docPoczucie koherencji (SOC) a postawy życiowe osób starszych
download 
Reklamacja Transkrypt
Poczucie koherencji (SOC) a postawy życiowe osób starszych
PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2013;10(1):23-32 artykuł oryginalny original article Poczucie koherencji (SOC) a postawy życiowe osób starszych zamieszkujących w domach pomocy społecznej (DPS) Sense of Coherence (SOC) and life attitudes in elderly nursing homes residents Halina Zielińska-Więczkowska1, Milena Miłowska2, Roksana Rybicka3, Marta Muszalik4, Kornelia Kędziora-Kornatowska4 Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum w Bydgoszczy 1 2 Centrum Onkologii im. prof. Franciszka Łukaszczyka w Bydgoszczy, Oddział Chemioterapii 3 Katedra Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum w Bydgoszczy 4 Katedra i Klinika Geriatrii Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum w Bydgoszczy Słowa kluczowe: poczucie koherencji (SOC), postawa życiowa, domy pomocy społecznej Key words: sense of coherence (SOC), life attitudes, nursing homes residents Streszczenie Wstęp Poczucie koherencji wpływa na całościowe funkcjonowanie osoby starszej. Wyznacza stosunek do własnej starości. Celem badań było ustalenie związku pomiędzy poziomem poczucia koherencji a przejawianą postawą życiową osób starszych zamieszkujących w domach pomocy społecznej z uwzględnieniem czynników socjo-demograficznych, sprawności funkcjonalnej oraz subiektywnej oceny własnego zdrowia. Materiał i metody Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego w grupie 100 pensjonariuszy całodobowych domów pomocy społecznej. Zastosowano w nich standaryzowany Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC-29 autorstwa Aarona Antonovsky`ego, Skalę Podstawowych Czynności Życia Codziennego (ADL – Skala Katza) oraz ankietę własnej konstrukcji dotyczącej postawy życiowej. PGP 168 Wyniki W badanej grupie (n=100) przeważały osoby samotne, z niskim poziomem wykształcenia, z typową wielochorobowością geriatryczną. Była to grupa średnio sprawna pod względem funkcjonalnym. Średni poziom globalnego SOC wyniósł 114,49±23,64. Uzyskane wartości dla poszczególnych składowych SOC: zaradność (42,49), zrozumiałość (38,91), sensowność (32,64). Poziom SOC istotnie zależał od wykształcenia badanych a nie wykazywał znamiennego związku z płcią i stanem cywilnym. W codziennym życiu lepiej funkcjonowały osoby we wczesnej fazie starości, wykazujące wyższą sprawność funkcjonalną, dr Halina Zielińska-Więczkowska, adiunkt Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej UMK Collegium Medicum 85-801 Bydgoszcz ul. Techników 3 [email protected] Copyright © 2013 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego 24 Halina Zielińska-Więczkowska Poczucie koherencji (SOC) a postawy życiowe osób starszych kobiety oraz respondenci deklarujący wyższy poziom wykształcenia. Wykazano ścisły związek pomiędzy poziomem poczucia koherencji a przejawianą postawą życiową wyrażającą poziom funkcjonowania w codziennym życiu osób starszych, objętych badaniem ankietowym. Wnioski Wysokie wyniki SOC wiązały się z lepszym funkcjonowaniem w życiu codziennym i odwrotnie, niskie SOC – z bardziej negatywnym podejściem do własnego życia i starości. Silnym czynnikiem wpływającym zarówno na poziom SOC, jak i na postawę życiową osób starszych będących pensjonariuszami domów pomocy społecznej, okazało się wykształcenie Summary Introduction SOC influences all aspects of life of the elderly and determines the individual’s attitude towards their own old age. The aim of the study was to determine the connection between SOC and life attitude in the elderly living in nursing homes. Socio-demographic factors, functional efficiency and subjective evaluation of the respondents’ own health were taken into consideration. Material and method The research included 100 residents of 24/7 nursing homes. A diagnostic survey was conducted using Antonovsky’s standardized SOC-29 questionnaire, Katz’s Activities of Daily Living scale and authors’ own questionnaire, including questions regarding life attitude of the elderly living in nursing homes. Results Most people included in the research (n=100) were single, with a low education level, with a typical geriatric morbidity. The group was of a medium efficiency in terms of functionality. The mean value of global SOC was 114,49±23,64; (manageability – 42,49, comprehensibility – 38,91 and meaningfulness – 32,64). The SOC level significantly depended on education while no significant relationship was found between SOC and sex and marital status. People in the early phase of old age, with better functional capacity as well as women and well educated respondents better coped with daily life activities. Strong relationship was observed between SOC and life attitude which determined everyday functioning. Conclusions High SOC results marked a better everyday functioning and low SOC was significantly related to a more negative attitude towards life and old age. A strong factor influencing both the level of SOC and life attitude of the elderly residents of nursing homes was education Wstęp Poczucie koherencji (SOC) jest ważnym wyznacznikiem radzenia sobie w sytuacjach trudnych, jakie nierzadko niesie ze sobą faza starości. Wyznacza całościowe funkcjonowanie osoby starszej oraz jej podejście do własnej starości. Zachowania osób starszych są wynikiem ich postaw. Postawa jest pojęciem niejednoznacznym i różnie w literaturze i słownikach definiowanym. W świetle nauk społecznych postawa to predyspozycja jednostki do reagowania i działania w określony sposób. Na postawę ma wpływ filozofia życia, system preferowanych przez jednostkę wartości, jej styl życia . Postawa życiowa wyraża zakres funkcjonowania jednostki i stosunek do własnej starości. Okres późnej dorosłości to etap życia człowieka najbardziej zróżnicowany i każdy doświadcza go indywidualnie, różnie funkcjonując w życiu codziennym i przejawiając indywidualną postawę wobec własnej starości. Twórcą koncepcji SOC był nieżyjący już Aaron Antonovsky [1], jednak jego koncepcja jest wciąż żywa i niezwykle użyteczna w badaniach naukowych. Według tego autora istota koncepcji SOC polega na tym, że jednostki o dobrze ukształtowanym SOC wybierają określoną strategię radzenia sobie, najbardziej w ich odczuciu odpowiednią do danego napotkanego w życiu stresora. Na całościowe SOC składają się trzy komponenty: zrozumiałość, zaradność i sensowność [1]. 25 Halina Zielińska-Więczkowska Poczucie koherencji (SOC) a postawy życiowe osób starszych W kształtowaniu uogólnionych zasobów odpornościowych znaczący wpływ wywierają zasoby dotyczące dziedziny poznawczej a także, jak słusznie zauważa w swojej publikacji Binnebesel [2], oceny i nastawienie jednostki. Pożądana jest tu elastyczność w działaniu i myśleniu oraz umiejętność pozyskiwania wiedzy i jej praktyczne zastosowanie. Podkreśla się tu również rolę czynników o charakterze relacji interpersonalnych oraz w aspekcie ogólno-socjokulturowym [2]. Na poczucie koherencji wpływ ma ciągłość i spójność doświadczeń. Pożądane jest optymalne dostosowanie powierzanych jednostce zadań do wykonania oraz jej uczestnictwo w podejmowaniu ważnych spraw życiowych [3]. Celem badań było określenie wpływu poziomu SOC na postawę życiową osób starszych zamieszkujących w dwóch całodobowych domach pomocy społecznej (DPS). Ponadto, podjęto próbę ustalenia czy na poziom SOC i codzienne funkcjonowanie pensjonariuszy domów pomocy społecznej wywierają istotny wpływ czynniki socjo-demograficzne, poziom sprawności funkcjonalnej i subiektywne poczucie zdrowia. Materiał i metody badawcze Badaniem objęto 100 pensjonariuszy (73 kobiety i 27 mężczyzn) dwóch domów pomocy społecznej zlokalizowanych w województwie kujawsko-pomorskim. Średnia wieku badanych: 77,10 ±6,48. Najwięcej respondentów deklarowało wykształcenie podstawowe (33%) i zawodowe (31%), następnie – średnie (27%) a najmniej wykształcenie wyższe (9%). Najliczniejszą grupę stanowiły osoby samotne, głównie z racji wdowieństwa (61%), rozwiedzionych (14%), stanu wolnego (10%) a pozostających w związku małżeńskim było zaledwie 15% badanych. Były to starsze osoby z typową chorobowością mnogą, charakterystyczną dla tego wieku. W subiektywnej ocenie 39% pensjonariuszy domów pomocy społecznej oceniło swój stan zdrowia jako ani dobry ani zły, jako zły (32%), jako dobry (20%) i pozostałe 9% – jako bardzo dobry. Niespełna połowa badanych (43%) wykazywała sprawność w wykonywaniu podstawowych czynności życiowych mierzoną przy użyciu skali ADL (activities of daily living) – według Katza. Co czwarta badana osoba była umiarkowanie niesprawna a co trzecia – wykazywała znaczną niesprawność. Przeważająca większość badanych (73%) miała dzieci. Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem trzech narzędzi badawczych. Do oceny poczucia koherencji zastosowano Kwestionariusz Orientacji Życiowej (SOC-29) autorstwa A. Antonovsky′ego [1]. Zakres punktów 51-100 oznacza niski poziom poczucia koherencji, przedział 101-152 punktów świadczy o przeciętnym poziomie poczucia koherencji a poziom powyżej 152 punktów – przemawia za wysokim poczuciem koherencji. Do oceny stopnia sprawności zastosowano Skalę Podstawowych Czynności Dnia Codziennego (ADL, activities of daily living)– według Katza. Badany mógł uzyskać 0-6 punktów. Zakres punktów 5-6 świadczy o tym, że badana osoba jest sprawna, przedział 3-4 punkty oznacza umiarkowaną niesprawność a uzyskanie 2 punktów i poniżej, przemawia za znaczną niesprawnością w tym zakresie. Jest to narzędzie do oceny sprawności funkcjonalnej osób starszych powszechnie stosowane w kompleksowej ocenie geriatrycznej. Do określenia postaw życiowych osób starszych zamieszkujących w domach pomocy społecznej, skonstruowano autorski kwestionariusz ankiety zawierający 14 pytań . Zakres pytań dotyczył codziennego funkcjonowania oraz podejścia do własnej starości, w tym; przejawianej aktywności/lub bierności, samorealizacji, form spędzania czasu wolnego, posiadania hobby, poczucia satysfakcji z życia, stopnia zadowolenia z osiągnięć dzieci, zakresu relacji towarzyskich, oczekiwania na opiekę ze strony innych osób i/lub instytucji, akceptacji własnej osoby i postrzegania własnego wyglądu zewnętrznego, samooceny kondycji zdrowotnej, ewentualnych perspektyw na przyszłość, postrzegania emerytury jako czasu zasłużonego odpoczynku. Na potrzeby badania dokonano kategoryzacji pytań zawartych w ankiecie na trzy typy postaw życiowych (pozytywną, negatywną i ambiwalentną). Przyjęto, że uzyskanie przez respondenta powyżej 75% odpowiedzi odpowiada postawie pozytywnej, zakres 52-75% – postawie ambiwalentnej a poniżej 52% odpowiedzi – postawie negatywnej. 26 Halina Zielińska-Więczkowska Poczucie koherencji (SOC) a postawy życiowe osób starszych Do narzędzi badawczych załączono również metryczkę zawierającą podstawowe dane o ankietowanym, takie jak; wiek, płeć, stan cywilny, poziom wykształcenia, ilość dzieci. Badania zostały przeprowadzone na przełomie lipca i sierpnia 2011. roku, po uzyskaniu zgody Komisji Bioetycznej UMK Collegium Medicum w Bydgoszczy (KB386/2011). Analizę przeprowadzono z wykorzystaniem pakietu statystycznego STATISTICA 6,0. Przyjęto poziom istotności p<0,05 Wyniki Średnia wartość SOC w badanej grupie ukształtowała się na poziomie 114,49±23,64 (min. 53, maks.182). Najwyższy średni wynik osiągnęli pensjonariusze dwóch domów pomocy społecznej w zakresie zaradności (42,49±8,17), następnie – zrozumiałości (38,91±9,28) a najniższy – sensowności (32,64±8,53). Wszystkie wyniki średnie wymienionych trzech składowych mieściły się w zakresie wyników przeciętnych. Dla globalnego wyniku SOC, przeciętne wyniki uzyskało 68% badanych, niskie 24% respondentów a wysokie 8% pensjonariuszy domów pomocy społecznej. Spośród trzech składowych SOC (zrozumiałość, zaradność, sensowność) – wysokie wyniki uzyskało najwięcej osób w zakresie zrozumiałości (10%), o połowę mniej – pod kątem zaradności (5%) i nieco mniej – dla sensowności (4%). Następnie badano zależność poziomu SOC od płci badanych, ich stanu cywilnego oraz wykształcenia. Stwierdzono istotny wpływ wykształcenia na poziom SOC. Wyniki zamieszcza tabela 1. W zakresie płci i stanu cywilnego nie wykazano istotnych korelacji z poziomem SOC. Dalszej analizie poddano kwestionariusz ankiety zawierający pytania wyrażające postawę życiową, w tym – podejście do własnej starości. Nieco ponad połowa badanych (57%) deklarowała, że starość to dla nich dobry okres na rozwijanie własnych zainteresowań. Znaczna część (44%) pensjonariuszy posiadała i realizowała swoje różnego rodzaju hobby. Co druga badana osoba (49%) aktywnie uczestniczyła w zajęciach grupowych organizowanych głównie w ramach dwóch ośrodków pomocy społecznej. Wśród przejawianych zajęć u pensjonariuszy domów pomocy społecznej dominowało słuchanie radia (29%), w dalszej kolejności czytanie książek i prasy codziennej (22%), nieco mniej respondentów (20%) spędzało czas wolny na wspólnych rozmowach, spacerach oraz grach – najczęściej z innymi pensjonariuszami i/ lub rzadziej z rodziną, 18% na oglądaniu telewizji i pozostali na biernym wypoczynku (sen w czasie dnia). Ponad połowa badanych (60%) wykazywała zadowolenie z osiągnięć swoich dorosłych już dzieci. Niemal wszyscy respondenci (98%) uważali, że osobie starszej należy zapewnić opiekę, wskazując na najbliższą rodzinę a nieliczni (2%) – na powołane do tego celu instytucje o charakterze pielęgnacyjno-opiekuńczym. W opinii ponad 90% respondentów, emerytura to czas zasłużonego już dla osoby starszej odpoczynku. Prawie 70% respondentów uważało, że to co w życiu najlepsze i co mogli osiągnąć, jest już za nimi, nie dostrzegając przy tym na przyszłość żadnych pozytywnych perspektyw. Przeważająca część pensjonariuszy (65%) deklarowała satysfakcję ze swojego dotychczasowego życia. Dla 60% respondentów, wygląd zewnętrzny nie był już istotną kwestią. Przeważająca większość Tabela 1. Korelacja (współczynnik korelacji R Spearmana) poziomu wykształcenia i wyników SOC Table 1. Correlations (CC = Sperman’s rho) between the education level and the SOC results Kategoria N R T(N-2) poziom p zrozumiałość 100 0,3309 3,4715 0,0008 zaradność/sterowność 100 0,1497 1,4993 0,1370 sensowność 100 0,3184 3,3245 0,0012 SOC globalny 100 0,3145 3,2802 0,0014 27 Halina Zielińska-Więczkowska Poczucie koherencji (SOC) a postawy życiowe osób starszych badanych (76%) deklarowała posiadanie w tym okresie przyjaciół, przede wszystkim wśród innych pensjonariuszy domu pomocy społecznej. Dalsza analiza, po dokonaniu kategoryzacji pytań na trzy rodzaje postaw życiowych, dowiodła, że ponad połowę badanych (53%) charakteryzowała postawa negatywna, 26% respondentów przejawiało pozytywną postawę a pozostałe osoby (21%) wykazywały raczej postawę ambiwalentną. Na podstawie Testu U Manna-Whitneya, wykazano istotną różnicę na poziomie 0,05 w wynikach dotyczących postaw życiowych pomiędzy grupami kobiet i mężczyzn. Kobiety lepiej funkcjonowały w tej fazie życia niż mężczyźni, wykazując korzystniejszą postawę życiową. Na 27 ankietowanych mężczyzn, 19 osób przejawiało postawę negatywną a pozytywną – 4 osoby. W grupie kobiet objętych badaniem ankietowym (73 osoby), 34 – wykazywały postawę negatywną a 22 – pozytywną. Wykazano ścisły związek wieku i postawy życiowej osób starszych (r=-0,37; p=0,0001). Oznacza to, że im starszy wiek badanych, tym występowała większa skłonność do przejawiania negatywnej postawy życiowej. Własnej starości najlepiej doświadczały osoby w grupie wiekowej do 70 lat. Zauważono istotną statystycznie zależność pomiędzy poziomem wykształcenia a wynikami przejawianych postaw życiowych (r=0,30; p<0,01). Najlepiej funkcjonowały w tej fazie życia osoby z wyższym wykształceniem. Odnotowano związek o dużej sile (p=0,00001) pomiędzy subiektywną oceną własnego zdrowia i poziomem sprawności fizycznej a funkcjonowaniem w codziennym życiu wśród objętych badaniem pensjonariuszy dwóch domów pomocy społecznej. Najlepiej funkcjonowały w tej fazie życia osoby, które były najbardziej zadowolone ze swojego zdrowia i wykazywały najwięcej punktów na skali ADL, czyli były najbardziej samodzielne w zakresie wykonywania podstawowych czynności życiowych. Następnie podjęto próbę wykazania zależności korelacyjnych pomiędzy poziomem poczucia koherencji a postawą życiową, co stanowiło główny cel badań. Odnotowano w tym zakresie istotne korelacje pomiędzy globalnym SOC i wszystkimi jego składowymi (zrozumiałość, zaradność i sensowność) a przejawianymi postawami życiowymi wyrażającymi ich codzienne funkcjonowanie oraz doświadczanie własnej starości. Prezentuje to tabela 2. Dalsza analiza wykazała istotną zależność pomiędzy grupami wiekowymi a wynikami na skali ADL dotyczącej wykonywania podstawowych czynności dnia codziennego (r=-0,48; p<0,001). Im starszy wiek, tym niższy wynik oznaczający niższą sprawność funkcjonalną w zakresie wykonywania podstawowych czynności dnia codziennego. Wykazano istotną statystycznie silną dodatnią korelację pomiędzy poziomem wykształcenia a wynikami na skali ADL (r=0,45; p<0,001). Wyższy poziom wykształcenia istotnie wiązał się z wyższą sprawnością fizyczną i większym zakresem autonomii osób starszych zamieszkujących w dwóch wybranych domach pomocy społecznej. Wynik globalny SOC oraz wszystkie jego składowe (zrozumiałość, zaradność, sensowność) pozostawały w istotnej statystycznie, średniej korelacji z wynikami ADL. Szczegółowe wyniki prezentuje tabela 3. Osoby znacznie niesprawne uzyskały w większości niskie wyniki wszystkich składowych SOC, zwłaszTabela 2. Korelacja (współczynnik korelacji R Spearmana) postawy życiowej i wyników SOC Table 2. Correlation (CC = Sperman’s rho) of life attitude and SOC results Kategoria N R T(N-2) poziom p zrozumiałość 100 0,5032 5,7648 0,0000 zaradność/sterowność 100 0,4301 4,7164 0,0000 sensowność 100 0,3403 3,5824 0,0005 SOC globalny 100 0,4321 4,7430 0,0000 28 Halina Zielińska-Więczkowska Poczucie koherencji (SOC) a postawy życiowe osób starszych Tabela 3. Korelacja (współczynnik korelacji R Spearmana) wyników ADL i wyników SOC Table 3. Correlation (CC = Sperman’s rho) of the results of ADL and the SOC results Kategoria N R T(N-2) poziom p zrozumiałość 100 0,478 5,388 0,000 zaradność/ sterowność 100 0,399 4,301 0,000 sensowność 100 0,348 3,674 0,000 SOC ogólny 100 0,460 5,123 0,000 cza zrozumiałości. Z kolei w grupie osób sprawnych w zakresie wykonywania podstawowych czynności życiowych odnotowano najwięcej pensjonariuszy z wysokimi wynikami SOC. Wśród osób umiarkowanie niesprawnych najwięcej ankietowanych uzyskało przeciętny wynik SOC. Na podstawie analizy statystycznej dowiedziono ścisły związek pomiędzy prezentowaną postawą życiową a stopniem sprawności na skali ADL (r=0,49; p<0,001). Dyskusja Przeprowadzone badania potwierdzają główną tezę, że istnieje ścisły związek pomiędzy poziomem poczucia koherencji a przejawianą postawą życiową wyrażającą w naszych badaniach codzienne funkcjonowanie oraz doświadczanie własnej starości mieszkańców całodobowych domów pomocy społecznej. Badana grupa uzyskała przeciętne wyniki SOC, zarówno w aspekcie globalnym (114,49), jak i wszystkich jego składowych (zaradność, zrozumiałość, sensowność). Zbliżone wyniki otrzymała w swoich badaniach [4, 5]. Wyższy poziom globalnego SOC (139,66) i wszystkich jego składowych, zwłaszcza w aspekcie zrozumiałości (52,87) zauważa się w innych badaniach przeprowadzonych wśród pensjonariuszy dziennych domów pobytu przez Kurowską i Wiśniewską [6]. W badaniach własnych, najwyższy wynik z trzech komponent SOC, pensjonariusze domów pomocy społecznej osiągnęli w zakresie zaradności (42,49). Prawdopodobnie zamieszkiwanie w całodobowym ośrodku z dala od rodziny, na której wsparcie i pomoc osoby starsze często nie mogą już liczyć, wyzwala u nich większe mechanizmy zaradcze. Jak wynika z poczynionych obserwacji, osoby starsze zamieszkujące samotnie często wykazują większą sprawność fizyczną i samodzielność w życiu codziennym, ponieważ skazani są w borykaniu się z problemami dnia codziennego sami na siebie, co jakoby zmusza ich do podejmowania aktywności i większej samoobsługi. Natomiast nadopiekuńczość przejawiana w stosunku do osoby starszej jest dla nich wręcz szkodliwa. Nie mobilizuje ją do aktywizacji a tym samym, nie sprzyja samodzielności w działaniu. Jak pisze w swojej publikacji Leszczyńska-Rejchert [7], we współczesnych polskich rodzinach – niestety – zauważa się dwie skrajne a zarazem negatywne postawy przejawiane wobec starszego członka rodziny: nadmierną opiekuńczość lub co gorsza, odrzucenie. Uważamy, że warto zaakcentować to ważne spostrzeżenie wspomnianej Autorki, by zwiększając świadomość, przestrzec osoby opiekujące się osobami starszymi przed popełnianiem tego typu błędów opiekuńczo-wychowawczych. Należałoby jednak wyraźnie podkreślić, że to właśnie rodzina w pierwszej kolejności powinna być dla osoby starszej głównym źródłem wsparcia i zapewnić jej optymalne warunki życia i opiekę na starość [8]. Niezwykle istotne dla osoby starszej jest poczucie ciepła i bliskości środowiska rodzinnego, o czym wyraźnie akcentuje w swoich doniesieniach Okła [9]. Uważa się, że osoba starsza powinna jak najdłużej funkcjonować w swoim dotychczasowym dobrze jej znanym i najlepiej u boku własnej rodziny – środowisku zamieszkania. Stąd, oddanie starszego członka środowiska rodzinnego do całodobowego domu pomocy społecznej traktuje się jako ostateczność. 29 Halina Zielińska-Więczkowska Poczucie koherencji (SOC) a postawy życiowe osób starszych Doniesienia rodzime w większości pokazują bardziej negatywne podejście i postawę życiową mieszkańców całodobowych domów pomocy społecznej. Wynika to naszym zdaniem z faktu, że w polskich warunkach zamieszkanie w całodobowym domu pomocy społecznej jest raczej postrzegane zarówno przez pensjonariusza jak i społeczeństwo, jako jedno z ostatecznych możliwych dla seniora wyjść z trudnej sytuacji, zarówno – zdrowotnej, jak i rodzinnej. Najczęściej jednak wiąże się z obniżoną jakością życia. Stąd może wynikać przewaga wśród pensjonariuszy domów pomocy społecznej postaw negatywnych i to nie tylko w naszych badaniach. Niskie SOC jednostki ukształtowane na stałym poziomie już we wczesnej dorosłości wiąże się z negatywną postawą na starość i odwrotnie, wysokie SOC – kształtuje pozytywną postawę wobec własnego życia. Wynika to z koncepcji SOC Aarona Antonovsky´ego [1] i znajomości problematyki pedagogicznej. Doniesienia dowodzą o wyższej jakości życia osób starszych funkcjonujących w swoich rodzinach, niż w domach pomocy społecznej [9]. O tym należy bezwzględnie pamiętać, rozważając kwestię oddania rodzica do całodobowego domu pomocy społecznej. Dlatego preferowaną w aspekcie jakości życia i kształtowania postaw konstruktywnych są domy opieki społecznej dziennego pobytu, gdzie senior nadal funkcjonuje w swoim dotychczasowym środowisku zamieszkania. Tym bardziej, że doniesienia innych autorów [10] wyraźnie mówią o tym, że najbardziej preferowaną ze strony seniorów dawcą opieki jest rodzina. W badaniach własnych ankietowani przez nas seniorzy wskazali, że przede wszystkim rodzina powinna zapewnić osobie starszej opiekę na starość. Izdebski and Polak [11] dowiedli, że osoby starsze zamieszkujące w domach pomocy społecznej wykazują niższe poczucie sensowności niż ci, w domach rodzinnych. Szymona i wsp. [12] w swoich doniesieniach wskazują na znaczącą rolę rodziny w kształtowaniu się u jednostki poczucia zrozumiałości i sensowności. To pokazuje nam, jak ważną rolę w życiu człowieka pełni rodzina. Nigdy dom pomocy społecznej, nawet ten funkcjonujący wzorcowo, nie zrekompensuje w pełni osobie starszej zamieszkiwania u boku prawidłowo funkcjonującej rodziny, nie zapewni w równym stopniu poczucia ciepła i bezpieczeństwa. Warto w tym miejscu przytoczyć badania japońskie dowodzące o tym, że dobre relacje z rodziną, przyjaciółmi i sąsiadami są ważnymi wyznacznikami 5-letniego okresu przeżycia [13]. Drugi rodzaj spotykanej postawy (odrzucenie) przejawianej we własnych rodzinach wobec starszego członka rodziny, często jest niestety powodem oddania osoby starszej do całodobowego ośrodka pomocy społecznej. Niestety, osoby starsze przebywające w domach opieki często – z uwagi na nierzadko złe/ lub zerwane kontakty – bardzo niechętnie wypowiadają się na temat własnej rodziny, dlatego brakuje w tym zakresie doniesień popartych badaniami empirycznymi. Pensjonariusze domów pomocy społecznej z racji na ogół niższego statusu społecznego, w życiu prawdopodobnie doświadczyli wielu trudnych zdarzeń, które to wyzwoliły u nich większą zaradność. Ważnym impulsem do bycia zaradnym są właśnie trudne sytuacje, jakie niejednokrotnie doświadcza na swojej ścieżce życiowej starzejąca się jednostka. Z badań własnych, jak i z przeglądu doniesień empirycznych innych autorów wynika, że wśród pensjonariuszy domów pomocy społecznej dominuje podstawowe i zawodowe wykształcenie [4, 5, 6, 14]. W naszych badaniach poziom wykształcenia okazał się być wspólną determinantą istotnie wyznaczającą zarówno poziom poczucia koherencji, jak i codzienne funkcjonowanie oraz sprawność funkcjonalną pensjonariuszy domów pomocy społecznej. Doniesienia innych badaczy także dowodzą o tym, że osoby starsze z wyższym poziomem wykształcenia uzyskują wyższy poziom SOC [6,12,14,15,16]. Natomiast w badaniach Okły [9] przeprowadzonych w grupie mieszkańców domu pomocy społecznej wykształcenie nie różnicowało istotnie poziomu SOC. Poziom wykształcenia jest ważnym wyznacznikiem stopnia autonomii osób starszych [17]. Wyraźnie koresponduje to z wynikami badań własnych, z których to wynikają zależności o dużej sile pomiędzy stopniem sprawności w zakresie wykonywania podstawowych czynności życiowych a wykształceniem respondentów. Wyższy poziom wykształcenia istotnie wiązał się z większą punktacją na skali ADL a to z kolei wyznaczało szerszy zakres autonomii pensjonariuszy domów pomocy społecznej. 30 Halina Zielińska-Więczkowska Poczucie koherencji (SOC) a postawy życiowe osób starszych Z badań Wiesmann and Hannich [15] dotyczących wpływu dobrego samopoczucia na proces starzenia się z perspektywy modelu salutogennego wśród 170 osób starszych dowiadujemy się, że na poziom SOC znaczący wpływ ma samowystarczalność jednostki, pewność siebie i wykształcenie. Badania nasze wykazały, że poziom sprawności funkcjonalnej oraz samoocena własnego zdrowia kształtują postawę życiową osób starszych zamieszkujących w domach pomocy społecznej. Wyższa sprawność i lepsza samoocena zdrowia kształtuje pozytywną postawę życiową w okresie starości. Badania pokazały, że w tej fazie życia lepiej na co dzień funkcjonują kobiety. Przeprowadzone przez nas badania nie wykazały istotnych zależności pomiędzy płcią, stanem cywilnym a poziomem poczucia koherencji, co wyraźnie koresponduje z doniesieniami Kurowskiej i Bąk [5]. Badania Saevareid et al. [18] przeprowadzone wśród 215 starszych członków społeczeństwa ze średnią wieku 84,6 lat wskazują na wyraźne powiązanie pomiędzy płcią i poziomem wykształcenia a poczuciem koherencji. W badaniach tych Autorów, wyższy poziom SOC zauważono u mężczyzn lepiej wykształconych [18]. SOC nie jest dyspozycją wrodzoną, zostaje ono w pełni ukształtowane około 30. roku życia i w kolejnych fazach życia nie powinno ulegać istotnym zmianom [1]. Stałość SOC potwierdzają doniesienia empiryczne niektórych autorów [12, 19, 20]. Ogromną rolę w ukształtowaniu wysokiego SOC, pełni sztuka wychowania człowieka, w tym – edukacji i to począwszy już od najmłodszych lat. Niezwykle pożądane jest uczestnictwo współczesnego człowieka w edukacji ustawicznej, która wyznacza jego pozycję w świecie [8]. Czyni ona życie jednostki bardziej sensownym, aktywnym a przez to i lepszym. Uważa się, że edukacja permanentna nie tylko jest drogą do wzmacniania poczucia koherencji ale i w aspekcie bardziej globalnym, zwiększa poziom satysfakcji życiowej starzejącej się jednostki. Jest to wyraźnie pożądany cel – współczesnej gerontologii [8]. W starszym wieku edukacja ma nie tylko pomagać w przezwyciężaniu napotkanych w życiu problemów ale i wspomagać w ich akceptacji [21]. Reasumując, warto zasygnalizować, że o własną starość należy zadbać już od najmłodszych lat, kładąc nacisk na właściwy kierunek wychowania i samowychowania człowieka, w tym – edukacji. Starszy człowiek już dużo wcześniej musi podjąć działania na rzecz własnego rozwoju osobowego i aktywizacji. Powinien starać się zapobiec na starość doświadczania poczucia beznadziejności, bierności, czy zależności od innych [22]. W tym zakresie postuluje się powstanie warsztatów andragogicznych, gerontologicznych, psychologii fazy późnej dorosłości, komunikacji interpersonalnej, samorozwoju a także asertywności [21]. Starość należy postrzegać w kategorii ważnego dla siebie wyzwania, którego sprostanie warunkuje jej pożądaną jakość [23]. Każda jednostka powinna starać się jak najlepiej wywiązać się z powierzonych jej w każdej fazie życia zadań rozwojowych i uczyć się na bazie osobistych doświadczeń życiowych, które to kształtują poczucie koherencji. W aspekcie kreowania własnej starości niezwykle pożądane jest wykazywanie odpowiedzialności jednostki za siebie oraz za najbliższych członków rodziny [23, 24]. Jak z powyższego wynika, poczucie koherencji to bardzo ważna determinanta kreująca postawę życiową jednostki na starość. Ponadto, jak wykazują doniesienia niektórych autorów, wyższy poziom poczucia koherencji warunkuje też mniejsze obciążenie sprawowaną opieką nad osobami starszymi z zaburzeniami pamięci [25]. To również bardzo ważny aspekt, ponieważ współcześnie dorosłe dzieci, niejednokrotnie nie są w stanie znieść obciążenia opieką nad starszymi rodzicami i decydują się na oddanie matki i/lub ojca do domu opieki społecznej. To może wzmóc u osoby starszej poczucie krzywdy i odrzucenia oraz stanowić poważne źródło stresu w okresie starości. 31 Halina Zielińska-Więczkowska Poczucie koherencji (SOC) a postawy życiowe osób starszych Wnioski 1. Wyższy poziom SOC wiąże się z pozytywną postawę życiową i odwrotnie, niski – wytycza negatywną postawę a tym samym złe funkcjonowanie w okresie starości. 2. Pensjonariusze DPS -ów, jako grupa niżej wykształcona, wykazywała średnio dolną strefę przeciętnych wyników poczucia koherencji (114,49) oraz nieznaczną przewagę (53%) negatywnych postaw życiowych. 3. Istotnym czynnikiem silnie wpływającym zarówno na poziom SOC i codzienne funkcjonowanie pensjonariuszy DPS-ów był poziom wykształcenia. 4. Najbardziej optymalną postawę życiową przejawiały osoby sprawne fizycznie, zadowolone ze swojego zdrowia, lepiej wykształcone, znajdujące się we wczesnej fazie starości oraz kobiety. Piśmiennictwo [1] Antonovsky A: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Wydawnictwo Instytutu Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2005. [2] Binnebesel J: Pedagogiczne możliwości kształtowania poczucia koherencji w kontekście salutogenetycznej koncepcji zdrowia A. Antonovsky´ego, Psychoonkologia 2006; 10, 2: 64-69. [3] Zając L: Psychologiczna sytuacja człowieka starego oraz jej determinanty. Obuchowski K. (red.) Starość i osobowość, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2002; 53-112. [4] Sitarczyk M: Poczucie koherencji a zadowolenie z życia pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej i słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku. W: Steuden S, Marczuk M (red.) Starzenie się a satysfakcja z życia , Lublin 2006, 289-300. [5] Kurowska K, Bąk I: Poczucie koherencji (SOC) a funkcjonowanie w codziennym życiu mieszkańców domów pomocy społecznej dla przewlekle i somatycznie chorych. Psychogeriatria Polska 2010; 7(2): 37-44 . [6] Kurowska K, Wiśniewska M: Poczucie koherencji (SOC) a funkcjonowanie w życiu codziennym pensjonariuszy Domu Dziennego Pobytu. Psychogeriatria Polska 2010; 7(3): 108-114 . [7] Leszczyńska-Reichert A: Człowiek starszy i jego wspomaganie – w stronę pedagogiki starości. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn 2005; 72-112. [8] Zielińska-Więczkowska H, Kędziora-Kornatowska K: Determinanty satysfakcji życiowej osób w późnej dorosłości – w świetle rodzimych doniesień badawczych. Psychogeriatria Polska 2010; 7 (1): 11-16. [9] Okła W: Psychospołeczne uwarunkowania jakości życia osób starszych w rodzinach własnych i w domach opieki społecznej. W: Steuden S, Marczuk M (red.): Starzenie się a satysfakcja z życia, KUL, Lublin 2006; 29-38. 32 Halina Zielińska-Więczkowska Poczucie koherencji (SOC) a postawy życiowe osób starszych [10] Borowiak E, Kostka T: Oczekiwania na świadczenia opiekuńcze starszych mieszkańców obszaru miejskiego i wiejskiego oraz instytucji opiekuńczo-pielęgnacyjnych. Gerontologia Polska 2010;18 (4): 207-214. [11] Izdebski P, Polak A: Bilans życia i poczucie koherencji osób starszych w zależności od ich aktualnej sytuacji życiowej. Gerontologia Polska 2005; 13 (3):188-193. [12] Szymona K, Pawłowska B, Płotka A: Poczucie koherencji a czynniki socjodemograficzne u pacjentów z zaburzeniami nerwicowymi, Zdrowie Publiczne 2002; 112 (1): 177-179. [13] Morita A, Takano T, Nakamura K, Kizuki M, Seino K: Contribution of interaction with family, friends and neighbours, and sense of neighbourhood attachment to survival in senior citizens: 5-year follow-up study. Social Science & Medicine 2010; 70: 543-549. [14] Kurowska K, Sulkowska J: Poczucie koherencji a zachowania zdrowotne wśród pensjonariuszy Domu Pomocy Społecznej (DPS) – badania wstępne. Psychogeriatria Polska 2011; 8 (2): 73-80. [15] Wiesmann U & Hannich HJ: A salutogenic view on subjective well-being in active elderly persons. Aging & Mental Health 2008; 12, 1: 56-65. [16] Zielińska-Więczkowska H, Ciemnoczołowski W, Kędziora-Kornatowska K, Muszalik M: The sense of coherence (SOC) as an important determinant of life satisfaction, based on own research, and exemplified by the students of University of the Third Age (U3A). Arch. Gerontol. Geriatr., 2012; 54, 1: 238-241. [17] Hwang H L, Lin H S, Tung Y L, Wu H C: Correlations of perceived autonomy among elders in a senior citizen home: A cross-sectional survey. Intern. J. Nurs. Studies 2006; 43: 429-437. [18] Saevareid HI, Thygesen E, Nygaard HA, Lindstrom TC: Does sense of coherence affect the relationship between self-related health status in a sample of community-dwelling frail elderly people? Aging Mental Health 2007; 11(6): 658-667. [19] Golińska L: Poczucie koherencji a zadowolenie z życia w różnych jego fazach. Nowiny Psychologiczne 2003; 4: 491-502. [20] Zielińska-Więczkowska H, Ciemnoczołowski W, Kędziora-Kornatowska K: Poczucie koherencji a występowanie stanów depresyjnych u słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Psychogeriatria Polska 2009; 6(3): 141-146. [21] Wnuk W: Sytuacje trudne osób starszych w perspektywie geragogiki. Steuden S, Marczuk M (red.): Starzenie się a satysfakcja z życia, KUL, Lublin 2006; 105-111. [22] Marzec A, Molenda A: Poczucie koherencji jako istotny element przygotowania do zdrowej starości. Pielęgniarstwo XXI wieku 2005; 4 (13): 97-101. [23] Zielińska-Więczkowska H, Kędziora-Kornatowska K, Kornatowski T: Starość jako wyzwanie. Gerontologia Polska 2008; 16 (3): 61-73. [24] Kachaniuk H, Fidecki W, Wrońska I: Profilaktyka przedwczesnego starzenia. W: Kędziora-Kornatowska K, Muszalik M (red.): Kompendium pielęgnowania pacjentów w starszym wieku, Czelej, Lublin, 2007; 1: 21-27. [25] Chumbler N R, Grimm J W, Cody M, Beck C: Gender, kinship and caregiver burden: the case of community-dwelling memory impaired seniors. Int. J. Geriatr. Psychiatry 2003; 18: 722-737. Revieved/Zrecenzowano 10.03.2013 Accepted/Zatwierdzono do druku 12.04.2013
