Wstęp - Wydawnictwo UMCS

Wstęp
We współczesnej Europie następuje jakościowa zmiana funkcji granic. Obecnie
przestają one pełnić funkcję barier i stają się miejscami integracji. Pojawia się coraz
większe zainteresowanie dotychczas zaniedbanymi terenami przygranicznymi.
Pogranicza stają się „obszarami spotkań”, umożliwiającymi lokalnym społecznościom lepszą współpracę we wszystkich dziedzinach życia. Głównymi aktorami
realizującymi współpracę transgraniczną są euroregiony. Idea ich powstania zrodziła się w Europie Zachodniej po II wojnie światowej jako sposób na pozbywanie się uprzedzeń i zażegnywanie konfliktów między niedawnymi przeciwnikami.
Ponadto, euroregiony miały przyspieszyć rozwój obszarów przygranicznych, zaniedbywanych dotychczas przez rządy poszczególnych państw. Po roku 1989, w wyniku
przemian społeczno-politycznych, procesy euroregionalizacji objęły także pogranicza państw Europy Środkowej i Wschodniej. W tej części kontynentu euroregiony
stały się istotnym instrumentem angażowania społeczeństw pokomunistycznych
w nowy rodzaj kooperacji opartej na wspólnie osiąganym kompromisie. Polska od
początku przemian, a Słowacja od wyborów parlamentarnych w 1998 roku aktywnie zaangażowały się w popieranie i inicjowanie rozwoju współpracy euroregionalnej na swoich granicach. Efektem tego jest funkcjonowanie 16 euroregionów
w Polsce oraz 11 na Słowacji. Na pograniczu obu państw działają obecnie trzy
wspólne euroregiony: Euroregion Karpacki, Euroregion Tatry i Euroregion Beskidy.
Pogranicze polsko-słowackie stanowi interesujący obszar badawczy. Jest to
region o wysokiej spoistości społecznej, jego mieszkańcy podtrzymują góralską
kulturę i tradycję. Na ogół społeczności te wykazują silne przywiązanie do idei
wolności i samorządności. Z tego względu w regionie stosunkowo dobrze rozwinięte są organizacje społeczeństwa obywatelskiego. Obszar pogranicza ma charakter wieloreligijny, z dominującą rolą Kościoła katolickiego. Region ten zamieszkują
liczne mniejszości narodowe i etniczne, a kontakty jego mieszkańców mają długie
tradycje historyczne. Ponadto, języki w obu państwach, a szczególnie używana na
pograniczu gwara, są do siebie podobne, co dodatkowo ułatwia współpracę.
Pogranicze jest obszarem typowo górskim, o szczególnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych. O jego dużej atrakcyjności świadczą m.in. dobrze zachowane środowisko naturalne oraz podejmowane już w XIX wieku próby ochrony
10
Wstęp
przyrody. Istnieje tu dobrze rozwinięty system obszarowej ochrony przyrody, a duża
liczba parków narodowych i innych obszarów chronionych jest ewenementem na
skalę europejską. W regionie intensywnie rozwija się ruch turystyczny, stanowiący
ważny czynnik lokalnego rozwoju gospodarczego. Prężnie rozwija się przemysł
turystyczny, w tym turystyka transgraniczna.
Koncepcja nawiązania ściślejszej polsko-słowackiej współpracy przygranicznej pojawiła się po raz pierwszy na początku lat 90. XX wieku z inicjatywy władz
centralnych i lokalnych samorządów. Pierwszym regionem transgranicznym
utworzonym na wspólnym pograniczu był Euroregion Karpacki, powołany do
życia 14 lutego 1993 roku w Debreczynie na Węgrzech. Rok później, 26 sierpnia
1994 roku, został utworzony Euroregion Tatry, natomiast 6 lat później, 9 czerwca
2000 roku, w Rajczy podpisano umowę o powstaniu Euroregionu Beskidy. Dwa
ostatnie euroregiony stanowią wzorcowe przykłady funkcjonowania euroregionów
komunalnych, powstałych z inicjatywy lokalnych społeczności i ich samorządów.
Inaczej na tym tle wygląda Euroregion Karpacki, utworzony według modelu administracyjnego (regionalnego) z dużym udziałem władz centralnych. Jest on obecnie jednym z największych terytorialnie i najbardziej zróżnicowanych społecznie
i gospodarczo związków euroregionalnych w Europie. Analizowane euroregiony już
od blisko dwóch dekad aktywnie i profesjonalnie realizują różnego rodzaju polsko-słowackie działania transgraniczne. Od końca lat 90. ubiegłego wieku zarządzają
środkami UE przeznaczonymi na rozwój obszarów przygranicznych. Zewnętrzne
finansowanie nadaje dużą dynamikę tego typu współpracy.
Celem badań przedstawionych w niniejszej publikacji była analiza politologiczna organizacji i funkcjonowania euroregionów na wspólnym pograniczu Polski
i Słowacji. Zostały zaprezentowane teoretyczne rozważania nad istotą współpracy
euroregionalnej w kontekście integracji europejskiej. Przedstawiono formy, zakres
i efekty współdziałania transgranicznego. Została także dokonana analiza historyczna, strukturalna i funkcjonalna polsko-słowackich euroregionów. Badaniom
poddano trzy płaszczyzny współpracy w ramach dotychczasowej działalności euroregionów: społeczno-kulturalną, gospodarczą i ekologiczną, przy uwzględnieniu
projektów realizowanych tylko przez polskich i słowackich partnerów. Rozważono
również możliwe i pożądane kierunki dalszego rozwoju tychże euroregionów.
Zakres chronologiczny badań objął lata 1993–2011. Cezurę początkową wyznaczało podpisanie w 1993 roku w Debreczynie umowy założycielskiej Euroregionu
Karpackiego, będącego pierwszym polsko-słowackim euroregionem. Natomiast
cezurę końcową stanowiło zakończenie przez autora badań w pierwszym kwartale 2011 roku. Niektóre fragmenty pracy odnoszące się do genezy współpracy
transgranicznej objęły lata wcześniejsze. W ostatnim rozdziale odniesiono się do
planowanych po 2013 roku zmian polityki spójności UE.
W pracy krytycznej weryfikacji zostały poddane następujące hipotezy badawcze: po pierwsze, polsko-słowacka współpraca euroregionalna wynikała z dwóch
Wstęp
11
rodzajów przesłanek – silnych uwarunkowań historycznych i społeczno-przyrodniczych oraz współczesnych systemowych przesłanek rozwijania i promocji współpracy transgranicznej. Po drugie, badane euroregiony nie ograniczyły suwerenności
Polski i Słowacji. Ich działalność stanowiła istotne uzupełnienie prowadzonej przez
Polskę i Słowację polityki zagranicznej i pozwalała na budowę dobrych relacji
między obydwoma państwami. Po trzecie, polsko-słowackie euroregiony służyły
szeroko rozumianej współpracy społeczności lokalnych i regionalnych i tym samym
przyczyniły się do rozwoju lokalnego i pośrednio regionalnego. Realizując w praktyce zasadę pomocniczości UE, stanowiły istotny składnik przyśpieszający procesy
integracyjne w Europie. Po czwarte, istotą działalności badanych euroregionów
była integralność i komplementarność działań na każdym etapie procesu realizacji
współpracy transgranicznej. Zaangażowanie w ich działalność szerokiego spektrum organizacji i instytucji umożliwiło tworzenie trwałych i efektywnych struktur
polsko-słowackiej współpracy. Po piąte, następujące obecnie dynamiczne zmiany
środowiska międzynarodowego powodują, że euroregiony będą musiały w najbliższym czasie dokonać zasadniczych reform instytucjonalno-prawnych i w ten sposób
określić na nowo własną rolę w procesach integracyjnych.
Rozwój współpracy euroregionalnej Polski z państwami sąsiednimi jest udokumentowany stosunkowo bogatą literaturą. W ostatnich latach poważnie wzrosła
liczba opracowań autorstwa politologów, ekonomistów, socjologów, historyków
oraz przedstawicieli innych dyscyplin naukowych1. Zdecydowanie najwięcej prac
1 Podstawowe informacje o euroregionach w Polsce zawierają opracowania: Problemy
regionalnej współpracy transgranicznej, J. Kitowski (red.), Rzeszów 1996; T. Borys, Panorama
euroregionów, Jelenia Góra 1997; idem, Obszary transgraniczne w statystyce regionalnej, Warszawa 1999; B. Kodeniec, Euroregiony w nowym podziale terytorialnym Polski, Warszawa–Wrocław 1999; W. Malendowski, M. Ratajczak, Euroregiony. Polski krok do integracji, Wrocław
2000; Euroregiony – mosty do Europy bez granic, W. Malendowski, M. Szczepaniak (red.),
Warszawa 2000; Polskie pogranicza a polityka zagraniczna u progu XXI wieku, R. Stemplowski,
A. Żelazo (red.), Warszawa 2002; M. Greta, Euroregiony a integracja europejska. Wnioski dla
Polski, Łódź 2003; eadem, Transborder cooperation, euroregion, and UE regional policy in the
context of Lisbon strategy (selected examples of polish euroregions), Łódz 2008; K. Kaczmarczyk,
Prawne uwarunkowania współpracy transgranicznej w polskim prawie publicznym, Kraków
2004; Regiony, Z. Brodecki (red.), Warszawa 2005; E. Małecka, Euroregiony na granicach Polski,
Wrocław 2007; P. Solarz, Euroregiony pogranicza niemiecko-francuskiego i niemiecko-polskiego
w procesie integracji europejskiej, Warszawa 2009. Problem w wymiarze socjologicznym prezentują prace: Transgraniczność w perspektywie socjologicznej, L. Gołdyka (red.), Zielona Góra
1997; idem, Transgraniczność w perspektywie socjologicznej – kontynuacje, Zielona Góra 1999;
Transgraniczność w perspektywie socjologicznej: kontynuacje i wyzwania, J. Leszkowicz-Baczyński (red.), Zielona Góra 2001. W aspekcie planowania przestrzennego ważną pozycją jest –
Polska i jej współdziałanie transgraniczne z sąsiadami, A. Stasiak, K. Miros (red.), Warszawa
1995. Na uwagę zasługują również analizy Ministerstwa Rozwoju Regionalnego m.in. Uwarunkowania rozwoju przestrzennego Polski wynikające z sąsiedztwa ze Słowacją M. Więckowskiego,
Zewnętrzna granica Unii Europejskiej – Ukraina. Możliwości wykorzystania dla dynamizacji
procesów rozwojowych A. Miszczuka. Interesującą publikacją dotyczącą relacji międzynaro-
12
Wstęp
traktowało jednak o działalności euroregionów pogranicza polsko-niemieckiego2,
szczególnie zaś Euroregionu Nysa3. Można to uzasadnić głównie długotrwałością
rozwoju współpracy instytucjonalnej, zaawansowaniem procesów integracyjnych
oraz specyficznymi uwarunkowaniami historycznymi, politycznymi i gospodarczymi. Relatywnie dużo opracowań poświęcono także współpracy transgranicznej z Rosją, Białorusią i Ukrainą, m.in. ze względu na specyfikę tych obszarów,
jak i specyficzną sytuację na granicy zewnętrznej UE4. Na wschodnim pograniczu
pogłębionej analizy doczekał się głównie Euroregion Bug5. Na uwagę zasługują
również prace odnoszące się do współpracy międzynarodowej samorządu terytorialnego w Polsce6 lub dotyczące programów UE skierowanych na polskie pogradowych subpaństwowych jednostek terytorialnych jest praca H. Dumały Transnarodowe sieci
terytorialne w Europie, Lublin 2012.
2 Zob. Cz. Osękowski, H. Szczegóła, Euroregiony na pograniczu polsko-niemieckim (1991–
1997), Zielona Góra 1998; Pogranicze z Niemcami a inne pogranicza Polski, Z. Kurcz (red.),
Wrocław 1999; G. Gorzelak, J. Bachtler, M. Kasprzyk, Współpraca transgraniczna Unii Europejskiej: doświadczenia polsko-niemieckie, Warszawa 2004; S. Ciok, Pogranicze polsko-niemieckie. Problemy współpracy transgranicznej, Wrocław 2004; Pogranicze polsko-niemieckie po 2004
roku. Nowa jakość sąsiedztwa, J. Jańczak, M. Musiał-Karg (red.), Toruń 2009; Pogranicze polsko-niemieckie na tle granic i pograniczy europejskich, J. Jańczak, M. Musiał-Karg, L. Wojnicz
(red.), Poznań 2010; Granice wewnętrzne i zewnętrzne Unii Europejskiej. Pomiędzy otwartością
a izolacją, J. Jańczak, M. Musiał-Karg (red.), Poznań 2011.
3 Zob. Euroregion „Nysa”. Trzy lata doświadczeń, F. Adamczuk, Z. Przybyła (red.), Warszawa
1994; Z. Przybyła, Problemy współpracy ekonomicznej regionów przygranicznych (na przykładzie euroregionu Nysa), Wrocław 1995; T. Borys, Z. Panasiewicz, Euroregion Neisse–Nisa–Nysa.
Podstawowe informacje, Jelenia Góra 1994; idem, Współpraca transgraniczna w Polsce – efekty
i możliwości strony polskiej na przykładzie Euroregionu Neisse–Nisa–Nysa, Jelenia Góra 1996.
4 Zob. Euroregiony wschodniego pogranicza – założenia i osiągnięcia, A. Stasiak (red.), Białystok 2002; E. Kulesza, Współpraca transgraniczna jako czynnik rozwoju lokalnego na przykładzie
gmin polskiego pogranicza z Rosją, Toruń 2003; Współpraca transgraniczna Polski z krajami bałtyckimi, Białorusią i Rosją – Obwód Kaliningradzki w warunkach integracji z Unią Europejską,
W. Bieńkowski, J. Grabowiecki, H. Wnorowski (red.), Białystok 2003; R. Koszyk-Białobrzeska,
Współpraca transgraniczna wschodnich regionów Polski, Olsztyn 2003; Pogranicze polsko-ukraińskie. Środowisko, społeczeństwo, gospodarka, A. Miszczuk, B. Kawałko (red.), Zamość 2005; Granice i pogranicza nowej Unii Europejskiej. Z badań regionalnych, etnicznych i lokalnych, M. Malikowski, D. Wojakowski (red.), Kraków 2005; Nowe granice Unii Europejskiej – współpraca czy
wykluczenie, G. Gorzelak, K. Krok (red.), Warszawa 2006; Pogranicze polsko-rosyjskie. Problemy
współpracy transgranicznej z Obwodem Kaliningradzkim, T. Palmowski (red.), Gdynia–Pelplin
2007; K. Gomółka, Współpraca transgraniczna Polski z Republiką Ukrainy, Republiką Białorusi
i Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2010.
5 Na temat euroregionu ukazała się m.in. 16-tomowa seria wydawnicza Euroregion Bug pod
red. M. Bałtowskiego, w której zaprezentowano wyniki badań dotyczących środkowowschodniego pogranicza Polski i sąsiadujących z nim obszarów białoruskich i ukraińskich.
6 Zob. Samorząd terytorialny w kontaktach międzynarodowych, M. Czornik (red.), Katowice
2004; K. Jóskowiak, Samorząd terytorialny w procesie integracji europejskiej, Katowice 2008;
Samorząd terytorialny w Polsce i w Europie. Doświadczenia i dylematy dalszego rozwoju, J. Sługocki (red.), Bydgoszcz 2009.
Wstęp
13
nicza7. W literaturze słowackiej ważne źródło wiedzy o euroregionach stanowią
analizy sporządzone dla Rady Europy8, a także niektóre opracowania na temat
regionalizacji Słowacji i słowackiej polityki zagranicznej9. Badaczami zajmującymi
się problematyką euroregionalną są m.in.: Sławomir Czarnow, Piotr Eberhardt,
Márian Halás, Waldemar Gorzym-Wilkowski, Andrzej Skrzydło, Ryszard Sowiński,
Ryszard Bednarski.
W polskiej i słowackiej literaturze przedmiotu jest zauważalny brak kompleksowego opracowania dotyczącego polsko-słowackiej współpracy transgranicznej. Niewielkie jest także zainteresowanie badaczy działającymi na tym obszarze
euroregionami. Pojedyncze monografie i artykuły poruszają problem polsko-słowackiej współpracy transgranicznej w aspekcie przyrodniczym i turystycznym10.
Interesujące są analizy regionu przygotowane przez zespoły pracowników urzędów statystycznych w Krakowie i Rzeszowie11. Stosunkowo dużo publikacji dotyczy
dziejów najnowszych pogranicza polsko-słowackiego. Część z nich koncentruje się
na badaniu zmian i kształtowania się wspólnego odcinka granicy w okresie mię7 Zob. M. Zdulski, Polskie doświadczenia we współpracy transgranicznej: realizacja Funduszu Małych Projektów PHARE CBC, Jelenia Góra 2002; S. Dołzbłasz, A. Raczyk, Współpraca
transgraniczna w Polsce po akcesji do UE, Warszawa 2010.
8 Zob. O. Marhulikova, Inštitucionálne aspekty cezhraničnej spolupráce v Slovenskej republike, Analiza Rady Europy 2006; eadem, Institutional aspects of transfrontier co-operation in the
Slovak Republic, Analiza Rady Europy 2006.
9 Zob. J. Buček, Regionalization in the Slovak Republic – from Administrative to Political
Regions, [w:] Regionalization for development and accesion to the European Union: a comparative perspective, G. Marcou (red.), Budapest 2002; Regionálny rozvoj Slovenska v Európskych
integračných kontextoch, Ľ. Falťan (red.), Bratislava 2004; Verejná mienka a politika. Medzinárodné vztahy a zahraničná politika Slovenskej republiky, M. Peknik (red.), Bratislava 2005;
V. Slavik, Cezhraničná a družobná spolupráca, Bratislava 2008.
10 Na szczególną uwagę zasługują publikacje M. Więckowskiego: Przyrodnicze uwarunkowania kształtowania się polsko-słowackich więzi transgranicznych, Warszawa 2004; Turystyka na
obszarach przygranicznych Polski, Warszawa 2010, a także artykuły tegoż autora: Góry podzielone granicą – o ochronie przyrody na pograniczu polsko-słowackim, „Ziemia 98. Rocznik PTTK”
1998, nr 20; The contemporary Polish–Slovak transboundary cooperation, [w:] Population, environment and development, A. Potrykowska (red.), Warszawa 2005; Wybrane aspekty rozwoju
turystyki w przygranicznych parkach narodowych w Polsce, [w:] Współczesne problemy badawcze
geografii polskiej – geografia człowieka, D. Świątek, M. Bednarek, P. Siłka (red.), Warszawa 2008;
Tourism development in the borderlands of Poland, „Geographia Polonica” 2010, nr 83. Efektem
projektu UE „Infraregtur”, koordynowanego przez M. Więckowskiego, są publikacje: Pogranicze
polsko-słowackie. Dostępność transportowa a turystyka, Warszawa–Bratysława 2012; Możliwości
poprawy dostępności i rozwoju turystyki na pograniczu polsko-słowackim. Warunki rozwoju,
rekomendacje i dobre praktyki, Warszawa–Bratysława 2012. Ponadto, o problemie piszą: D. Ptaszycka-Jackowska, Ochrona przyrody i środowiska we współpracy transgranicznej ze Słowacją,
„Człowiek i Środowisko” 2001, nr 25; D. Ptaszycka-Jackowska, M. Baranowska-Janota, Tourism
within the Polish and Slovak transfrontier region, „Prace Geograficzne” 2003, nr 111.
11 W. Marczak, Pogranicze polsko-słowackie, Kraków 2009; M. Cierpiał-Wolan, J. Cuper,
S. Matkowski, Pogranicze polsko-słowacko-ukraińskie, Rzeszów 2009.
14
Wstęp
dzywojennym12. Na uwagę zasługują również opracowania dotyczące polsko-czechosłowackich obszarów chronionych13 i konwencji turystycznych stanowiących
pierwsze próby zinstytucjonalizowanej współpracy14.
Podstawową bazę źródłową opracowania stanowiły dokumenty udostępnione
przez biura polsko-słowackich euroregionów: statuty, umowy, sprawozdania,
uchwały, strategie rozwoju, informacje uzyskane w formie wywiadu, raporty z działalności oraz dokumentacja z realizacji programów Phare, Interreg i Europejskiej
Współpracy Terytorialnej. Wspomniana dokumentacja została uzyskana podczas
praktyk zawodowych autora w biurze Euroregionu Tatry w Nowym Targu, w biurze
Euroregionu Beskidy w Bielsku-Białej oraz Ambasadzie RP w Bratysławie. Część
materiałów została zebrana podczas konsultacji i kwerend w biurach euroregionów
w Rzeszowie, Kieżmarku, Koszycach i Żylinie, Centralnej Bibliotece Górskiej Pol12 Zob. W. Semkowicz, Granica polsko-węgierska w oświetleniu historycznem, „Pamiętnik
Towarzystwa Tatrzańskiego” 1919–1920, nr 37; Podhale w czasie okupacji, J. Berghauzen (red.),
Warszawa 1972; J. Klimko, Vývoj územia Slovenska a utváranie jeho hraníc, Bratislava 1980;
E. Orlof, Dyplomacja polska wobec sprawy słowackiej w latach 1938–1939, Kraków 1980; eadem,
Polska działalność polityczna, dyplomatyczna i kulturalna w Słowacji w latach 1919–1937, Rzeszów 1984; Spisz i Orawa. W 75. rocznicę powrotu do Polski północnych części obu ziem, T. Trajdos (red.), Kraków 1995; Pogranicze polsko-węgierskie od Orawy do Pienin w XIX i na początku
XX w., Szczawnica 2002; W. Bieńkowski, Spór o Morskie Oko: wspomnienia, Kórnik 2002; Terra
Scepusiensis. Stav bádania o dejinách Spiša, R. Gładkiewicz, M. Homza (red.), Levoča–Wrocław
2003; J. Roszkowski, Spór o Morskie Oko na tle kształtowania się granicy w Tatrach, [w:] Władysław Zamoyski 1853–1924, S. Sierpowski (red.), Kórnik–Zakopane 2003; idem, Kształtowanie
się południowej granicy Polski na odcinku słowackim 1918–1938, „Prace Komisji Historii Wojskowości” 2004, nr 3; idem, Zapomniane Kresy. Spisz, Orawa, Czadeckie w świadomości i działaniach Polaków 1895–1925, Nowy Targ–Zakopane 2011; M. Majeriková, Vojna o Spiš. Spiš v politike Poľska v medzivojnovom obdobi v kontexte česko-slovensko-poľských vzťahov, Kraków 2007;
Nepokojná hranica, M. Majeriková (red.), Kraków 2010; Z. Ładygin, P. Laučik, Niepotrzebna
wojna, „Tatry” 2008, nr 4; M. Andráš, Severné hranice Slovenska, Bratislava 2009; „Biuletyn
Instytutu Pamięci Narodowej” 2010, nr 1–2; A. Olejko, Niedoszły sojusznik czy trzeci agresor?
Wojskowo-polityczne aspekty trudnego sąsiedztwa Polski i Słowacji 1918–1939, Rzeszów 2012.
13 Zob. K. Domin, V. Mladejovský, Naše Tatry, Praha 1926; W. Goetel, Parki Narodowe na
pograniczu polsko-czechosłowackim, „Wierchy” 1926, nr 4; L. Niedzielski, L. Jakuczun, Współpraca Polski i Czechosłowacji w ochronie Tatr na nowej drodze, „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”
1980, nr 3; W. Siarzewski, Dzieje starań o ochronę Tatr i utworzenie międzynarodowego polsko-czechosłowackiego Parku Przyrody, [w:] Góry i góralszczyzna w dziejach i kulturze pogranicza
polsko-słowackiego. Kultura i przyroda, M. Gotkiewicz (red.), Nowy Targ 2005; idem, Z dziejów
ochrony Tatr, „Tatry” 2006, nr 4.
14 Zob. Konwencja turystyczna z Czechosłowacją i układ P.T.T. z towarzystwami turystycznemi czechosłowackiemi i jugosłowiańskiemi, „Przegląd Turystyczny” 1925, nr 2; M. Orłowicz,
Konwencja turystyczna polsko-czechosłowacka, „Wierchy” 1926, nr 4; L. Żwanowa, W Tatry
Słowackie. Informator, Warszawa 1957; L. Herz, Rejon Tatr. Obszar konwencji turystycznej
w CSRS, Warszawa 1962; A. Biedrzycki, Informator o tatrzańskim obszarze konwencji turystycznej w CSRS, Zakopane 1966; S. Sosnowski, Obszar konwencji turystycznej w Czechosłowacji,
Warszawa 1976; B. Morawska-Nowak, Tatry otwarte – Tatry zamknięte, czyli granice a turystyka
tatrzańska, „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego” 1998, nr 7.
Wstęp
15
skiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego w Krakowie, Polskim Instytucie Spraw Międzynarodowych w Warszawie, Centrum Badań nad Pograniczem na
Uniwersytecie Wrocławskim i Uniwersytecie Ekonomicznym w Bratysławie. Dzięki
temu w pracy wykorzystano materiały dotychczas niepublikowane.
Równie istotnymi źródłami informacji o badanych euroregionach były opublikowane przez ich biura opracowania, analizy i broszury informacyjne. Na szczególną
uwagę zasługuje wydawany przez Euroregion Tatry dwujęzyczny rocznik „Pogranicze Polsko-Słowackie”15. Dodatkowo w latach 1999–2011 ukazały się cztery ciekawe
publikacje syntezujące wiedzę o związku i jego działalności16. Euroregion Beskidy
wspólnie z Wyższą Szkołą Administracji w Bielsku-Białej wydał serię opracowań
dotyczących historii, współczesności i perspektyw tegoż euroregionu17. Cenną
pozycją opublikowaną przez Euroregion Karpacki jest praca zbiorowa pod redakcją
Piotra Helińskiego Euroregion Karpacki. 1993–1998. Pięć lat dialogu i współpracy18.
Ponadto, biuro Euroregionu wydawało w latach 90. własne czasopismo19.
Niezastąpionym narzędziem w poszukiwaniu materiałów źródłowych okazał
się Internet. Najwięcej informacji pochodzi z oficjalnych stron euroregionów.
W pracy zostały wykorzystane także strony internetowe Rady Europy, Parlamentu
Europejskiego, Stowarzyszenia Europejskich Regionów Granicznych oraz Urzędu
Statystycznego we Wrocławiu. Źródłami uzupełniającymi były strony internetowe
instytucji i organizacji działających na pograniczu lub wchodzących w skład euroregionów.
W przygotowaniu niniejszego opracowania pomocne okazały się również
zasoby prasowe, przede wszystkim prasa ogólnopolska: „Gazeta Wyborcza”, „Rzeczpospolita”, „Nasz Dziennik” i „Forum”, z pism lokalnych zaś – „Gazeta Krakowska”
i „Tygodnik Podhalański”. Uzupełniające źródło informacji stanowiła prasa słowacka, m.in. dzienniki „Hospodarske Noviny” i „Sme”.
15 roku.
Rocznik wydawany jest od 2002 roku. Dotąd ukazało się pięć numerów, ostatni w 2010
16 Pięć lat Euroregionu „Tatry 1994–1999”, A. Nowak (red.), Nowy Targ–Kieżmark 1999;
A. Majorczyk, Łączą nas Tatry, Nowy Targ 2000; V. Medzihradsky, Czego o nas nie wiecie?
Region Tatry, Dolny Kubin 2002; Euroregion Tatry. Polsko-słowacka współpraca transgraniczna
samorządów lokalnych w latach 1994–2011, t. 1, Nowy Targ 2011.
17 Zob. Perspektywy i szanse Euroregionu Beskidy, I. Pietrzyk (red.), Bielsko-Biała 2005;
Sprawy narodowościowe w Euroregionie Beskidy, J. Reszczyński (red.), Bielsko-Biała 2005; Dziedzictwo kulturowe Euroregionu Beskidy, J. Reszczyński (red.), Bielsko-Biała 2005; Krajobraz
kulturowy Euroregionu Beskidy, J. Reszczyński (red.), Bielsko-Biała 2005; Euroregion Beskidy.
Historia i współczesność, M. Małecki (red.), Bielsko-Biała 2006.
18 Euroregion Karpacki. 1993–1998. Pięć lat dialogu i współpracy, red. P. Heliński, Krosno
1998.
19 Pierwszy numer ukazał się rok przed oficjalnym powstaniem euroregionu, w 1992 roku.
Początkowo czasopismo nazywało się „Biuletyn Euroregionu Karpackiego”, potem przemianowano je na „Euroregion Karpacki”. Redaktorem publikacji od początku był Vasil Hudák.
16
Wstęp
Rosnące znaczenie współpracy transgranicznej w relacjach międzynarodowych
powoduje, że niezbędne stało się przygotowanie monografii, która w sposób syntetyczny przedstawiałaby współpracę euroregionalną między Polską a Słowacją.
Niniejsza praca stanowi próbę wypełnienia luki w wiedzy o euroregionach działających na polsko-słowackim pograniczu. Stanowi także pretekst do kontynuowania
pogłębionych badań nad pograniczem i szerzej – stosunkami polsko-słowackimi.
Jest to szczególnie ważne, gdy weźmie się pod uwagę fakt, że polityka obu państw
w znacznym stopniu zależy od tego, jak układają się ich wzajemne relacje na pograniczu.
Przy tak sformułowanym temacie książki i wynikających z niego hipotezach
badawczych najbardziej użyteczna okazała się konstrukcja problemowa. Praca
składa się z pięciu rozdziałów, z czego dwa pierwsze dotyczą rozważań nad istotą
i uwarunkowaniami współpracy transgranicznej w Europie i na pograniczu polsko-słowackim, natomiast w trzech kolejnych – ściśle związanych z tematem – szczegółowo analizuje się badane euroregiony.
Pierwszy rozdział wyjaśnia istotę współpracy transgranicznej i jej genezę
w Europie Zachodniej. Na początku rozważono pojęcie i istotę współpracy transgranicznej. Zaprezentowano najbardziej zinstytucjonalizowaną formę transgraniczną, jaką obecnie stanowią euroregiony. Poza aspektem terminologicznym,
wyjaśniono zasady i modele ich funkcjonowania. Szczegółowo opisano procesy
euroregionalizacji w Europie Zachodniej, genezę i organizację wewnętrzną wybranych euroregionów oraz infrastrukturę instytucjonalno-prawną regulującą współpracę transgraniczną na płaszczyźnie ogólnoeuropejskiej. W rozdziale drugim wieloaspektowej analizie zostało poddane środowisko
pogranicza polsko-słowackiego. Na wstępie została dokonana charakterystyka
ogólna pogranicza. W dalszej części zbadano potencjał społeczny i gospodarczy
regionu. Została przedstawiona specyfika środowiska przyrodniczego pogranicza,
a także wiążący się z tym potencjał turystyczny. Zaprezentowano również historyczne doświadczenia polsko-słowackiej współpracy transgranicznej. Podsumowanie rozdziału przygotowane zostało w formie analizy SWOT.
Trzeci rozdział został poświęcony analizie euroregionów w wymiarze historycznym i strukturalnym. Na początku przedstawiono genezę współpracy euroregionalnej w Polsce i na Słowacji. Następnie opisano proces powstawania euroregionów
na badanym pograniczu: jego przesłanki, kalendarium najważniejszych wydarzeń,
rozwój instytucjonalno-prawny. Potem ogólnie scharakteryzowano euroregiony
– ich zakres terytorialny, potencjał demograficzny i członkostwo. Szczegółowej
analizie poddano organizację wewnętrzną. Na końcu tej części rozdziału zostały
przedstawione źródła finansowania działalności euroregionalnej, szczególnie zwrócono uwagę na środki własne i programy UE.
W rozdziale czwartym omówiono praktyczny wymiar funkcjonowania polsko-słowackich euroregionów. Na wstępie zostały określone cele i zadania działalno-
Wstęp
17
ści badanych euroregionów. Następnie przeanalizowano zarządzanie przez biura
euroregionalne mikroprojektami skierowanymi na pogranicze polsko-słowackie.
Zostały zaprezentowane trzy podstawowe płaszczyzny współdziałania euroregionów: w zakresie kultury, nauki i promocji; społeczno-gospodarcza i turystyczna;
dotycząca ochrony środowiska.
W ostatnim rozdziale podjęto próbę opisania perspektyw rozwoju euroregionów
pogranicza polsko-słowackiego. Przedmiotem rozważań tej części pracy były planowane przez UE przekształcenia finansowe i instytucjonalno-prawne współpracy
terytorialnej. Uważnie przyjrzano się nowej inicjatywie prawnej UE – europejskim
ugrupowaniom współpracy terytorialnej – oraz stosunkowi do niej analizowanych
euroregionów. W rozdziale przedstawiono również mniej lub bardziej prawdopodobne scenariusze rozwoju polsko-słowackich euroregionów, z uwzględnieniem
metod ich osiągnięcia.
Przy analizie podjętego problemu badawczego wykorzystano kilka metod i technik badawczych. Metoda instytucjonalno-prawna posłużyła do analizy międzynarodowych i krajowych podstaw normatywnych współpracy transgranicznej oraz
charakterystyki aspektu organizacyjnego wybranych euroregionów. Przy porównywaniu genezy, struktur i działalności poszczególnych euroregionów pogranicza
zastosowano metodę porównawczą. Analiza czynnikowa została użyta w części
poświęconej badaniom uwarunkowań społeczno-gospodarczych pogranicza.
Metody statystyczne wykorzystano przy analizie danych dotyczących kwestii demograficznych, ekonomicznych oraz z zakresu projektów europejskich. W ostatnim
rozdziale, dotyczącym perspektyw rozwoju euroregionów, sięgnięto do metody
scenariuszy. Na każdym etapie badań zastosowano analizę zawartości dokumentów.
Niniejsza publikacja zawiera zmodyfikowaną, uzupełnioną i poprawioną treść
rozprawy doktorskiej. Istotne dla rozwoju koncepcji i ostatecznego sformułowania
treści książki były konsultacje przeprowadzone z pracownikami Wydziału Politologii UMCS. Szczególne podziękowania zechce przyjąć Profesor Alicja Wójcik
za pomoc merytoryczną i nieocenione wsparcie w pisaniu pracy. Słowa wdzięczności autor kieruje w stronę kierownika Zakładu Myśli Politycznej Profesor Ewy
Maj oraz recenzentów: Profesora Stanisława Bielenia, Profesora Edwarda Haliżaka
i Profesora Stanisława Michałowskiego. Źródłem inspiracji były również rozmowy
z Doktor Hanną Dumałą i Magister Eweliną Panas. Ponadto, podziękowania należą
się wszystkim pracownikom badanych euroregionów za życzliwość i pomoc przy
zbieraniu materiałów źródłowych, szczególnie zaś – Agnieszce Pyzowskiej, Justynie Wróbel i Elizie Mizerze. Przeprowadzenie badań było możliwe dzięki środkom pochodzącym z projektu badawczego promotorskiego Narodowego Centrum
Nauki w Krakowie.