawdopodobniej całkowicie zniszczone. • Literatura: Crome 1940, s. 90. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 226 Pillau). 35. d. KRAXTEPELLEN, Kr. Fischhausen/raj. Zelenogradskij, Rosja Schwedenschanze, Kleiner Hausen, Schanze, Kirspeller Hausenberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 263 • Historia i wyniki badań: wzmiankowany przez J. Guisego. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. Nazwa Schwedenschanze jedynie w publikacji H. Cromego z 1937 r. • Literatura: Crome 1937, s. 104; 1939b, s. 280. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 139 Palmnicken). • Uwaga: współcześnie to część miejscowości Jantarnyj (Palmnicken). 36. d. KRINGITTEN, Kr. Fischhausen/raj. Zelenogradskij, Rosja Schwedenschanze, Schlossberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: zanotowane przez J. Guisego jako Feste bei Kringitten i Schlossberg (Crome 1939b, s. 280). H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 104; 1939b, s. 280. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 105 Neukuhren). • Uwaga: współcześnie to okolice miejscowości Romanowo. 37. KROSNO, gm. Pasłęk, pow. Elbląg/Krossen, Kr. Preussisch Holland Schwedenschanzen • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania landrata w Pasłęku z 1825 r. Nie zlokalizowane. • Literatura: Crome 1939b, s. 280. 38. KRYMSKOE, raj. Prawdinskij, Rosja/Prätlack, Kr. Gerdauen Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane z archiwaliów Prussia Museum w Królewcu. Wizytowane przez H. Cromego w latach 30 XX w., który nie odnalazł żadnych reliktów umocnień. • Literatura: Crome 1937, s. 105; 1940, s. 103. 39. KRZYWE, gm. Prostki, pow. Ełk/Krzywen (Rundfliess), Kr. Lyck Schwedenschanze, Jędzelewska Góra, Inselska gora, Inselska Góra, Inselewska Góra, Szwedzki Szaniec • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez J. Guisego i E. Hollacka. Wizytowane przez H. Cromego w latach 30. XX w. Nie badane wykopaliskowo. 264 Jerzy Marek Łapo • Literatura: Crome 1937, s. 119; 1939b, s. 281; Kamiński 1956, s. 227; Leyding 1959, s. 33; 1970, s. 307; Karczewski 1996, s. 125, mapa 17. 40. KSIĘŻY DWÓR, gm. i pow. Działdowo/Niederhof, Soldau Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Folklor: podanie o królewnie Działdowa i zakochanym księciu oraz o pannie więzionej we wnętrzu wzgórza przez złego ducha. • Literatura: Crome 1937, s. 125; Sukertowa–Biedrawina 1937, s. 20. 41. d. KUMKEIM – Gallehnen, Kr. Preussisch Eylau/raj. Bagrationovsk, Rosja Schwedenschanze, Kaddicksberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: nazwę Schwedenschanze zanotował J. Guise. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 109; 1939a, s. 309. 42. KUTUSOWO, raj. Gurjewskij, Rosja/Fräuleinhof, Kr. Königsberg Schwedenschanze, Schanzenplatz, Schanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania królewieckiego landrata z 1825 r., zanotowane przez J. Guisego i E. Hollacka. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 107; 1939a, s. 308; 1940, s. 126. • Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowościach Stigehnen oraz Beydritten. 43. KWIETNIEWO, gm. Rychliki, pow. Elbląg Schwedenberg, Schanze, Ringwall • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane m.in. H. Conwentzowi, E. Hollackowi, A. Bötticherowi. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. Badania na początku lat 70. XX w. przeprowadził Mieczysław Haftka oraz w latach 1994–1996 Grzegorz Stasiełowicz, który uściślił datowanie na VIII–X w. oraz XI–XII/XIII w. • Literatura: Crome 1937, s. 110; 1939b, s. 264; Stasiełowicz 1999, s. 111–117. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 713 Christburg). • Uwaga: stanowisko znane we wcześniejszej literaturze jako Święty Gaj (Heiligenwalde). Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 265 44. KWIETNIK, gm. Młynary, pow. Elbląg/Königs Blumenau – Blumenau, Kr. Preussisch Holland Schwedenschanze, Burgberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania landrata z Pasłęka z 1825 r. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 110; 1938, s. 205–206; 1939b, s. 278. LABLACKEN, Kr. Labiau – patrz DROSDOWO, raj. Polesskij/Klein Droosden, Kr. Labiau 45. LEGA, gm. i pow. Ełk/Leegen, Kr. Lyck Schwedenschanze, Szaniec Szwedzki • Rodzaj stanowiska: ślad toponomastyczny grodziska. • Historia i wyniki badań: skartowane na początku XVIII w. przez W. Suchodolca. Na początku XIX w. J. Guise opisując obiekt zanotował „bez znaczenia”. H. Crome, który wizytował okolice w latach 30. XX w. nie stwierdził obecności założenia obronnego. Nie badane wykopaliskowo. • Literatura: Crome 1939b, s. 285; Kamiński 1956, s. 228; Karczewski 1996, s. 123, mapa 12. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 817, 21100 Lyck). 46. LESIAK OSTRÓDZKI, gm. i pow. Ostróda/Leschaken (Preussenwall), Kr. Osterode Schwedenschanze, Schneckenberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez J. Guisego. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 121; 1939b, s. 286. 47. LESISKA, gm. Godkowo, pow. Elbląg/Miggenwald, Kr. Mohrungen Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wymienione jako Schwedenschanze w piśmie landrata z Pasłęka z 1825 r., wzmiankowane przez J. Guisego, A. Böttichera i E. Hollacka. Ponownie zlokalizowane przez Stanisława Iwnczenkę w 1977 r. Wizytowane przez członków stowarzyszenia „Pruthenia”, którzy odnaleźli fr. naczyń ceramicznych z wczesnej epoki żelaza i wczesnego średniowiecza. 266 Jerzy Marek Łapo • Literatura: Crome 1940, s. 86; B. Radzicki, Grodzisko „Miggenwald” ponownie odkryte!, http://www.pruthenia.strefa.pl/c22.html [1 X 2008 r.]. 48. LIPOWKA, raj. Bagrationowskij, Rosja/Grünwalde, Kr. Heiligenbeil Schwedenschanze, Schlossberg, alte Burg, Schanze, Lateinerberg, Lateiner Berg, Plettinenberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane J. Guisemu. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 106; 1939a, s. 323. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 335 Dt. Thierau). 49. LIWNY, raj. Krasnosnamenskij, Rosja/Wisborienen (Grenzhöhe), Kr. Pillkallen Schwedenschanze, Schlossberg, Alte Schanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: skartowane przez J. Narońskiego. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 115; 1940, s. 141. 50. ŁANIEWO, gm. i pow. Lidzbark Warmiński/Launau, Kr. Heilsberg Schwedenschanze, Schwedengraben • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: H. Crome wątpił aby było to grodzisko, nazwę Schwedenschanze wymienia tylko w publikacji z 1937 r. • Literatura: Crome 1937, s. 107; 1939b, s. 284. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 633 Schmolainen). 51. ŁOŹNIK, gm. Pieniężno, pow. Braniewo/Lotterfeld, Kr. Braunsberg Schwedenberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wizytowane przez H. Cromego w latach 30. XX w., który nie stwierdził żadnych reliktów umocnień, jednocześnie powątpiewał w istnieniu tutaj grodziska. • Literatura: Crome 1937, s. 104; 1939b, s. 289. 52. MARCINOWO, gm. i pow. Gołdap/Marczinowen (Martinsdorf), Kr. Goldap Schwedenschanze, Schwedenschanze, Schanzenberge • Rodzaj stanowiska: grodzisko. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 267 • Historia i wyniki badań: notowane w końcu XIX w. przez A. Böttichera. Nie zlokalizowane przez H. Cromego, który utożsamiał ten obiekt z grodziskiem we Wronkach Wielkich. • Literatura: Crome 1940, s. 83, Kamiński 1956, s. 215, 231; Kopciał 1995, s. 279. • Uwaga: stanowisko wymieniane często jako Wronki Wielkie lub Gołdap (A. Kamiński). MARKAJMY, gm. i pow. Lidzbark Warmiński – patrz KINIPY, gm. i pow. Lidzbark Warmiński/Knipstein, Kr. Heilsberg 53. MARSCHALSKOE, raj. Gurjewskij, Rosja/Gallgarben, Kr. Königsberg Schwedenschanze, Geilgarben, Galdagora, Gaylgarben, Geilsberg, Gailgarben, Weissenberg, Schlossberg, Schulberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko (całkowicie zniszczone). • Historia i wyniki badań: wymieniane po raz pierwszy przez Lucasa Davida. Najprawdopodobniej siedziba możnego pruskiego, później założenie krzyżackie, w XX w. na wzgórzu obejście szkolne. H. Crome nie natrafił na żadne relikty stanowiska archeologicznego. • Literatura: Crome 1937, s. 108; 1939a, s. 310. 54. MATROSSOWO, raj. Gurjewskij, Rosja/Uggehnen, Kr. Königsberg Schwedendamm, Schlossberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 108; 1939a, s. 309. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 143 Powunden). • Uwaga: lokalizowane także w Schugsten lub Fritzenscher Forst (Crome 1939a, s. 309). 55. MELAŠIAI, raj. Klaipėdos, Litwa/Ramutten, Memelgebiet Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane z mapy sztabowej. • Literatura: Crome 1937, s. 125; 1940, s. 108. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 30 Gaidellen). 268 Jerzy Marek Łapo 56. MIEDUNISZKI MAŁE, gm. Banie Mazurskie, pow. Gołdap/Klein Medunischken (Grossmedien), Kr. Darkehmen Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: zanotowane w archiwaliach Prussia Museum w Królewcu. Nie badane wykopaliskowo. H. Crome określił obiekt jako staropruski. • Literatura: Crome 1937, s. 113; 1939b, s. 274. 57. MIERUNISZKI, gm. Filipów, pow. Suwałki/Mierunsken (Merunen), Kr. Oletzko (Maggrabowa, Treuburg) Schwedenschanze, Szwedzki Szaniec, Piaskowa Góra, Kosmata Góra, Kosmata Gora, Sand Berg, Sandberg • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: założenie obronne wzmiankowane przez J. Guisego, znane też z archiwaliów Prussia Museum w Królewcu. H. Crome wskazał jako lokalizację grodziska Piaskową Górę. Nie badane wykopaliskowo. • Literatura: Crome 1940, s. 85; Kamiński 1956, s. 232; Leyding 1959, s. 61. 58. MIŁOMŁYN, gm. Miłomłyn, pow. Ostróda/Liebemühl, Kr. Osterode Schwedenschanze, Blumenberg • Rodzaj stanowiska: domniemane nowożytne założenie obronne. • Historia i wyniki badań: znane ze wzmianki rektora Salleta z Ostródy, który relikty wału datował na okres nowożytny. • Literatura: Crome 1939b, s. 286. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 896). MORLINY, gm. i pow. Ostróda/Mörlen, Kr. Osterode – patrz ŚWIETLIN, gm. i pow. Ostróda 59. NOWA WIEŚ, gm. i pow. Sztum/Königlisch Neudorf, Kr. Stuhm Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: naszkicowane przez Bernharda Schmida w 1909 r., znane z amatorskich penetracji. Stanowisko z wczesnego średniowiecza (ok. XI–XII w.). • Literatura: Crome 1937, s. 123; http://www.rycerzesztum.pl/art0002.html [8.X.2008 r.]. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 269 60. OKUNJOWO, raj. Zelenogradskij, Rosja/Nodems, Kr. Fischhausen Schwedenschanze, Schlossberg, Schanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: skartowane przez K. Hennenbergera, wzmiankowane przez J. Guisego. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. Nazwa Schwedenschanze znana z mapy sztabowej. • Literatura: Crome 1937, 104; 1940, s. 91. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 139 Palmnicken). 61. d. OLSCHOWKEN, Kr. Marienwerder Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: nie zlokalizowane. • Literatura: Crome 1937, s. 123. • Uwaga: stanowisko zlokalizowane w okolicach Gardei. 62. OLSZTYNEK, gm. Olsztynek, pow. Olsztyn/Hohenstein, Kr. Osterode Schwedenberg, Schwedenschanze, Schwedenschanzen, Schanzenberg, Hexenberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane m.in. W. Suchodolcowi oraz M. Toeppenowi. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. Badania wykopaliskowe przeprowadził w 2008 r. K. Grążawski odkrywając relikty osady obronnej z wczesnej epoki żelaza. • Literatura: Crome 1937, s. 121; 1939b, s. 265. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 1091 Hohenstein). 63. OSIEK, gm. Godkowo, pow. Elbląg/Hermsdorf, Kr. Preussisch Holland • Rodzaj stanowiska: „dwa założenia obronne z czasów szwedzkich”. • Historia i wyniki badań: znane ze wzmianki A. Böttichera i archiwaliów Prussia Museum w Królewcu. Nie zlokalizowane. • Literatura: Crome 1939b, s. 264–265. 64. OTPOR, raj Osjorskij, Rosja/Osznagorren, Kr. Darkehmen Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. 270 Jerzy Marek Łapo • Historia i wyniki badań: znany A. Bötticherowi i E. Hollackowi. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 113; 1940, s. 92. • Uwaga: także jako Ossnagorren (Crome 1937), współcześnie miejscowość nie istnieje – dzisiaj to okolice Wladimirowki. 65. PERŁY, gm. i pow. Węgorzewo/Perlswalde (Alt Perlswalde), Kr. Angerburg Schwedenschanze, Schanzenberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: zanotowane już przez J. Guisego na początku XIX w. Liczne wizytacje terenowe nie przyniosły żadnego materiału zabytkowego. Nie badane wykopaliskowo. Najprawdopodobniej nie dokończone założenie wczesnośredniowieczne. Nazwę Schwedenschanze podał Penski w 1840 r. • Lietartura: Crome 1937, s. 112; 1940, s. 96; Kamiński 1956, s. 240; Okulicz 1972, s. 245–246. • Uwaga: Stanowisko notowane jest też pod nazwą wsi Rudziszki (Raudischken). 66. PERWOMAJSKOE, raj. Bagrationowskij, Rosja/Pottlitten – Warnikam, Kr. Heiligenbeil Schwedenschanze, Pillenberg, Pillgarten, Pillgarte • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania landrata w Świętej Siekierce z 1825 r., wzmiankowane przez J. Guisego jako Pillgarte, Pillgarten. H. Cromego datował stanowisko na czasy staropruskie. Nazwa Schwedenschanze wymieniona tylko w pracy H. Cromego z 1937 r. • Literatura: Crome 1937, s. 106; 1940, s. 136. 67. PESKOWO, raj. Prawdinskij/Gross Schönau, Kr. Gerdauen Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane z akt Prussia Museum w Królewcu. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 105; 1939a, s. 320. 68. PETROWSKOE (TSCHAPAJEWO), raj. Bagrationowskij, Rosja/Grundfeld – Jerlaucken, Kr. Preussische Eylau Schwedenschanze, Schlossberg, Burgwall Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 271 • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane po raz pierwszy przez J. Guisego, który określił stanowisko jako „Heilige Feste an der Kriwitt” (Crome 1939a, s. 323). H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie, określenia Schwedenschanze użył tylko w publikacji z 1937 r. • Literatura: Crome 1937, s. 109; 1939a, s. 323. 69. PIEŃKI, gm. i pow. Olecko/Stobbenort (Stobbenorth), Kr. Oletzko (Magrrabowa, Treuburg) Schwedenschanze, Zamczysko, Zamcysko, Schlossberg, Schloss Berg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane na początku XIX w. przez J. Guisego. Wizytowane przez H. Cromego w latach 30 XX w., który datował stanowisko na czasy staropruskie. Nie badane wykopaliskowo. Nazwa Schwedenschanze znane z mapy G.Stk. 107 Marggrabowa. • Literatura: Crome 1937, s. 117; 1940, s. 126; Kamiński 1956, s. 211; Leyding 1959, s. 62. • Źródło kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz Oletzko, 1929). • Uwaga: Stanowisko notowane też pod nazwą wsi Dąbrowskie (Dombrowsken). 70. PIKTOŽIAI, raj. Klaipėdos, Litwa/Piktassen, Kr. Memel (Memelgebiet) Schwedenschanze, Schanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: wymienione przez A. Bezzenbergera, nazwa Schwedenschanze znana z mapy sztabowej. • Literatura: Crome 1937, s. 125; 1940, s. 98. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 9 Dawillen). 71. PIĘKNA GÓRA, gm. i pow. Giżycko/Schönberg, Kr. Lötzen Schwedenschanze, Stary Zamek, Stari Zamek, Stari Samek, Stare Zamek, Schlossberg, Burg am See Nebotin, Góra Zamkowa • Rodzaj stanowiska: grodzisko stożkowate, z lekko wklęsłym majdanem. • Historia i wyniki badań: skartowane w końcu XVI w. przez K. Hennenbergera. W 2. połowie XIX w. miano znaleźć tu m.in. datowane na XIII w. ostrze włóczni. Powierzchniowa weryfikacja 272 Jerzy Marek Łapo przeprowadzona przez G. Białuńskiego i autora w 1998 r. zakończyła się odkryciem fragmentu naczynia późnośredniowiecznego. Najpewniej jest to relikt strażnicy krzyżackiej z początku XIV w. Nazwa Schwedenschanze zawarta w piśmie giżyckiego landrata z 1825 r. • Literatuta: Crome 1937, s. 118; 1939b, s. 288; Kamiński 1956, s. 214; Leyding 1959, s. 94; Białuński 1998, s. 7. • Uwaga: Stanowisko notowane też pod nazwą Giżycko (Lötzen). 72. PLEŚNO, gm. Bisztynek, pow. Bartoszyce/Plössen–Grünhoff, Kr. Rössel Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: H. Crome nie zlokalizował domniemanego stanowiska. • Literatura: Crome 1937, s. 121; 1939a, s. 322. 73. PODGÓRZE, gm. i pow. Braniewo/Huntenberg, Kr. Braunsberg Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez A. Böttichera, znane z archiwaliów Prussia Museum w Królewcu. H. Crome przypuszczał, iż jest to stanowisko z czasów staropruskich. • Literatura: Crome 1937, s. 103; 1939b, s. 266. 74. d. POLENNEN, Kr. Fischhausen/Rosja Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane m.in. G. Bujackowi i E. Hollackowi. H. Crome określił stanowisko jako Wasserburg i datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 105; 1940, s. 102. • Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowości Spinnerhaus. 75. PUGATSCHJOWO, raj. Nesterowskij, Rosja/Gross Schwentischken, Kr. Stallupönen Schwedenschanze, Schanzenberg, Schanzkalnis, Der Schwentischkische Berg • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 273 • Historia i wyniki badań: skartowane przez J. Narońskiego, wymieniane w sprawozdaniu landrata z Gołdapi w 1825 r. H. Crome wątpił aby było to grodzisko. • Literatura: Crome 1937, s. 116; 1939a, s. 320–321. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 350 Mehlkehmen). 76. RETSCHKI, raj. Polesskij/Klein Pöppeln, Kr. Labiau Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: H. Crome określił stanowisko jako Wasserburg i datował stanowisko na czasy staropruskie. Nie można jednak wykluczyć, iż widoczne na mapie prostokątne założenie może być reliktem nowożytnego obozu wojskowego. • Literatura: Crome 1937, s. 108; 1939a, s. 320. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 146 Labiau). • Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowości Gross Pöppeln. 77. RETSCHNOE, raj. Prawdinskij, Rosja/Redden, Kr. Bartenstein Schwedenschanze, Schanze, Schlossberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane z informacji Otto Tischlera. H. Crome datował je na czasy staropruskie i krzyżackie. • Literatura: Crome 1937, s. 102; 1940, s. 109. 78. d. ROLAND, Kr. Elbing/Elbląg Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Literatura: Strunk 1931, s. 35; Crome 1937, s. 122. • Uwaga: stanowisko zlokalizowane było w obrębie współczesnego Elbląga. d. ROSENHOF (KLEINWALDE), Kr. Heiligenbeil – patrz d. HEIDENHOF, Kr. Heiligenbeil/raj. Bagrationowskij, Rosja SCHUGSTEN, Kr. Fischhausen – patrz MATROSSOWO, raj. Gurjewskij, Rosja/Uggehnen, Kr. Königsberg 79. SCHUKINO, raj. Bagrationowskij, Rosja/Leysuhnen, Kr. Heiligenbeil Schwedenberg • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. 274 Jerzy Marek Łapo • Historia i wyniki badań: znane z mapy sztabowej, nie badane archeologicznie. • Literatura: Crome 1938, s. 208; 1939b, s. 286. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 334 Heiligenbeil). • Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowości Büsterwalde. d. SCHWEDEN, Kr. Heilsberg – patrz KNIPY, gm. i pow. Lidzbark Warmiński/Knipstein, Kr. Heilsberg 80. SĘPOPOL, gm. Sępopol, pow. Bartoszyce/Schippenbeil – Anger, Kr. Bartenstein Alte Schwedenschanze, Wallberg, Wollberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: skartowane przez J. Narońskiego, wymienione w sprawozdaniu landrata z Frydlądu z 1825 r. oraz przez J. Guisego. Przez późniejszych badaczy często identyfikowane z Walewoną. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie i krzyżackie. • Literatura: Crome 1937, s. 102; 1940, s. 117. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 477 Schippenbeil). SKOP, gm. Ryn, pow. Giżycko/Skoppen, Kr. Lötzen – patrz TROS, gm. Ryn, pow. Giżycko/Trossen (Rechenstein), Kr. Lötzen 81. SMIRNOWO, raj. Osjorskij, Rosja/Kiauten, Kr. Goldap Schwedenschanze, Alte Schanze, Kiupil, Kipil • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wymieniane najwcześniej przez J. Pisańskiego i J. Guisego. H. Crome datował je na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 113; 1939b, s. 271. d. SPINNERHAUS, Kr. Fischhausen Kr. Fischhausen – patrz d. POLENNEN, 82. SROKOWSKI DWÓR, gm. Srokowo, pow. Kętrzyn/Drengfurtshof, Kr. Rastenburg Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 275 • Historia i wyniki badań: znane G. Bujackowi i E. Hollackowi. H. Crome nie zlokalizował stanowiska w terenie, powątpiewał w istnienie tutaj grodziska. • Literatura: Crome 1937, s. 111; 1939a, s. 303. d. STANNAITSCHEN, Kr. Gumbinnen – patrz BOEWOE, raj. Gussewskij, Rosja/Klein Berschkurren (Klein Preussenwald), Kr. Gumbinnen 83. STARE MIASTO, gm. Stary Dzierzgoń, pow. Susz/Altstadt, Kr. Mohrungen Schwedenschanze, Alt Schantz • Rodzaj stanowiska: grodzisko położone na cyplu otoczonym Dzierzgonką. • Historia i wyniki badań: stanowisko znane W. Suchodolcowi (Alt Schantz). H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. W 1936 r. badania wykopaliskowe przeprowadził Hans Schleif, odkrywając zabytki z XIII w. Stanowisko łączono z ludnością pruską. • Folklor: zgodnie z tradycją umocnienia mieli usypać dawni mieszkańcy Prakwic podczas najazdu szwedzkiego w XVII w. W zacisznej niszy, otoczonej stromym pagórkiem z jednej i meandrem rzeki Dzierzgoń z drugiej strony, mieszkańcy wsi ukrywali się przed najeźdźcą (http://starydzierzgon.net.pl/index.php?option=com_content&task=v iew&id=18&Itemid=39 [8 X 2008 r.]). • Literatura: Crome 1937, s. 108; 1938, s. 195. • Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowości Königsee. STIGEHNEN, Kr. Königsberg – patrz KUTUSOWO, raj. Gurjewskij, Rosja/Fräuleinhof, Kr. Königsberg 84. STRADOMNO, gm. i pow. Iława/Klein Steinersdorf, Kr. Rosenberg Schwedenschanze, Kesselberg, Poganek, Poganka, Kotłowa Góra • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: datowane na wczesne średniowiecze. • Folklor: podanie o zapadłym dworze i przeklętej córce rycerza ukazującej się w dzień św. Marcina. • Literatura: Crome 1937, s. 123; Szczepański 2008, s. 16. • Uwaga: stanowisko lokalizowane także we wsi Kamionka. 276 Jerzy Marek Łapo 85. SWOBODNA, gm. Dobre Miasto, pow. Olsztyn/Schwuben – Wölken, Kr. Heilsberg Schwedenschanze, Schanze, Goldberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez E. Hollacka. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 107; 1940, s. 141. • Uwaga: stanowisko lokalizowane także w nieistniejącej dziś miejscowości Wölken, 86. ŚWIETLIN, gm. i pow. Ostróda Schwedenschanze, Schnanze, Szwedzki Szaniec • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez J. Guisego. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. Wizytowane przez M. Hoffmanna i A. Mackiewicza w 2002 r., który odnaleźli ceramikę wczesnośredniowieczną. • Literatura: Crome 1937, s. 121; 1940, s. 86; Hoffmann, Mackiewicz 2004, s. 22–23. • Uwaga: stanowisko lokalizowane także w miejscowości Morliny (Mörlen) oraz Tyrowo (Thyrau). 87. ŚWIĘTOCHOWO, gm. i pow. Braniewo/Sonnenstuhl, Kr. Heiligenbeil Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez E. Hollacka i A. Böttichera. H. Crome wątpił w istnienie tutaj grodziska. • Literatura: Crome 1940, s. 123. ŚWIĘTY GAJ, gm. Rychliki, pow. Elbląg/Heiligenwalde, Kr. Preussisch Holland – patrz KWIETNIEWO, gm. Rychliki, pow. Elbląg 88. TROS, gm. Ryn, pow. Giżycko/Trossen (Rechenstein), Kr. Lötzen Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: H. Crome, który wizytował wzgórze w latach 30. XX w., uznał za wątpliwe aby znajdowało się tutaj grodzisko. Nazwa Schwedenschanze przytoczona tylko w publikacji z 1937 r. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 277 • Literatura: Crome 1937, s. 119; 1940, s. 123. • Uwaga: stanowisko lokalizowane nieraz we wsi Skop (Skoppen). 89. TSCHUGUEWO, raj. Nemanskij, Rosja/Papuschienen (Paschen), Kr. Tilsit–Ragnit Schwedenschanzen • Rodzaj stanowiska: domniemane założenia obronne. • Historia i wyniki badań: w zbiorze nazw lokalnych Uniwersytetu Królewieckiego (Flurmanensammelstelle der Universität Königsberg [Pr.]) zanotowano dwa Schwedenschanzen zlokalizowane w trzech działach leśnych. Nie zlokalizowane. • Literatura: Crome 1940, s. 93. • Uwaga: być może tutaj pod nazwą Schwedenschanzen kryją się wały podłużne. TYROWO, gm. i pow. Ostróda/Thyrau, Kr. Osterode – patrz ŚWIETLIN, gm. i pow. Ostróda 90. UIKŠIAI, raj. Šėlotės, Litwa/Coadjuthen, Kr. Tilsit (Memelgebiet) Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane E. Hollackowi, nie badane archeologicznie. • Literatura: Crome 1937, s. 124; 1939a, s. 298. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 46 Koadjuthen). 91. UROWO, gm. Zalewo, pow. Iława/Auer, Kr. Mohrungen Schwedenschanze, Schanzenberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania landrata z Morąga z 1825 r. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 108; 1938, s. 198. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 895). 92. VIEŠVILĖ, raj. Tauragės, Litwa/Wischwill, Kr. Ragnit (Memelgebiet) Schwedenberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wymienione w sprawozdaniu landrata z Ragnety z 1825 r., znane J. Guisemu. Nazwa Schwedenberg znana z mapy sztabowej. 278 Jerzy Marek Łapo • Literatura: Crome 1937, s. 125; 1940, s. 141. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 89 Wischwill). 93. d. WARNASCHELN, Kr. Darkehmen /raj. Osjorskij, Rosja Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane w sprawozdaniu rektora Krausego z Darkiejmów z 1938 r., znajdującego się pośród archiwaliów Prussia Museum w Królewcu. Nie zweryfikowane archeologicznie. • Literatura: Crome 1940, s. 136. • Uwaga: obiekt w pobliżu miejscowości Krasnoarmejskoe (Abscherningken/Abscherninken). 94. WEKLICE, gm. i pow. Elbląg/Wöklitz, Kr. Elbing Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez B. Ehrlicha jako pochodzące z XI–XIII w. • Literatura: Strunk 1931, s. 35; Crome 1937, s. 123. 95. WERMOE (SOLDATOWO), raj. Prawdinskij, Rosja/Pöhlen, Kr. Bartenstein Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane z informacji nauczyciela Erwina Schwarza z Sępopola. H. Crome wątpił aby było to grodzisko. • Literatura: Crome 1937, s. 103; 1940, s. 119. • Uwaga: wymieniane także w miejscowości Schirokoe (Schönbruch) – Crome 1940, s. 119. 96. WĘŻEWO, gm. Kowale Oleckie, pow. Olecko/Wensöwen (Eibenau), Kr. Oletzko (Treuburg) Schwedenschanze, Alte Schanze, Schlossberg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane w 1 połowie XIX w. H. Crome, który wizytował stanowisko w latach 30 XX w., datował je na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 117; 1940, s. 138–139. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 562 Kowahlen). Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 279 97. WIELKI ŁĘCK, gm. Płośnica, pow. Działdowo/Gross Lensk, Kr. Neidenburg Alte Schwedenschanze, Burgwall • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane już przez J. Narońskiego, później przez J. Guisego, E. Hollacka i H. Cromego. • Literatura: Crome 1937, s. 125; 1939a, s. 318–319, Sukertowa– Biedrawina 1937, s. 35. 98. WIERZBOWO, gm. Kalinowo, pow. Ełk/Wiersbowen (Waldwerder), Kr. Lyck Schwedenschanze, Schweden Schanze, Góra Marcinowska, Wielka Góra, Wielka gora, Jelka Góra, Mons Wierbowiensis, Burgwall • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: skartowane w 2 połowie XVII w. przez J. Narońskiego. Wzmiankowane w XVIII w. przez K. Pisanskiego, później w XIX w. przez J. Guisego. H. Crome, który wizytował stanowisko w latach 30 XX w. datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Lach Szyrma 1829, s. 271–278; Langmann 1928, s. 63–64; Crome 1937, s. 119; 1940, s. 139–140; Leyding 1959, s. 33; Kopciał 1994, s. 152–154; Karczewski 1996, s. 124, mapa 14. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 20101 Wielitzken). 99. WOJNITY, gm. Pieniężno, pow. Braniewo/Woynitt, Kr. Braunsberg Schwedenschanze, Fliehburg • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez J. Guisego i A. Böttichera. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 103; 1940, s. 85, 144. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 471 Mehlsack). • Uwaga: stanowisko lokalizowane także w Pieniężnie – Crome 1940, s. 85. d. WÖLKEN, Kr. Heilsberg – patrz SWOBODNA, gm. Dobre Miasto, pow. Olsztyn/Schwuben, Kr. Heilsberg 100. WRONKI MAŁE, gm. i pow. Gołdap/Klein Wronken, Kr. Goldap Schwedenschanze, Góra Zamkowa, Szwedzki Szaniec • Rodzaj stanowiska: grodzisko. 280 Jerzy Marek Łapo • Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania landrata z Gołdapi z 1825 r., wzmiankowane przez J. Guisego, znane wcześniej J. Pisańskiemu. Wizytowane przez H. Cromego w latach 30 XX w., który datował stanowisko na czasy staropruskie. • Literatura: Crome 1937, s. 113; 1939b, s. 276–277; Kamiński 1956, s. 215. 101. WRONKI WIELKIE, gm. i pow. Gołdap/Gross Wronken, Kr. Goldap Schwedenschanze, Winterberg • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: A. Bötticher stwierdzał ślady podgrodzia (Vorburg). Wizytowane było przez H. Cromego w latach 30 XX w., który nie stwierdził żadnych śladów podgrodzia. • Literatura: Crome 1937, s. 114; 1939a, s. 321. 102. WYSZEMBORK, gm. i pow. Mrągowo/Weissenburg, Kr. Sensburg Schwedenschanze, Alte Schanze, Zamek • Rodzaj stanowiska: grodzisko – gródek strażniczy. • Historia i wyniki badań: znane J. Guisemu. H. Crome datował stanowisko na czasy krzyżackie, co potwierdziły badania J. Antoniewicza. Nazwa Schwedenschanze znana ze sprawozdania mrągowskiego landrata z 1825 r. • Literatura: Crome 1937, s. 122; 1940 s. 138. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 724 Giesewen). 103. ZAJĄCZKOWO, gm. Milejewo, pow. Elbląg/Haselau, Kr. Elbing Schwedenschanze, Franzosenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Literatura: Crome 1937, s. 122. 104. ZARETSCHENSKOE, raj. Prawdinskij, Rosja/Gross Sobrost, Kr. Gerdauen Schwedenschanze • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: wzmiankowane przez E. Hollacka i A. Böttichera. H. Crome wątpił w istnienie tutaj grodziska. • Literatura: Crome 1937, s. 105; 1939a, s. 321. • Źródła kartograficzne: mapa 1:25 000 (arkusz 895). Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 281 105. ZAWETY, raj. Nesterowskij, Rosja/Kattenau, Kr. Stallupönen Schwedenschanze, Kattenauer Berg, Schlossberg, Otholien • Rodzaj stanowiska: grodzisko. • Historia i wyniki badań: wymienione przez Lucasa Davida, skartowane przez C. Hennenbergera. H. Crome datował stanowisko na czasy staropruskie, określenia Schwedenschanze użył tylko w publikacji z 1937 r. • Literatura: Crome 1937, s. 116; 1939b, s. 270–271. 106. ZAWIERZ, gm. i pow. Braniewo/Zagern, Kr. Braunsberg Schwedenberg • Rodzaj stanowiska: domniemane grodzisko. • Historia i wyniki badań: znane ze sprawozdania kuratora powiatowego Franka, złożonego w Prussia Museum w Królewcu. Nie zlokalizowane. • Literatura: Crome 1940, s. 145. 282 Jerzy Marek Łapo Literatura: Achremczyk Stanisław 1997 Historia Warmii i Mazur, Olsztyn. Augusiewicz Sławomir 1999 Działania militarne w Prusach Książęcych w latach 1656– 1657, Olsztyn. Beckherrn Carl 1895 Ueber die Benennungen der ostpreussischen „Bürgwälle” und die Pillberge im Samlande, Altpreussische Monatsschrift, t. 32, z. 5–6, s. 353–410. Białuński Grzegorz 1998 Giżycko. Historia i rozwój przestrzenny, [w:] Atlas Historyczny Miast Polskich, t. 3, Mazury, z. 1, Giżycko, red. A. Czachorowski, Toruń–Giżycko, s. 7–10. 1999 Wiadomości historyczne o mieście Węgorzewie w Królestwie Pruskim według Ludwiga Reinholda von Wernera, Studia Angerburgica, t. 4, s. 26–33. Crome Hans 1937 Karte und Verzeichnis der vor– und frühgeschichtlichen Wehranlagen in Ostpreussen, Altpreussen, r. 2, z. 3, s. 97–125. 1938 Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Teil I, Prussia, z. 32, cz. 1, s. 173–209. 1939a Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Teil II, Prussia, z. 32, cz. 2, s. 297–324. 1939b Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Teil III, Prussia, z. 33, s. 263–289. 1940 Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Schluss, Prussia, z. 34, s. 83–154. Ehoff B. b.r.w. Wie Spuren im Sand. Mosaik einer ostdeutschen Kleinstadt 1920–1945, Rheinbach. Fortyfikacje Prus… 1995 Fortyfikacje Prus Królewskich doby wojen polsko–szwedzkich. Informator wystawy, Malbork. Heimatbuch… 1939 Heimatbuch des Kreises Goldap, oprac. K. Buchka, W. Lemke, Insterburg. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 283 Hochleitner Janusz 2007 Drzewa w kulturze ludowej na przykładzie warmińskich ośrodków pielgrzymkowych, [w:] Las w kulturze polskiej, t. 5, red. W. Łysiak, Poznań, s. 475–486. Hoffmann Mirosław 2007 Inwentaryzacje założeń obronnych na ziemiach pruskich w pierwszej połowie XIX w., [w:] Opusculum Archaelogica Opera Dedicata in Professorem Thaddeum Malinowski, Zielona Góra, s. 149–169. Hoffmann Mirosław, Mackiewicz Adam 2004 Średniowieczne założenia obronne powiatu ostródzkiego, Ostróda. Jarosz Krystyna, Łapo Jerzy 2002 Rzecz o imć Helwingu, Opowieści Węgoborskie, z. 1, Węgorzewo 2002. Kamiński Aleksander 1956 Materiały do bibliografii archeologicznej Jaćwieży od I do XIII w., Materiały Starożytne, 1956, t. 1, s. 193–273. Karczewski Maciej 1996 „Heimatkarte des Kreises Lyck”, [w:] Concordia. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi–Kozarynowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Warszawa, s. 111–126. Kopciał Janusz 1994 Kalinowo. Monografia gminy, Suwałki. 1995 Mały leksykon wsi, [w:] Gołdap i okolice, red. J. Kopciał, Suwałki, s. 261–297. Lach Szyrma Krystyn 1829 O mogile pod Glinianami w Galicji i Górze Marcinowskiej w Prusach Wschodnich, Pamiętnik Warszawski Umiejętności Czystych i Stosowanych, t. 4, 1829, s. 271–278. Langmann 1928 Die Schwedenschanze bei Wiersbowen, Kreis Lyck, Unser Masuren–Land, r. 1928, nr 8, s. 63–64. Leyding Gustaw 1959 Słownik nazw miejscowych Okręgu Mazurskiego, cz. 2, Nazwy fizjograficzne (zlokalizowane), Poznań. 1970 Nazwy fizjograficzne, [w:] J. Kawecki, B. Roman, Ełk. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1970, s. 305–312. 284 Jerzy Marek Łapo Łapo Jerzy 2007 Stanowiska archeologiczne i miejsca o znaczeniu historycznym na dawnym pograniczu galindzko–jaćwieskim w świadomości Mazurów (XVI w. – I połowa XX w.), rozprawa doktorska w archiwum Biblioteki Głównej UWM w Olsztynie]. Okulicz Łucja 1972 Sprawozdanie z weryfikacji stanowisk archeologicznych we wschodniej części Mazur w 1971 r., Komunikaty Mazursko– Warmińskie, nr 1 (115), s. 244–247. Niesiobędzki Wiesław 2006 Powiat Iławski. Dzieje miast i wsi, Iława. Piwarski Kazimierz 1946 Dzieje Prus Wschodnich w czasach nowożytnych, Gdańsk– Bydgoszcz. Pohl Erich 1943 Die Volkssagen Ostpreussens, Königsberg. Rimat D. 2003 Über die Bedeutung des Oberpräsidenten von Ost– und Westpreussem, Theodor von Schön, [w:] Zur Kulturgeschichte Ost– und Westpreussens. Prussia. Gesellschaft für Heimatkunde Ost– und Westpreussens. In Nachfolge der Altertumsgesellschaft Prussia (Königsberg/Pr), oprac. G. Brilla, Husum 2003, s. 13–16. Stasiełowicz Grzegorz 1999 Wyniki badań wykopaliskowych przeprowadzonych na grodziskach w Kwietniewie, st. 1 (23) i 2 (24), w latach 1994–1996, [w:] Pogranicze polsko–pruskie w czasach św. Wojciecha, red. M. Jagodziński, Elbląg, s. 111–117. Strunk Hermann 1930 Flurnamen und Vorgeschichte, Altpreussiche Forschungen, r. 7, z. 1, s. 17–32. 1931 Flurnamen und Vorgeschichte, cz. 2, Altpreussiche Forschungen, r. 8, z. 1, s. 1–45. Sukertowa–Biedrawina Emilia 1937 Przewodnik krajoznawczo–historyczny ilustrowany po Działdowskim Powiecie (z mapą), Działdowo. Szczepański Seweryn 2008 Szlakiem podań i legend Pojezierza Iławskiego i dorzecza Drwęcy, Iława. Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich… 285 Toeppen Max 1995 Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, tłum. M. Szymańska–Jasińska, oprac. i wstęp G. Jasiński, Olsztyn. ZUR SCHWEDENSCHANZE. ECHOS DER SCHWEDENKRIEGE IN DEN HISTORISCHEN VOLKSERZÄHLUNGEN UND DIE FLURNAMEN IN DEN EHEMALIGEN PREUSSISCHEN GEBIETEN Zusammenfassung Schwedische Soldaten erschienen in den ehemals preußischen Gebieten im Verlauf von Kriegshandlungen in den Jahren 1626–1635, 1655–1657 und 1677–1679. Ein Echo ihrer Taten bewahren die ostpreußische Folklore und Flurnamen. Es wurden 105 Orte mit dem Beinamen „schwedisch“, katalogisiert. Die überwiegende Mehrheit der Namen lautet Schwedenschanze (80%). Das Gros der Namen ist mit Burgwällen aus der frühen Eisenzeit, des frühen und späten Mittelalters sowie mit vermuteten Verteidigungsanlagen verbunden. Nu wenige können tatsächlich als neuzeitliche Fortifikationen interpretiert werden. Die „schwedischen“ Namen wurden früher als Orte der Stationierung und Winterlager der skandinavischen Truppen interpretiert, doch müssen sie ebenfalls als Schutzorte der örtlichen Bevölkerung in der Zeit der Schwedenkriege aufgefasst werden. Die meisten „schwedischen“ Namen erscheinen zu Anfang des 19. Jh. mit der Inventarisierung der Verteidigungsanlagen durch den königlichen Oberpräsidenten (1825) sowie an der Schwelle zum 20 . Jh., als Karten im Maßstab 1:25000 erstellt wurden, in die man die lokalen Namen eintrug. Die Bezeichnung Schwedenschanze wurde in den ehemals preußischen Gebieten zum Synonym einer Befestigung aus alten Zeiten, obwohl mehr Namen dieses Typs in Gebieten erscheinen, wo es tatsächlich zu intensiven kriegerischen Handlungen der schwedischen Truppen kam und wo sicherlich die Überlieferung über die Schwedenkriege im Wissen und Gedächtnis des Volkes besser bewahrt war. Abgelehnt werden muss die allgemeine Verbindung von schwedisch mit heilig (pl. „szwedzki” = „święty”), obwohl tatsächlich in einigen Schwedenschanzen Spuren heidnischer Kulte gefunden wurden. Bis in unsere Zeit haben sich einige Überlieferungen erhalten, die meist die Schweden als gefährliche Aggressoren und Kirchenräuber schildern, die man allerdings mit Hilfe Gottes oder Tricks, die auf der Schlauheit des einfachen Volkes beruhen, besiegen kann. 286 Jerzy Marek Łapo Towarzystwo Pruthenia Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie Olsztyn 2009 PRUTHENIA Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim Rada Naukowa: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski Redagują: Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann, Marek Pacholec (sekretarz), Bogdan Radzicki (zastępca redaktora), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan Tłumaczenie streszczeń i spisu treści: Joachim Stephan Przygotowanie do druku i projekt okładki: Marek Pacholec ISSN 1897–0915 Towarzystwo Pruthenia Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie Adres Redakcji: 10-402 Olsztyn, ul. Partyzantów 87, Dom Polski Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Pruβen und der baltischen Völker Verein „Pruthenia” Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Olsztyn Wissenschaftlicher Beirat: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski Redigiert von: Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann, Marek Pacholec (Sekretär), Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan Übersetzung der Zusammenfassungen und des Inhaltsverzeichnisses: Joachim Stephan Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf: Marek Pacholec Olsztyn 2009 348 Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009 INHALTSVERZEICHNIS Bogdan Radzicki, Von der Redaktion. ....................................................................... 5 I. Studien und Artikel Jerzy Kolendo, Die Gebiete im südöstlichen Ostseeraum in antiken Quellen. ................................................................................................. 11 Wojciech Nowakowski, Aus der Problematik der baltisch-skandinavischen Kontakte in der Epoche der römischen Einflüsse. 43 Adam Cieśliński, Die Wielbark-Kultur an Alle, Passarge und oberer Drewenz. ....................................................................................................... 87 Marek F. Jagodziński, Das Problem der Anwesenheit der Skandinavier im Weichselmündungsgebiet im frühen Mittelalter. ........ 117 Rafał Simiński, Die preußischen Lande im Licht ausgewählter Denkmäler der mittelalterlichen dänischen Historiographie (bis zu Beginn des 14. Jh.). ...................................................................... 193 II. Materialien und Quellen Robert Klimek, Das Auftreten von Dirhams und ein Versuch der Rekonstruktion der Wege ihrer Verbreitung auf dem Gebiet der prußischen Stämme im 8.–10. Jh. ........................................ 215 Jerzy Marek Łapo, Zur Schwedenschanze. Echos der Schwedenkriege in den historischen Volkserzählungen und die Flurnamen in den ehemaligen preußischen Gebieten. ............................ 241 III. Polemiken und Diskussionen Grzegorz Białuński, Über die Besiedlung des Löbauer Landes in der Vorordenszeit im Lichte der toponomastischen und schriftlichen Quellen. ................................................................................... 289 Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009 349 IV. Rezensionen und Besprechungen Pogranicze trzech światów. Kontakty kultury przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych [Grenzgebiet dreier Welten. Kontakte der Przeworsk-, Wielbark und BogaczewoKultur im Licht der Forschungsmaterialien und der archäologischen Untersuchungen] (Jerzy M. Łapo). .............. 323 Kultura bogaczewska w 20 lat później [Die Bogaczewo-Kultur nach 20 Jahren] (Cezary Sobczak). ................................................................ 327 Baltija w epohu Wikingow [Das Baltikum in der Wikingerzeit] (Marek Pacholec). ............................................................................................... 331 V. Berichte und Ankündigungen A. Dobrosielska, S. Szczepański, Bericht über die wissenschaftliche Konferenz „Interdisziplinäre Begegnungen mit der Geschichte und Kultur der Balten – Colloquia Baltica III“, Allenstein-Elbing 8.–10. Oktober 2008. .................................................... 339 350 Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009 SPIS TREŚCI Bogdan Radzicki, Od redakcji. ....................................................................................... 5 I. Studia i artykuły Jerzy Kolendo, Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych. .................................................................. 11 Wojciech Nowakowski, Z problematyki kontaktów bałtyjsko-skandynawskich w okresie wpływów rzymskim. ............................... 43 Adam Cieśliński, Kultura wielbarska nad Łyną, Pasłęką i górną Drwęcą. 87 Marek F. Jagodziński, Zagadnienie obecności Skandynawów w rejonie ujścia Wisły we wczesnym średniowieczu. ........................... 117 Rafał Simiński, Ziemie pruskie w świetle wybranych zabytków średniowiecznej historiografii duńskiej (do początku XIV wieku). .......................................................................................... 193 II. Materiały i źródła Robert Klimek, Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg ich rozprzestrzeniania się na obszarze plemion pruskich w VIII–X wieku. .................................................................................. 215 Jerzy Marek Łapo, Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich w ludowych podaniach historycznych i mikrotoponimii na obszarze dawnych ziem pruskich. ............................................. 241 III. Polemiki i dyskusje Grzegorz Białuński, O zasiedleniu ziemi lubawskiej w okresie przedkrzyżackim w świetle źródeł pisanych i toponomastycznych. 289 IV. Recenzje i omówienia Pogranicze trzech światów. Kontakty kultury przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych (Jerzy M. Łapo). ............................... 323 Kultura bogaczewska w 20 lat później (Cezary Sobczak). ................................ 327 Baltija w epohu Wikingow (Marek Pacholec). ....................................................... 331 Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009 351 V. Sprawozdania i komunikaty Alicja Dobrosielska, Seweryn Szczepański, Sprawozdanie z konferencji naukowej: „Interdyscyplinarne Spotkania z Historią i Kulturą Bałtów – Colloquia Baltica III", Olsztyn-Elbląg 8–10 października 2008 roku. ........................................................ 339