Nauczanie dorosłych – nowe wyzwania.

Niniejsza publikacja jest dostępną na licencji Creative Commons. Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów
zależnych 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autora. Zezwala się na wykorzystanie publikacji zgodnie z licencją
– pod warunkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej oraz wskazania autora jako właściciela praw do tekstu. Treść
licencji jest dostępna na stronie: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/pl/
Lingwistyka Stosowana 16: 1/2016, 87–93
Anna SZAFERNAKIER-ŚWIRKO
Uniwersytet Warszawski
Nauczanie dorosłych – nowe wyzwania.
(Na przykładzie indywidualnych zajęć języka rosyjskiego z klientem
biznesowym)
Abstract:
Teaching adults – new challenges (the case of Russian language classes with an individual business
client)
In the article the issue of teaching the foreign language to adult learners has been raised. The author presented a set of components allowing to conduct individual foreign language classes with a business client
effectively. Special attention has been paid to non-linguistic elements of a didactic unit which allow to diversify the classes and which introduce friendly atmosphere that simplifies the memorization of the material.
The opinion has been stated that the key to effective teaching and educational success is the attitude of a
teacher who builds a creative and dynamic team together with a student. As a conclusion the author presented
a few rules of good foreign language classes in business environment .
Wstęp
Nauczanie dorosłych jest niewątpliwie ważnym aspektem współczesnej metodyki.
Osoby dorosłe w ostatnim czasie często podejmują decyzję o rozpoczęciu nauki języka
obcego. Jest to motywowane potrzebą doskonalenia języka w celach zawodowych, samodoskonalenia, dążenia do samorozwoju (zob. E. Stolarczyk-Ambrozik 2005). Rozpoczynający naukę języka obcego bardzo często mają jasne wyobrażenie o tym, dlaczego
decydują się na naukę bądź powrót do nauki języka, mają jasno sprecyzowane cele i –
szczególnie na samym początku – są bardzo zmotywowani i pozytywnie nastawieni do
nauki.
W niniejszym artykule poruszona zostanie problematyka nauczania języka rosyjskiego wśród dorosłych uczniów – konsultantów, managerów, dyrektorów finansowych
ponownie rozpoczynających naukę języka rosyjskiego w prywatnych firmach. Przedstawiony zostanie profil ucznia, jego potrzeby, cechy charakterystyczne po to, aby wyodrębnić i pokazać kilka zasad efektywnych zajęć w firmie. Zwrócona zostanie uwaga na
problemy, z jakimi może zetknąć się nauczyciel języka obcego pracujący z klientem
biznesowym, a przede wszystkim na nielingwistyczne składowe jednostki dydaktycznej,
Lingwistyka Stosowana/ Applied Linguistics/ Angewandte Linguistik: www.ls.uw.edu.pl
Anna SZAFERNAKIER-ŚWIRKO
88
mające istotny, zdaniem autora, wpływ na lepszą jakość zajęć językowych. Należy zwrócić uwagę na to, jak ważne jest umiejętne motywowanie kursantów, jak istotne są metody, dzięki którym zapamiętywanie nowego materiału przebiega szybciej, a przede
wszystkim na ważną rolę umiejętnie wykorzystywanych technik nauczania.
Przed nauczycielami języków obcych, którzy uczą dorosłych, stoją nowe wyzwania.
Warto uświadomić sobie, że współczesny lektor, nauczyciel, wykładowca to osoba,
która jest współuczestnikiem i współkreującym zajęcia, partnerem w procesie glottodydaktycznym, monitorem postępów. Aby zajęcia były efektywne i efektowne oraz wychodziły naprzeciw oczekiwaniom zainteresowanego, trzeba zwrócić uwagę na kilka
czynników. Należy przede wszystkim ustalić profil ucznia, wyznaczyć cele nauczania,
określić metody szkoleniowe oraz opracować działania szkoleniowe.
Określenie profilu uczestnika kursu jest ważne, ponieważ pomaga doprecyzować
cele oraz stworzyć program, który musi być dostosowany do potrzeb uczącego się.
Wspólne (w relacji nauczyciel-uczeń) dążenie do realizacji celów ma strategiczne znaczenie i ich określenie powinno odbyć się już na pierwszym spotkaniu. Warto dodać, że
osoby dorosłe mają naturalną skłonność do wartościowania umiejętności lub wiedzy i
pragną dowiedzieć się, jakie jest jej praktyczne zastosowanie (zob. R. Zemke ̸ S. Zemke
1984). Dlatego szczególnie w momentach zmęczenia i zniecierpliwienia należy na bieżąco przypominać o postawionych sobie na wstępie celach, a po ich osiągnięciu – wyznaczać nowe. To wpływa motywująco na dalszy przebieg nauki. Uczniowie dorośli
bardzo często dość nerwowo reagują na zbyt długie teksty, zbyt dużą ilość ćwiczeń gramatyczno-leksykalnych, podkreślając, że nie są w stanie zapamiętać aż tak obszernego
materiału, nie przyjmują entuzjastycznie wielowątkowych kursów przeglądowych,
znacznie bardziej odpowiadają im zajęcia skupione wokół jednego tematu. Dorośli są
dość trudną grupą docelową, ponieważ co prawda na samym początku mają bardzo dużo
zapału i chęci do nauki, to jednak po trzech, czterech tygodniach pracy pojawiają się
zniecierpliwienie, zniechęcenie, wymawianie się brakiem czasu. Co zatem zrobić, aby
podtrzymywać chęć w uczniach do językowego doskonalenia? Jak zwiększyć ich zaangażowanie w zajęcia? Odpowiedź na te pytania nie jest prosta i zależy od wielu składowych. Przede wszystkim należy dobrze dobrać i zastosować odpowiednią metodę.
1. Wybrane metody nauczania dorosłych
Należy podkreślić, że nie ma jednej metody nauczania, która byłaby dobra dla danej
grupy odbiorców. Dlatego nauczyciel, oprócz licznych kompetencji i umiejętności takich jak umiejętności interakcyjne, pedagogiczne, językowe, dydaktyczne (zob. H. Komorowska 2002: 86-87), powinien wykazywać się zdolnościami elastycznego modyfikowania metod nauczania. Zasygnalizowane poniżej metody nauczania w żadnej mierze
nie wyczerpują możliwości, jakie daje nauczycielowi współczesna metodyka, jednak
wskazują interesującą alternatywę w dydaktyce języków obcych, mogą stanowić uzupełnienie dla innych metod nauczania.
Jeśli chodzi o nauczanie dorosłych, na uwagę zasługuje naszym zdaniem, oprócz
tradycyjnych metod – bezpośredniej, audiolingwalnej czy gramatyczno-tłumaczeniowej, przede wszystkim metoda uczenia się przez działanie (zob. M. Silberman 2004:
158). Polega ona na odgrywaniu ról, grach i symulacjach, obserwacjach, ćwiczeniach
Lingwistyka Stosowana/ Applied Linguistics/ Angewandte Linguistik: www.ls.uw.edu.pl Nauczanie dorosłych …
89
rozwijających wyobraźnię. Owa metoda pozwala utrzymać odpowiedni rytm zajęć, zachować ich dynamikę. Ciekawą propozycją jest zindywidualizowana metoda komunikacyjna, której autorem i propagatorem jest Aleksy Awdiejew, rozwijająca sprawność mówienia i rozumienia ze słuchu, umiejętność czytania ze zrozumieniem oraz pisania (zob.
D. Gałyga 2010: 283-285). Owa metoda pomaga uczniowi odnaleźć się w wirtualnym
świecie, rozwija umiejętność wypowiadania się w języku obcym na podstawie autentycznych materiałów internetowych. Interesującym wydaje się model nauczania wykorzystywany przez szkoleniowca Toma Andrewsa, który wprowadza zmiany w relacjach
wykładowca-student, proponując układ wykładowca-partner. Wyznaje on zasadę: „Szanuję was i dzielę się z wami swoją najcenniejszą wiedzą, a więc najlepszymi narzędziami, informacjami, ćwiczeniami i technikami jakie znam” (zob. M. Scannel/ J. Cain
2014: 18). Otwartość nauczyciela, przyjazna atmosfera na zajęciach, dobre tempo zajęć
oraz odpowiednio dobrana metoda zwiększają prawdopodobieństwo osiągnięcia sukcesu dydaktycznego, sprawnego odbioru przekazywanej wiedzy oraz, co ważne, zadowolenia ucznia.
2. Kilka uwag przed rozpoczęciem zajęć
Przed wyborem najlepszej metody dla konkretnego ucznia należy najpierw określić jego
profil.
(1) Profil ucznia
Uczeń, z którym pracuję indywidualnie, jest bardzo wymagający. Ze względu na pełnione funkcje kierownicze jest często zabiegany, zmęczony, ma napięty grafik, spieszy
się i jego telefon informuje go o przychodzących mailach średnio 5-10 razy w ciągu 60
minut. Oprócz tego normalną praktyką jest odbieranie telefonu i krótkie rozmowy z
klientami w czasie trwania zajęć. Jeżeli spojrzeć na umiejętności ucznia, to w większości
przypadków zna literki, uczył się wcześniej rosyjskiego, ale nie potrafi mówić. Poza tym
od razu zastrzega, że nie lubi gramatyki i że nie będzie odrabiał pracy domowej. Jest
niecierpliwy, oczekuje szybkich efektów kształcenia. Z drugiej jednak strony ma
ogromne pokłady energii i nawet po bardzo ciężkim dniu pracy w firmie jest w stanie
zapamiętywać podczas zajęć trudne konstrukcje i skomplikowane wyrażenia, które natychmiast z sukcesem wykorzystuje w komunikacji z rosyjskojęzycznym partnerem biznesowym.
(2) Określenie celu
Po określeniu profilu ucznia, wysłuchaniu jego oczekiwań należy dostosować program
do potrzeb uczącego się. Uczeń i uczący muszą jasno widzieć cel i sukcesywnie dążyć
do jego realizacji. Rozmowa przed rozpoczęciem kursu zazwyczaj przebiega w języku
ojczystym, sprzyja zapoznaniu się, zbudowaniu pierwszych relacji uczeń–nauczyciel,
doprecyzowaniu celów i oczekiwań. Kursanci, z którymi pracuję na co dzień, na pierwszym miejscu stawiają cel komunikacyjny. „Chciałbym porozumiewać się”, „Chciałbym
umieć o coś zapytać w hotelu, restauracji, na ulicy”, „Chciałbym umieć dokonać autoprezentacji na oficjalnym spotkaniu biznesowym” – to najczęstsze wypowiedzi moich
uczniów, którymi dzielą się ze mną na pierwszym spotkaniu.
(3) Środowisko edukacyjne
Zajęcia odbywają się poza miejscem pracy uczniów. Kilkunastoletnie doświadczenie
Lingwistyka Stosowana/ Applied Linguistics/ Angewandte Linguistik: www.ls.uw.edu.pl
Anna SZAFERNAKIER-ŚWIRKO
90
pracy z klientem biznesowym pokazuje, że organizowanie zajęć poza biurem, które kojarzy się jednoznacznie z pracą a nie przyjemnością, jaką jest uczenie się języka, owocuje zwiększeniem koncentracji na zajęciach, wpływa na poprawę jakości nauczania.
Uczniowie są bardziej aktywni, rozmowni i mniej zestresowani pracą. Moim małym
sukcesem jest to, że niektórzy zupełnie wyłączają telefon na 60 minut.
(4) Techniki
W swojej pracy bardzo często wykorzystuję materiały audiowizualne, prezentacje,
slajdy tematyczne systematyzujące wiedzę leksykalną, slajdy gramatyczne pozwalające
na przyjemne zapamiętywanie gramatyki. Wszystkie wymienione elementy wpływają
na dynamiczny przebieg zajęć, mają nieoceniony i pozytywny wpływ na kształt lekcji.
Warto dodać, iż zajęcia są zawsze zwięźle opracowane, oparte zazwyczaj wokół jednego
zagadnienia leksykalnego (np. hotel, restauracja, środki transportu).
(5) Cechy lektora
Lektor to przede wszystkim partner w procesie przyswajania wiedzy. Lektor nie poucza,
nie krytykuje. Podczas zajęć staram się używać formy „my”, która pozwala budować
pozytywne i partnerskie relacje. Razem z moim uczniem tworzymy zespół i zależy nam
na osiągnięciu wspólnego celu. Jeżeli uczeń nie zapamiętał danego zagadnienia, nie radzi sobie z problemem gramatycznym, wstrzymuję się od krytycznych komentarzy. Stosuję następujące uwagi: „Jeszcze nie udało nam się opanować materiału”, „Spróbujmy
powtórzyć to zagadnienie”, „Pamiętajmy, że ....”, „Uważajmy na formy typu...”. Takie
formułowanie uwag sprzyja uczeniu się w przyjaznej atmosferze, gdzie uczeń i uczący
są partnerami współkreującymi zajęcia.
3. Nielingwistyczne składowe jednostki dydaktycznej
Należy zauważyć, że utrzymanie uwagi ucznia na zajęciach jest niesłychanie ważnym,
aczkolwiek trudnym zadaniem. Dzisiejszy uczący się lubi być zaskakiwany, często
szybko się nudzi. Dlatego istotnym jest dobry początek zajęć (zob. A. Szafernakier
2015). Należy podkreślić istotę efektywnego wykorzystania początku zajęć, gdzie
uwaga ucznia jest maksymalnie skupiona. Nie sprawdzajmy w tym czasie zadania domowego, nie zadawajmy pytań, na które sami nie chcielibyśmy odpowiadać. Zamiast
sztampowego zachowania, warto zdecydować się na niestandardowe pytania i prowokować do niebanalnych odpowiedzi. Ponadto należy samemu dzielić się swoimi emocjami
i myślami, ponieważ pozwala to podtrzymywać dobre relacje, które z kolei wpływają
pozytywnie na chęć wypowiadania się w języku obcym. Schematyczność i przewidywalność lekcji powinny być największymi wrogami lektora. Prowadzą one do znudzenia, zniecierpliwienia, a czasem do frustracji ze strony uczniów. W przypadku pojawienia się powyższych symptomów na zajęciach indywidualnych możemy spodziewać się
nagminnego odwoływania zajęć, a nawet rezygnacji z uczestnictwa w nich.
Warto zwrócić uwagę na inne nielingwistyczne składowe jednostki dydaktycznej, a
mianowicie na budowanie pozytywnego, przyjaznego klimatu na zajęciach. Nauczyciel
powinien być dziś dynamicznym trenerem językowym, elastycznym, umiejętnie modyfikującym ćwiczenia oraz właściwie reagującym na zaistniałe podczas zajęć sytuacje,
doceniającym swojego ucznia i jego starania. Czasami nawet idealnie przygotowane za-
Lingwistyka Stosowana/ Applied Linguistics/ Angewandte Linguistik: www.ls.uw.edu.pl Nauczanie dorosłych …
91
jęcia nie będą udane, jeśli po drodze zgubimy „czynnik ludzki”. Mamy na myśli stosowanie częstych pochwał, docenianie pracy ucznia. Zauważajmy nawet małe postępy,
drobne kroki do przodu na edukacyjnej ścieżce naszych uczniów. Każdy prowadzący
zajęcia zastanawia się co zrobić, aby efektywnie uczyć. I każdy ma swój własny sposób,
swoją własną metodę, która się sprawdza i daje zadowalające rezultaty. Jednak aby efektywnie uczyć, należy odpowiednio dopasować przekazywaną wiedzę i umiejętności do
stylów uczenia się. Jak wiadomo, inaczej materiał przyswajają wzrokowcy, słuchowcy i
kinestetycy. Warto wykorzystać aktywne formy uczenia się (zob. M. Urban 2010: 10–
12) – zaliczamy do nich elementy zabawy, teatru, a także wykorzystywanie rekwizytów,
przedmiotów ogólnie dostępnych, ponieważ bodźce oddziałują na tworzenie skojarzeń,
które idealnie wpływają na proces zapamiętywania materiału.
Ciekawym wydaje się również stosowanie prowokacji jako metody uruchamiającej
myślenie twórcze (zob. R. Fisher 1999: 97–98). Aby twórczo rozwiązać problem, pomocne jest wykorzystanie metafor i analogii. Synektycy1 wyróżnili trzy rodzaje metafor:
analogie bezpośrednie, osobiste i symboliczne. Metoda skojarzeniowa wydaje się skutecznym narzędziem uruchamiającym myślenie twórcze. Na zajęciach języka rosyjskiego wykorzystuję łączenie na pozór niepowiązanych ze sobą elementów. Uruchamiam liczne skojarzenia, czasem skojarzenia czysto sytuacyjne, na przykład ucząc słowa
„krawat” (ros. галстук), najpierw odwołuję się do sformułowania „ubrać się galowo”,
pomagając zapamiętać początek słowa, a następnie stukając w stół proszę o słowną rekonstrukcję dźwięku („stuk”). Propozycja skojarzenia tego typu daje stuprocentową poprawną reprodukcję słowa. Oprócz skojarzeń, wprowadzam obrazowanie wykorzystując
mowę ciała, np. pokazuję za pomocą układu palców prawej dłoni literę „o” a następnie
lewą dłoń, prosząc o wskazanie po rosyjsku ilości palców lewej dłoni. W ten oto sposób
zapoznaję ucznia ze słowem „znowu” (ros. „опять”).
Jedną z ulubionych metod jest rysowanie. Szczególnie często w okresie świątecznym proszę uczniów o graficzne przedstawienie świątecznych skojarzeń. Ćwiczenie wydawać by się mogło nieskomplikowane, „nielingwistyczne”, aczkolwiek uczniowie widzący na zajęciach kredki i kolorowe flamastry od razu ożywiają się, są zaciekawieni,
jaki będzie ciąg dalszy i co my właściwie będziemy robić (przecież to zajęcia językowe,
a nie plastyka (!)). Podczas wykonywania tego zadania jest dużo zabawy i radości, dzięki
czemu złożenie życzeń po rosyjsku nie stanowi większego problemu. Warto dodać, że
pisanie życzeń, na przykład urodzinowych w dniu, kiedy są one obchodzone (np. przeze
mnie lub mojego ucznia), jeszcze bardziej motywuje do zapamiętywania typowych dla
tego rodzaju świąt konstrukcji. Dużą popularnością cieszą się ćwiczenia pozwalające
uruchomić wyobraźnię ucznia. Mam na myśli ćwiczenia w postaci dokończenia historyjki, bądź to obrazkowej, bądź to pisanej oraz poprzez dopisywanie zakończenia zdań.
1
Synektyka jest metodą, która wykorzystuje zdolność i pojemność ludzkiego umysłu do łączenia
razem na pozór niepowiązanych ze sobą elementów, co z kolei motywuje umysł do poszukiwania
nowych idei i rozwiązań w wybranym przez nas problemie (zob. URL http://mfiles.pl/pl/index.php/Synektyka_Gordona). [Pobrano 28.08.2015].
Lingwistyka Stosowana/ Applied Linguistics/ Angewandte Linguistik: www.ls.uw.edu.pl
Anna SZAFERNAKIER-ŚWIRKO
92
4. Postawa lektora kluczem do edukacyjnego sukcesu
Lekcja języka obcego w audytorium dorosłych to dzisiaj nie tylko przekazywanie wiedzy stricte podręcznikowej, to przede wszystkim praca z kreatywnie skonstruowanymi
materiałami dydaktycznymi, to wyakcentowanie indywidualnych możliwości ucznia, a
także podkreślenie wagi nielingwistycznych składowych zajęć. Uważam, że kluczem do
edukacyjnego sukcesu jest postawa lektora, który:
(6) jest partnerem w procesie nauczania;
(7) jest wyrozumiały, cierpliwy, bo pamięta swoje edukacyjne potyczki;
(8) razem z uczniem tworzy kreatywny zespół;
(9) przypomina o celach, których realizacja jest priorytetem, oraz stale nadzoruje
postępy swojego ucznia;
(10) nie krytykuje, nie upomina, nie wypomina braków i błędów;
(11)zadaje dobre, stymulujące pytania, ponieważ dobre pytania to esencja dobrego nauczania, to pomost między nauczaniem a uczeniem się (zob. R. Fisher 1999: 97–98);
(12) rozwija myślenie twórcze, wykorzystuje w pracy różnorodne techniki – skojarzenia, obrazowanie, rysowanie;
(13) nie dystansuje się w stosunku do ucznia, nie boi się samemu uzewnętrznić swoich emocji, aby stworzyć atmosferę otwartości.
5. Kilka zasad dobrych zajęć
Na podstawie własnego wieloletniego doświadczenia w pracy z klientem biznesowym
pozwolę sobie sformułować i zaproponować kilka zasad dobrych zajęć w firmie.
1. Zajęcia powinny odbywać się w komfortowej, przyjaznej oraz bezstresowej atmosferze, ponieważ stres buduje dystans, a to z kolei powoduje wewnętrzną
blokadę mówienia w języku obcym oraz aktywnego zapamiętywania słów i wyrażeń. Stres wpływa demotywująco.
2. W centrum uwagi powinna być osoba ucząca się, która jest aktywnie zaangażowana w proces dydaktyczny. Uczeń powinien być w centrum uwagi nauczyciela.
3. Środowisko edukacyjne powinno budzić pozytywne, przyjemne skojarzenia, zachęcać do nauki. Należy unikać głośnych pomieszczeń, wywołujących poczucie
dyskomfortu.
4. Zajęcia powinny być urozmaicone elementami wizualnymi, dzięki którym ułatwiamy proces zapamiętywania słów, fraz i wyrażeń, a także mamy możliwość
aktywizować różne kanały percepcyjne2.
5. Odpowiednio dobrany materiał dydaktyczny powinien być realizowany tylko i
wyłącznie w ramach jednego spotkania, opatrzony komentarzem kulturowym,
gramatycznym oraz powtórką niezbędnych słów.
Nie ulega wątpliwości, że nigdy nie jest za późno, aby rozpocząć naukę, dlatego
należy dołożyć wszelkich starań, aby ci, którzy podjęli się wyzwania, jakim jest uczenie
się języka obcego, z przyjemnością i sukcesem realizowali postawiony sobie cel.
2
Wzbogacenie lekcji elementami wizualnymi zwiększa zapamiętywanie o 14-38%. Badania poświęcone uczeniu się nowych słów wykazały, że gdy procesowi temu służą środki wizualne,
zwiększenie efektywności może sięgnąć nawet do 200% (zob. M. Silberman 2004: 23).
Lingwistyka Stosowana/ Applied Linguistics/ Angewandte Linguistik: www.ls.uw.edu.pl Nauczanie dorosłych …
93
Bibliografia
Fisher, R. (1999), Uczymy się jak uczyć. Warszawa, 97–98.
Gałyga, D. (2010), Zindywidualizowana metoda komunikacyjna nauczania języków obcych w ujęciu profesora Aleksego Awdiejewa, (w:) A. Dudek (red.), Idea i komunikacja w języku i kulturze rosyjskiej. Kraków, 283–285.
Komorowska, H. (2002), Metodyka nauczania języków obcych. Warszawa, 86–87.
Scannel, M. ̸ J. Cain (2014), Zbiór niedrogich gier szkoleniowych. Warszawa, 18.
Silberman, M. (2004), Metody aktywizujące w szkoleniach. Kraków, 158.
Stolarczyk-Ambrozik, E. (2005), Dorosły jako uczeń – zmiana społeczna a szansa
uczestnictwa w oświacie, (w:) M. Podgórny (red.), Człowiek na edukacyjnej fali.
Współczesne konteksty edukacji dorosłych. Kraków, 39–49.
Szafernakier-Świrko, A. (2015), Хорошее начало полдела откачало или о том, как
хорошо начать урок, (w:) Studia Methodologica 40.
Urban, M. (2010), Niekonwencjonalne metody szkoleniowe czyli jak uatrakcyjnić zajęcia. Gdańsk, 10–12.
Zemke, R. ̸ S. Zemke (1984), 30 things We know for Sure About Adult Learning, (w:) „Innovation Abstract” 8/VI. (URL https://gwplusone.files.wordpress.com/2014/06/30things-we-know-about-adult-learning.pdf). [Pobrano 26.08.2015].
Lingwistyka Stosowana/ Applied Linguistics/ Angewandte Linguistik: www.ls.uw.edu.pl