M³odzie¿owe programy rówieśnicze

TEMAT MIESI¥CA
M³odzie¿owe programy rówieœnicze
Zbigniew B. Gaœ
Badania ewaluacyjne programów profilaktycznych prowadzone w ostatnich latach, doprowadzi³y do sformu³owania szeregu standardów, których przestrzeganie zwiêksza skutecznoœæ podejmowanych dzia³añ.
Wœród nich znajduj¹ siê m.in. te, które wskazuj¹ na koniecznoœæ dzielenia siê odpowiedzialnoœci¹ za skutecznoœæ profilaktyki (tzn. specjalista jest odpowiedzialny za tworzenie warunków do zmiany zachowania,
zaœ odbiorca programu jest odpowiedzialny za wprowadzanie zmian w swoim zachowaniu) oraz preferowania dzia³añ o charakterze interaktywnym. Z tym te¿ w du¿ej mierze wi¹¿e siê wzrost zainteresowania programami profilaktycznymi, w których aktywn¹ rolê pe³ni m³odzie¿.
Wolontariat m³odzie¿owy
a m³odzie¿owy program
rówieœniczy
Wœród osób zajmuj¹cych siê profilaktyk¹
czêsto spotykamy siê z tendencj¹ do uto¿samiania wolontariatu m³odzie¿owego i m³odzie¿owego programu rówieœniczego. Warto wiêc
na wstêpie wyjaœniæ, jaka jest ró¿nica miêdzy
tymi dwoma rodzajami dzia³añ.
Wolontariat m³odzie¿owy polega na wykorzystywaniu pracy przeszkolonego nastolatka w charakterze osoby wspomagaj¹cej dzia³anie programu profilaktycznego. Wolontariusz pe³ni wiêc funkcjê pomocnicz¹, nie
otrzymuje z tego tytu³u ¿adnego wynagrodzenia, a satysfakcjê czerpie z faktu aktywnego
uczestniczenia w ¿yciu spo³ecznym i zwi¹zanego z tym rozwoju osobistego (osobowego
i/lub profesjonalnego). Szerzej problemy wo-
lontariatu m³odzie¿owego analizowa³em w jednym z wczeœniejszych artyku³ów w Remedium
(2002, 6).
Natomiast m³odzie¿owy program rówieœniczy to kompleksowe dzia³anie profilaktyczne, opieraj¹ce siê na prawid³owoœciach rozwojowych okresu dojrzewania, wykorzystuj¹ce
aktywnoœæ w³asn¹ m³odzie¿y w rozwi¹zywaniu istotnych dla niej problemów. W ramach
takiego programu m³odzi ludzie wykorzystuj¹
(dziêki wsparciu doros³ych specjalistów, którzy pe³ni¹ rolê pomocnicz¹) naturalne procesy
rozwojowe dla:
F budowania w³asnej zaradnoœci w sytuacjach
zagra¿aj¹cych,
eliminowania
czynników zagra¿aj¹cych praF
wid³owemu rozwojowi i zdrowemu ¿yciu,
F oraz wprowadzania czynników sprzyjaj¹cych konstruktywnemu rozwojowi i stylowi ¿ycia.
Rozwojowe uzasadnienie
programów rówieœniczych
Rozwój m³odzie¿y to proces, w którym m³odzi ludzie aktywnie poszukuj¹ mo¿liwoœci budowania w³asnej indywidualnoœci, przez zaspokajanie potrzeb (przede wszystkim: bezpieczeñstwa, przynale¿noœci, w³asnej wartoœci,
niezale¿noœci, bliskoœci, znaczenia czy twórczej ekspresji) oraz rozwijanie kompetencji
¿yciowych (przede wszystkim: zdrowotnych,
emocjonalnych, poznawczych, zawodowych,
spo³ecznych i moralnych). Dokonuje siê to równie¿ dziêki pomocy innych osób, zarówno doros³ych jak i rówieœników. Celem rozwoju jest
uzyskanie statusu dojrza³ego cz³owieka doros³ego.
Rozwój ten dokonuje siê w sytuacji spo³ecznej, w której nastolatek zarówno ulega wp³ywom otoczenia (rozwój przez adaptacjê), jak
MARZEC 2003 Remedium
1.p65
1
Czarny
03-03-03, 16:32
1
TEMAT MIESI¥CA
te¿ wywiera wp³yw na otoczenie, które zmienia (rozwój przez wywieranie presji). I w³aœnie
ze spo³ecznym kontekstem rozwoju wi¹¿¹ siê
podstawowe zjawiska, na których bazuj¹ m³odzie¿owe programy rówieœnicze. Z adaptacyjnymi aspektami rozwoju wi¹¿e siê zjawisko
selekcji, zaœ z rozwojem przez wywieranie
wp³ywu wi¹¿¹ siê zjawiska: wp³ywów normatywnych, informacyjnych oraz facylituj¹cych.
Istot¹ zjawiska selekcji jest to, i¿ m³odzi
ludzie analizuj¹ zachowania swoich kolegów
i anga¿uj¹ siê w takie, które w ich odczuciu s¹
charakterystyczne dla grupy rówieœników. Prawid³owoœci z tym zwi¹zane wykorzystywane
s¹ w profilaktyce w programach rówieœniczych
o charakterze pozytywnych wzorców rówieœniczych.
Istot¹ wp³ywów:
• normatywnych jest to, i¿ m³odzi ludzie
percypuj¹ normy funkcjonuj¹ce w œrodowisku
rówieœniczym i anga¿uj¹ siê w takie zachowania, za które mog¹ oczekiwaæ spo³ecznej
nagrody, a jednoczeœnie powstrzymuj¹ siê
przed podejmowaniem takich, za które mog¹
oczekiwaæ spo³ecznej kary. Prawid³owoœci z
tym zwi¹zane wykorzystywane s¹ w profilaktyce w programach rówieœniczych liderów.
• informacyjnych jest to, i¿ m³odzi ludzie
obserwuj¹c zachowania swoich rówieœników i
kontaktuj¹c siê z nimi, odbieraj¹ informacje o
konsekwencjach tych zachowañ (zarówno konstruktywnych, jak i destrukcyjnych), co nastêpnie staje siê czynnikiem motywuj¹cym do okreœlonych zachowañ. Prawid³owoœci z tym zwi¹zane wykorzystywane s¹ w profilaktyce w programach rówieœniczych edukatorów.
• facylituj¹cych jest to, i¿ m³odzi ludzie
doœwiadczaj¹ wsparcia i poczucia bliskoœci ze
strony swoich kolegów, co w efekcie u³atwia
im identyfikowanie siê z rówieœnikami, korzystanie z ich doœwiadczeñ, modelowanie okreœlonych zachowañ, budowanie pogl¹dów na
¿ycie itp. Prawid³owoœci z tym zwi¹zane wykorzystywane s¹ w profilaktyce w programach
rówieœniczych doradców.
Wiod¹ce rodzaje m³odzie¿owych
programów rówieœniczych
M³odzie¿owe programy rówieœnicze posiadaj¹ swoj¹ wyraŸn¹ specyfikê, obejmuj¹c¹ nie
tylko zasygnalizowane powy¿ej prawid³owoœci wywierania wp³ywów rówieœniczych, ale
równie¿ formu³owanych celów, zadañ stoj¹-
cych przed nastolatkami, jak te¿ strategii i sposobów dzia³ania. Zatrzymajmy siê zatem przez
chwilê nad charakterystyk¹ g³ównych rodzajów takich programów.
PROGRAMY RÓWIEŒNICZEGO DORADZTWA (peer helping programs, natural
helpers programs) stanowi¹ grupê wysoce
zró¿nicowanych dzia³añ (m. in.: m³odzie¿owy telefon zaufania, grupy wsparcia rówieœniczego, poradnictwo indywidualne, mediacje grupowe), prowadzonych w ró¿nych grupach wiekowych (od szko³y podstawowej do
uczelni wy¿szych) oraz w ró¿nych œrodowiskach (szko³y, instytucje pomocowe, placówki œrodowiskowe, grupy religijne itp.). We
wszystkich jednak przypadkach programy
te wykorzystuj¹ naturaln¹ prawid³owoœæ,
jak¹ jest poszukiwanie wsparcia w sytuacjach trudnych przez m³odych ludzi u swoich rówieœników.
Rówieœnicy pomagaj¹ m³odym ludziom
w analizowaniu i rozumieniu w³asnych uczuæ,
myœli i zachowañ, aby w oparciu o nie mo¿liwe by³o dokonanie zmian w swoim dotychczasowym ¿yciu. Rówieœniczym doradc¹ z regu³y
zostaje osoba, która cieszy siê zaufaniem w œrodowisku rówieœniczym, jest gotowa uczestniczyæ w szkoleniu usprawniaj¹cym szereg umiejêtnoœci psychologicznych oraz wyra¿aj¹ca
chêæ wspó³pracy z doros³ym koordynatorem
takiego programu.
Pomaganie innym m³odym ludziom jest
dzia³alnoœci¹ dobrowoln¹, stawiaj¹c¹ jednak
przed takim doradc¹ wysokie wymagania. Aby
m³ody cz³owiek móg³ im sprostaæ, uczestniczy
w szkoleniach prowadzonych przed doros³ych
specjalistów, przy wspó³udziale bardziej doœwiadczonych rówieœniczych doradców. Szkolenie takie obejmuje przede wszystkim:
• umiejêtnoœci porozumiewania siê, nawi¹zywania i utrzymywania przyjaznych relacji z innymi ludŸmi, pomagania w rozwi¹zywaniu problemów i podejmowaniu decyzji, modelowania konstruktywnych zachowañ, dochowywania poufnoœci rozmów oraz klaryfikowania œwiadomoœci swoich ograniczeñ i kierowania do specjalistów w sytuacjach powa¿nych
problemów.
PROGRAMY RÓWIEŒNICZEJ EDUKACJI (peer tutoring, peer educators, peer
academic assistants, peer mentoring) wykorzystuj¹ zjawisko naturalnego uczestniczenia
m³odych ludzi w dzia³aniach wychowawczych, opiekuñczych i edukacyjnych. Pierwsze próby tego rodzaju dzia³añ polega³y na
wykorzystywaniu pomocy uczniów o du¿ych
osi¹gniêciach w nauce, w pomaganiu
uczniom maj¹cym trudnoœci w nauce.
Z czasem idea ta zosta³a przeniesiona równie¿ na pomaganie w nauce m³odszym uczniom
przez starszych uczniów oraz zosta³a rozszerzona z obszaru dydaktyki na obszar wychowania (modelowanie konstruktywnych zachowañ).
Gartner i Riessman (1993) dokonali analizy tego rodzaju programów i stwierdzili, i¿
zaistnia³e w tym wymiarze zmiany pozwalaj¹
ju¿ mówiæ o dwóch generacjach programów
rówieœniczej edukacji. Ich zdaniem, programy
starej generacji koncentrowa³y siê na:
• pomaganiu w nauce uczniowi mniej
sprawnemu przez ucznia z lepszymi wynikami
w nauce; relacja ta opiera³a siê na zale¿noœci;
promowa³a pasywnoœæ ucznia z trudnoœciami
w nauce; mia³a ograniczon¹ skutecznoœæ (koncentrowa³a siê na wybranych aspektach wiedzy); stanowi³a marginalny element dzia³alnoœci placówek oœwiatowo-wychowawczych i dlatego nie wywiera³a zbytniego wp³ywu na jakoœæ jej funkcjonowania.
Natomiast programy nowej generacji anga¿uj¹ ca³e populacje m³odzie¿y, w których:
• ka¿dy mo¿e byæ opiekunem i podopiecznym; dokonuje siê w nich sta³a wymiana ról;
celem relacji kole¿eñskich jest wzmacnianie
osi¹gniêæ i wzbogacanie zachowania; dominuj¹cym mechanizmem jest uczenie siê przez
nauczanie (a wiêc podstawowe korzyœci czerpie nastoletni edukator); pomoc rówieœnicza
staje siê wiêc wielowymiarowa i wielop³aszczyznowa; dzia³ania takie w wielu szko³ach
staj¹ siê jedn¹ z wiod¹cych strategii edukacyjnych, prowadz¹cych do przekszta³cania œrodowiska szkolnego.
Przy organizowaniu takiego programu warto
korzystaæ z procedury zaproponowanej przez
Webba (1987). Rozpoczyna siê ona od powo³ania grupy planowania, która dokonuje wstêpnej oceny zapotrzebowania na rówieœnicze nauczanie, przygotowuje pisemn¹ koncepcjê programu oraz jego bud¿et. Nastêpnie dokonywane jest pe³ne oszacowywanie potrzeb edukacyjnych uczniów, co ma miejsce zarówno podczas
dyskusji nauczycieli, jak i przegl¹du osi¹gniêæ
uczniów. W efekcie mo¿liwe staje siê sformu³owanie mierzalnych celów programu oraz za-
2 Remedium MARZEC 2003
1.p65
2
Czarny
03-03-03, 16:32
TEMAT MIESI¥CA
dañ, zwi¹zanych z edukacyjnymi i wychowawczymi celami szko³y. Ich uszczegó³owieniem
jest okreœlenie przedmiotów, materia³u, wyposa¿enia oraz potrzeb kadrowych (tzn. rówieœniczych edukatorów).
Tak opracowany program rówieœniczego
nauczania przedstawiany jest do akceptacji
szkolnym i lokalnym autorytetom, których pozytywne opinie umo¿liwiaj¹ rozpoczêcie procedury wdra¿ania programu – czyli naboru
i szkolenia kandydatów na rówieœniczych edukatorów, oceny efektów szkolenia i inicjacji
codziennej dzia³alnoœci programu, koordynacji programu i oceny jego skutecznoœci.
Webb (1989) zidentyfikowa³ równie¿ szeœæ
podstawowych warunków, jakie nale¿y spe³niæ, by wyst¹pi³a skuteczna transmisja wiedzy,
postaw i zachowañ miêdzy m³odzie¿¹ zaanga¿owan¹ w programie rówieœniczego nauczania.
Przede wszystkim nauczaj¹cy nastolatek
musi dostarczaæ adekwatnej pomocy nauczanemu rówieœnikowi (tzn. zgodnej z jego potrzebami). Procedura tego dostarczania powinna byæ szczegó³owo opracowana w zakresie
stosowanej strategii i metod. Musi byæ równie¿
jednoznacznie okreœlona w czasie oraz prowadzona w sposób zrozumia³y dla osoby wspomaganej w uczeniu siê. Nauczaj¹cy ma tak¿e
obowi¹zek zapewniaæ okazje, w których nauczany bêdzie mia³ mo¿liwoœæ zastosowaæ
nowo nabyte wiadomoœci i umiejêtnoœci, skutkiem czego bêdzie doœwiadczaæ korzyœci z takiego dzia³ania. Procedura taka w sposób niezwykle skuteczny eliminuje zatem szereg czynników ryzyka i wprowadza w to miejsce czynniki sprzyjaj¹ce konstruktywnemu ¿yciu.
PROGRAMY RÓWIEŒNICZYCH LIDERÓW (peer leaders, peer mediation, peer
modeling programs, peer collaboration programs) wykorzystuj¹ prawid³owoœci funkcjonowania naturalnej grupy rówieœniczej i
ról, jakie m³odzie¿ pe³ni w swoim œrodowisku. W szczególnoœci s¹ one adresowane do
tych nastolatków, którzy pe³ni¹ rolê przywódcz¹ w grupie kolegów, ciesz¹ siê akceptacj¹ i uznaniem swoich rówieœników, a czêsto s¹ wrêcz przez nich wybierani jako
przedstawiciele œrodowiska m³odzie¿owego
(np. w samorz¹dzie uczniowskim).
Funkcjonowanie w roli lidera wi¹¿e siê z faktem podejmowania aktywnoœci zadaniowej
w ró¿nych sferach (relacje interpersonalne, nauka, rozrywka, praca, pomoc w sytuacjach kon-
fliktowych i kryzysowych), st¹d te¿ m³odzie¿
uczestnicz¹ca w sformalizowanym programie
rówieœniczym bierze udzia³ w systematycznych
dzia³aniach edukacyjnych, w ramach których
doskonali swoje umiejêtnoœci. Szczególny akcent k³adzie siê na:
• rozwijanie umiejêtnoœci porozumiewania
siê i wspó³pracy z rówieœnikami i osobami znacz¹cymi; przewodzenia w grupowym rozwi¹zywaniu problemów i podejmowaniu decyzji;
sprawnoœci w zakresie autoprezentacji i wyst¹pieñ publicznych; organizowania pracy zadaniowej w grupie rówieœniczej; podejmowania
i promowania inicjatyw o charakterze œrodowiskowym.
Programy rówieœniczych liderów najczêœciej dzia³aj¹ w oparciu o model SIM (Social
Influence Model), a wiêc przez wywieranie
konstruktywnej presji rówieœniczej przyczyniaj¹ siê do modelowania u m³odych ludzi zdrowych zachowañ (we wszystkich obszarach
zdrowia). Ten rodzaj programów jest szczególnie czêsto wykorzystywany w profilaktyce uzale¿nieñ, kiedy nastolatki poprzez dyskusje grupowe, dzia³ania zadaniowe oraz strukturyzowanie œrodowiska m³odzie¿owego wywieraj¹
silny pozytywny wp³yw na pogl¹dy, przekonania, postawy i zachowania swoich rówieœników.
n¹ce z nich wnioski wskazuj¹, i¿ programy rówieœnicze s¹ skuteczne we wszystkich trzech
obszarach dzia³añ profilaktycznych, a wiêc:
F wspieraniu dzieci i m³odzie¿y w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi zagra¿aj¹cymi zdrowemu rozwojowi (m. in. przez uczenie
i rozwijanie umiejêtnoœci psychospo³ecznych);
F eliminowaniu czynników ryzyka sprzyjaj¹cych powstawaniu dysfunkcji (m. in. przez
ograniczanie konfliktów, negatywnej presji rówieœniczej, przemocy, norm sprzyjaj¹cych zachowaniom dysfunkcjonalnym, przepisów u³atwiaj¹cych podejmowanie zachowañ destrukcyjnych);
F wprowadzaniu czynników sprzyjaj¹cych
zdrowemu rozwojowi i konstruktywnemu stylowi ¿ycia (m. in. przez wprowadzanie norm
i przepisów promuj¹cych zdrowie, restrukturyzacjê relacji rówieœniczych, zmiany œrodowiskowe w lokalnej spo³ecznoœci).
Skutecznoœæ m³odzie¿owych
programów rówieœniczych
Autor jest profesorem w Instytucie Psychologii UMCS, kierownikiem Zak³adu Psychologii Wychowawczej i Psychoprofilaktyki, konsultantem ds. profilaktyki, autorem szeregu
programów profilaktycznych i publikacji.
Intensywny rozwój m³odzie¿owych programów rówieœniczych z jednej strony wynika
z faktu ich wysokiej skutecznoœci, z drugiej zaœ
– prowadzi do wzrostu iloœci i rzetelnoœci badañ
ewaluacyjnych tej strategii profilaktycznej. P³y-
Dotychczasowe efekty dzia³ania m³odzie¿owych programów rówieœniczych uzasadniaj¹ ich propagowanie w obszarze profilaktyki,
ale jednoczeœnie wskazuj¹ na potrzebê podnoszenia ich poziomu profesjonalizmu. Jakie
w tej kwestii obowi¹zuj¹ standardy przeczytaj¹
Pañstwo w nastêpnym numerze Remedium q
* szczegó³owa bibliografia podana przez Autora jest dostêpna w redakcji pisma.
MARZEC 2003 Remedium
1.p65
3
Czarny
03-03-03, 16:32
3