recenzje - Wydział Nauk Ekonomicznych

dr hab. Michał Myck
Centrum Analiz Ekonomicznych CenEA
Recenzja pracy doktorskiej mgr Karoliny Goraus-Tańskiej
pt. „Microeconomics of Gender Inequality: Selected Issues”
Praca przygotowana pod kierunkiem dr hab. prof. UW Joanny Tyrowicz z Wydziału Nauk
Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Recenzowana rozprawa ma charakter empiryczny, a jej Autorka w sposób kompleksowy i
bardzo szczegółowy podeszła do problematyki nierównego traktowania kobiet i mężczyzn na
rynku pracy. Praca składa się z czterech części analitycznych, wstępu i podsumowania.
Wspólnym tematem łączącym poszczególne rozdziały rozprawy jest problem różnicy w
zakresie nierówności względem płci między krajami byłego tzw. bloku wschodniego i
rozwiniętymi krajami Europy Zachodniej oraz dynamika obserwowanych w tym względzie
zmian w ostatnich latach. Ogólnie rzecz ujmując rozprawa jest profesjonalną pracą naukową
w kompetentny sposób podchodzącą do analizowanej problematyki. Przedstawione badania,
które odnoszą się do ważnego i aktualnego zagadnienia, są odzwierciedleniem wysokich
kompetencji badawczych Autorki i dowodzą bardzo dobrej znajomości literatury przedmiotu
oraz stosowanych metod badawczych. Analizy empiryczne przedstawione w rozprawie
opierają się na kompleksowych zbiorach danych łączących różne badania dla szeregu krajów.
Choć, jak przyznaje Autorka, ta infrastruktura badawcza powstała w ramach współpracy w
szeregu projektów realizowanych w kilku grupach badawczych, to wykorzystanie tej
infrastruktury w rozprawie, koncepcja przedstawionych badań i podejście metodologiczne jest
już wynikiem pracy indywidualnej. Nie ulega wątpliwości, że wybór analizowanych
zagadnień oraz sposób weryfikacji stawianych w rozprawie hipotez, odpowiadają
wymaganiom stawianym pracom doktorskim.
Szeroki kontekst dotychczasowych najważniejszych badań dotyczących nierówności
względem płci na rynku pracy przedstawiony został we wstępie, w którym nakreślono
również główne tezy rozprawy. Biorąc pod uwagę najważniejsze teoretyczne podstawy
tłumaczące istnienie nierównego traktowania kobiet i mężczyzn na rynku pracy, Karolina
Goraus-Tańska jako główny przedmiot analiz w swojej pracy stawia następującą hipotezę:
„The adjusted gender gaps in the labour market of transition countries were decreasing over
the last years, similarly to the Western Europe countries.”
1
[pol.: „Skorygowane różnice w obserwowanych rezultatach osiąganych na rynku pracy
względem płci zmniejszały się w ostatnich latach na rynkach pracy w krajach transformacji
gospodarczej podobnie jak w krajach Europy Zachodniej.”]
Główna hipoteza rozprawy poddana jest analizie w trzech kolejnych rozdziałach względem
trzech zmiennych: różnic względem płci w poziomie zatrudnienia (Rozdział 1), różnic w
poziomie wynagrodzeń (Rozdział 2) oraz różnic w prawdopodobieństwie zatrudnienia przy
poziomie wynagrodzeń poniżej wysokości płacy minimalnej (Rozdział 3). Rozdział 4 jest w
pewnym sensie uzupełnieniem analiz z Rozdziałów 2 i 3 i poświęcony jest zróżnicowaniu
wynagrodzeń względem płci, opartym na danych pochodzących z rosyjskiego dużego
przedsiębiorstwa przemysłowego. Choć analizy przedstawione w Rozdziale 4 bezpośrednio
nie odnoszą się to hipotezy głównej, stanowią one wartościowe uzupełnienie pozostałych
badań, między innymi ze względu na poszerzenie analiz o bardziej szczegółowe dane
dotyczące pracowników oraz wyłączenie wpływu czynników miejsca zatrudnienia (ang. firm
specific effects) poprzez ograniczenie się do danych z jednego przedsiębiorstwa.
W każdym z czterech rozdziałów rozprawy, które poniżej omówione są bardziej szczegółowo,
Autorka stawia interesujące i uzasadnione z punktu widzenia literatury przedmiotu
szczegółowe pytania badawcze i w kompetentny sposób podchodzi do empirycznej ich
weryfikacji. Weryfikacja tych zagadnień w kolejnych rozdziałach prowadzi Autorkę do
wniosków, które wskazują na konieczność odrzucenia głównej hipotezy rozprawy: choć
wnioski dla różnych zmiennych różnią się w poszczególnych krajach, to ogólnie rzecz biorąc
w rozprawie nie potwierdzono malejących różnic w zatrudnieniu, wysokości płac i ryzyku
zatrudnienia poniżej płacy minimalnej pomiędzy kobietami i mężczyznami w krajach
transformacji gospodarczej. Biorąc pod uwagę uważne moim zdaniem uzasadnienie hipotezy
głównej, uzyskane wyniki są z jednej strony zaskakujące, a z drugiej, jeśli nie z naukowego
punktu widzenia (w końcu obalenie hipotezy jest tak samo istotne jak jej potwierdzenie), to
przynajmniej z perspektywy oczekiwanych zmian społecznych, w jakimś stopniu
rozczarowujące. Ogólne wnioski płynące z analiz stanowią ważny wynik, który w moim
odczuciu pozwala na postawienie szeregu istotnych pytań dotyczących sukcesu transformacji
i podziału korzyści z niej płynących. Wynik ten zasługuje na poważną, głęboka refleksję
odnośnie zarówno czynników, które wyznaczają zakres nierówności na rynku pracy, jak i
mechanizmów które za nimi stoją. Takiej refleksji niestety w rozprawie zabrakło, co biorąc
2
pod uwagę imponujący zakres przeprowadzonych analiz,
pozostawia czytającego z
odczuciem pewnego niedosytu.
Charakterystyka poszczególnych rozdziałów rozprawy
Rozdział 1
Tematem analiz Rozdziału 1 jest zróżnicowanie względem płci w zakresie zatrudnienia i
opiera się o zbiory danych mikro pochodzące głównie z badań aktywności ekonomicznej
(LFS, EU-LFS) z okresu od kilku do kilkudziesięciu lat, które uzupełnione zostały o szereg
innych źródeł by poszerzyć zakres analiz w szczególności o kraje Europy Wschodniej. W
konsekwencji Karolina Goraus-Tańska analizuje 1615 różnych baz danych dla 46 krajów.
Głównym
podejściem
analitycznym
jest
metoda
nieparametrycznej
dekompozycji
zaproponowana przez Ñopo (2008), a podstawowym wynikiem analiz jest odrzucenie głównej
hipotezy pracy w zakresie różnic w poziomie zatrudnienia. Ciekawym elementem
analitycznym Rozdziału 1 jest połączenie oszacowanych parametrów z wybranymi
wskaźnikami na poziomie makro, która stanowi próbę wyjaśnienia zmian, tudzież ich braku,
w zróżnicowaniu poziomu zatrudnienia względem płci. W moim odczuciu ta część analiz,
która dotyczy sedna analizowanego problemu i odnosi się do pytania dlaczego obserwujemy
taki a nie inny trend w zróżnicowaniu zatrudnienia, zasługuje na bardziej szczegółowe
potraktowanie względem tego co zostało zaprezentowane w rozprawie. Rozszerzenie tej
części pracy może z pewnością stanowić ciekawą kontynuację zaprezentowanych wyników.
Jednym z elementów Rozdziału 1 jest szczegółowa dekompozycja wpływu wieku, efektu
kohort i czasu względem zróżnicowania poziomu zatrudnienia między kobietami i
mężczyznami. W tym przypadku Karolina Goraus-Tańska stosuje metodę Deatona (1997).
Metoda ta opiera się na ważnym założeniu odnoszącym się do cykliczności efektów czasu,
które w moim odczuciu może nie być spełnione w szczególności w przypadku krajów
rozwijających się. Chętnie poznałbym opinię Autorki w odniesieniu do słuszności przyjętego
założenia w tym konkretnym przypadku. Jest to tym bardziej istotne, że wynikiem
przeprowadzonych analiz jest wniosek, że w krajach Europy Wschodniej, które zostały
włączone do Unii Europejskiej (tzw. New Member States), nie obserwujemy zmian w
zróżnicowaniu zatrudnienia względem płci w kolejnych młodszych kohortach. To z kolei
3
może mieć istotne implikacje dla oceny dotychczasowej polityki społeczno-gospodarczej oraz
dla zmian w polityce rynku pracy w przyszłości.
Rozdział 2
Rozdział 2 poświęcony jest analizie zróżnicowania względem płci w poziomie wynagrodzeń z
wykorzystaniem danych z baz EU-SILC. Analizy zostały ograniczone do pracowników
pełnoetatowych posiadających tylko jedno miejsce zatrudnienia, co, jak podkreśla Autorka, w
pewnym stopniu ogranicza możliwość szerszej interpretacji uzyskanych wyników, choć
jednocześnie pozwala na bardziej spójne porównanie płac w ramach analizowanej próby.
Muszę przyznać jednak, że nie jestem do końca przekonany, czy faktycznie jest tak, jak
stwierdza Karolina Goraus-Tańska, że: „Full-time and full-year workers constitute a
majority, and missing minority is not likely to substantially affect the time trends.” (p.47)
[pol.: Pracownicy pełnoetatowi zatrudnieni przez cały rok stanowią większość i brakująca
mniejszość nie powinna znacząco wpłynąć na zmiany trendu]. W tak istotnej kwestii moim
zdaniem warto byłoby tezę taką wesprzeć choćby odniesieniem do innych prac, które
mogłyby ją w jakimś stopniu potwierdzić i uzasadnić.
Autorka prezentuje szczegółowe wyniki zarówno dla badanych grup krajów jak i dla
poszczególnych państw wewnątrz każdej z nich stosując, podobnie jak w przypadku analiz w
Rozdziale 1, metodę Ñopo (2008). Głównym wynikiem analiz w Rozdziale 2 jest odrzucenie
hipotezy głównej dotyczącej w tym przypadku oczekiwanych zmian w zróżnicowaniu płac
względem płci w krajach transformacji gospodarczej. Zarówno skorygowane jak i
nieskorygowane różnice płac między kobietami i mężczyznami w tej grupie krajów albo
pozostają na podobnym poziomie albo rosną w badanym okresie.
Kolejnym krokiem w prowadzonych przez Autorkę badaniach jest swego rodzaju „auto-metaanaliza”, której wynikiem jest oszacowanie około 30,000 parametrów dla różnych lat, krajów
i szeregu metod badawczych, które na przestrzeni kilkudziesięciu lat pojawiły się w
literaturze przedmiotu. Tego rodzaju podejście jest odzwierciedleniem bardzo dobrego
rozeznania Autorki w dotychczasowych badaniach oraz imponującej sprawności warsztatowej
w odniesieniu do zastosowania współczesnych metod ekonometrycznych. Jednocześnie
jednak jest ono swego rodzaju rezygnacją z oceny poszczególnych metod i zdystansowaniem
się w stosunku do rozwoju literatury, gdyż każda z przyjętych metod (i specyfikacji w ramach
4
metod) zdaje się być traktowana jako podejście równoważne. Uzyskanie (przeciętnie)
podobnych ogólnych wyników dla badanych krajów w wyniku tej meta analizy w pewnym
sensie traktowane może być jako uwiarygodnienie wyników uzyskanych wykorzystując
metodę Ñopo (2008). Jednak ciekaw jestem zdania Autorki odnośnie swego rodzaju
klasyfikacji stosowanych metod – czy poza Ñopo (2008) traktuje je wszystkie jako
równoważne, czy jednak rozróżnia te, które są bardziej lub mniej poprawne w kontekście jej
własnych badań?
Zarówno wyniki zaprezentowane w części 2.2.1 jak i te z wykorzystaniem alternatywnych
metod dekompozycji (2.2.3) prezentowane są w sposób jasny i przejrzysty, choć moim
zdaniem, podobnie jak w Rozdziale 1, momentami analizy zdają się koncentrować przede
wszystkim na skrupulatnym opisaniu oszacowanych parametrów i w niewystarczający sposób
odnoszą się do czynników, które mogą za nimi stać. Przykładem może być omówienie
wyników na stronie 51 oraz wyniki zmian w zróżnicowaniu płac dla różnych punktów
rozkładu dochodu (strona 61). W moim odczuciu bardzo często brakuje w tekście choćby
próby odpowiedzi na pytanie dlaczego obserwujemy takie a nie inne rezultaty. Podobne
zastrzeżenia pojawiają się przy kolejnej części analiz, a mianowicie próby oddzielenia
wpływu wieku i daty urodzenia na poziom zróżnicowania płac względem płci (2.2.4).
Podczas gdy trudno kwestionować sposób przeprowadzenia analiz i prezentacji wyników (być
może z wyjątkiem ponownego zastosowania metody Deatona), pytaniem które często pojawia
się w trakcie lektury tego Rozdziału jest „dlaczego?” Autorka poprzestaje jednak na
prezentacji wyników bez podjęcia próby ich szczegółowej interpretacji.
Rozdział 3
Analizy zaprezentowane w Rozdziale 3 koncentrują się na zróżnicowaniu w zakresie
zatrudnienia poniżej płacy minimalnej wśród kobiet i mężczyzn, które, podobnie jak badania
w Rozdziale 2, oparte są o dane z bazy EU-SILC. Zakres łamania zasad dotyczących płacy
minimalnej opiera się o tzw. Index of Violation (Bhorat, Kanbur i Mayet, 2013). Podobnie jak
w poprzednich dwóch Rozdziałach analizy przeprowadzone zostały z dużą starannością, a
głównym ich wynikiem jest potwierdzenie wyższego zakresu łamania zasad płacy minimalnej
w przypadku kobiet. W przeciwieństwie jednak do zróżnicowania względem płci w
zatrudnieniu i wynagrodzeniach Autorka nie znajduje istotnych różnic w tym zakresie
pomiędzy krajami Europy Zachodniej i krajami transformacji.
5
Jedną metodologiczną kwestią, którą w odniesieniu do tych analiz myślę, że należałoby
wyjaśnić, jest określenie próby przy podejściu do dekompozycji ryzyka otrzymywania
wynagrodzenia poniżej płacy minimalnej przy wykorzystaniu metody Ñopo (2008). Autorka
dekomponuje prawdopodobieństwo otrzymywania płacy w <wmin obliczonego – jak
rozumiem dla całej próby (odpowiednio kobiet i mężczyzn). Zasadnym pytaniem wydaje się
jednak być to, czy próba do której odnosi się to prawdopodobieństwo nie powinna być
ograniczona do osób, do których regulacje dotyczące płacy minimalnej mają zastosowanie,
czyli do próby osób uzyskujących wynagrodzenie poniżej lub na poziomie płacy minimalnej
(ewentualnie, biorąc pod uwagę błędy obliczeniowe nieco powyżej wmin). Przyjęcie takiego
podejścia byłoby zgodne na przykład z analizami prawdopodobieństwa pobierania świadczeń
społecznych (ang. benefit non take-up), w których próbę badawczą ogranicza się do tych
osób, które do otrzymywania tych świadczeń są uprawnione.
Rozdział 4
Ostatni Rozdział rozprawy koncentruje się na analizie zróżnicowania płac pomiędzy
mężczyznami i kobietami w oparciu o szczegółowe dane indywidualne dla rosyjskiego
dużego przedsiębiorstwa przemysłowego (zatrudniającego przeciętnie
około 3,700
pracowników) za lata 1990-2006. Choć trudno wyniki oparte na takim źródle danych
uogólnić, tego rodzaju informacje pozwalają na oszacowanie wpływu czynników, które
najczęściej są niedostępne w reprezentatywnych bazach danych, odnoszących się do bardzo
szczegółowej klasyfikacji zawodów i pełnionych funkcji w ramach przedsiębiorstwa.
Rozdział 4 stanowi zatem wartościowe uzupełnienie analiz przedstawionych w Rozdziałach
1-3. Podobnie jak wyniki wcześniejszych części rozprawy, analizy przedstawione w
Rozdziale 4 wykorzystują szeroki zakres stosowanych w literaturze metod, a najważniejszym
moim zdaniem wynikiem tej części pracy jest potwierdzenie roli jaką odgrywa alokacja do
zawodów/stanowisk względem płci, która wydaje się być kluczem do wyjaśnienia różnic w
wynagrodzeniu między kobietami i mężczyznami i obserwowanych zmian w tym
zróżnicowaniu w badanym okresie. Zmiany w obserwowanym nieskorygowanym
zróżnicowaniu płac względem płci w badanej firmie są wynikiem różnic w dynamice płac w
zawodach zdominowanych przez mężczyzn i tych, w których częściej zatrudnienie znajdują
kobiety.
6
Moje główne pytanie które pojawia się przy lekturze Rozdziału 4, dotyczy tego, dlaczego w
takim samym stopniu jak w przypadku danych z jednego przedsiębiorstwa analizowanego w
tym Rozdziale, informacje o klasyfikacji zawodów, które dostępne są w niektórych
reprezentatywnych
bazach
danych,
okazują
się
niewystarczające
do
wyjaśnienia
zróżnicowania wynagrodzeń względem płci? Czy na przykład mechanizm podobny do tego,
który dotyczy alokacji do zawodów wewnątrz firm, funkcjonuje przy alokacji pracowników
pomiędzy firmami? Jeśli tak, to taki różnice w wynagrodzeniach między kobietami i
mężczyznami obserwować będziemy pomimo uwzględnienia klasyfikacji zawodów. W
jednym i drugim przypadku pojawia się najpierw pytanie o to, co decyduje o funkcjonowaniu
tych mechanizmów, a następnie o to jak należałoby je zmienić? W tym kontekście warto by
też było odnieść się do najważniejszych teorii zróżnicowania rezultatów kobiet i mężczyzn na
rynku pracy w o których mowa we wstępie rozprawy.
Podsumowanie
Podsumowując chciałbym podkreślić, że recenzowana praca w sposób bardzo rzetelny i
szczegółowy podchodzi do tematu zróżnicowania rezultatów na rynku pracy względem płci.
Moim najpoważniejszym zastrzeżeniem do zawartości rozprawy jest zbyt mała w mojej opinii
uwaga poświęcona przez Autorkę czynnikom wpływającym na uzyskane wyniki i
wyjaśnieniu skąd biorą się takie a nie inne rezultaty. Takiej refleksji brakuje zarówno w
poszczególnych Rozdziałach jak i w ostatniej części podsumowującej rozprawę, która, ku
mojemu rozczarowaniu, stanowi wyłącznie streszczenie uzyskanych wyników. W moim
odczuciu głębsza refleksja nad uzyskanymi wynikami pozwoliłaby nie tylko bardziej
precyzyjnie odnieść je do teorii zróżnicowania na rynku pracy względem płci, ale również
wypracować propozycje rozwiązań w polityce społeczno-gospodarczej, mające na celu jego
ograniczenie.
Jednak pomimo tych krytycznych uwag należy przyznać, że Karolina Goraus-Tańska
prezentuje bardzo dobre rozeznanie w literaturze przedmiotu i imponującą biegłość w
posługiwaniu się najnowszymi technikami ekonometrycznymi. Dokonania Autorki z
pewnością stanowią solidną podstawę do dalszych wartościowych prac badawczych.
Odnotowania wymaga również zakres pracy włożony w szereg detali zarówno analitycznych
jak i prezentacyjnych, który budzi we mnie szczere uznanie.
7
Po uwzględnieniu opisanych powyżej aspektów rozprawy doktorskiej mgr Karoliny GorausTańskiej stwierdzam, że:
a) Autorka przedstawiła w rozprawie ważne zagadnienie naukowe;
b) wykazała się bardzo dobrym rozeznaniem w ogólnej wiedzy teoretycznej oraz znajomością
literatury przedmiotu i stosownych metod badawczych;
c) wykazała się umiejętnościami prowadzenia samodzielnych badań naukowych.
W związku z tym uważam bez zastrzeżeń, że rozprawa spełnia wymogi stawiane pracom na
stopień doktorski przez Ustawę o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i
tytule w zakresie sztuki.
Wnoszę o dopuszczenie pracy do publicznej obrony.
Jednocześnie, biorąc pod uwagę zakres i szczegółowość zaprezentowanych badań, pragnę
wyrazić opinię, że rozprawa jest pracą zasługującą na wyróżnienie.
Dr hab. Michał Myck
Szczecin, 9 stycznia 2017 r.
8