nadpobudliwo„æ psychoruchowa a inne zaburzenia zdrowia
Transkrypt
nadpobudliwo„æ psychoruchowa a inne zaburzenia zdrowia
NADPOBUDLIWOŚĆ PSYCHORUCHOWA A INNE ZABURZENIA ZDROWIA PSYCHICZNEGO DZIECI I MŁODZIEŻY Referat wygłoszony na spotkaniu WDN nauczycieli wspierających dn. 4.01.2005r. Opracowanie: Ewa Barczak 1. Podstawowe przyczyny powstawania zaburzeń zdrowia psychicznego u dzieci. Zaburzenia zdrowia psychicznego wynikają najczęściej z nieprawidłowego funkcjonowania otoczenia dziecka oraz konstytucji jego układu nerwowego. Najczęściej dotyczą zaburzeń funkcjonowania zarówno w sferze emocjonalnej, jak i poznawczej oraz społecznej, a objawiają się nieadekwatnymi i niezrozumiałymi dla otoczenia zachowaniami. Uczucia dziecka kształtują się pod wpływem doświadczeń społecznych, w szczególności doświadczeń w okresie wczesnego dzieciństwa, w relacji z osobami, które pełniły rolę najbliższych opiekunów dziecka. Kontakt z osobami najbliższymi, relacje między nimi a dzieckiem, nastawienie uczuciowe do dziecka, ogólna atmosfera uczuciowa pomiędzy ludźmi stanowiącymi jego najbliższe otoczenie stanowią podstawę kształtowania określonego typu i rodzaju reakcji emocjonalnych dzieci. Procesy emocjonalne dziecka związane są także z cechami układu nerwowego, funkcjonowaniem układu endokrynologicznego i ogólnym stanem jego zdrowia. Zależność między procesami psychicznymi a stanem organizmu jest zależnością dwustronną, tzn. z jednej strony zły stan zdrowia ma wpływ na rozwój emocjonalny dziecka, z drugiej zaś – przedłużający się stan napięcia emocjonalnego, stresu i niepokoju może doprowadzić do zakłóceń w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu. Podstawowymi parametrami układu nerwowego, które odgrywają istotną rolę w rozwoju emocjonalnym, ale także poznawczym i społecznym dziecka, są: siła, równowaga i ruchliwość procesów nerwowych. Najbardziej niekorzystnym z punktu widzenia możliwości występowania zaburzeń u dzieci wydaje się taki zespół cech układu nerwowego, w którym istnieje znaczna przewaga procesów pobudzenia nad hamowaniem (zakłócenia procesów równowagi układu nerwowego), przy dużej sile i ruchliwości. Prowadzi to do predyspozycji do powstawania objawów nadpobudliwości psychoruchowej. Dodatkową, pośrednią przyczyną trudności emocjonalnych przeżywanych przez dziecko mogą być tzw. mikrodeficyty rozwojowe, czyli parcjalne uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Kolejnym źródłem powstawania zaburzeń zdrowia psychicznego u dzieci jest atmosfera panująca w środowisku pozarodzinnym, w którym dziecko spędza znaczną ilość czasu – są to głównie przedszkole i szkoła. Środowiska te oddziałują zarówno przez określone wymagania społeczne, jak i poprzez rodzaj relacji społecznych, jakich dziecko tam doświadcza. Ostatnim, ważnym źródłem powstawania zaburzeń zdrowia psychicznego u dzieci są wszelkiego rodzaju sytuacje traumatyczne występujące nagle: utrata bliskiej osoby, ciężka choroba dziecka lub kogoś z rodziny, przeżycie uczucia bardzo silnego zagrożenia itp. 2. Wpływ nadpobudliwości psychoruchowej na występowanie zaburzeń zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Nadpobudliwość psychoruchowa nie jest traktowana jako zaburzenie emocjonalne. Badacze podkreślają jednak, że istnieją grupy zachowań rozwijających się na podłożu syndromu ADHD lub z nim korelujących. Pierwszą z nich stanowią zachowania i reakcje nerwicowe, które mogą przeradzać się w złożoną symptomatologię nerwic, zarówno w wieku dziecięcym, jak i w wieku dorosłym. Wynikają one z jednej strony – z zaburzonej równowagi procesów nerwowych, z drugiej zaś – mogą być efektem nadmiernie karzących i nadmiernie krytycznych reakcji otoczenia na trudne zachowania dziecka lub przedłużającej się sytuacji braku sukcesów w realizacji zadań oraz w kontaktach społecznych. Trudności w tych ostatnich związane są zarówno z ograniczonymi możliwościami koncentracji uwagi, brakiem tolerancji na otoczenie przy zaspokajaniu potrzeb oraz z nadmiernie szybkimi reakcjami w toku myślenia i działania. Do reakcji nerwicowych są predysponowane szczególnie te dzieci nadpobudliwe, które oprócz wrodzonej skłonności do silniejszych i bardziej labilnych reakcji na bodźce otoczenia poddawane były karzącemu treningowi zachowań społecznych, wymuszających na nich posłuszeństwo i hamowaniu nadpobudliwych zachowań, pod groźbą utraty akceptacji i miłości najbliższego otoczenia. Musiało to z kolei wywoływać silne napięcie nerwicowe, związane z ogromnymi trudnościami w sprostaniu wymaganiom, lęk przed odrzuceniem oraz w konsekwencji – objawy nerwicowe. Drugą grupą zaburzeń, skorelowaną często z nadpobudliwością, są fragmentaryczne deficyty rozwojowe, które przy normalnej inteligencji dziecka powodują specyficzne trudności w zakresie postrzegania wzrokowego czy słuchowego bądź przejawiają się niższym poziomem sprawności i koordynacji ruchowej dziecka oraz zaburzeniami lateralizacji. Związek tych zaburzeń z nadpobudliwością polega na wspólnej przyczynie, za jaką uważa się czynnik uszkadzający ośrodkowy układ nerwowy. Często pojawiające się zaburzenia dyslektyczne, dysgraficzne lub dyskalkuliczne są dla dziecka z ADHD znacznie większym obciążeniem niż dla innych dzieci. Trudności związane z koncentracją uwagi dodatkowo zwielokrotniają zniekształcenia napływających informacji. Trudności w nauce powodują pogorszenie zdolności koncentracji uwagi, a kiedy dziecko nie potrafi się skupić, popełnia coraz więcej błędów. Powstaje wtedy „mechanizm błędnego koła”. Jak okazało się w badaniach, dzieci nadpobudliwe mają też pewne specyficzne trudności językowe: np. trudności w budowaniu spójnych wypowiedzi, częste odbieganie od tematu, nieprzestrzeganie zasad prowadzenia rozmowy, zbyt szybkie i zbyt głośne mówienie, trudności w posługiwaniu się przyimkami określającymi położenie w przestrzeni oraz trudności ze słowami określającymi następstwa czasowe. Wszystko to powoduje, że dziecko nadpobudliwe cierpi z powodu trudności szkolnych i bez odpowiedniej pomocy ze strony dorosłych nie jest wstanie wykorzystać swoich potencjalnych możliwości. Kolejnym zespołem zaburzeń często współwystępujących ADHD są zaburzenia zachowania. Są to powtarzające się, zachowania antysocjalne, agresywne lub buntownicze. W łagodniejszej i wczesnej postaci są to wybuchy złości, ciągłe kłócenie się, nieprzestrzeganie reguł społecznych, stałe obwinianie innych, złośliwe i mściwe zachowanie itp. W pełnym obrazie są to kradzieże, kłamstwa, umyślne podpalenia, powtarzające się ucieczki, niszczenie cudzej własności, użycie broni podczas bójek, znęcanie się fizyczne nad innymi osobami, zastraszanie. Według badań, u dzieci, u których można rozpoznać zarówno zaburzenia zachowania jak i ADHD, dużo częściej rozwijają się zachowania agresywne, antyspołeczne; na bardzo wczesnym etapie dochodzi do pogorszenia się ich rozwoju społecznego oraz załamania kariery szkolnej. Wśród pacjentów, u których zespół nadpobudliwości współistnieje z zaburzeniami zachowania i przetrwa poza okres dzieciństwa istnieje dziesięciokrotnie większe w stosunku do populacji ryzyko antyspołecznych zaburzeń zachowania, pięciokrotne nadużywania leków, dwudziestopięciokrotne popadnięcia w konflikt z prawem i dziewięciokrotne trafienia do więzienia. Dzieje się tak dlatego, że dzieci nadpobudliwe są oceniane przez otoczenie jako „gorsze”, niegrzeczne”. Ta etykietka powoduje, że dziecku jest trudniej w każdej sytuacji. Dodatkowo problem ten pogłębia fakt, iż dzieciom z ADHD rzadko udaje się osiągnąć sukces. U takiego dziecka spada poczucie własnej wartości. Zaczyna ono jeszcze bardziej odsuwać się od swoich rówieśników, choć i tak nie ma z nimi najlepszych stosunków. Dzieci, u których na podłożu nadpobudliwości rozwija się agresja, destrukcja lub negatywizm, przyjmują prawdopodobnie postawę walki z otoczeniem, które albo nie zaspokaja w wystarczającym stopniu ich emocjonalnych potrzeb, albo modeluje takie zachowania poprzez swój stosunek wobec dziecka lub reakcje w najbliższym otoczeniu. Ponadto, jak wiadomo, zachowania agresywne są często reakcją na frustrację spowodowaną niezaspokojeniem podstawowych potrzeb psychicznych: akceptacji, szacunku, uznania, samorealizacji itd., a doświadczenia ich zaspokojenia są rzadko udziałem dzieci z syndromem nadpobudliwości. Przy tak dużym napływie negatywnych bodźców z otoczenia dziecko, nie mogąc sprostać wymaganiom otoczenia, zaczyna się zachowywać zgodnie z przypisaną mu rolą. Dołączanie się do zespołu nadpobudliwości zaburzeń zachowania jest sprawą częstą. Jeśli dziecko nie otrzyma pomocy i akceptacji, jego problemy mogą się nasilać. Mogą pojawić się poważne zaburzenia zachowania i przestępstwa. Nasilanie się zaburzeń zachowania może przebiegać na dwa sposoby. Po pierwsze dziecko odrzucane przez rówieśników staje się samotnikiem. Raczej chodzi na wagary, kłamie, niszczy własność innych i łatwo wchodzi w bójki, niż wchodzi w konflikty prawem. Mówimy wtedy o zaburzeniach zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji. Z gorszym wariantem mamy do czynienia wtedy, gdy dziecko odrzucone przez rówieśników, zaczyna szukać kontaktów z innymi dziećmi lub nastolatkami, których uważa się za chuliganów. Tutaj ryzyko popadnięcia w konflikt z prawem jest dużo większe, choćby dlatego, że aby zostać zaakceptowanym przez gang trzeba zachowywać się w taki sam sposób jak jego członkowie. Jak widać syndrom ADHD koreluje z wieloma zaburzeniami psychicznego funkcjonowania młodego człowieka, toteż jedynie wczesna interwencja terapeutyczna może zapobiec ich negatywnym skutkom. LITERATURA: • T. Walończyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka „Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci”,Wydawnictwo BIFOLIUM, Lublin 1999 • T. Opolska, E. Potemska „Dziecko nadpobudliwe. Program korekcji zachowań”, CMP-PMEN, Warszawa 1999