podrecznik ZSEE ok

podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 1
Ka˝dy uczeƒ wie,
co robiç z ZSEE
Zu˝yty sprz´t elektryczny i elektroniczny
- problem wspó∏czesnego Êwiata
Program edukacyjny dla uczniów klas piàtych
szkó∏ podstawowych
Andrzej Kraszewski
PORADNIK DLA NAUCZYCIELA
]]]
Honorata Waszkiewicz
SCENARIUSZE ZAJ¢å LEKCYJNYCH
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 2
Program edukacyjny Ka˝dy uczeƒ wie, co robiç z ZSEE
powsta∏ we wspó∏pracy ElektroEko Organizacji Odzysku
Sprz´tu Elektrycznego i Elektronicznego S.A.
oraz Wydzia∏u In˝ynierii Ârodowiska Politechniki Warszawskiej
pod patronatem Departamentu Gospodarki Odpadami
Ministerstwa Ârodowiska.
© Copyright by ElektroEko Organizacja Odzysku
Sprz´tu Elektrycznego i Elektronicznego S.A.
Recenzentki:
Dr Anna Kalinowska – doktor nauk przyrodniczych, wyk∏adowca ekologii
i ochrony Êrodowiska na Uniwersytecie Warszawskim i innych uczelniach,
dyrektor Uniwersyteckiego Centrum Badaƒ nad Ârodowiskiem Przyrodniczym,
cz∏onek rady Âwiatowej Unii Ochrony Ârodowiska oraz Komisji Edukacji
i Komunikacji IUCN, laureatka wielu nagród, m.in. Cz∏owiek Roku 2003,
Medal Niezapominajki, autorka licznych ksià˝ek, opracowaƒ oraz audycji radiowych
i telewizyjnych, dotyczàcych ekologii, ochrony przyrody i edukacji ekologicznej.
Recenzent z listy MEN w dziedzinie podr´czników do biologii, ekologii i ochrony Êrodowiska.
Mgr Iwona Górka – nauczyciel przyrody w prywatnej szkole podstawowej „Didasko”
w Warszawie, trener warsztatów metodycznych z przyrody „Las, który zadziwia
i zachwyca” dla nauczycieli nauczania elementarnego i przedszkolnego, wspó∏organizator
konferencji dla nauczycieli nauczania elementarnego „Jak uczyç, ˝eby nauczyç”,
wyk∏adowca metodyki przedmiotowej przyrody w Kolegium Nauczycielskim Pedagogiki
Terapeutycznej i Integracyjnej w Warszawie.
Redaktor:
Teresa Duralska-Macheta
Ilustracja na ok∏adce:
Marcin Bruchnalski
Koordynacja programu:
Multi Communications
Koszty opracowania i wydania programu pokryto ze Êrodków
ElektroEko Organizacji Odzysku Sprz´tu Elektrycznego i Elektronicznego S.A.
Wydanie drugie poprawione, Warszawa 2007
Opracowanie graficzne:
Studyo
Druk:
Amis Sp. z o.o.
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 3
Spis treÊci
Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Wskazówki metodyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
PORADNIK DLA NAUCZYCIELA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Sprz´t elektryczny i elektroniczny w gospodarstwie domowym . . . . . . . . . . . . . . . 10
Stan wyposa˝enia polskich gospodarstw domowych w SEE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Czas ˝ycia technicznego urzàdzeƒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Czy zdajemy sobie spraw´, ile to odpadów? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Koszty produkcji SEE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Koszty ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Koszty Êrodowiskowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Wp∏yw SEE na Êrodowisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Komputer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Telefon komórkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Âlad ekologiczny i rozwój zrównowa˝ony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Zagospodarowanie ZSEE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Dlaczego zagospodarowywaç ZSEE i w jaki sposób? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
A mo˝e to w ogóle nie sà odpady? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Projektowanie proekologiczne SEE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Niebezpieczne substancje w odpadach ZSEE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Ograniczanie substancji niebezpiecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Cenne materia∏y w odpadach ZSEE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Jak dotychczas gospodarowano ZSEE? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Jak powinien dzia∏aç system zbierania i zagospodarowywania ZSEE? . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Jak finansowany jest system? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Nie chomikuj, czyli gdzie mog´ oddaç odpady ZSEE? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Gminne systemy selektywnego zbierania ZSEE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Sklepy i hurtownie RTV i AGD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Dalsze losy ZSEE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Zanim nastàpi demonta˝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Odbiorniki TV i monitory komputerowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Lodówki, zamra˝arki i klimatyzatory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
Âwietlówki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Technologie recyklingu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Pi´ç z∏otych zasad gospodarowania ZSEE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Kilka s∏ów na zakoƒczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
S∏owniczek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
SCENARIUSZE ZAJ¢å LEKCYJNYCH
ANKIETA DLA NAUCZYCIELA
................................................
55
..........................................................
71
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 4
WST¢P
Cz∏owiek otacza si´ przedmiotami, które u∏atwiajà mu ˝ycie. Wiele
z nich to sprz´t elektryczny i elektroniczny (SEE)1. Nie wyobra˝amy sobie
˝ycia bez radia, telefonu czy komputera. Dzi´ki masowej produkcji i robotyzacji procesów wytwarzania sta∏y si´ one dost´pne prawie dla ka˝dego.
Post´p technologiczny, miniaturyzacja i moda powodujà, ˝e urzàdzenia
elektryczne i elektroniczne, które kiedyÊ kupowa∏o si´ kosztem prawdziwych wyrzeczeƒ, teraz w du˝ej cz´Êci gospodarstw domowych szybko sà zast´powane przez nowsze, sprawniejsze i bardziej funkcjonalne. Stare i wyeksploatowane najcz´Êciej trafiajà do altany Êmieciowej lub, co gorsza, sà
porzucane w lesie bàdê na poboczu drogi. Stajà si´ odpadami.
Urzàdzenia te w procesie produkcyjnym zazwyczaj wymagajà u˝ycia
znacznych iloÊci stali, metali kolorowych, plastiku, szk∏a i rozmaitych chemicznych substancji, których wydobycie lub wytworzenie powoduje konsekwencje dla Êrodowiska. Same procesy produkcyjne prowadzà do u˝ycia
komponentów i podzespo∏ów, wytworzenie ich zaÊ w przypadku np. urzàdzeƒ elektronicznych bardziej obcià˝a Êrodowisko ni˝ wytworzenie produktu koƒcowego.
Zasada ekorozwoju nak∏ada obowiàzek oszcz´dzania surowców i energii
i ka˝e odzyskiwaç ze zu˝ytego sprz´tu elektrycznego i elektronicznego
(ZSEE) wszystko to, co mo˝e byç ponownie u˝yte. Oszcz´dzamy w ten sposób zasoby, z których cz´Êç ulega nieodwo∏alnemu wyczerpywaniu. Oszcz´dzamy te˝ Êrodowisko, ograniczajàc emisje zanieczyszczeƒ, których nie potrafimy uniknàç w procesach wydobycia i przetwarzania surowców, przy
produkcji energii i podczas transportu.
W Polsce zosta∏ utworzony system umo˝liwiajàcy zbieranie i zagospodarowywanie odpadów zu˝ytego sprz´tu elektrycznego i elektronicznego. Pomimo wielu informacji, jakie ukazywa∏y si´ w mediach, wiedza o tym systemie ciàgle jeszcze okazuje si´ niewielka i konieczne sà dzia∏ania o charakterze informacyjno–promocyjnym. W przekonaniu twórców tego systemu
1
4
Wiele z poj´ç u˝ytych w tekÊcie objaÊniono szerzej w s∏owniczku na s. 52-54.
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 5
najskuteczniejsza jednak b´dzie dzia∏alnoÊç edukacyjna w szko∏ach podstawowych i to ona w znacznej mierze zadecyduje o jego powodzeniu.
Dzi´ki treÊciom programowym, realizowanym w szko∏ach, uczniowie sà
szczególnie wyczuleni na problemy ochrony Êrodowiska, czego nie mo˝na
powiedzieç o doros∏ych, których ÊwiadomoÊç ekologiczna, jak przekonujà
wyniki badaƒ, okazuje si´ dalece niewystarczajàca.
Rola nauczyciela jest wi´c tu ogromna. Rozumiejàc kategori´ kosztów
Êrodowiskowych sprz´tu elektrycznego i elektronicznego u˝ytkowanego
w domach, mo˝e on ukazaç uczniom, jak wa˝ne jest, by zu˝ytà lodówk´,
odbiornik telewizyjny czy telefon komórkowy zagospodarowaç w taki sposób, ˝eby ów koszt by∏ najmniejszy. Dzi´ki w∏asnemu autorytetowi nauczyciel mo˝e najszybciej przekonaç swoich podopiecznych, ˝e idee ekorozwoju
realizuje si´ codziennie, m.in. selektywnie zbierajàc odpady, w tym zu˝yte
Êwietlówki i baterie, a wyrzucajàc zepsutà suszark´ do w∏osów do kosza na
Êmieci, marnotrawimy czàstk´ dobra wspólnego, jakim sà kurczàce si´ zasoby Ziemi. Wbrew pozorom rola dzieci w rodzinach jest bardzo wa˝na. Majà one znacznie wi´kszy wp∏yw na zachowania doros∏ych, ni˝ dziesiàtki artyku∏ów w gazetach czy programów telewizyjnych.
Zawarty w poradniku materia∏ powinien dostarczyç nauczycielowi informacji o problemach zwiàzanych z odpadami zu˝ytego sprz´tu elektrycznego
i elektronicznego oraz o sposobach ich rozwiàzywania. Zagadnienia te ukazano zarówno w ich aspekcie globalnym, jak i w szczegó∏ach technicznych,
które mogà zaciekawiç dociekliwych. Mamy nadziej´, ˝e nasza publikacja
pomo˝e nauczycielom opracowaç ciekawe lekcje i wyzwoliç w wychowankach rozmaite formy aktywnoÊci proekologicznej.
Prof. nzw. dr hab. in˝. Andrzej Kraszewski
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 6
WSKAZÓWKI METODYCZNE
OPIS POMOCY PROGRAMU I PROPOZYCJE ICH WYKORZYSTANIA
Poradnik dla nauczyciela stanowi kompendium wiedzy na temat zu˝ytego sprz´tu elektrycznego i elektronicznego (ZSEE). Materia∏ ten pomo˝e
nauczycielowi przygotowaç si´ do zaj´ç.
Podstaw´ do przeprowadzenia czterech lekcji programowych stanowià
zapropowane scenariusze zaj´ç lekcyjnych. Opisujà one poszczególne etapy zaj´ç, a tak˝e odsy∏ajà nauczyciela do odpowiednich odcinków filmu.
Film edukacyjny wyjaÊnia problem ZSEE oraz pokazuje przyk∏ady prawid∏owego z nim post´powania. Bohaterowie (Marta, Micha∏ i Jacek) pod
przywództwem profesora Tommana i jego asystenta – chomika, poznajà zagro˝enie, jakie dla Êwiata stanowi ZSEE, i podejmujà dzia∏ania w celu ratowania Ziemi.
Film trwa 30 minut i sk∏ada si´ z trzech odcinków do wykorzystania podczas trzech lekcji.
Odcinek pierwszy (10 minut). Poznanie problemu ZSEE.
Dzieci kierowane przez wirtualnego chomika trafiajà do pracowni profesora. Dowiadujà si´, co to jest ZSEE.
Odcinek drugi (10 minut). Zrozumienie problemu ZSEE.
Dzieci w towarzystwie profesora wyruszajà na poszukiwania ZSEE. Dowiadujà si´, jak trzeba z nim post´powaç.
Odcinek trzeci (10 minut). Rozwiàzanie problemu ZSEE.
Dzieci przeprowadzajà akcj´ edukacyjno-uÊwiadamiajàcà, jak nale˝y gospodarowaç ZSEE. W podj´te przez nie dzia∏ania anga˝ujà si´ rodzice, koledzy, sàsiedzi. Wspólnie ratujà Êwiat przed ZSEE.
Plakat edukacyjny prezentuje pi´ç z∏otych zasad gospodarowania ZSEE.
Powinien stanowiç inspiracj´ do przygotowania podobnych materia∏ów,
6
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 7
które uczniowie wykorzystajà podczas Dnia Otwartego, poÊwi´conego
ZSEE. Dzieci mogà wywiesiç plakat w klasie, w szkole, na osiedlowych tablicach og∏oszeƒ lub w urz´dzie gminy (po uzgodnieniu z odpowiednimi
w∏adzami). Plakat poinformuje lokalnà spo∏ecznoÊç o problematyce ZSEE
oraz zach´ci goÊci (w∏adze gminy, rodziców) do udzia∏u w Dniu Otwartym.
Plakat programowy informuje o zaanga˝owaniu szko∏y w dzia∏ania edukacyjne dotyczàce ZSEE. Powinien byç umieszczony w widocznym miejscu
w szkole (tablica og∏oszeƒ, korytarz), by mogli zapoznaç si´ z nim wszyscy
uczniowie oraz rodzice.
Broszura dla rodziców przybli˝y rodzicom pi´ç z∏otych zasad gospodarowania ZSEE. Wiele osób nie zna obowiàzków, które nak∏ada na nie nowa
ustawa o ZSEE. WyjaÊni je broszura oraz pi´ç z∏otych zasad, jak nale˝y prawid∏owo post´powaç ze zu˝ytym sprz´tem. Broszura powinna trafiç do rodziców uczniów klas IV, V oraz VI, którzy zostanà zaproszeni na Dzieƒ
Otwarty poÊwi´cony ZSEE.
PRZYGOTOWANIE DO REALIZACJI PROGRAMU
Nauczyciel, przyst´pujàc do realizacji naszego programu edukacyjnego
Ka˝dy uczeƒ wie, co robiç z ZSEE, powinien:
– przeczytaç poradnik oraz zapoznaç si´ z dodatkowymi materia∏ami
programowymi (plakaty, broszura edukacyjna dla rodziców),
– obejrzeç film edukacyjny,
– podczas spotkania z rodzicami poinformowaç ich o programie, rozdaç broszury edukacyjne i zaprosiç do aktywnego uczestnictwa (poprosiç o pomoc dzieciom przy wype∏nianiu za∏àczonej ankiety,
zaproponowaç zaanga˝owanie si´ w Dzieƒ Otwarty, który ich dzieci
przygotujà), broszury nale˝y wr´czyç tak˝e rodzicom czwarto- i szóstoklasistów,
– w widocznym miejscu umieÊciç plakat programowy oraz u∏atwiç
dzieciom rozwieszenie plakatów edukacyjnych w miejscach wymagajàcych zgody odpowiednich w∏adz (urzàd gminy, tablica og∏oszeƒ na
7
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 8
osiedlu itd.), na szkolnej tablicy og∏oszeƒ plakatowi programowemu
mo˝e towarzyszyç tak˝e plakat edukacyjny,
– przygotowaç wszystkie pomoce oraz sprz´t niezb´dny do przeprowadzenia lekcji (magnetowid, odtwarzacz CD/DVD, telewizor),
– pomóc dzieciom w zorganizowaniu Dnia Otwartego (przygotowanie
plakatów, zaproszenie goÊci, opracowanie przebiegu Dnia Otwartego:
atrakcje, wydarzenia, akcja zbierania ZSEE, wewn´trzny konkurs
itp.) oraz nadzorowaç jego realizacj´,
– po zrealizowaniu wszystkich zaj´ç odes∏aç wype∏nionà przez siebie ankiet´ podsumowujàcà program Ka˝dy uczeƒ wie, co robiç z ZSEE
(zamieszczona na koƒcu publikacji) pocztà na adres: Ka˝dy uczeƒ wie,
co robiç z ZSEE, skr. poczt. 46, 02-919 Warszawa 76, z dopiskiem na
kopercie: „Ka˝dy uczeƒ wie, co robiç z ZSEE – ankieta podsumowujàca”, lub faksem: (22) 885-61-00, 885-60-98, 885-60-99.
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 9
Andrzej Kraszewski
PORADNIK DLA NAUCZYCIELA
]]]
O Autorze
Prof. nzw. dr hab. in˝. Andrzej Kraszewski – profesor na Wydziale
In˝ynierii Ârodowiska Politechniki Warszawskiej, specjalista w zakresie ochrony
Êrodowiska w dzia∏alnoÊci przemys∏owej, ekspert uczestniczàcy od poczàtku
w pracach nad tworzeniem w Polsce systemu zbierania i zagospodarowywania
odpadów ZSEE.
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 10
SPRZ¢T ELEKTRYCZNY I ELEKTRONICZNY W GOSPODARSTWIE
DOMOWYM
STAN WYPOSA˚ENIA POLSKICH GOSPODARSTW DOMOWYCH W SEE
Trudno wyobraziç sobie gospodarstwo domowe, w którym nie by∏oby
lodówki, odbiornika radiowego czy odkurzacza. Sprz´t AGD i RTV produkowany masowo mo˝na dzisiaj nabyç tanio, rynek zaÊ sprz´tu u˝ywanego oferuje sprawne jeszcze podstawowe urzàdzania AGD lub RTV za
kilkanaÊcie lub kilkadziesiàt z∏otych. Wed∏ug danych opublikowanych
przez GUS, w Polsce w 2005 roku by∏o 13 337 040 gospodarstw domowych. Jakie urzàdzenia elektryczne i elektroniczne znajdowa∏y si´ w nich?
Dane te ukazuje tabela 1.
Tabela 1. Wyposa˝enie gospodarstw domowych (g.d.) w niektóre przedmioty trwa∏ego u˝ytkowania w 2005 r. (êród∏o: CBOS, GUS, TNS OBOP,
ElektroEko S.A. i WIÂ PW).
Ma∏e AGD
Du˝e AGD
Grupa i rodzaj urzàdzenia
10
Ch∏odziarka/lodówka
Kuchenka elektryczno-gazowa lub gazowa
Pralka automatyczna
Pralka i wirówka elektryczna
Zamra˝arka samodzielna
Pralko-suszarka
Zmywarka
˚elazko
Odkurzacz
Suszarka, golarka, urzàdzenie do masa˝u
Opiekacz, toster, prodi˝, frytkownica
M∏ynek elektryczny, maszynka do kawy
Maszyna do szycia
Kuchnia mikrofalowa
Waga elektroniczna lub elektryczna
Procent g.d.
posiadajàcych
urzàdzenie
98%
90%
75%
34%
28%
4%
4%
99%
92%
68%
52%
39%
36%
33%
5%
Ârednio
urzàdzeƒ na g.d.
[szt./g.d.]
1,11
0,52 *
)
1,02 **
0,29
0,04
0,04
1,24
1,08
0,85
0,54
0,40
0,39
0,34
0,05
)
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 11
RTV
Informatyka
i telekomunikacja
Grupa i rodzaj urzàdzenia
Telefon
Telefon komórkowy
Komputer
Drukarka
Telefaks
Telewizor kolorowy
Odbiornik radiowy
Magnetofon stereofoniczny
Odtwarzacz p∏yt kompaktowych
Wie˝a HI-FI
Magnetowid, odtwarzacz wideo
Odtwarzacz DVD
Walkman
Discman
Mini disc player
Kamera wideo
Âwietlówka kompaktowa
Procent g.d.
posiadajàcych
urzàdzenie
77%
62%
33%
23%
2%
93%
93%
47%
48%
38%
42%
16%
18%
8%
4%
5%
16%***
Ârednio
urzàdzeƒ na g.d.
[szt./g.d.]
0,69
1,07
0,36
0,25
0,01
1,32
0,93
0,49
0,49
0,38
0,05
)
*)
Tylko kuchenki i piekarniki elektryczne.
**) ¸àcznie: pralki automatyczne, pralki i wirówki elektryczne i pralko-suszarki.
***) Estymowano na podstawie danych ElektroEko S.A. z 2006 r.
Z przytoczonych danych widaç, ˝e prawie wszystkie gospodarstwa domowe wyposa˝one sà w lodówki, a oko∏o 10% z nich posiada 2 lub wi´cej takich urzàdzeƒ. Powy˝ej 90% gospodarstw domowych wyposa˝onych
jest w radio, telewizor, odkurzacz i pralk´, choç tylko 75% tych pralek to
pralki automatyczne. Telefon komórkowy znajduje si´ w posiadaniu 62%
gospodarstw domowych, lecz oko∏o 30% lepiej sytuowanych rodzin eksploatuje 2 lub wi´cej takich telefonów. Znaczna liczba sprz´tu to elektronarz´dzia. W dwóch na ka˝de trzy gospodarstwa domowe znajduje si´
wiertarka, r´czna pilarka elektryczna zaÊ u˝ytkowana jest w co szóstym gospodarstwie domowym. Elektryczne urzàdzenia do piel´gnacji ogrodu,
g∏ównie kosiarki do trawy, znajdujà si´ przeci´tnie w co czwartym gospodarstwie domowym. Zabawki elektryczne i elektroniczne: kolejki, tory
wyÊcigowe, gry telewizyjne i konsole gier, znajdujà si´ w co dziesiàtym gospodarstwie domowym. W prawie ka˝dym gospodarstwie domowym
znajduje si´ kalkulator elektroniczny, na przeci´tne polskie gospodarstwo
domowe natomiast przypada 2,82 zegarka lub zegara elektronicznego.
Wa˝nà kategorià sà popularne Êwietlówki – rodzaj lamp wy∏adowczych. W Polsce sprzedaje si´ ich oko∏o 35 milionów rocznie, choç w go11
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 12
spodarstwach domowych u˝ywa si´ g∏ównie energooszcz´dnych Êwietlówek kompaktowych. Tych ostatnich w Polsce sprzedaje si´ oko∏o 15 milionów sztuk rocznie.
CZAS ˚YCIA TECHNICZNEGO URZÑDZE¡
Nawet najlepsze urzàdzenie kiedyÊ zestarzeje si´ bàdê zepsuje w takim
stopniu, ˝e jego naprawa stanie si´ nieop∏acalna. Trzeba je b´dzie usunàç
trwale z gospodarstwa domowego. W jaki sposób mo˝emy oszacowaç, ile
zu˝ytych urzàdzeƒ sprz´tu elektrycznego lub elektronicznego jest
usuwanych z polskich gospodarstwach domowych? Wiele z takich urzàdzeƒ po usuni´ciu trzeba b´dzie zastàpiç nowymi, bo najcz´Êciej bez nich
˝ycie sta∏oby si´ mniej wygodne. Pewnym przybli˝eniem liczby zu˝ytych
i usuni´tych urzàdzeƒ w danym roku mo˝e byç liczba sprzedanych urzàdzeƒ tego samego rodzaju w tym˝e roku. Pokazuje to tabela 2.
Tabela 2. Sprzeda˝ detaliczna niektórych rodzajów sprz´tu RTV i AGD oraz
oÊwietlenia na terenie Polski w 2005 r. (êród∏o: GUS, HGM, ElektroEko S.A.,
WIÂ PW).
Rodzaj urzàdzenia
Âwietlówki kompaktowe
Telefony i automatyczne sekretarki
Telewizory
Magnetowidy i odtwarzacze/nagrywarki DVD, kino domowe
Radioodbiorniki, wie˝e i miniwie˝e
Odkurzacze
˚elazka i inne urzàdzenia do prasowania lub maglowania
Komputery osobiste (bez monitora)
Pralki i b´bnowe suszarki do odzie˝y
Lodówki
Elektryczne urzàdzenia do gotowania i pieczenia
Opiekacze, tostery, frytownice
Kuchenki mikrofalowe
Zmywarki
Zamra˝arki
12
tys. szt.
3500
1675
1415
1270
1150
1000
975
950
915
865
800
550
450
135
55
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 13
Takie oszacowania sà jednak niedok∏adne, roÊnie bowiem zamo˝noÊç spo∏eczeƒstwa i coraz wi´cej rodzin staç na pralk´ automatycznà czy komputer,
a tak˝e dzi´ki post´powi technicznemu oferowane sà coraz doskonalsze, bardziej funkcjonalne urzàdzenia, którymi ch´tnie zast´pujemy niezupe∏nie zu˝yte. Cz´sto, kupujàc nowà lodówk´ lub telewizor, dobre jeszcze urzàdzenie
przewozimy na dzia∏k´ lub ofiarujemy komuÊ, komu b´dzie ono przydatne.
W ka˝dym mieÊcie mo˝emy znaleêç sklep u˝ywanych urzàdzeƒ AGD i RTV,
a gie∏dy sprz´tu informatycznego sà pe∏ne u˝ywanych, ca∏kiem jeszcze sprawnych komputerów osobistych. Spodziewamy si´ wi´c, ˝e w wi´kszoÊci grup
i rodzajów urzàdzeƒ sprzeda˝ b´dzie wy˝sza ni˝ liczba usuwanych sztuk.
Dok∏adniejszych informacji o iloÊci ZSEE dostarcza nam znajomoÊç czasu
˝ycia technicznego produktu. Czas ˝ycia technicznego produktu jest okresem,
jaki up∏ynà∏ od wejÊcia tego produktu do u˝ycia w chwili sprzedania go pierwszemu w∏aÊcicielowi, do chwili, gdy jego ostatni u˝ytkownik pozbywa si´ go.
Tabela 3. Ârednia masa oraz Êredni czas ˝ycia technicznego urzàdzeƒ (êród∏o:
CECED Polska, ElektroEko S.A. oraz KIGEiT).
Rodzaj sprz´tu
Kuchenka
Maszyna do szycia
Pralka i wirówka elektryczna
Pralka automatyczna
Ch∏odziarka
Odbiornik radiowy
Odbiornik telewizyjny
Wie˝a
Magnetowid (odtwarzacz)
Zamra˝arka
Zmywarka do naczyƒ
Radiomagnetofon
Odtwarzacz p∏yt kompaktowych
Kamera wideo
Odkurzacz
Kuchenka mikrofalowa
Âwietlówki kompaktowe
Komputer osobisty
Drukarka
Ârednia masa
[kg]
48
10
25
75
55
8
24
5
3,2
36
40
2,5
0,25
3
7
20
0,18
10
5
Âredni czas ˝ycia
[lata]
18
18
15
15
14
12
12
12
12
12
12
10
8
8
8
8
6
5
5
13
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 14
Pokazany Êredni czas ˝ycia technicznego sprz´tu nie pozostaje jednak
sta∏y na przestrzeni lat. Ka˝dy pracownik serwisu naprawy pralek powie,
˝e te dawne by∏y trwalsze: dzia∏a∏y nawet i 18–20 lat. Pralka, która dotàd
doskonale sprawuje si´ w gospodarstwie domowym autora tej publikacji,
liczy sobie… 33 lata. Czas ˝ycia technicznego urzàdzeƒ staje si´ jednak
coraz krótszy. Masowa produkcja obni˝a koszty w takim stopniu, ˝e
w wielu przypadkach bardziej op∏aca si´ kupiç nowe urzàdzenie, ni˝ naprawiaç stare. Czas ˝ycia technicznego pralki w Polsce skróci∏ si´ Êrednio
z oko∏o 20 lat do oko∏o 8 –10, komputery wymieniamy Êrednio co 4 lata,
a telefony komórkowe co oko∏o 30 miesi´cy. Tendencje te b´dà si´ pog∏´biaç, co wyraênie widaç na podstawie obserwacji Êredniego czasu ˝ycia
technicznego urzàdzeƒ w krajach rozwini´tych. Na przyk∏ad w Wielkiej
Brytanii Êredni czas ˝ycia komputera wynosi obecnie 2 lata, telefon komórkowy zaÊ jest wymieniany co 18 miesi´cy.
Dlaczego ludzie wymieniajà SEE? Odpowiedê na to pytanie dajà wyniki badaƒ ankietowych na próbie ogólnopolskiej. Dowiadujemy si´
z nich, ˝e najwa˝niejszy powód, wskazany przez 60 –70% gospodarstw
domowych, to uszkodzenie sprz´tu w takim stopniu, ˝e nie mo˝na go ju˝
naprawiç. 20 –30% ankietowanych decyduje si´ na wymian´ SEE, poniewa˝ chce mieç w domu sprz´t nowszy, bardziej zaawansowany technologicznie. JeÊli chodzi o sprz´t informatyczny, sprawa przedstawia si´ inaczej. Okazuje si´, i˝ w tym przypadku powodem wymiany jest w tym samym stopniu uszkodzenie, co ch´ç zakupu np. lepszego komputera. Ma
to swoje uzasadnienie. W dziedzinie technologii informacyjnych post´p
jest tak szybki, ˝e komputery starzejà si´ ju˝ po 3 – 4 latach. Wiele drobnego sprz´tu AGD w ogóle nie oddaje si´ do naprawy. Powodem jest niska cena zakupu nowego urzàdzenia.
Urzàdzenia ˝yjà krócej: to dobrze czy êle? Obecnie Unia Europejska
i producenci przejawiajà coraz wi´kszà dba∏oÊç o projektowanie SEE w taki sposób, aby zu˝ywa∏ on jak najmniej energii i by by∏ w mo˝liwie najmniejszym stopniu ucià˝liwy dla Êrodowiska. Ka˝dy producent AGD musi oznaczyç swoje produkty tzw. etykietà energetycznà, na której pokazana
jest klasa energetyczna danego urzàdzenia. Dla lodówek stosuje si´ obecnie 9 klas, zaczynajàc od najwy˝szej: A++, A+, A, B, C, D, E, F, i koƒczàc
na najmniej efektywnej energetycznie klasie G. Oznaczajà one poziom zu˝ycia energii podczas pracy. Kupujàc lodówk´, nale˝y pami´taç, ˝e najmniej energii poch∏aniajà urzàdzenia klasy A. Podobnie jest z pralkà. Tu
14
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 15
tak˝e musimy staraç si´ wybieraç urzàdzenie klasy A lub B, bo wtedy w kolejnych latach mniej zap∏acimy za pràd. W przypadku pralki istotna jest
równie˝ klasa skutecznoÊci prania oraz wirowania. Obie te klasy majà skal´ od A do G, a najefektywniejsze pralki oznaczane sà jako A i B.
Klienci winni wiedzieç, jak porównaç i wybraç produkty. Bardzo pomocna jest strona internetowa projektu Unii Europejskiej TOPTEN (zob.
www.topten.info.pl), na której mo˝na wyszukaç 10 najbardziej efektywnych
energetycznie urzàdzeƒ w ró˝nych kategoriach produktów: oprócz sprz´tu
AGD znajduje si´ tu równie˝ sprz´t elektroniczny, oÊwietlenie i wiele innych.
W polskich gospodarstwach domowych rekordy powodzenia zaczynajà biç
Êwietlówki kompaktowe. Nie doÊç tego, ˝e takie êród∏o Êwiat∏a w porównaniu
z równie jasnà klasycznà ˝arówkà pobiera pi´ciokrotnie mniej energii, to jego
˝ywotnoÊç jest szeÊciokrotnie d∏u˝sza. Dzi´ki tym w∏asnoÊciom w niektórych
krajach zaprzestaje si´ w ogóle produkcji klasycznych ˝arówek.
Ile mo˝na oszcz´dziç, zamieniajàc starà pralk´ na nowoczesnà, obrazuje
rysunek 1 (s. 15). Pralka wyprodukowana w 1970 roku w trakcie programu
prania i p∏ukania zu˝ywa∏a 200 litrów wody, a gdy pranie odbywa∏o si´
w temperaturze 90°C, potrzebowa∏a prawie 4,5 kWh energii elektrycznej.
Wspó∏czesne pralki, pioràc t´ samà iloÊç odzie˝y w tej samej temperaturze,
wymagajà niespe∏na 50 l wody i nieco ponad 1,5 kWh energii elektrycznej.
Rysunek 1. Zmniejszanie si´ zu˝ycia wody i energii w pralkach automatycznych w zale˝noÊci od roku produkcji urzàdzenia (êród∏o: CECED Polska).
15
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 16
Nie inaczej jest ze sprz´tem RTV. Nowoczesny odbiornik telewizyjny
konstruuje si´ obecnie, wykorzystujàc technologi´ obwodów scalonych
i u˝ywajàc energooszcz´dnych lamp kineskopowych lub jeszcze bardziej
efektywnych energetycznie ekranów ciek∏okrystalicznych. Tak˝e one zu˝ywajà o wiele mniej energii w porównaniu z „wiekowym” radiem czy telewizorem, w których stosowano jeszcze lampy elektroniczne czy nawet
tranzystory. KoniecznoÊç cz´stszej wymiany sprz´tu jest w pewnym stopniu zrekompensowana przez oszcz´dnoÊç energii w czasie eksploatacji
urzàdzenia. Okazuje si´ tak˝e korzystna dla Êrodowiska. Czy jednak sà to
jedyne koszty w tym rachunku? Przekonamy si´, ˝e nie, gdy przeanalizujemy straty, jakie ponosi Êrodowisko w zwiàzku z produkcjà SEE.
CZY ZDAJEMY SOBIE SPRAW¢, ILE TO ODPADÓW?
Liczba zu˝ytego SEE jest ogromna i b´dzie szybko ros∏a w miar´ bogacenia si´ spo∏eczeƒstwa i post´pu w technologiach wytwarzania. W tabeli 4.
przedstawiono obliczenia liczby i masy ZSEE, którego polskie gospodarstwa domowe pozby∏y si´ w 2005 roku. Obliczenia te stanowià tzw. „dolne oszacowanie”, a zatem tych odpadów najprawdopodobniej by∏o wi´cej,
ni˝ wykazano w tabeli.
Tabela 4. Liczba i masa wybranych urzàdzeƒ ZSEE i sprz´tu oÊwietleniowego
usuni´tych trwale z polskich gospodarstw domowych w 2005 roku (êród∏o:
obliczenia WIÂ PW, grudzieƒ 2005 r.).
Du˝e AGD
Rodzaj urzàdzenia
16
Klimatyzatory
Zmywarki
Piece elektryczne
Zamra˝arki
Kuchenki mikrofalowe
Kuchenki
Pralki
Grzejniki
Lodówki
Liczba ZSEE
[tys. szt.]
23,8
32,1
114,3
160,4
231,7
509,2
563,7
647,3
754,4
Masa ZSEE
[Mg]
238,2
1 606,2
5 144,8
6 416,9
4 633,7
22 914,6
40 582,9
6 473,2
42 998,0
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 17
Pozosta∏e
Elektronarz´dzia
Sprz´t
radiowo - telewizyjny
Sprz´t informatyczny i telekomunikacyjny
Ma∏e AGD
Rodzaj urzàdzenia
Maszyny do szycia
Opiekacze
Wagi
Odkurzacze
˚elazka
Suszarki
M∏ynki
Maszyny do pisania
Laptopy
Kserokopiarki
Monitory LCD
Telefaksy
Komputery
Monitory CRT
Drukarki
Telefony
Telefony komórkowe
Instrumenty muzyczne
Wideokamery
Magnetowidy DVD
Inne audio-video
Radioodbiorniki
Odbiorniki TV
Inne elektronarz´dzia
Pi∏y
Narz´dzia do spawania, lutowania
Elektryczne narz´dzia ogrodowe
Wiertarki
Sprz´t sportowy z elem. EE
Elektryczne liczniki sportowe
R´czne konsole gier
Kolejki lub tory samochodów
Gry telewizyjne
Kalkulatory
Zegary, zegarki i stopery
Âwietlówki
SUMA:
Liczba ZSEE
[tys. szt.]
Masa ZSEE
[Mg]
176,1
252,4
527,5
870,1
879,4
1 641,9
2 472,8
8,6
42,2
139,4
144,3
175,9
500,5
541,2
594,3
2 035,1
2 357,9
39,7
100,8
157,1
471,3
981,5
1 090,4
163,8
178,7
251,4
276,3
760,5
29,6
33,1
42,4
53,1
65,7
1 093,8
3 131,3
2 295*)
25 316,7
2 641,0
252,4
1 055,0
6 091,0
879,4
820,9
2 472,8
129,1
253,2
4 181,2
1 442,5
879,6
5 005,2
10 823,6
2 971,3
6 105,2
943,2
396,8
201,5
785,3
2 827,7
3 925,8
43 615,0
327,7
536,0
251,4
2 763,3
2 281,6
29,6
3,3
8,5
106,1
131,5
109,4
313,1
367,2
236 568,6
*) Estymowano na podstawie danych ElektroEko S.A. z 2006 roku.
17
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 18
Nale˝y wiedzieç, ˝e niektóre grupy SEE sà u˝ytkowane nie tylko przez
gospodarstwa domowe. Du˝a jego cz´Êç, np. sprz´t informatyczny, telekomunikacyjny i elektronarz´dzia, znajduje si´ w urz´dach, szko∏ach,
przedsi´biorstwach, warsztatach itp. Równie˝ wi´kszoÊç spoÊród Êwietlówek jest u˝ytkowana poza gospodarstwami domowymi. W 2006 roku
zebrano ponad 30% zu˝ytych lamp w odniesieniu do liczby lamp sprzedanych w ciàgu tego roku w Polsce.
Z przytoczonych danych wynika, ˝e tylko w roku 2005 w Polsce:
– gospodarstwa domowe pozby∏y si´ zu˝ytego sprz´tu AGD o masie
równej w przybli˝eniu trzykrotnej masie Mostu ¸azienkowskiego
w Warszawie, który wa˝y oko∏o 55 000 Mg (1 Mg to 1000 kg),
– zu˝yte nieprzydatne ju˝ odbiorniki telewizyjne ustawione jeden na
drugim osiàgn´∏yby wysokoÊç 49 razy wi´kszà ni˝ Mount Everest,
– zb´dne telefony komórkowe ustawione jeden na drugim mia∏yby
wysokoÊç 1000 razy wi´kszà ni˝ Pa∏ac Kultury i Nauki w Warszawie i wype∏ni∏yby po brzegi 15 kolejowych wagonów towarowych.
Jakiej iloÊci Êmieci elektronicznych statystyczny Polak urodzony
w 2006 roku pozb´dzie si´ w ciàgu swojego ˝ycia? Zak∏adajàc oczekiwany
czas ˝ycia 80 lat i 4-procentowy roczny przyrost masy zu˝ytego SEE, b´dzie to 3,5 Mg odpadów elektronicznych. Z takiej w przybli˝eniu iloÊci
Êmieci zosta∏ zrobiony brytyjski WEEE Man2 – 7-metrowa figura wykonana z 3,3 Mg odpadów ZSEE, który statystyczny Brytyjczyk wytworzy
w czasie swego doros∏ego ˝ycia (zob. www.weeeman.org). WEEE Man
sk∏ada si´ w 69% z odpadów du˝ego AGD, w 8% z ma∏ego AGD, w 7%
z odpadów sprz´tu informatycznego i telekomunikacyjnego, w 13% ze
sprz´tu RTV, w 2% z elektronarz´dzi i w 1% ze sprz´tu oÊwietleniowego
i pozosta∏ych urzàdzeƒ. Bioràc pod uwag´ znaczne iloÊci starych urzàdzeƒ
du˝ego AGD aktualnie znajdujàcych si´ w polskich gospodarstwach domowych, które b´dà musia∏y byç wymienione w ciàgu najbli˝szych kilku
lat, udzia∏ poszczególnych grup sprz´tu w polskim WEEE Manie sta∏by
si´ zapewne podobny. Nale˝y równie˝ spodziewaç si´, ˝e w naszych
domach b´dziemy wkrótce u˝ywaç prawie wy∏àcznie Êwietlówek
kompaktowych, zw∏aszcza wobec nieuchronnego wzrostu kosztów energii
elektrycznej.
2
(WEEE – ang. Waste Electric and Electronic Equipment – odpady sprz´tu elektrycznego i elektronicznego). WEEE Man zosta∏ wykonany staraniem firmy Canon i RSA – Królewskiego Towarzystwa Zach´ty Sztuk, Rzemios∏a i Handlu. Autorem projektu jest Paul Bonomini.
18
Sprzedawcy
hurtowi
Import EE
Producenci EE
Eksport EE
Sprzedawcy
detaliczni
Czas ˝ycia technicznego
Przedsi´biorstwa
Klienci
instytucjonalni
Prywatne
przedsi´biorstwa
Gminy
Sprzedawcy
detaliczni
Odbiór ZSEE
Zak∏ad
przetwarzania
ZSEE
Demonta˝ ZSEE
Rysunek 2. Cykl ˝ycia sprz´tu elektrycznego i elektronicznego (êród∏o: badania w∏asne).
Dostawcy
surowców
Energia
Recykling
podzespo∏ów
Sk∏adowanie
ZSEE
Odzysk energii
Energia
Recykling
surowców
5:37 PM
Energia
Recykling
sprz´tu
11/5/07
Klienci
indywidualni
Gospodarstwa
domowe
Rynek wtórny
podrecznik ZSEE ok
Page 19
19
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 20
KOSZTY PRODUKCJI SEE
KOSZTY EKONOMICZNE
Procesy produkcyjne, które sà podejmowane w fabryce sprz´tu elektrycznego i elektronicznego, muszà byç poprzedzone wytwarzaniem materia∏ów (np. metale i tworzywa sztuczne), komponentów (np. uk∏ady
scalone) i podzespo∏ów (np. silniki elektryczne). Otrzymujemy w rezultacie skomplikowany schemat powiàzaƒ kooperacyjnych, wià˝àcych si´ ze
z∏o˝onà logistykà zaopatrzenia procesów produkcyjnych we wszystkie elementy potrzebne do tej produkcji. Niektóre z tych powiàzaƒ przedstawione sà na rysunku 2 (s. 19), gdzie ukazano cykl ˝ycia produktu (SEE).
W tym opracowaniu cykl ˝ycia produktu3 b´dzie rozumiany jako ciàg
zale˝nych od siebie procesów, poczàwszy od wydobycia surowców poprzez
procesy produkcji urzàdzeƒ i podzespo∏ów, dystrybucji wyrobów gotowych,
u˝ytkowania SEE oraz zagospodarowania produktu w momencie, w którym zostanie on uznany za nieprzydatny. Omówiony poprzednio czas ˝ycia
technicznego produktu jest jedynie fragmentem jego cyklu ˝ycia.
Cykl ˝ycia produktu rozpoczyna si´ wraz z momentem wydobycia surowców, które sà niezb´dne do produkcji materia∏ów, podzespo∏ów i produktu finalnego. Na tym etapie konsumowana jest znaczna iloÊç energii
koniecznej do wydobycia, przetworzenia i ewentualnego wzbogacenia surowców pierwotnych. Uczestnikami tych procesów sà wszystkie podmioty Êwiadczàce us∏ugi w zakresie opisanym powy˝ej.
Kolejnym etapem cyklu ˝ycia jest wytworzenie produktu. Surowce
naturalne sà poddawane procesom technologicznym, w których wyniku
powstajà materia∏y (np. tworzywa sztuczne), a w kolejnych procesach powstajà komponenty (np. obwody scalone), podzespo∏y (np. kineskopy)
i wreszcie produkt finalny (np. odbiornik TV). Równie˝ i na tym etapie
niezb´dne sà znaczne iloÊci energii wykorzystywanej w procesie produkcji. W procesach dystrybucji produktu finalnego istotne sà natomiast
∏aƒcuchy sprzeda˝y, poczàwszy od sprzedawców hurtowych a˝ do detalicznych.
Ca∏y ten cykl procesów produkcji wià˝e si´ z dzia∏aniem ekonomicznych praw rynku, na którym jego uczestnicy ponoszà pewne koszty (surowców, energii, komponentów i podzespo∏ów), generujà przychody
3
W klasycznym rozumieniu cykl ˝ycia produktu obejmuje zwykle 5 faz: badania i rozwoju, wprowadzania na rynek, wzrostu sprzeda˝y, dojrza∏oÊci oraz spadku sprzeda˝y.
20
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 21
i osiàgajà zyski. Generalnie, ˝aden z podmiotów w normalnych warunkach nie powinien ponosiç strat, a wi´c finansowaç tego systemu, wykazujàc wy˝sze koszty od przychodów. Ostatecznym odbiorcà dóbr jest konsument. P∏aci on cen´ detalicznà nabycia produktu, ona zaÊ, w cz´Êci
przypadajàcej dystrybucji i producentom, pokrywa wszystkie ich koszty
i generuje zyski.
Czy jednak rzeczywiÊcie wszystkie koszty uwzgl´dnione sà w cenie detalicznej produktu?
KOSZTY ÂRODOWISKOWE
Jaki koszt ponosi Êrodowisko w zwiàzku z wyprodukowaniem nowego
urzàdzenia elektrycznego lub elektronicznego? Jak ju˝ wspomnieliÊmy
wczeÊniej, producent ponosi koszty ekonomiczne, na które sk∏adajà si´
(w pewnym uproszczeniu) koszty surowców, energii, amortyzacji urzàdzeƒ produkcyjnych i pracy cz∏owieka.
We wszystkich ogniwach procesu produkcyjnego (poczàwszy od wytwarzania energii niezb´dnej, by zasilaç fabryk´, np. odbiorników TV,
choç dotyczy to wszystkich ga∏´zi przemys∏u):
– zajmujemy przestrzeƒ – teren, na którym zbudowana jest fabryka,
nie mo˝e byç wykorzystywany, np. na boisko pi∏karskie, a w jej pobli˝u ludzie nie chcà budowaç swych domów,
– zu˝ywamy kopalne surowce energetyczne: rop´ naftowà, gaz ziemny, w´giel kamienny i brunatny – sà to surowce nieodnawialne: je˝eli b´dziemy dzisiaj gospodarowaç nimi rozrzutnie, naszym wnukom w przysz∏oÊci szybciej tych surowców zabraknie,
– przyczyniamy si´ do emisji kolejnych milionów ton gazów cieplarnianych – mamy coraz wi´cej dowodów na to, ˝e powodujà one
zmiany klimatu na naszej planecie,
– zu˝ywamy surowce technologiczne, np. metale, szk∏o i tworzywa
sztuczne, te ostatnie zwykle wczeÊniej wyprodukowano z ropy naftowej, a produkcja wszystkich tych surowców wymaga energii, której wi´kszoÊç pochodzi ze spalania w´gla, gazu ziemnego i ropy naftowej,
– zu˝ywamy wod´, która jest cenna i powinna byç oszcz´dzana,
21
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 22
– wytwarzamy odpady sta∏e – muszà byç one unieszkodliwione,
a wi´c spalone lub sk∏adowane, zajmuje to przestrzeƒ i generuje zanieczyszczenia Êrodowiska,
– wytwarzamy Êcieki – muszà byç one oczyszczone w oczyszczalniach,
zanim zostanà odprowadzone do wód powierzchniowych,
– wytwarzamy zanieczyszczenia: powietrza (np. spalanie w´gla w zak∏adach energetycznych), wody (np. odprowadzanie do rzeki Êcieków z procesu produkcyjnego), gleby (np. zanieczyszczanie kwaÊnymi deszczami i metalami ci´˝kimi).
Nale˝y pami´taç o tym, ˝e wydobycie surowców pierwotnych, wytworzenie komponentów, unieszkodliwianie odpadów i oczyszczanie Êcieków
te˝ wymaga przestrzeni, znacznych iloÊci energii i wody, a tak˝e powoduje
emisje zanieczyszczeƒ. Wielu z tych zanieczyszczeƒ nie da si´ uniknàç. Powodujà one nie tylko straty w Êrodowisku, zagra˝ajàc roÊlinom i zwierz´tom, ale przede wszystkim mogà byç niebezpieczne dla zdrowia cz∏owieka.
Nale˝y równie˝ pami´taç o kosztach Êrodowiskowych, zwiàzanych z transportem surowców, pó∏produktów i produktów gotowych, a tak˝e odpadów.
Transport ten wytwarza obecnie oko∏o 30% zanieczyszczeƒ powietrza.
Coraz lepiej rozumiemy przyczyny i konsekwencje zmian klimatu na
naszej planecie. Okazujà si´ one tak˝e kosztem Êrodowiskowym cywilizacji cz∏owieka. Wed∏ug danych amerykaƒskiej Agencji Ochrony Ârodowiska (EPA – ang. Environmental Protection Agency) od czasu rozpocz´cia rewolucji przemys∏owej st´˝enie dwutlenku w´gla w atmosferze wzros∏o
o 30%, a st´˝enie metanu podwoi∏o si´. Powo∏ano dzia∏ajàcy pod egidà
ONZ Mi´dzyrzàdowy Zespó∏ do spraw Zmian Klimatu (IPCC – ang. Intergovernmental Panel on Climate Change). Zrzesza on kilkuset naukowców z ca∏ego Êwiata i ma na celu obiektywne i kompleksowe zbadanie problematyki globalnego ocieplenia klimatu. Naukowcy z IPCC ustalili niemal ponad wszelkà wàtpliwoÊç, ˝e Ziemia si´ ociepla, choç na razie Êrednia temperatura jej powierzchni wzros∏a o nieca∏y stopieƒ Celsjusza. Ju˝
to jednak wydaje si´ byç g∏ównà przyczynà anomalii pogodowych obserwowanych na ca∏ym Êwiecie. Winien jest temu cz∏owiek, bo uwolni∏ do
atmosfery i nadal uwalnia gigantyczne iloÊci dwutlenku w´gla.
Je˝eli obecne tempo zmian si´ utrzyma, to w ciàgu najbli˝szych 50 lat
Êrednia temperatura powierzchni Ziemi mo˝e wzrosnàç o 2,5 stopnia Celsjusza, a w ciàgu najbli˝szego stulecia nawet o 5,8 stopni. Mechanizm
tych zjawisk jest analogiczny do tych, które zachodzà w ka˝dej szklarni.
22
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 23
Dwutlenek w´gla – gaz cieplarniany – zatrzymuje ciep∏o wypromieniowywane przez nagrzewanà promieniowaniem s∏onecznym powierzchni´ Ziemi. Gdyby nie gazy cieplarniane, ciep∏o to trafi∏oby w kosmos. Gazy o podobnym dzia∏aniu to metan i freony. Wzrost CO2 w atmosferze w 75%
pochodzi ze spalania paliw kopalnych, pozosta∏e zaÊ 25% nale˝y przypisaç w znacznej mierze wytrzebieniu lasów, które absorbowa∏y CO2, przerabiajàc go na tlen.
By produkowaç coraz to nowsze urzàdzenia elektryczne i elektroniczne i zapewniç im mo˝liwoÊç dzia∏ania, cz∏owiekowi potrzebna jest energia. T´ w przewa˝ajàcej mierze otrzymuje si´, spalajàc miliony ton paliw
wydobywanych spod powierzchni Ziemi i emitujàc kolejne miliony ton
CO2 do atmosfery. Skutki tych zmian odczuje boleÊnie ju˝ obecne pokolenie. Ka˝dy komputer, ka˝dy telefon komórkowy mo˝e byç przeliczony
na kilogramy paliwa, które by∏o potrzebne w procesie jego produkcji
i u˝ytkowania. Pami´tajmy, ˝e nawet gdyby jutro ca∏y Êwiat przesta∏ jeêdziç samochodami i produkowaç energi´ elektrycznà, ocieplenie b´dzie
post´powaç co najmniej przez kolejne 100 lat.
W przypadku Êwietlówki energooszcz´dnej o mocy 20W oszcz´dnoÊç
energii elektrycznej wynikajàca z jej wykorzystania w ciàgu roku wyniesie
oko∏o 200 kWh. Przek∏ada si´ to na redukcj´ emisji CO2 do atmosfery
o oko∏o 80 kg. Gdyby wszyscy Europejczycy wymienili tradycyjne ˝arówki
na Êwietlówki kompaktowe, zmniejszyliby rocznà emisj´ dwutlenku
w´gla o 57 milionów ton. Jest to iloÊç poch∏aniana w ciàgu roku przez niemal
3 miliardy dorodnych drzew rosnàcych na obszarze oko∏o 9 milionów ha lasu
– tyle, ile wynosi powierzchnia wszystkich lasów w Polsce. Oznacza∏oby to
równie˝ redukcj´ zanieczyszczeƒ porównywalnà z efektem zatrzymania na
2 lata wszystkich samochodów zarejestrowanych w naszym kraju.
WP¸YW SEE NA ÂRODOWISKO
KOMPUTER
W porównaniu z przemys∏em szklarskim, cementowym czy np. nawozów sztucznych uwa˝a si´, ˝e przemys∏ elektryczny i elektroniczny jest
23
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 24
„czysty”, tj. w procesach wytwarzania sprz´tu np. RTV nie powstajà znaczàce emisje zanieczyszczeƒ do Êrodowiska. Gdy jednak policzyç ca∏kowity koszt Êrodowiskowy, okazuje si´ on znaczny.
Bardzo kosztowna, jeÊli chodzi o Êrodowisko, okazuje si´ produkcja
komponentów. Obwody scalone o wysokiej integracji (chipy) sà wykonane z krystalicznego materia∏u, który zwykle stanowi krzem. Produkcja
pó∏przewodników jest skomplikowana i wymaga wytworzenia „wafla”
krzemowego, na który napyla si´ warstwy tworzàce tranzystory i metaliczne Êcie˝ki obwodów przedzielane warstwami izolujàcymi.
Wytworzenie pojedynczego „wafla” – cienkowarstwowej p∏ytki z krystalicznego krzemu o d∏ugoÊci oko∏o 20 cm (8 cali) – wymaga znacznej
iloÊci surowców:
– 90 m3 gazów technicznych,
– 0,6 m3 gazów toksycznych,
– 8 613 l dejonizowanej wody,
– 9 kg ró˝nych substancji chemicznych,
– 285 kWh energii elektrycznej.
Powoduje tak˝e emisje do Êrodowiska:
– 11,3 kg wodorotlenku sodu,
– 3,2 kg ró˝nych innych odpadów niebezpiecznych,
– 10 753 l Êcieków, w których znajdujà si´: rozpuszczalniki, alkalia,
kwasy, wywo∏ywacze i utrwalacze fotograficzne, sole metali i substancje u˝ywane do wytrawiania,
– znacznej iloÊci gazów zawierajàcych m. in. kwaÊne dymy, lotne substancje organiczne i substancje toksyczne (arsenowodór).
JeÊli tylko jedna fabryka firmy Intel w Rio Rancho w USA w Nowym
Meksyku zu˝ywa tygodniowo 5 000 oÊmiocalowych „wafli” krzemowych,
koszt Êrodowiskowy okazuje si´ znaczny.
Naukowcy z Uniwersytetu Narodów Zjednoczonych opublikowali
w 2004 roku raport Komputery i Êrodowisko. Wynika z niego, ˝e komputer osobisty, popularny „pecet”, wa˝àcy razem z 17-calowym monitorem
24 kg, wymaga do wytworzenia co najmniej 10 razy tyle paliw kopalnych,
ile sam wa˝y. Dla porównania lodówka czy samochód wymagajà 1-2 razy
tyle paliw kopalnych, ile wynosi ich masa. Oprócz 240 kg paliw kopalnych
do wytworzenia komputera koniecznych jest 22 kg ró˝nych substancji chemicznych i 1 500 litrów wody – razem 1,8 Mg surowców i substancji.
Koszt Êrodowiskowy komputerów szybko roÊnie wraz ze zmniejszaniem si´
24
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 25
ich rozmiarów i zwi´kszaniem mocy obliczeniowej. Je˝eli weêmie si´ po
uwag´ ich krótki czas ˝ycia technicznego, oka˝e si´, ˝e przemys∏ technologii informatycznych ma znaczàcy udzia∏ w wyczerpywaniu si´ zasobów
naturalnych, w zanieczyszczeniu Êrodowiska i w globalnych zmianach klimatu. We wspó∏czesnym Êwiecie istotne jest równie˝ i to, ˝e przemys∏
silnie obcià˝ajàcy Êrodowisko bywa lokalizowany w krajach trzeciego
Êwiata. Coraz powszechniej uznaje si´ takie dzia∏ania nie tylko za niemoralne, ale równie˝ za sprzeczne z prawem mi´dzynarodowym. Wa˝nà rol´
pe∏nià tu pozarzàdowe organizacje ekologiczne.
Sprzeda˝ komputerów osobistych roÊnie w bezprecedensowym tempie.
W 1980 roku sprzedano w USA 300 tysi´cy pierwszych modeli „peceta”,
w nast´pnym roku sprzeda˝ wzros∏a o 500%, a w kolejnym podwoi∏a si´.
Obecnie sprzeda˝ komputerów na Êwiecie zwi´ksza si´ o 10% rocznie,
osiàgajàc aktualnie poziom 130 milionów jednostek. W koƒcu 2002 roku sprzedano na Êwiecie miliardowy komputer osobisty. W Polsce w latach 1997– 2003 sprzeda˝ komputerów osobistych podwoi∏a si´, przekraczajàc milion jednostek rocznie. Obecnie sprzedaje si´ oko∏o 1,2 miliona
komputerów w ciàgu roku, aktualnie zaÊ eksploatowanych jest oko∏o 5,7
milionów „pecetów”.
TELEFON KOMÓRKOWY
Telefon komórkowy jest równie˝ wyposa˝ony w chip wytwarzany
w sposób analogiczny, jak opisano to poprzednio, lecz koncentracja wysokich technologii jest w nim znacznie wi´ksza ni˝ w komputerze, a wi´c
i koszt Êrodowiskowy na jednostk´ masy b´dzie wi´kszy. Poniewa˝ produkty wysokich technologii wymagajà du˝ego wk∏adu energii koniecznej
do ich wyprodukowania, w procesie produkcyjnym emituje si´ 176 kg
CO2 na ka˝dy wyprodukowany komputer i 20 kg CO2 na ka˝dy telefon
komórkowy, zanim ten sprz´t trafi do u˝ytkownika.
Na ca∏ym Êwiecie obecnie u˝ytkuje si´ znacznie ponad miliard telefonów komórkowych, w Europie zaÊ u˝ywanych jest aktualnie 300 milionów komórek, z czego w Polsce – 14 milionów. W Europie wymienianych jest rocznie 105 milionów telefonów komórkowych, w Polsce natomiast ponad 4 miliony.
25
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 26
ÂLAD EKOLOGICZNY I ROZWÓJ ZRÓWNOWA˚ONY
Nie wszystkie koszty Êrodowiskowe mo˝emy przeliczyç na pieniàdze.
Nie ma rozsàdnej ceny za przypadek astmy, spowodowany z∏ym stanem
atmosfery, czy za znikni´cie z biotopu poddanego presji cz∏owieka cennego gatunku roÊliny. Gdyby by∏o to w pe∏ni mo˝liwe, komputery i komórki oraz wszystkie pozosta∏e urzàdzenia sta∏yby si´ znacznie dro˝sze, ni˝ sà
obecnie. Wymusi∏oby to znacznie oszcz´dniejsze gospodarowanie nimi,
przede wszystkim przez wyd∏u˝enie czasu ich ˝ycia technicznego.
Wszystkie koszty Êrodowiskowe mo˝emy umownie i poglàdowo przeliczyç na Êlad ekologiczny mierzony wielkoÊcià produktywnego terenu,
który musi byç zaj´ty w celu wydobycia, wykorzystania energetycznego
i przetworzenia surowców, wytworzenia pewnego produktu, jego eksploatacji i zagospodarowania pozostajàcych po nim odpadów. Taka powierzchnia nieêle obrazuje ca∏kowity koszt, jakim obcià˝one jest Êrodowisko w zwiàzku z produkcjà i u˝ytkowaniem danego urzàdzenia.
Ka˝dy cz∏owiek ma do dyspozycji pewnà umownà powierzchni´, którà
eksploatuje, „odbijajàc” na niej swój Êlad ekologiczny. Mo˝na jà obliczyç,
dzielàc produktywnà powierzchni´ kuli ziemskiej przez liczb´ jej mieszkaƒców. Powierzchnia ta mo˝e byç miarà ca∏kowitej iloÊci energii, nieodnawialnych zasobów Ziemi, wód, drewna i innych zasobów, które cz∏owiek mo˝e
wykorzystaç, nie powodujàc strat ekologicznych oraz nie naruszajàc
praw przysz∏ych pokoleƒ, w sposób zapewniajàcy równe prawa do korzystania z zasobów i gwarantujàcy jakoÊç ˝ycia pozosta∏ym mieszkaƒcom planety. Aktualnie z takiego sprawiedliwego podzia∏u zasobów naszej planety
wynika 2,2 ha na osob´. To nieco wi´cej ni˝ dwa boiska pi∏karskie.
W 2005 roku europejski Êlad ekologiczny by∏ ponad dwa razy wi´kszy
ni˝ powierzchnia Europy: Europejczycy wykorzystujà obecnie Êrednio
4,9 ha na osob´ 4. Roczny wzrost wspomnianego Êladu w krajach UE od
1990 roku wynosi∏ 3%.
Dlaczego a˝ tyle? Jest to ∏atwe do zrozumienia, gdy obliczymy Êlad ekologiczny komputera i telefonu komórkowego. Wynoszà one odpowiednio: 764 m2 i 32 m2. Kupujàc nowy telefon czy „peceta”, zwi´kszamy
swój osobisty Êlad ekologiczny o wielkoÊç Êladu tych urzàdzeƒ i zmniejszamy powierzchni´ swojego bytowania. Ka˝dy z nas, wyrzucajàc do
4
The Global Footprint Network oraz raport WWF Europe 2005: The Ecological Footprint (Europa
w 2005 roku: jej Êlad ekologiczny).
26
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 27
Êmieci zepsuty telefon komórkowy lub nieprawid∏owo pozbywajàc si´
przestarza∏ego komputera, pozostawia jego Êlad ekologiczny na powierzchni, zmniejszajàc jà w sposób trwa∏y. W miar´ kupowania coraz to nowych urzàdzeƒ wykorzystujemy przypadajàcà nam powierzchni´, z czasem
zajmujàc powierzchni´ innych ludzi, byç mo˝e z krajów ubo˝szych. Gdy
komuÊ podarujemy naszà starà komórk´, cz´Êç Êladu ekologicznego przekazujemy mu razem z nià. Na naszym „boisku” pozostanie jednak cz´Êç odpowiadajàca energii, którà zu˝yliÊmy w czasie eksploatacji tego urzàdzenia.
B´dzie to cz´Êç niema∏a, bo przeci´tny telefon komórkowy w okresie roku eksploatacji zu˝ywa energi´ powodujàcà emisj´ oko∏o 50 kg CO2.
Dlatego te˝ du˝e znaczenie ma ka˝da Êwietlówka kompaktowa
w naszym domu. JeÊli przyjàç, ˝e oko∏o 90% energii elektrycznej pochodzi ze spalania energetycznych surowców nieodnawialnych, Êwietlówka
powoduje 4,5-krotne zmniejszenie Êladu ekologicznego w porównaniu
z ˝arówkà tradycyjnà.
OczywiÊcie wszystkie inne urzàdzenia elektryczne i elektroniczne odbijajà swój Êlad ekologiczny, wykorzystujàc zasoby Ziemi. Zresztà nie tylko one. Âlad ekologiczny pozostawiajà: nasz samochód i zu˝yte przez nas
paliwo, wybudowane przez nas domy, gospodarka odpadami komunalnymi i Êciekami, produkcja ˝ywnoÊci i papieru, jednym s∏owem, wszystkie
aspekty naszej dzia∏alnoÊci, które w jakikolwiek sposób poÊrednio lub bezpoÊrednio wp∏ywajà na zu˝ycie zasobów naturalnych naszego globu.
Na Êrodowisko oddzia∏uje wiele powiàzanych ze sobà procesów
∏àczàcych si´ z produkcjà urzàdzeƒ elektrycznych i elektronicznych.
Cz´sto sà one skomplikowane, co widaç na przyk∏adzie zanieczyszczeƒ
powietrza, do których przyczyniajà si´: wytwarzanie energii, wydobycie
surowców, transport i zagospodarowanie odpadów. Odpowiedzialne sà za
to ró˝ne podmioty gospodarcze: kopalnie, elektrociep∏ownie, zak∏ady
produkcyjne, a tak˝e przedsi´biorstwa gospodarki komunalnej i firmy
transportowe. Zanieczyszczenia powietrza wywo∏ujà schorzenia uk∏adu
oddechowego u ludzi, a tak˝e degradujà Êrodowisko przyrodnicze, m.in.
zakwaszajàc gleb´ i oddzia∏ujàc niszczàco na lasy. Tym samym powodujà
koszty Êrodowiskowe.
Na wolnym rynku mo˝na obcià˝yç kosztami tylko ÊciÊle okreÊlony
podmiot, któremu mo˝na je przypisaç. Trudno jednak wskazaç konkretnego „winnego” przypadku astmy u dziecka na Âlàsku czy obumierania
drzewostanów w Karkonoskim Parku Narodowym z powodu kwaÊnych
27
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 28
deszczów. Nikt nie ponosi równie˝ dodatkowych kosztów za niepotrzebnie rozrzutne gospodarowanie zasobami nieodnawialnymi i w efekcie za
przyspieszanie zmian klimatycznych. Je˝eli ekonomiczne koszty oszcz´dnoÊci przewy˝szajà rynkowy koszt zasobów, rynek nie zadaje sobie pytaƒ
o problemy przysz∏ych pokoleƒ i zaniecha oszcz´dnoÊci.
Wiele kosztów zwiàzanych z rozrzutnym gospodarowaniem przestrzenià, zasobami nieodnawialnymi, wodà, a tak˝e tych, które powodujà zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby, dotyczy ca∏ego Êrodowiska przyrodniczego i spo∏ecznego. Ponoszà je wszyscy ludzie, nawet ci, którzy dopiero si´ urodzà. Te koszty, zwane w ekonomii kosztami zewn´trznymi,
nie sà w pe∏ni uwzgl´dnione w cenie kupowanego urzàdzenia. Zaciàgamy
wi´c d∏ug wobec Êrodowiska i przysz∏ych pokoleƒ.
Komputery i telefony komórkowe sà nam bardzo potrzebne. Od czasu, gdy si´ pojawi∏y, pracujemy wydajniej, szybciej si´ uczymy, jesteÊmy
bezpieczniejsi. Podobnie jest z innymi rodzajami sprz´tu elektrycznego
i elektronicznego, a szerzej – ze zdobyczami cywilizacji. Rozwój i post´p
technologiczny sà koniecznoÊcià i w rezultacie doprowadzà do skutecznej
walki z g∏odem i do ograniczenia obszarów ubóstwa na naszym globie.
Muszà ju˝ jednak odbywaç si´ z poszanowaniem praw Êrodowiska.
Prawo do zaspokajania potrzeb i aspiracji obecnie ˝yjàcych na Êwiecie
ludzi, przy równoczesnej, sta∏ej trosce o zachowanie w dobrej kondycji zasobów Êrodowiska dla przysz∏ych pokoleƒ to rozwój zrównowa˝ony
(ekorozwój). Wszelkim dzia∏aniom powinna zatem przyÊwiecaç idea takiego gospodarowania zasobami Êrodowiskowymi, aby nie naruszaç ich
w stopniu zagra˝ajàcym zaspokajaniu potrzeb rozwojowych w dalszej
przysz∏oÊci.
Ekorozwój oznacza nowà filozofi´ rozwoju, przeciwstawiajàcà si´
wàsko rozumianemu wzrostowi gospodarczemu. Filozofia ta powsta∏a
w odpowiedzi na globalny charakter zagro˝eƒ Êrodowiska. Formu∏uje wizje oraz sposoby ich ∏agodzenia lub likwidacji poprzez realizacj´ koncepcji spo∏eczeƒstwa poszanowania zasobów naturalnych5.
Na przyk∏adzie komputerów i telefonów komórkowych widaç wyraênie, ˝e wolny rynek, stosujàc jedynie kryteria wzrostu gospodarczego, nie
jest dobrym regulatorem problemów Êrodowiska. Konieczna zatem staje
si´ interwencja paƒstwa. Jej przejawem sà regulacje prawne, dotyczàce
5
Godna polecenia jest ksià˝ka M. Carleya i P. Spapensa Dzielenie si´ Êwiatem, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Bia∏ystok-Warszawa 2000 r.
28
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 29
ró˝nego rodzaju norm i ograniczeƒ emisyjnych wraz z karami za ich przekraczanie. Paƒstwo reguluje tak˝e kwestie pozwoleƒ ekologicznych i op∏at
za korzystanie z zasobów Êrodowiska, ograniczeƒ w gospodarce terenami
i w przygotowaniu inwestycji, a tak˝e tworzenia systemu obszarów chronionych itp.
Wiele regulacji prawnych ma charakter mi´dzynarodowy. Przyk∏adem
niech b´dzie Protokó∏ z Kioto, w którym spo∏ecznoÊç mi´dzynarodowa
postanowi∏a zmniejszyç emisj´ gazów cieplarnianych o 5,2% do 2012
roku w porównaniu z poziomem emisji w roku 1990.
Jednym z elementów polityki ingerencji w procesy gospodarcze, podejmowanych przez Uni´ Europejskà w celu wymuszenia korzystniejszych
rozwiàzaƒ dla Êrodowiska, sà regulacje dotyczàce tworzenia systemu zbierania i zagospodarowywania odpadów ZSEE.
ZAGOSPODAROWANIE ZSEE
DLACZEGO ZAGOSPODAROWYWAå ZSEE I W JAKI SPOSÓB?
WielkoÊç kosztów Êrodowiskowych zawartych w urzàdzeniach elektrycznych i elektronicznych przekonuje nas, ˝e urzàdzenia te nawet po
swojej „Êmierci technicznej” sà dla nas cenne. Nie wolno wi´c wyrzucaç
niepotrzebnych urzàdzeƒ do Êmieci. Po pierwsze, obecnie zabrania tego
prawo. Po drugie zaÊ:
– by∏oby to marnotrawstwo – wyeksploatowane urzàdzenie byç mo˝e
zawiera przydatne komuÊ podzespo∏y, elementy lub surowce, np.
metale, szk∏o i plastik, które mo˝na odzyskaç i poddaç recyklingowi,
– by∏oby to niebezpieczne dla Êrodowiska i dla zdrowia cz∏owieka:
urzàdzenia, zw∏aszcza te starszej generacji, mogà zawieraç wiele substancji szkodliwych.
Co to jest odzysk i recykling 6? Dzia∏ania polegajàce na wykorzystaniu odpadów w ca∏oÊci lub w cz´Êci w celu ich ponownego u˝ycia bàdê
6
Szczegó∏owsze definicje znajdujà si´ w s∏owniczku na s. 52-54.
29
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 30
prowadzàce do odzyskania z odpadów substancji, materia∏ów lub energii
i ich wykorzystania to odzysk. Dzia∏ania te muszà byç bezpieczne dla ˝ycia i zdrowia ludzi oraz dla Êrodowiska. Tak wi´c indywidualne wymontowywanie agregatu ze zu˝ytej lodówki nie jest odzyskiem: freon – gaz
niebezpieczny dla Êrodowiska – jest w takim przypadku uwalniany do
atmosfery. Takie dzia∏ania sà obecnie karalne.
Najbardziej po˝àdanà formà odzysku jest recykling, który polega na
powtórnym przetwarzaniu substancji lub materia∏ów zawartych w odpadach w celu uzyskania substancji bàdê materia∏ów o tym samym lub podobnym przeznaczeniu.
Nale˝y zatem zbieraç ZSEE i zagospodarowywaç go w taki sposób, by
zapewniç:
– odzysk sprz´towy i przekazanie do ponownego u˝ytku urzàdzeƒ lub
podzespo∏ów,
– odzysk materia∏owy (metale, tworzywa sztuczne i szk∏o) oraz
zagwarantowaç jak najwi´kszy recykling odzyskanych materia∏ów,
– odzysk energetyczny, czyli spaliç to, co si´ da – mogà to byç, np.
elementy drewniane starych odbiorników, tkaniny itp., ciep∏o
natomiast wykorzystaç do ogrzewania albo w procesach produkcji
energii elektrycznej.
Nale˝y równie˝:
– unieszkodliwiç substancje niebezpieczne, zawarte w elementach,
które najpierw trzeba troskliwie wymontowaç z urzàdzeƒ,
– zagospodarowaç pozosta∏oÊci (magazynowaç je na sk∏adowiskach
odpadów).
Najwi´ksze oszcz´dnoÊci kosztów Êrodowiskowych osiàgamy przy odzysku sprz´towym i ponownym u˝yciu. Tkwi tu ogromny potencja∏,
poniewa˝ wed∏ug oceny samego przemys∏u oko∏o po∏owa wyrzucanego
w Wielkiej Brytanii sprz´tu elektrycznego i elektronicznego dzia∏a lub
mog∏aby byç ∏atwo naprawiona.
Znacznie mniejsze oszcz´dnoÊci sà osiàgane przy recyklingu materia∏owym, najmniej natomiast „ekoz∏otówek” odzyskujemy, spalajàc odpady
i wykorzystujàc powsta∏e ciep∏o.
Ostatnie dwa sposoby zagospodarowywania (unieszkodliwianie odpadów niebezpiecznych i sk∏adowanie) sà kosztowne ekonomicznie i Êrodowiskowo. GdybyÊmy jednak tego nie robili, koszty Êrodowiskowe by∏yby
jeszcze wi´ksze.
30
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 31
A MO˚E TO W OGÓLE NIE SÑ ODPADY?
Cz´sto posiadana przez nas komórka, która dobrze dzia∏a, wydaje si´
nam zbyt ubogo wyposa˝ona. Kuszeni reklamami o telefonach „wszystkomajàcych”, odczuwamy dyskomfort, gdy nasz nie jest wyposa˝ony w aparat fotograficzny o odpowiedniej rozdzielczoÊci, w kamer´ cyfrowà, w terminal internetowy, w organizator. Czy jednak rzeczywiÊcie wszystkie te
funkcje telefonu sà nam potrzebne? W jakim stopniu dajemy si´ uwieÊç
modzie bàdê ch´ci „pokazania si´”? Stary, ca∏kiem sprawny telefon cz´sto
làduje w szufladzie, a my podwajamy nasz Êlad ekologiczny. Czy zatem
naprawd´ musimy wymieniç komórk´ na nowà?
To samo dotyczy komputera. Zastanówmy si´, czy na pewno musimy
si´ go pozbyç? Je˝eli okazuje si´ zbyt wolny, byç mo˝e wystarczy rozszerzyç jego pami´ç lub ostatecznie wymieniç p∏yt´ g∏ównà. Gdy zamontujemy drugi dysk lub zmienimy monitor, nasz „pecet” pos∏u˝y nam jeszcze
rok czy dwa. Post´p technologiczny w dziedzinie elektroniki jest jednak
szybki. Je˝eli rzeczywiÊcie potrzebujemy nowego telefonu, komputera czy
lodówki, pomyÊlmy, czy ten stary nie przyda si´ jeszcze komuÊ, kto ma
mniejsze od nas wymagania.
Recykling sprz´towy pozwala zaoszcz´dziç 5-20 razy wi´cej energii, która
by∏a potrzebna do wyprodukowania komputera, w porównaniu z recyklingiem materia∏owym. Dobrze to rozumiemy, pami´tajàc, jak wysoki koszt Êrodowiskowy wià˝e si´ z wyprodukowaniem obwodów scalonych – chipów.
A w przypadku recyklingu materia∏owego mo˝emy odzyskaç z nich niewiele.
Czy stara lodówka, pralka, telewizor nie przydadzà si´ nam na dzia∏ce?
A mo˝e skorzysta∏by z nich ktoÊ mniej od nas zasobny, taki prezent zaÊ lub
nabytek pozwoli∏by mu pozbyç si´ wiekowego, pràdo˝ernego urzàdzenia,
które dotàd posiada∏? Nale˝y bowiem pami´taç o kosztach Êrodowiskowych eksploatacji sprz´tu. Stare urzàdzenia zu˝ywajà zwykle wi´cej energii, a np. stara pralka – wi´cej wody, jak widzieliÊmy na rysunku 1 (s. 15).
RoÊnie rynek u˝ywanych komputerów. Przeprowadzane w internecie
aukcje u˝ywanego sprz´tu komputerowego ju˝ w 2001 roku na samym
eBay7 warte by∏y a˝ 2 miliardy USD. Równie˝ w Polsce rosnàcà popularnoÊcià cieszà si´ aukcje internetowe, gdzie naj∏atwiej mo˝na kupiç i sprzedaç u˝ywany sprz´t elektroniczny.
7
www.ebay.com – popularna amerykaƒska witryna, na której mo˝na sprzedaç i kupiç prawie wszystko.
31
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 32
Przedsi´biorstwa, gie∏dy i placówki handlowe, zajmujàce si´ odzyskiem
sprz´tu elektronicznego, sà ∏atwe do odszukania w ka˝dym mieÊcie. Szczególnie godne polecenia wydajà si´ organizacje charytatywne, które mo˝na
znaleêç na stronach internetowych. Zajmujà si´ one zbieraniem, czyszczeniem, diagnozowaniem, naprawà i modernizacjà sprz´tu elektronicznego,
cz´sto u˝ywajàc podzespo∏ów i komponentów z odzysku. Sprz´t ten trafia
potem za darmo lub za symbolicznà odp∏atnoÊcià do osób i instytucji,
które same nie mog∏yby sobie pozwoliç na zakup nowego.
RoÊnie popyt ze strony serwisów naprawy sprz´tu elektronicznego
i AGD na cz´Êci zamienne z odzysku sprz´towego. Niektóre podzespo∏y,
jak np. silniki elektryczne, sà zupe∏nie sprawne i co najwy˝ej wymagajà
niewielkiej regeneracji. Tym bardziej ˝e cz´sto jest to jedyny sposób, by
naprawiç 15-letnià pralk´ czy lodówk´, bo cz´Êci zamiennych do nich ju˝
si´ nie produkuje.
PROJEKTOWANIE PROEKOLOGICZNE SEE
Punktem wyjÊcia w projektowaniu proekologicznym jest zwykle analiza cyklu ˝ycia sprz´tu elektrycznego i elektronicznego (LCA – ang. Life
Cycle Analysis), przedstawionego na rysunku 2 (s. 19). Projektanci analizujà wszystkie fazy cyklu ˝ycia, poczàwszy od pozyskiwania surowców.
Majàc do wyboru ró˝ne materia∏y, wybiera si´ takie, których wytworzenie
wymaga∏o jak najmniejszego wykorzystania zasobów Êrodowiska, zw∏aszcza energetycznych surowców nieodnawialnych i wody. Dba si´ o to, by
komponenty by∏y produkowane w procesach niskoenergetycznych i niskoemisyjnych. Niektóre podzespo∏y konstruuje si´ tak, by mog∏y s∏u˝yç
w ciàgu np. dwóch pe∏nych cyklów ˝ycia produktu. Choç obecnie jeszcze
niewielu producentom wydaje si´ to realne, ju˝ za kilka lat konsument
przeczyta napis umieszczony na pralce: „U˝yto podzespo∏ów z recyklingu”. Tak jak obecnie wiele firm, dbajàc o w∏asny wizerunek proekologiczny, umieszcza na swojej korespondencji informacj´: „Drukowano na papierze z recyklingu”.
Projektowanie proekologiczne wymaga, by poszczególne cz´Êci i podzespo∏y urzàdzeƒ by∏y stosunkowo ∏atwe do demonta˝u i w jak najwi´kszej cz´Êci nadawa∏y si´ do recyklingu. Ju˝ obecnie ponad 90% masy
32
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 33
wspó∏czesnej lodówki nadaje si´ do recyklingu, w przypadku zaÊ
niektórych rodzajów Êwietlówek poziom ten jest jeszcze wy˝szy i wynosi
95%. Kolejnym elementem projektowania proekologicznego jest standaryzacja. W ciàgu kilku lat do lamusa odejdà praktyki obowiàzkowego zakupu zasilacza czy ∏adowarki, do∏àczonych do ka˝dego urzàdzenia elektronicznego. Je˝eli zaczniemy liczyç koszt Êrodowiskowy, polityka producentów wyposa˝ania ∏adowarek w wymyÊlne wtyczki, by nie pasowa∏y do innych urzàdzeƒ, stanie si´ tak kosztowna, ˝e przestanie si´ op∏acaç.
Projektowanie proekologiczne wprowadzane jest powoli przez czo∏owe
firmy produkujàce sprz´t elektroniczny, poczàwszy od tych, które najbardziej dbajà o swój wizerunek liderów ochrony Êrodowiska. Przestawienie
si´ jednak przemys∏u na nowy sposób dzia∏ania, uwzgl´dniajàcy koszt Êrodowiskowy urzàdzeƒ, wymaga poniesienia znacznych nak∏adów, wi´c rozciàgnie si´ w czasie. Je˝eli jednak urzàdzenia elektroniczne b´dzie si´ projektowa∏o na podstawie zarysowanych tu zasad, skracanie ich cyklu ˝ycia
nie musi byç postrzegane tak jednoznacznie negatywnie jako niepotrzebnie obcià˝ajàce Êrodowisko. Koszt Êrodowiskowy b´dzie zminimalizowany, na czym zyska Êrodowisko, konsument zaÊ otrzyma zaawansowany
technologicznie i energooszcz´dny produkt. W ostatecznym rachunku zarobi równie˝ i przemys∏, konsumenci bowiem, edukowani od najm∏odszych lat na temat wagi problemów ochrony Êrodowiska, cz´sto b´dà godzili si´ zap∏aciç nieco dro˝ej za produkt, który mniej ni˝ inne zwi´kszy
ich Êlad ekologiczny na produktywnej powierzchni naszej planety, tak jak
ju˝ obecnie wielu z nich p∏aci dro˝ej za ˝ywnoÊç ekologicznà.
NIEBEZPIECZNE SUBSTANCJE W ODPADACH ZSEE
Materia∏y, elementy i podzespo∏y urzàdzeƒ elektrycznych oraz elektronicznych, zawierajàce substancje niebezpieczne, to przede wszystkim:
– elementy zawierajàce rt´ç, np. wy∏àczniki, podÊwietlacze itp.,
– p∏ytki obwodów drukowanych, zawierajàce stopy lutownicze na bazie o∏owiu,
– izolacja okablowania elektrycznego – zw∏aszcza polichlorek winylu
(PVC),
– materia∏y elektroizolacyjne w podzespo∏ach,
33
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 34
– Êwietlówki – zawierajà rt´ç i luminofory,
– uk∏ady ch∏odzàce lodówek i ich izolacje – mogà zawieraç niebezpieczne dla Êrodowiska freony,
– wk∏ady drukujàce (p∏ynne, proszkowe i barwiàce),
– tworzywa sztuczne zawierajàce zwiàzki bromu zmniejszajàce ich palnoÊç,
– wyÊwietlacze ciek∏okrystaliczne wraz z obudowà,
– kondensatory elektrolityczne,
– lampy kineskopowe: szczególnie niebezpieczne substancje to arsen,
o∏ów, kadm, chrom, miedê, nikiel, rt´ç, cynk,
– baterie (dwutlenek manganu, ˝elazo, cynk, grafit, chlorek amonowy, miedê, wodorotlenek potasu, rt´ç, nikiel, lit, kadm i rt´ç).
Jedna guzikowa bateria srebrowa jest w stanie zanieczyÊciç w sposób
istotny oko∏o 1m3 gleby i oko∏o 400 litrów wody. Wn´trze baterii
i akumulatorów zawiera równie˝ elektrolity – sà to kwasy i zasady majàce
w∏asnoÊci ˝ràce i korozyjne.
Wyrzucanie do Êmieci ZSEE, a przede wszystkim porzucanie go w lasach i w przydro˝nych rowach zatruwa Êrodowisko, a tym samym zagra˝a
zdrowiu cz∏owieka. Wiele z substancji u˝ywanych dawniej w urzàdzeniach
elektronicznych to trucizny, zwiàzki mutagenne (powodujàce zmiany
w naszym aparacie genetycznym) oraz rakotwórcze. Obieg materii w przyrodzie powoduje, ˝e to, co dzisiaj wyrzucimy „za p∏ot”, jutro zjemy lub
wypijemy.
Do najbardziej niebezpiecznych materia∏ów stosowanych w elektronice nale˝à zwiàzki chlorowcoorganiczne, rt´ç, kadm, o∏ów, chrom szeÊciowartoÊciowy oraz freony. Istotne znaczenie majà równie˝ nikiel i lit.
Zwiàzki chlorowcoorganiczne zawierajà w swojej budowie atom
chloru, fluoru, bromu lub jodu. Majà one szerokie zastosowanie w elektronice. Poniewa˝ sà doskona∏ymi izolatorami, u˝ywa si´ ich jako materia∏ów izolacyjnych kabli, a ponadto zachowujà plastycznoÊç w niskich
temperaturach i sà niedrogie. Przyk∏adem takiego zwiàzku jest popularny
polichlorek winylu (PVC). Zwiàzki chemiczne zawierajàce brom, np. polibromowane bifenyle (PBB), sà dodawane do tworzyw sztucznych u˝ywanych do wytwarzania obudów urzàdzeƒ i pow∏ok ochronnych, poniewa˝ wtedy tworzywa te stajà si´ niepalne. Zwiàzkami chlorowcoorganicznymi o wysokiej szkodliwoÊci sà polichlorowane bifenyle (PCB).
Dawniej stosowano je w produkcji tworzyw sztucznych oraz jako ciecze
dielektryczne w transformatorach i w kondensatorach. Dyrektywa Unii
34
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 35
Europejskiej 96/59 WE zobowiàzuje do zaniechania ich stosowania i ca∏kowitego usuni´cia ze Êrodowiska do koƒca 2010 r.
Zwiàzki chlorowcoorganiczne podczas spalania w zbyt niskich temperaturach niosà ryzyko emisji wysoce toksycznych dioksyn i furanów. Nie
wolno wi´c spalaç ˝adnych odpadów plastikowych w warunkach domowych: ani w kot∏ach CO, ani w kuchniach czy w piecach, ani te˝ wrzucaç
ich do ogniska przy okazji jesiennych porzàdków w ogródku.
Wiele spoÊród tych zwiàzków jest rakotwórczych i ma zdolnoÊç akumulowania si´ w tkance t∏uszczowej. Pochodne PVC, a tak˝e niektórych
Êrodków uniepalniajàcych, zdolne sà do uszkodzenia gruczo∏ów wydzielania wewn´trznego. Ponadto wi´kszoÊç tych zwiàzków jest trudna lub niemo˝liwa do recyklingu. Unieszkodliwianie niektórych z nich odbywa si´
w wyspecjalizowanych zak∏adach, gdzie stosowane sà niejednokrotnie
skomplikowane i kosztowne procesy chemiczne.
Rt´ç (i jej zwiàzki) w oko∏o 22% swojej Êwiatowej produkcji wykorzystywana jest g∏ównie do budowy lamp wy∏adowczych (w tym g∏ównie
Êwietlówek), prze∏àczników i niektórych baterii. ZawartoÊç rt´ci w lampach wy∏adowczych wynosi 3-15 mg, a zu˝ycie lamp wy∏adowczych
w Polsce wynosi oko∏o 30 milionów sztuk rocznie, podczas gdy w ca∏ej
Europie sprzedawanych jest 850 milionów sztuk lamp w ciàgu roku. Oblicza si´, ˝e w Polsce do Êrodowiska trafia rocznie oko∏o 1,5 Mg rt´ci.
Dlatego w∏aÊnie tak wa˝ne jest, by ka˝da zu˝yta Êwietlówka zosta∏a
zwrócona do punktu zbierania ZSEE.
Rt´ç jest najbardziej niebezpiecznym metalem spoÊród wszystkich metali ci´˝kich. Jest ona kumulowana w kolejnych ogniwach ∏aƒcucha pokarmowego i w koƒcu przedostaje si´ do organizmu cz∏owieka wraz ze
ska˝onà wodà i po˝ywieniem. W organizmie cz∏owieka oko∏o 75 %
wch∏oni´tej rt´ci zatrzymywane jest przez organizm i kumulowana g∏ównie w nerkach i wàtrobie. Szkodliwy wp∏yw rt´ci odbija si´ na oÊrodkowym uk∏adzie nerwowym. Jej dzia∏anie jest bardzo trwa∏e, poniewa˝
zwiàzki rt´ci ∏àczà si´ z enzymami. Stany chorobowe zwiàzane z toksycznym dzia∏aniem tego pierwiastka to bezsennoÊç, zawroty g∏owy, zm´czenie, stany depresyjne, os∏abienie pami´ci, koordynacji ruchów, ostroÊci
wzroku i s∏uchu, labilnoÊç emocjonalna, dr˝enie ràk. Rt´ç powoduje
uszkodzenie nerek, nadciÊnienie, deformuje koÊci i mo˝e byç przyczynà
zmian nowotworowych. Objawami ostrego zatrucia sà: dr˝enie koƒczyn,
obrz´ki ràk i nóg, utrata w∏osów, depresja oraz halucynacje.
35
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 36
GDY PRZYPADKOWO ST¸UCZESZ ÂWIETLÓWK¢ …
Do sprzàtania nie u˝ywaj odkurzacza! Za∏ó˝ gumowe r´kawiczki i ostro˝nie zbierz
pot∏uczone kawa∏ki. Wytrzyj ca∏e miejsce jednorazowymi wilgotnymi r´cznikami
papierowymi, aby usunàç resztki szk∏a i luminoforu. Nie pozwól dzieciom i domowym
zwierz´tom wchodziç do pomieszczenia, by resztki luminoforu nie zosta∏y rozniesione
w inne miejsca. Przewietrz dobrze pomieszczenie – usuniesz w ten sposób opary rt´ci.
Zebrane resztki Êwietlówki, r´kawiczki i r´czniki papierowe umieÊç w szczelnym worku
plastikowym, zaklej go taÊmà i przeka˝ do punktu zbierania razem z innymi zu˝ytymi
Êwietlówkami.
Nie musisz zg∏aszaç si´ do lekarza. Jedna st∏uczona Êwietlówka to nie tragedia i nie
stanowi zagro˝enia dla zdrowia Twojego i Twoich bliskich.
Kadm jest tak˝e bardzo niebezpieczny dla zdrowia cz∏owieka. Wed∏ug
badaƒ Duƒskiej Agencji Ochrony Ârodowiska g∏ównym êród∏em kadmu
sà baterie Ni–Cd, z których pochodzi oko∏o 90% tego pierwiastka. Wprowadzony do Êrodowiska, podlega bardzo wolnym mechanizmom usuwania i coraz bardziej kumuluje si´ w roÊlinach i grzybach, przedostajàc si´,
g∏ównie w ∏aƒcuchu pokarmowym, do organizmów zwierzàt i ludzi.
Zwiàzki kadmu sà dobrze rozpuszczalne i pobierane przez roÊliny oraz
grzyby, które wch∏aniajà go w wi´kszoÊci z gleby. Szczególnie du˝e st´˝enia zakumulowanego kadmu wykrywa si´ w grzybach i w warzywach.
Cz∏owiek najcz´Êciej „zjada” kadm wraz z pokarmem.
Toksyczne dzia∏anie kadmu polega przede wszystkim na zaburzeniu
czynnoÊci nerek, zwi´kszeniu ryzyka nadciÊnienia i upoÊledzeniu metabolizmu wapnia i fosforu w tkance kostnej, co mo˝e powodowaç rozrzedzenie struktury koÊci i deformacj´ szkieletu. Szczególnie groêne mogà byç
zmiany nowotworowe, zw∏aszcza nerek i gruczo∏u krokowego, a tak˝e zaburzenia funkcji rozrodczych. Kadm przyÊpiesza rozwój mia˝d˝ycy,
zmniejszajàc elastycznoÊç Êcian t´tnic.
Kadm zakumulowany w organizmie bardzo powoli si´ z niego wydala.
(ZawartoÊç kadmu przy zerowym poborze spadnie do po∏owy dopiero po
20 latach).
O∏ów jest wykorzystywany w elektronice g∏ównie jako sk∏adnik stopów lutowniczych i szk∏a lamp kineskopowych. Wprowadzane regulacje
prawne spowodujà w nied∏ugim czasie zastàpienie cynowo-o∏owiowych
stopów lutowniczych, stosowanych w przemys∏owym monta˝u zespo∏ów
elektronicznych, przez stopy bezo∏owiowe lub, alternatywnie, przez kleje
przewodzàce elektrycznie.
36
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 37
Lampy kineskopowe sà powszechnie montowane w odbiornikach TV
i w monitorach komputerowych. Domieszka o∏owiu w postaci tlenku o∏owiu do szk∏a jest stosowana w celu ochrony przed szkodliwym promieniowaniem rentgenowskim. O∏ów wchodzàcy w sk∏ad masy szklanej nie jest
uwalniany do Êrodowiska. Podstawowym êród∏em o∏owiu w Êrodowisku,
oprócz wspomnianych wy˝ej stopów lutowniczych, sà Êwietlówki, p∏yty
akumulatorów kwasowo-o∏owiowych oraz os∏ony niektórych kabli i przewodów. Wi´kszoÊç o∏owiu stosowanego w elektronice trafia na sk∏adowiska odpadów komunalnych, gdzie stanowi oko∏o 40% deponowanego
tam o∏owiu, stwarzajàc powa˝ne zagro˝enie przedostawania si´ tego pierwiastka do uj´ç wody pitnej. W Polsce iloÊci o∏owiu pobieranego przez
dzieci wahajà si´ 40-350 μg/dzieƒ i przekraczajà normy ustalane przez
WHO (54 μg/dzieƒ). G∏ówne êród∏o zagro˝enia o∏owiem niemowlàt stanowi krowie mleko, do którego metal ten przedostaje si´ wraz z paszà
i wodà spo˝ytà przez byd∏o.
O∏ów ma silne w∏aÊciwoÊci mutagenne, neurotoksyczne i rakotwórcze.
Podlega kumulacji w organizmie, odk∏adajàc si´ w koÊciach i w tkankach
mi´kkich. Mo˝e obni˝yç p∏odnoÊç, byç powodem przewlek∏ych chorób
nerek, przewodu pokarmowego oraz uk∏adu sercowo-naczyniowego.
O∏ów jest tak˝e przyczynà niedokrwistoÊci, na którà szczególnie nara˝one
sà dzieci. Do narzàdów najbardziej podatnych na zatrucie tym metalem
nale˝à: wàtroba, nerki, nadnercze, szpik kostny i mózg. Dzia∏anie o∏owiu
upoÊledza reakcje pr´cików w oku i os∏abia widzenie o zmroku.
O∏ów, który przedosta∏ si´ do krwi kobiet ci´˝arnych, mo˝e nie powodowaç zauwa˝alnych skutków w ich organizmach, bardzo ∏atwo natomiast
przenika do zarodka, gdzie, podobnie jak inne metale ci´˝kie, podlega
akumulacji, powodujàc upoÊledzenie wa˝nych organów, zw∏aszcza tkanki
mózgowej. Zatrucie o∏owiem objawia si´ nadpobudliwoÊcià i bezsennoÊcià, znu˝eniem i stanami depresyjnymi. Póêniej pojawiajà si´ zak∏ócenia
w dzia∏aniu uk∏adu nerwowego, uszkodzenia szpiku kostnego i wzrost
agresywnoÊci. O∏ów wyraênie skraca ˝ycie ludzkie i jest najprawdopodobniej tak˝e przyczynà ci´˝kich chorób serca.
Chrom jest zasadniczo stosowany do galwanicznego powlekania elementów metalowych, aby uchroniç je przed korozjà oraz ze wzgl´dów estetycznych. Chromem powleka∏o si´ dawniej równie˝ elementy obudów
urzàdzeƒ z tworzyw sztucznych. Pierwiastek ten jest tak˝e zawarty w luminoforze lamp kineskopowych. Szczególnie niebezpieczny jest chrom
37
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 38
szeÊciowartoÊciowy w postaci anionu CrO4-2. W wyniku zakazu stosowania chromu przemys∏ opracowa∏ nowà, wolnà od tego pierwiastka, metod´ ochrony przed korozjà.
Chrom i jego zwiàzki, wch∏aniane przez uk∏ad oddechowy, sà bardziej
toksyczne, ni˝ pobierane drogà pokarmowà. Zatrucie chromem objawia
si´ zaburzeniami uk∏adu krà˝enia oraz uk∏adu oddechowego, a ponadto
chorobami skóry i alergià. Mo˝e równie˝ wp∏ywaç na zmiany nowotworowe, chocia˝ ten mechanizm dzia∏ania nie jest do koƒca poznany. Zwiàzki chromu, a zw∏aszcza kwas chromowy, sà bardzo niebezpieczne i powodujà powa˝ne uszkodzenia organów wewn´trznych. Przewlek∏a ekspozycja prowadzi do chronicznych zaburzeƒ w organizmie.
Nikiel jako êród∏o zanieczyszczenia Êrodowiska znajduje si´ przede
wszystkim w bateriach Ni-Cd, choç tak˝e wchodzi on w sk∏ad luminoforu u˝ywanego w lampach kineskopowych. Zawierajà go te˝ pow∏oki galwaniczne.
Nikiel w zbyt du˝ym st´˝eniu uszkadza b∏ony Êluzowe, powoduje odczyny alergiczne, zmiany w chromosomach, w szpiku kostnym, mo˝e przyczyniaç si´ do rozwoju komórek nowotworowych. Nadmiar niklu wp∏ywa
te˝ niekorzystnie na proporcje innych pierwiastków w organizmie ludzkim. Przede wszystkim obni˝a poziom magnezu oraz cynku w wàtrobie.
Lit przedostaje si´ do Êrodowiska tak˝e ze zu˝ytych baterii. Objawy
toksyczne mogà dotyczyç wielu narzàdów cz∏owieka: uk∏adu sercowo-naczyniowego, nerwowego, pokarmowego, moczowego, krwionoÊnego,
wydzielania wewn´trznego (powodujàc zw∏aszcza niedoczynnoÊç tarczycy) oraz skóry.
Freony to nazwa handlowa stworzona przez firm´ DuPont na okreÊlenie chlorofluorow´glowodorów. Sà to syntetyczne gazy, w sk∏ad których
wchodzà: w´giel, chlor i fluor. Freony ze wzgl´du na doskona∏e w∏asnoÊci
termodynamiczne by∏y powszechnie stosowane jako czynniki ch∏odnicze
w lodówkach, zamra˝arkach czy systemach klimatyzacyjnych, a tak˝e przy
produkcji tworzyw piankowych oraz aerozolowych Êrodków kosmetycznych i czyszczàcych.
W obr´bie stratosfery (11-50 km n.p.m.) znajduje si´ warstwa ozonowa chroniàca ˝ywe organizmy przed niewidocznym, lecz niebezpiecznym
promieniowaniem ultrafioletowym. Bardzo szkodliwà cz´Êcià promieniowania ultrafioletowego jest ultrafiolet B (UV-B), który mo˝e byç przyczynà tak ci´˝kich schorzeƒ jak rak skóry. Znaczna cz´Êç promieniowania
38
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 39
UV-B jest poch∏aniana w warstwie ozonowej, zanim dotrze ono na powierzchni´ Ziemi.
Naukowcy stwierdzili, ˝e poziom ozonu nad biegunami w ciàgu ostatnich
40 lat cyklicznie obni˝a si´ o 40 – 50%. Efekt ten nazwano „dziurà ozonowà”.
Jednà z najwa˝niejszych przyczyn „dziury ozonowej” stanowià freony. Uwolnione do powietrza, wznoszà si´ do stratosfery, gdzie rozk∏adajà si´, uwalniajàc atomy chloru, które z kolei rozk∏adajà ozon, same pozostajàc w stanie
wolnym. Freony mogà byç tak˝e agresywnymi gazami cieplarnianymi.
Powszechnie niegdyÊ stosowane freony o nazwach handlowych R11,
R12 i R13 wykazywa∏y tak wysokà szkodliwoÊç dla Êrodowiska, ˝e od
1996 roku stosowanie ich jest zabronione. We wspó∏czesnych ch∏odziarkach stosuje si´ czynniki ch∏odnicze, które nie reagujà z ozonem i nie
zwi´kszajà efektu cieplarnianego.
Najwi´cej szkodliwego freonu w starych lodówkach znajduje si´ nie
w uk∏adzie ch∏odniczym, ale w izolacji wykonanej z pianki poliuretanowej,
której pory zamiast powietrzem wype∏nione zosta∏y freonem, gaz ten bowiem ma znacznie ni˝sze przewodnictwo cieplne ani˝eli powietrze. W uk∏adzie ch∏odniczym starych, wycofywanych obecnie z eksploatacji lodówek
znajduje si´ oko∏o 150 g R12, izolacja zaÊ tego sprz´tu, wykonana z pianki
poliuretanowej, zawiera 300-600 g freonu R11. Jest wi´c wa˝ne, by proces
rozdrabniania izolacji lodówek odbywa∏ si´ w urzàdzeniach hermetycznych.
Odzyskane i zebrane freony z grup zabronionych do stosowania nie
podlegajà recyklingowi i muszà byç unieszkodliwione chemicznie lub
termiczne w wyspecjalizowanych zak∏adach.
OGRANICZANIE SUBSTANCJI NIEBEZPIECZNYCH
Od 1 lipca 2006 roku zacz´∏y obowiàzywaç przepisy dyrektywy Unii Europejskiej 2002/95/EC w sprawie ograniczenia stosowania niektórych niebezpiecznych substancji w sprz´cie elektrycznym i elektronicznym (zwanej
dyrektywà RoHS – ang. Restriction of the use of Certain Hazardous Substances in Electrical and Electronic Equipment). Od tego dnia wyroby wprowadzane na rynek krajowy i Unii Europejskiej muszà spe∏niaç surowe przepisy stanowiàce, i˝ w wytwarzanym i wprowadzanym do obrotu SEE nie mogà byç wykorzystywane (z pewnymi wyjàtkami): o∏ów, rt´ç, kadm, chrom
39
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 40
szeÊciowartoÊciowy oraz dwa rodzaje zwiàzków chlorowcoorganicznych:
polibromowane bifenyle (PBB) i polibromowane etery bifenylowe.
CENNE MATERIA¸Y W ODPADACH ZSEE
W∏aÊciwie prawie wszystko, z czego zbudowane sà urzàdzenia elektryczne
i elektroniczne, mo˝e byç odzyskane i poddane recyklingowi. Materia∏y, które
mo˝na odzyskaç, to przede wszystkim metale: ˝elazo, o∏ów, miedê, cyna, a nawet z∏oto, a ponadto szk∏o oraz niektóre rodzaje tworzyw sztucznych. Tylko
kilka procent masy urzàdzeƒ okazuje si´ nieprzydatne i musi byç unieszkodliwione, np. bezpiecznie spalone lub wywiezione na sk∏adowisko odpadów.
Do wytworzenia nowych produktów z surowców podstawowych potrzeba wi´cej energii i surowców, ni˝ do wytworzenia tych samych produktów z materia∏ów z recyklingu: recykling stali z odzyskanego z∏omu
oszcz´dza 3-4 Mg rudy ˝elaza, 0,4 Mg w´gla, 25% energii, 40% wody zu˝ywanej w tym drugim procesie, a ponadto wytwarza si´ o 85% mniej zanieczyszczeƒ powietrza i o 97% mniej odpadów sta∏ych. Produkcja 1 kg
platyny wymaga wydobycia 950 000 kg rudy. W przypadku z∏ota stosunek pomi´dzy iloÊcià wydobytego surowca kopalnego a czystym metalem
wynosi 350 000 : 1. Recykling 1 kg aluminium oszcz´dza 800 kg boksytów, 4 kg produktów chemicznych i 14 kWh energii elektrycznej.
Poddajàc recyklingowi materia∏owemu komputer z monitorem o wadze 27 kg, odzyskujemy 8:
Szk∏o
Tworzywa sztuczne
Stal
Aluminium
Miedê
O∏ów
Cynk
Cyna
Nikiel
8
6,8 kg
6,2 kg
5,6 kg
3,8 kg
1,9 kg
1,7 kg
0,6 kg
0,3 kg
0,2 kg
Na podstawie danych Centrum Doskona∏oÊci Recyklingu Materia∏ów Politechniki Wroc∏awskiej.
40
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 41
Z kolei z p∏ytek obwodów drukowanych o wadze 1000 kg mo˝na odzyskaç:
Tworzywa sztuczne
Miedê
˚elazo
O∏ów
Nikiel
Srebro
Pallad
Z∏oto
Pó∏przewodniki *
)
300 kg
100 - 200 kg
50 - 100 kg
10 - 50 kg
10 - 30 kg
0,5 - 3 kg
0,04 - 0,3 kg
0,003 - 0,1 kg
–
*) Ewentualnie jako odzysk komponentów.
Oprócz wyraênego zmniejszenia kosztu Êrodowiskowego odzysk surowców ze sprz´tu komputerowego op∏aca si´ tak˝e ze wzgl´dów ekonomicznych.
WartoÊç metali odzyskanych ze sprz´tu komputerowego (w cenach
z 2004 r.) – na 1 kg odpadu9:
Stal
Metale nie˝elazne
Metale szlachetne
Razem:
Koszt przerobu
Ró˝nica:
0,18 z∏
0,29 z∏
3,22 z∏
3,69 z∏
1,50 z∏
2,19 z∏
Jeszcze wi´kszy odzysk zyskuje si´ w przypadku Êwietlówek (rt´ciowych lamp wy∏adowczych). Popularne Êwietlówki rurkowe umo˝liwiajà ju˝ teraz odzysk a˝ oko∏o 90% materia∏ów koniecznych do ich
wyprodukowania. W procesach odzysku otrzymuje si´ wiele cennych
surowców: oczyszczone szk∏o, aluminiowe koƒcówki, luminofor i metalicznà rt´ç. Wszystkie te wymienione wy˝ej materia∏y Êwietnie nadajà si´
do recyklingu i sà ch´tnie nabywane zarówno przez huty, jak i producentów lamp wy∏adowczych.
9
Na podstawie danych Instytutu Metali Nie˝elaznych w Gliwicach.
41
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 42
JAK DOTYCHCZAS GOSPODAROWANO ZSEE?
Badania polskich gospodarstw domowych dokonane na zlecenie
ElektroEko Organizacji Odzysku Sprz´tu Elektrycznego i Elektronicznego S.A. wykazujà, ˝e mamy tendencje do chomikowania zu˝ytego, lecz
jeszcze dzia∏ajàcego sprz´tu. Nawet gdy urzàdzenie si´ popsu∏o, kupowaliÊmy nowe, chowajàc gdzieÊ stare, bo… mo˝e kiedyÊ jeszcze da si´ naprawiç. Dotyczy to zw∏aszcza niewielkich urzàdzeƒ, ∏atwych do przechowywania w szufladzie czy na pawlaczu. Gdy po kilku latach urzàdzenie okazywa∏o si´ ju˝ zbyt zacofane technologicznie, przy okazji Êwiàtecznych porzàdków lub remontu làdowa∏o w Êmietniku.
Osoby dysponujàce du˝à piwnicà lub strychem tam w∏aÊnie chowa∏y
zu˝yty, lecz jeszcze dzia∏ajàcy sprz´t o wi´kszych gabarytach. JeÊli jednak,
zdaniem serwisu, naprawa nie op∏aca∏a si´, od razu wystawiano go do altany Êmieciowej. Du˝y sprz´t AGD i RTV by∏ cz´sto odzyskiwany z takich altan przez osiedlowych z∏omiarzy-amatorów, których doskonale
sportretowa∏ re˝yser Piotr Trzaskalski w filmie Edi.
Niestety, tylko w filmie dzia∏alnoÊç Ediego wyglàda∏a niewinnie i sympatycznie. Z∏omiarze-amatorzy odzyskiwali dzia∏ajàcy sprz´t tylko o tyle,
o ile mogli go komuÊ potem sprzedaç. Zwykle jednak dokonywali natychmiast demonta˝u urzàdzenia (u˝ywajàc do tego celu m∏otka, przecinaka
i obc´gów), dzielàc je na frakcj´ metali kolorowych (za które w sk∏adnicy
z∏omu dostawali wi´cej pieni´dzy) i na frakcj´ stopów ˝elaza. Obudowy
i cz´Êci z tworzyw sztucznych, szk∏o, p∏ytki z uk∏adami elektronicznymi,
materia∏y izolacyjne lodówek itp. by∏y wyrzucane, a wraz z nimi wszystkie
elementy niebezpieczne, które w starych urzàdzeniach mog∏y si´ znajdowaç. By wymontowaç z lodówki agregat spr´˝arkowy, który mo˝na by∏o
sprzedaç za kilka z∏otych, nale˝a∏o opró˝niç uk∏ad ch∏odzàcy z freonu,
uwalniajàc go do powietrza. Do atmosfery przedostawa∏ si´ równie˝ freon
z materia∏ów izolacyjnych lodówek sk∏adowanych ze strumieniem odpadów komunalnych. Kineskopy by∏y najcz´Êciej rozbijane albo przy demonta˝u, albo w procesie transportu.
Zmieszana z ró˝nymi odpadami wi´kszoÊç ma∏ego sprz´tu AGD,
RTV, drobnych urzàdzeƒ sprz´tu komputerowego, baterii czy Êwietlówek nie by∏a w ˝aden sposób odzyskiwana i tak koƒczy∏a swój ˝ywot.
Niebezpieczne substancje wyp∏ukiwane z nich przez opady lub przenoszone do powietrza w wyniku niekontrolowanych po˝arów, tak cz´stych
42
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 43
na du˝ych wielkomiejskich sk∏adowiskach, prawie w ca∏oÊci przedostawa∏y si´ do Êrodowiska.
Dochodzi∏ do tego nielegalny proceder porzucania odpadów na tzw. dzikich wysypiskach w lasach, przy drogach, na terenach poprzemys∏owych
itp. Równie˝ i obecnie proceder ten nie nale˝y do rzadkoÊci i dotyczy równie˝ starych telewizorów i innych wyeksploatowanych urzàdzeƒ SEE.
JAK POWINIEN DZIA¸Aå SYSTEM ZBIERANIA I ZAGOSPODAROWYWANIA
ZSEE?
Od paêdziernika 2005 roku obowiàzuje ustawa z dnia 29 lipca 2005 r.
o zu˝ytym sprz´cie elektrycznym i elektronicznym. Wprowadza ona w ˝ycie postanowienia przyj´tej w 2002 roku dyrektywy nr 2002/96/EC Parlamentu Europejskiego w sprawie zu˝ytego sprz´tu elektrycznego i elektronicznego. Ustawa ta reguluje dzia∏anie systemu odzysku ZSEE. Mówi
ona, ˝e:
Wprowadzajàcy sprz´t elektryczny i elektroniczny na rynek, a wi´c
producenci i importerzy tego sprz´tu, sà zobowiàzani zorganizowaç i sfinansowaç system odbioru z punktów zbierania, transportu, przetwarzania,
odzysku i recyklingu ZSEE. Swoje zobowiàzania mogà, a w przypadku
sprz´tu oÊwietleniowego muszà, przekazaç wyspecjalizowanej organizacji
odzysku sprz´tu elektrycznego i elektronicznego10, np. ElektroEko S.A.
Organizacje odzysku sprz´tu elektrycznego i elektronicznego sà
przedsi´biorstwami powo∏anymi przez producentów i importerów sprz´tu elektrycznego i elektronicznego. Podejmujà one w ich imieniu wszelkie
dzia∏ania zapewniajàce odbiór zu˝ytego sprz´tu z punktów zbierania,
transport do wyspecjalizowanych zak∏adów, odzysk i recykling oraz
unieszkodliwianie substancji niebezpiecznych.
Gminy powinny zapewniç obywatelom mo˝liwoÊç nieodp∏atnego
przekazania ZSEE, do czego sà zobowiàzane gminne przedsi´biorstwa
komunalne zajmujàce si´ odbieraniem odpadów komunalnych lub firmy,
z którymi w tym zakresie gmina podpisa∏a umow´. Wa˝nym obowiàzkiem
10
Na stronie internetowej G∏ównego Inspektoratu Ochrony Ârodowiska (www.gios.gov.pl) mo˝na
znaleêç aktualny rejestr przedsi´biorców i organizacji odzysku sprz´tu elektrycznego i elektronicznego
dzia∏ajàcych na terenie Polski.
43
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 44
spoczywajàcym na gminach jest informowanie obywateli o mo˝liwoÊciach
zgodnego z prawem pozbywania si´ ZSEE.
Sprzedawcy detaliczni i hurtowi handlujàcy sprz´tem elektrycznym
i elektronicznym od 1 lipca 2006 r. zobowiàzani sà nieodp∏atnie przyjàç
ZSEE od klienta w iloÊci nie wi´kszej ni˝ sprzedawany nowy sprz´t, na zasadzie „1 za 1”, czyli lodówka za lodówk´, Êwietlówka za Êwietlówk´ itp.
Konsumentom nie wolno (pod groêbà grzywny) wyrzucaç zu˝ytego
sprz´tu ∏àcznie z innymi odpadami. Zobowiàzani sà oni przekazywaç go
wyspecjalizowanym podmiotom zbierajàcym, np. do sklepów lub do
gminnego systemu zbierania ZSEE.
JAK FINANSOWANY JEST SYSTEM?
Przetwarzanie tylko nielicznych rodzajów ZSEE jest op∏acalne w takim
stopniu, ˝e nie wymaga pokrywania kosztów przez firmy zajmujàce si´
tworzeniem systemu zagospodarowania ZSEE i zarzàdzaniem tym systemem. Zwykle konieczne sà: zebranie zu˝ytych urzàdzeƒ, transport do zak∏adu przetwarzania, przetworzenie ich w celu odzysku sprz´tu, podzespo∏ów i materia∏ów i w jak najwi´kszym stopniu poddanie odzyskanych
frakcji recyklingowi. Sà to operacje kosztowne i przychody z recyklingu
nie pokrywajà wszystkich kosztów. Kto za nie p∏aci?
System jest tworzony i zarzàdzany przez organizacje odzysku sprz´tu
elektrycznego i elektronicznego powo∏ane przez producentów i importerów
SEE, ale to konsumenci ponoszà koszty jego dzia∏ania. Cena zakupu
pralki czy Êwietlówki jest powi´kszona o dodatkowà kwot´: stanowi jà
koszt gospodarowania odpadami, popularnie zwany op∏atà recyklingowà. Op∏at´ t´ producent sprz´tu przekazuje organizacji odzysku, do
której nale˝y.
Na co organizacje odzysku wykorzystujà te Êrodki? Po pierwsze,
organizujà system zbierania zu˝ytego sprz´tu. Zakupujà specjalne
pojemniki, w których zu˝yty sprz´t jest gromadzony w sklepach i w pozosta∏ych punktach, gdzie mo˝emy przynieÊç niepotrzebnà suszark´ czy
telewizor. Po drugie, organizujà i op∏acajà transport wype∏nionych pojemników do zak∏adów przetwarzania ZSEE. Po trzecie, op∏acajà równie˝
44
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 45
operacje demonta˝u i odzysku u˝ytecznych materia∏ów z elektroÊmieci,
a tak˝e finansujà kosztowne procedury unieszkodliwiania odzyskanych
substancji niebezpiecznych. Co bardzo wa˝ne, organizacje odzysku poprzez szerokà akcj´ informacyjnà i edukacyjnà wp∏ywajà na konsumentów, by post´powali ze zu˝ytym sprz´tem elektrycznym, elektronicznym oraz oÊwietleniowym w sposób prawid∏owy i informujà o skutkach nieprawid∏owego gospodarowania wyeksploatowanym SEE dla
Êrodowiska i zdrowia cz∏owieka.
Jako konsumenci ponoszàcy koszty dzia∏ania systemu (w postaci op∏aty
recyklingowej) mamy wi´c prawo oczekiwaç, ˝e organizacje odzysku
zorganizujà skuteczne systemy zbierania elektroÊmieci. Szczególnie istotne
jest tak˝e zastosowanie wszelkich realnie dost´pnych technologii, aby:
– zminimalizowaç w najwi´kszym mo˝liwym stopniu oddzia∏ywanie
na Êrodowisko i na zdrowie cz∏owieka niebezpiecznych substancji zawartych w odpadach,
– wszystko, co mo˝e byç poddane recyklingowi sprz´towemu, materia∏owemu i energetycznemu, mog∏o zostaç odzyskane, majàc na uwadze: minimalizacj´ kosztu Êrodowiskowego u˝ytkowania przez nas
wysokich technologii, optymalizacj´ kosztu ekonomicznego dzia∏ania systemu i obni˝enie op∏aty recyklingowej.
NIE CHOMIKUJ, CZYLI GDZIE MOG¢ ODDAå ODPADY ZSEE?
Sprz´t, który jest obj´ty systemem zagospodarowania
ZSEE, musi nale˝eç do jednej z 10 grup sprz´tu, wymienionych w ustawie. Nowo kupowany sprz´t powinien
byç oznaczony symbolem przekreÊlonego pojemnika
na Êmieci, stary natomiast, aktualnie usuwany, takiego
oznaczenia mo˝e nie mieç.
Sprz´t nale˝y oddawaç wy∏àcznie zbierajàcym ZSEE. Sà to przedsi´biorstwa dzia∏ajàce w ramach gminnych systemów selektywnego zbierania
odpadów oraz sklepy i hurtownie SEE. Na stronie www. elektrosmieci.pl
zamieszczono map´ Polski, na której zosta∏y zaznaczone gminne punkty
zbierania ZSEE.
45
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 46
Gminne systemy selektywnego zbierania ZSEE
Prawo stanowi, ˝e to na gminie cià˝y obowiàzek zorganizowania systemu selektywnego zbierania odpadów, równie˝ ZSEE. Gminy wywiàzujà si´
z tego obowiàzku za poÊrednictwem s∏u˝b komunalnych lub przedsi´biorstw, które sà odpowiedzialne za odbiór odpadów komunalnych.
W przypadku, gdy na terenie gminy nie dzia∏ajà tacy przedsi´biorcy, gmina
jest zobowiàzana zorganizowaç sposób odbierania, z którego nale˝y
skorzystaç, majàc niepotrzebnà lodówk´ lub telewizor. Za przyj´cie tych
odpadów gmina nie mo˝e pobieraç op∏at od osób fizycznych. W ten sam
sposób mo˝emy zdeponowaç zu˝yte Êwietlówki czy baterie, które
selektywnie zebraliÊmy na naszym osiedlu lub w szkole.
Dobrze zorganizowany punkt zbierania odpadów SEE musi mieç pojemniki na ró˝ne rodzaje odpadów, np. na Êwietlówki (lampy rt´ciowe)
czy na baterie. Pojemniki takie cz´sto kupuje organizacja odzysku, której zale˝y na jak najwi´kszym poziomie odzysku, tego bowiem oczekujà
producenci i importerzy, którzy t´ organizacj´ powo∏ali. Drobny sprz´t
gromadzi si´ w specjalnych kontenerach u∏atwiajàcych transport. Miejsce powinno byç ogrodzone i strze˝one, by nie pozwoliç osobom postronnym na rozkradanie zu˝ytego sprz´tu. Sprz´t, który oddajemy, musi byç kompletny.
Je˝eli nie wiemy, gdzie najbli˝ej nas znajduje si´ taki punkt, nale˝y zadzwoniç do wydzia∏u gospodarki komunalnej w urz´dzie miasta i gminy
lub otworzyç stron´ www.elektrosmieci.pl. Odpowiednie s∏u˝by lub
przedsi´biorstwa w tych najlepiej dzia∏ajàcych gminach organizujà
(np. raz w miesiàcu) przejazd po osiedlach i wsiach mobilnego punktu
zbierania, czyli gminnego „z∏omobusa” – samochodu ci´˝arowego, na
który mo˝emy za∏adowaç nasz zachomikowany w piwnicy bàdê w komórce sprz´t. Najcz´Êciej nieodp∏atnie pomogà nam w tym pracownicy gminnych s∏u˝b komunalnych lub przedsi´biorstwa, z którym gmina podpisa∏a umow´. Warto dowiedzieç si´, czy w naszej gminie nie jeêdzi taki
mobilny punkt zbierania elektroÊmieci.
Sklepy i hurtownie RTV i AGD
Ustawa o ZSEE nakazuje punktom sprzeda˝y detalicznej i hurtowniom SEE nieodp∏atne przyjmowanie elektroÊmieci tego samego rodzaju i w tej samej iloÊci, co nowo kupowany sprz´t. Kupujàc w sklepie
nowy telewizor, mo˝emy nieodp∏atnie oddaç stary i sprzedawca nie ma
46
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 47
prawa odmówiç jego przyj´cia. Je˝eli jednak umawiamy si´ ze sprzedawcà,
˝e dostarczy nam w cenie zakupu lodówk´ do domu, nie oznacza to, ˝e mamy prawo wymagaç odebrania z domu naszej starej ch∏odziarki: sprzedawca mo˝e za˝àdaç op∏aty za przewóz elektroÊmieci do swojego sklepu.
Obecnie wiele sklepów wraz z ElektroEko Organizacjà Odzysku
Sprz´tu Elektrycznego i Elektronicznego S.A. prowadzi akcje informacyjne
dotyczàce prawid∏owego pozbywania si´ ZSEE. Na monitorach
w sklepach wyÊwietlany jest film edukacyjny, dystrybuowane sà tak˝e
ulotki.
DALSZE LOSY ZSEE
Zanim nastàpi demonta˝
Organizacja odzysku podpisuje umowy z przedsi´biorstwami, które
obowiàzane sà okresowo odbieraç zu˝yty sprz´t zgromadzony w punktach
zbierania. Jest on przewo˝ony specjalnie wyposa˝onymi samochodami do
zak∏adu przetwarzania ZSEE. Taki zak∏ad to prawdziwa fabryka surowców
wtórnych uzyskiwanych w procesach demonta˝u ZSEE. Zatrudnia on fachowców i stosuje zaawansowane technologie odzysku sprz´towego i materia∏owego bezpiecznego dla Êrodowiska. Sprz´t zgromadzony w pojemnikach, przywo˝ony z punktów zbierania specjalnymi samochodami, jest wy∏adowywany za pomocà wózków wid∏owych i przewo˝ony na wag´.
Po wprowadzeniu danych o pojemniku do komputera technicy otwierajà pojemnik i sprz´t jest sortowany. Poszczególne rodzaje urzàdzeƒ kierowane sà na specjalistyczne linie demonta˝u.
Odbiorniki TV i monitory komputerowe
Urzàdzenia wyposa˝one w kineskopy kierowane sà na linie demonta˝u
r´cznego. Najpierw demontowane sà obudowy i w zale˝noÊci od rodzaju
tworzywa sztucznego gromadzone w osobnych pojemnikach. Kilka ruchów zajmuje wyszkolonemu pracownikowi ostro˝ne wymontowanie
lampy kineskopowej i umieszczenie jej na taÊmie. Ten sam pracownik demontuje podstaw´ z uk∏adami elektronicznymi urzàdzenia i uk∏ada je
w osobnym pojemniku. Pojemnik ten kierowany jest do technika doÊwiadczonego w rozpoznawaniu komponentów, które mogà zawieraç
47
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 48
substancje niebezpieczne. Technik, ubrany w specjalny strój ochronny,
przeglàda wymontowane uk∏ady elektroniczne i wyszukuje kondensatory
elektrolityczne zawierajàce trujàcy PCB, wy∏àczniki rt´ciowe, baterie
i akumulatory itp. Sà one przez niego ostro˝nie demontowane i umieszczane w specjalnych, szczelnych pojemnikach przeznaczonych na materia∏
do unieszkodliwienia.
Kineskopy przenoszone sà na podajniku taÊmowym do urzàdzenia, odcinajàcego promieniem laserowym p∏askà przednià cz´Êç kineskopu od
tylnej, lejkowej, która zawiera 25-30% o∏owiu. Po rozci´ciu kineskopu
usuwa si´ znajdujàcà si´ w jego wn´trzu mask´ cieniowà, a nast´pnie z wewn´trznej strony ekranu kineskopu odsysa si´ pró˝niowo luminofor i gromadzi si´ go w szczelnym pojemniku. Osobno rozdrabnia si´ w m∏ynach
obie cz´Êci szklane kineskopu, usuwa si´ w b´bnach czyszczàcych resztki
luminoforu i warstwy ochronnej, st∏uczk´ zaÊ gromadzi si´ w pojemnikach. Szk∏o to ma znacznà wartoÊç handlowà i jest ch´tnie kupowane
przez producentów kineskopów.
Cz´Êci metalowe sà rozdrabniane w m∏ynach tnàcych, zwanych
strz´piarkami, które tnà je na niewielkie strz´pki. Mo˝liwe jest posortowanie odzyskanego metalu na frakcj´ metali ˝elaznych i nie˝elaznych. Tworzywo sztuczne obudów jest równie˝ rozdrabniane i przyjmuje postaç granulek.
Po procesach odzysku, opisanych powy˝ej, nasz telewizor zmieni∏ si´
w kilka garÊci strz´pków z∏omu stalowego, miedzianego i aluminiowego,
tworzywa sztucznego i szk∏a. To wszystko mo˝e byç u˝yte do produkcji
materia∏ów, np. do nowego odbiornika TV. Cz´Êç bezu˝ytecznych elementów skoƒczy w pojemniku przeznaczonym do spalenia w wysokotemperaturowej spalarni z wydajnà instalacjà oczyszczania gazów spalinowych. Jeszcze mniej elementów b´dzie przeznaczonych do bezpiecznego
lokowania na sk∏adowiskach odpadów. Niebezpieczne dla Êrodowiska
substancje zamyka si´ w szczelnych pojemnikach, z których ani kropla nie
przedostanie si´ do Êrodowiska. Gdy zbierze si´ ich wi´cej, zostanà przewiezione do zak∏adów, które specjalizujà si´ w unieszkodliwianiu poszczególnych rodzajów substancji. Poziom odzysku w przypadku aktualnie
wycofywanych z eksploatacji odbiorników TV wynosi oko∏o 75%, poziom zaÊ recyklingu, oko∏o 65%. Nowoczesne aparaty, zaprojektowane na
podstawie zasad ekoprojektowania, umo˝liwià odzysk i recykling w 90%
i wi´cej.
48
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 49
Lodówki, zamra˝arki i klimatyzatory
Równie˝ i urzàdzenia ch∏odnicze zwykle demontuje si´ r´cznie. Najpierw jednak nale˝y odzyskaç zi´bnik, stosujàc szczelne urzàdzenia do odsysania freonu. Z tabliczki znamionowej urzàdzenia technik odczytuje rodzaj czynnika ch∏odniczego, jakim jest wype∏niony uk∏ad. Je˝eli jest to jeden z zi´bników nadajàcy si´ do recyklingu, odsysa si´ go selektywnie do
dwuzaworowych szczelnych butli, jeÊli jednak jest to jeden z zabronionych ju˝ obecnie rodzajów freonów, odsysa si´ go do butli, z przeznaczeniem do unieszkodliwienia bezpiecznego dla Êrodowiska.
Po opró˝nieniu uk∏adu ch∏odzenia mo˝na wymontowaç agregat spr´˝ajàcy. Je˝eli nadaje si´ on do recyklingu sprz´towego, wymontowuje si´
go r´cznie, je˝eli nie, wycina si´ go zwykle no˝ycami hydraulicznymi.
Niektóre procesy przetwarzania zak∏adajà poci´cie na strz´piarce pozosta∏ego korpusu wraz z tworzywem sztucznym, izolacjà i stalowym p∏aszczem
zewn´trznym. Jak pami´tamy, w starszych lodówkach jako spieniacza do
poliuretanowej pianki izolacji cieplnej cz´sto u˝ywano freonu R11, niebezpiecznego dla warstwy ozonowej. Konieczne jest wtedy zapewnienie
szczelnoÊci procesu rozdrabniania i odzyskanie uwolnionego freonu, który musi nast´pnie byç unieszkodliwiony. Odzyskane w tym procesie surowce to metale ˝elazne i nie˝elazne, tworzywa sztuczne i polistyren,
o czystoÊci oko∏o 95%. Mo˝na je ∏atwo sprzedaç do procesu recyklingu.
Stare lodówki, których aktualnie pozbywajà si´ gospodarstwa domowe,
umo˝liwiajà odzysk oko∏o 80% materia∏ów, a do recyklingu nadaje si´
75% masy lodówki. Projektowanie proekologiczne pozwoli ju˝ niebawem
osiàgnàç 95% recyklingu i odzysku.
Âwietlówki
Recykling Êwietlówek mo˝liwy jest metodà demonta˝u lub przemia∏u
lamp w ca∏oÊci. W przypadku demonta˝u proces mo˝e przebiegaç nast´pujàco:
– od∏àcza si´ koƒcówki lampy – mogà byç one przekazane do ponownego u˝ycia lub mo˝na odzyskaç zawarty w nich metal,
– z rur szklanych w hermetyzowanym procesie usuwa si´ pneumatycznie luminofor wraz z parami rt´ci,
– rury szklane sà mielone i stajà si´ st∏uczkà szklanà,
– st∏uczka podlega procesom czyszczenia, w czasie których usuwa si´
resztki luminoforu i rt´ci (ten proces jest równie˝ hermetyzowany),
49
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 50
– u˝yte powietrze zawierajàce pary rt´ci jest filtrowane przez z∏o˝e w´gla aktywnego,
– rt´ç odzyskuje si´, regenerujàc w´giel aktywny.
W tym procesie poziom odzysku i recyklingu osiàga 90%. Praktycznie wi´c prawie ca∏y materia∏ zawarty w zu˝ytej Êwietlówce podlega recyklingowi w sposób bezpieczny dla Êrodowiska.
TECHNOLOGIE RECYKLINGU
Cz∏owiek uczy si´ równie˝ zarabiaç na technologiach recyklingu,
a szerzej – ochrony Êrodowiska. Przoduje w tym Japonia, której urzàdzenia do prowadzenia recyklingu sà uwa˝ane za wyprzedzajàce wszystkie inne technologie o kilka lat. Przemys∏ japoƒski intensywnie rozwija technologie recyklingu odpadów SEE, przewiduje si´ bowiem, ˝e w 2008 r.
w g´sto zaludnionej Japonii zabraknie miejsca na sk∏adowiska. Rozwój
badaƒ wspieranych przez wielkie korporacje jest ukierunkowany na budow´ spo∏eczeƒstwa o zerowej emisji. Stworzono ju˝ wiele unikalnych metod oszcz´dnoÊci energii, kontroli emisji, zaawansowanego recyklingu oraz
zamkni´tych systemów produkcyjnych i us∏ugowych. Zyski z tych programów proÊrodowiskowych ju˝ w roku 2004 osiàgn´∏y 2 miliardy USD.
PI¢å Z¸OTYCH ZASAD GOSPODAROWANIA ZSEE
1. Nie wyrzucaj ZSEE!
Nie porzucaj ZSEE w lasach, w przydro˝nych rowach, na z∏omowiskach ani na Êmietnikach. Mo˝e on stanowiç zagro˝enie dla Twojego
zdrowia i dla Êrodowiska, poniewa˝ cz´sto zawiera szkodliwe substancje
chemiczne, które przedostajà si´ do gleby, wody i powietrza. Pami´taj, ˝e,
zgodnie z prawem, grozi za to wysoka kara!
2. Oddaj ZSEE do punktu zbierania w Twojej gminie lub do sklepu!
Kupujàc nowà Êwietlówk´, zu˝ytà oddaj do sklepu, podobnie – kupujàc np. nowy odkurzacz, radio czy lodówk´ – pozostaw w sklepie zu˝yty
50
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 51
sprz´t. Pami´taj, ˝e w Twojej gminie dzia∏a system, który umo˝liwia Ci
bezp∏atne oddanie ca∏ego posiadanego przez Ciebie ZSEE. NajproÊciej
mo˝na z niego skorzystaç, przekazujàc elektroÊmieci przedsi´biorstwu
odbierajàcemu odpady z Twojego domu. Oddany ZSEE powinien byç
kompletny, jeÊli sà w nim baterie lub akumulator, wyjmij je i umieÊç
w przeznaczonym na to pojemniku.
3. Nie demontuj ZSEE sam!
ZSEE mo˝e zawieraç substancje niebezpieczne dla Twojego zdrowia
lub dla Êrodowiska. Demonta˝ to skomplikowany proces, który powinny
byç wykonany w specjalistycznych zak∏adach, przez doÊwiadczonych techników i przy zachowaniu wszelkich Êrodków ostro˝noÊci. Nie pozwól tego robiç innym, wyt∏umacz im, jak powinni post´powaç z ZSEE.
4. Nie chomikuj!
Kupujàc nowy sprz´t, stary cz´sto wrzucasz do szuflady, upychasz
w szafach lub gromadzisz w piwnicy z myÊlà, ˝e mo˝e kiedyÊ jeszcze si´
przyda. Lepiej oddaj go komuÊ, kto z niego skorzysta, a w∏asny, przestarza∏y odda do punktu zbierania ZSEE.
5. Oszcz´dzaj energi´ i surowce!
Je˝eli ju˝ musisz wymieniç swój sprz´t, zastàp go bardziej ekonomicznym i spe∏niajàcym wysokie standardy ochrony Êrodowiska. Przede
wszystkim wymieƒ „pràdo˝erne”, przestarza∏e urzàdzenia na takie, które
potrzebujà jak najmniej energii. Wy∏àczaj urzàdzenia, gdy ich nie u˝ywasz, stosuj energooszcz´dne êród∏a Êwiat∏a. Pralki i zmywarki u˝ywaj dopiero, gdy sà pe∏ne, nie zapomnij o stosowaniu energooszcz´dnych programów prania i zmywania.
KILKA S¸ÓW NA ZAKO¡CZENIE
Warto zwróciç uwag´ na to, ˝e obywatele paƒstw rozwini´tych znacznie wi´cej konsumujà, ni˝ pozwalajà im na to kurczàce si´ zasoby planety. Dzia∏ania legislacyjne, w tym o zasi´gu mi´dzynarodowym, sà dzia∏aniami w dobrym kierunku, ale przebiegajà zbyt wolno. Spo∏eczeƒstwo
51
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 52
konsumpcyjne przy obecnym stanie ÊwiadomoÊci ekologicznej nie jest
jeszcze gotowe, by ograniczyç konsumpcj´ i zwi´kszyç jej koszty, wprowadzajàc rozwiàzania bardziej efektywne.
Nadzieje jednak sà. Nale˝y je pok∏adaç we wra˝liwoÊci ekologicznej
m∏odych ludzi, którzy od najwczeÊniejszych lat uczà si´ postrzegaç swój
w∏asny interes jako to˝samy z interesem zagro˝onego Êrodowiska. Wiek
XXI stanie si´ niewàtpliwie wiekiem „sprzàtania Êwiata” po dewastacji
uczynionej przez rozwój cywilizacji w dwóch poprzednich stuleciach. B´dzie to wiek dalszego rozwoju technologicznego, ale ju˝ w coraz wi´kszym
stopniu z poszanowaniem praw Êrodowiska. Rola nauczycieli jest tu
ogromnie wa˝na. To od ich wra˝liwoÊci i rozumienia problemów wspó∏czesnego Êwiata b´dzie zale˝eç wra˝liwoÊç i gotowoÊç do rozumnego i zdecydowanego dzia∏ania nast´pnej generacji mieszkaƒców Ziemi.
S¸OWNICZEK
GOSPODAROWANIE ODPADAMI – tworzenie systemu i prowadzenie
dzia∏alnoÊci w zakresie zbierania, transportu, odzysku i unieszkodliwiania
odpadów, a tak˝e zarzàdzanie takim systemem.
ODNAWIALNE èRÓD¸A ENERGII – êród∏a energii, których zasoby same si´ odnawiajà i z tego powodu sà praktycznie niewyczerpalne. Liczàcym si´ êród∏em odnawialnym jest energia spadku wody. Pozosta∏e êród∏a
odnawialne – energia s∏oneczna, geotermalna, energia wiatru, biomasy,
biogazu, p∏ywów morskich i inne – majà jak dotàd znikomy udzia∏ w bilansie energetycznym.
ODZYSK – bezpieczne dla ˝ycia i zdrowia ludzi oraz dla Êrodowiska dzia-
∏ania polegajàce na wykorzystaniu odpadów w ca∏oÊci lub w cz´Êci bàdê
prowadzàce do odzyskania z odpadów substancji, materia∏ów, energii i ich
wykorzystania.
ODZYSK ENERGII – termiczne przekszta∏canie odpadów w celu odzyska-
nia energii.
52
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 53
ORGANIZACJA ODZYSKU SPRZ¢TU ELEKTRYCZNEGO I ELEKTRONICZNEGO – organizacja powo∏ana przez wprowadzajàcych SEE, któ-
rymi sà producenci i importerzy tego sprz´tu. Podejmuje w ich imieniu
i finansuje wszelkie dzia∏ania zapewniajàce odbiór zu˝ytego sprz´tu
z punktów zbierania, transport do wyspecjalizowanych zak∏adów, odzysk
i recykling oraz unieszkodliwianie substancji niebezpiecznych. Co bardzo
wa˝ne, organizacja odzysku poprzez szerokà akcj´ informacyjnà i edukacyjnà wp∏ywa na konsumentów, by post´powali oni ze zu˝ytym sprz´tem elektrycznym, elektronicznym oraz oÊwietleniowym w sposób
bezpieczny dla zdrowia cz∏owieka i dla Êrodowiska.
PONOWNE U˚YCIE – u˝ycie zu˝ytego sprz´tu lub jego cz´Êci sk∏ado-
wych w tym samym celu, w którym by∏y zaprojektowane i wykonane.
PRZETWARZANIE – wszystkie czynnoÊci podejmowane przez zak∏ad
przetwarzania w celu demonta˝u, który obejmuje usuni´cie ze zu˝ytego
sprz´tu sk∏adników niebezpiecznych, odzyskanie materia∏ów i cz´Êci sk∏adowych, poci´cie oraz przygotowanie do recyklingu lub unieszkodliwiania.
RECYKLING – odzysk, który polega na powtórnym przetwarzaniu substancji lub materia∏ów zawartych w odpadach w procesie produkcyjnym
w celu uzyskania substancji lub materia∏u o przeznaczeniu pierwotnym
lub o innym przeznaczeniu, w tym te˝ recykling organiczny, z wyjàtkiem
odzysku energii.
RECYKLING ORGANICZNY – obróbka tlenowa (w tym kompostowa-
nie) lub beztlenowa odpadów ulegajàcych rozk∏adowi biologicznemu
w przeznaczonych do tego miejscach, przy wykorzystaniu mikroorganizmów. W wyniku tej obróbki powstaje materia organiczna lub metan.
SK¸ADOWISKO ODPADÓW – obiekt budowlany przeznaczony do sk∏a-
dowania odpadów.
SPRZ¢T ELEKTRYCZNY I ELEKTRONICZNY (SEE) – urzàdzenia, któ-
rych prawid∏owe dzia∏anie jest uzale˝nione od dop∏ywu pràdu elektrycznego czy od obecnoÊci pól elektromagnetycznych. Mogà one s∏u˝yç do
wytwarzania, przesy∏u lub pomiaru pràdu elektrycznego bàdê pól elektro53
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 54
magnetycznych. Zaprojektowane sà do u˝ytku przy napi´ciu elektrycznym nieprzekraczajàcym 1 000 V dla pràdu zmiennego, a tak˝e 1 500 V
dla pràdu sta∏ego. Zalicza si´ je do nast´pujàcych grup sprz´tu:
1) wielkogabarytowe urzàdzenia gospodarstwa domowego,
2) ma∏ogabarytowe urzàdzenia gospodarstwa domowego,
3) sprz´t teleinformatyczny i telekomunikacyjny,
4) sprz´t audiowizualny,
5) sprz´t oÊwietleniowy,
6) narz´dzia elektryczne i elektroniczne, z wyjàtkiem wielkogabarytowych stacjonarnych narz´dzi przemys∏owych,
7) zabawki, sprz´t rekreacyjny i sportowy,
8) przyrzàdy medyczne, z wyjàtkiem wszystkich wszczepianych i ska˝onych produktów,
9) przyrzàdy do nadzoru i kontroli,
10) automaty do wydawania.
TERMICZNE PRZEKSZTA¸CANIE ODPADÓW – procesy utleniania lub
rozk∏adu odpadów, prowadzone w przeznaczonych do tego instalacjach
lub urzàdzeniach.
UNIESZKODLIWIANIE ODPADÓW – poddanie odpadów procesom
przekszta∏ceƒ biologicznych, fizycznych lub chemicznych w celu doprowadzenia ich do stanu, który nie stwarza zagro˝enia dla ˝ycia i zdrowia ludzi lub dla Êrodowiska.
ZASOBY NIEODNAWIALNE – zw∏aszcza kopalne surowce energetyczne
oraz surowce mineralne. Energetyczne surowce nieodnawialne to takie,
których odnowienie w wyniku naturalnych procesów jest niemo˝liwe
bàdê w skali geologicznej trwa bardzo d∏ugo. Sà to g∏ównie paliwa kopalne: ropa naftowa, gaz ziemny, w´giel kamienny i brunatny. Jest niemal
pewne, ˝e w ciàgu najbli˝szych kilku dziesi´cioleci zasoby niektórych
z tych surowców (np. ropy naftowej) mogà ulec ca∏kowitemu wyczerpaniu.
ZASOBY ODNAWIALNE – g∏ównie powietrze, woda i gleby, a tak˝e zbio-
rowiska roÊlinne (np. lasy) i zwierz´ce (np. zasoby ryb).
ZSEE – zu˝yty sprz´t elektryczny i elektroniczny (SEE – patrz wy˝ej).
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 55
Honorata Waszkiewicz
SCENARIUSZE ZAJ¢å LEKCYJNYCH
]]]
O Autorce
Mgr Honorata Waszkiewicz – nauczyciel biologii z wieloletnim doÊwiadczeniem w prowadzeniu szkoleƒ dla nauczycieli i programów edukacyjnych dla dzieci
i m∏odzie˝y w OÊrodku Edukacji Ekologicznej EKO-OKO, trener OÊrodka Doskonalenia Instruktorów Edukacji Ekologicznej, autorka i koordynator ogólnopolskiego programu „Zielony Certyfikat”, laureatka nagrody Ministerstwa Ochrony Ârodowiska
i NFOÂiGW – Z¸OTY LIÂå w 1999 r.
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 56
Od Autorki
Realizacja çwiczeƒ zawartych w ka˝dym ze scenariuszy zajmie znacznie
wi´cej czasu ni˝ godzina lekcyjna. Dlatego proponujemy nauczycielom
dowolnoÊç w doborze poszczególnych çwiczeƒ. Mo˝na po prostu wybraç
takie elementy scenariusza, które sà ∏atwe do zrealizowania w danych warunkach i z danà grupà dzieci, a pozosta∏e pominàç. Niektóre çwiczenia
mogà byç przeprowadzone przez nauczyciela innego przedmiotu.
W scenariuszach zaproponowaliÊmy pewien logiczny ciàg zdarzeƒ
dydaktycznych, co u∏atwi uczniom zapoznanie si´ z problematykà
ZSEE. O tym, jak to b´dzie roz∏o˝one w czasie, mogà zdecydowaç sami nauczyciele.
˚yczymy powodzenia i sukcesów w prowadzeniu ciekawych zaj´ç.
Scenariusz 1.
Temat: Tajemnicze ZSEE.
Cele ogólne:
– rozpoznawanie ZSEE w domu i w szkole oraz poznanie przyczyn
powstawania coraz wi´kszych iloÊci odpadów tego rodzaju.
Cele operacyjne:
Uczeƒ:
– wie, co okreÊlamy jako sprz´t elektryczny i elektroniczny i kiedy staje si´ on odpadem,
– potrafi wyjaÊniç, co oznacza d∏ugoÊç ˝ycia technicznego sprz´tu i jakie sà powody wymiany tego sprz´tu na nowy,
– rozumie zwiàzek mi´dzy rosnàcà iloÊcià ZSEE i rozwojem techniki
oraz poziomem ˝ycia ludzi w ró˝nych krajach,
– potrafi okreÊliç kategorie kosztów ekonomicznych i Êrodowiskowych zwiàzanych z produkcjà nowych sprz´tów i urzàdzeƒ,
– orientuje si´, jakie obowiàzujà przepisy prawne, dotyczàce gospodarowania ZSEE.
56
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 57
Metody pracy:
– s∏owna,
– czynna,
– praktycznego dzia∏ania.
Formy pracy:
– zbiorowa,
– grupowa,
– indywidualna.
Ârodki dydaktyczne i materia∏y:
poradnik dla nauczyciela, ˝ó∏te karteczki przylepne, du˝y arkusz papieru, plakat edukacyjny, film edukacyjny, ankieta na temat ZSEE.
Przebieg zaj´ç:
1. Próba ustalenia, co to jest ZSEE. Nauczyciel informuje, ˝e klasa V zosta∏a zaproszona do udzia∏u w programie Ka˝dy uczeƒ wie, co robiç
z ZSEE. W zwiàzku z tym nale˝a∏oby rozszyfrowaç ten tajemniczy
skrót. Ka˝dy z uczniów na ma∏ej, przylepnej karteczce zapisuje swój
pomys∏ na rozwini´cie skrótu ZSEE lub pisze: „Nie wiem”. Karteczki
przyklejamy na du˝ym arkuszu papieru metodà „s∏oneczka”, tzn. wokó∏ narysowanego na Êrodku ko∏a, w którym zapisujemy skrót ZSEE,
przyklejamy karteczki w taki sposób, aby podobne odpowiedzi przed∏u˝a∏y istniejàcy promyk, a zdecydowanie ró˝ne przyklejamy tak, by
zaczyna∏y nowy. Mo˝e si´ okazaç, ˝e nikt prawid∏owo nie rozszyfruje
skrótu, wtedy proponujemy wspólne poszukiwanie rozwiàzania, a jako
pomoc pos∏u˝y nam plakat edukacyjny. Po omówieniu treÊci plakatu
polecamy, ˝eby uczniowie zapisali w zeszytach rozwini´cie skrótu
ZSEE, a nast´pnie obejrzeli pierwszy odcinek filmu.
2. Zastanawiamy si´ wspólnie, czy i gdzie widzieliÊmy sprz´ty oraz urzàdzenia pokazane w scenach filmu, dlaczego ju˝ ich nie u˝ywamy i chomikujemy w ró˝nych miejscach. Prowadzimy dyskusj´ na temat: Co to jest odpad i kiedy sprz´t elektryczny i elektroniczny staje si´ odpadem? Wykorzystujemy informacje z poradnika nauczyciela, s. 10-18 (dane o liczbie kupowanych sprz´tów i urzàdzeƒ elektrycznych i elektronicznych w Polsce,
na Êwiecie, na temat d∏ugoÊci ich ˝ycia i powodów wymiany na nowe).
57
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 58
Wnioski z dyskusji:
Na wymian´ sprz´tu decydujemy si´, kiedy:
– jest on zepsuty i koszt naprawy jest porównywalny z cenà nowego urzàdzenia lub naprawa jest niemo˝liwa z powodu braku cz´Êci zamiennych,
– chcemy mieç bardziej nowoczesne urzàdzenie.
Czas ˝ycia technicznego produktu to czas, który up∏ynà∏ od sprzedania
produktu pierwszemu u˝ytkownikowi, do chwili, gdy jego ostatni w∏aÊciciel pozbywa si´ go.
Obecnie czas ˝ycia technicznego ró˝nych urzàdzeƒ jest krótszy ni˝ kilka lat temu ze wzgl´du na szybki post´p technologiczny i wzrost poziomu ˝ycia ludzi w okreÊlonych rejonach Êwiata (Europa, Ameryka P∏n.).
3. Jakie sà skutki (koszty) wymiany sprz´tu i urzàdzeƒ na nowe? Prowadzimy dyskusj´ na temat: Co sk∏ada si´ na cen´ nowego komputera?
Zapisujemy na tablicy wypowiedzi uczniów. Z pewnoÊcià uczniowie
podadzà tylko te kategorie kosztów, które wià˝à si´ bezpoÊrednio
z produkcjà sprz´tu. WyjaÊniamy wtedy, ˝e to nie wszystkie koszty.
Znaczne obcià˝enia, których sobie nie uÊwiadamiamy, dotyczà Êrodowiska. Rozdajemy uczniom skserowanà kart´ pracy (s. 67) po jednym
egzemplarzu na ∏awk´. Uczniowie majà za zadanie na niebiesko zaznaczyç ramki z kosztami ekonomicznymi, a na zielono ramki z kosztami
Êrodowiskowymi.
Koszty ekonomiczne: wydobycie i transport surowców, zu˝ycie energii
elektrycznej, zu˝ycie maszyn, praca ludzi, transport do punktu sprzeda˝y.
Koszty Êrodowiskowe: przestrzeƒ zaj´ta pod zak∏ady produkcyjne, mniej
bogactw naturalnych Ziemi, zu˝ycie i zanieczyszczenie wód, przestrzeƒ
zaj´ta przez odpady poprodukcyjne, zanieczyszczenie powietrza.
4. Nauczyciel (na podstawie informacji w poradniku) informuje, ˝e obecnie gospodarowanie ZSEE regulujà odpowiednie przepisy, wynikajàce
z prawodawstwa Unii Europejskiej oraz nowej ustawy dotyczàcej
ZSEE obowiàzujàcej od paêdziernika 2005 r. w Polsce.
5. Praca domowa: Uczniowie przeprowadzajà rozmow´ z rodzicami na
temat, ile i jakie rodzaje ZSEE przechowujà w domu. Wspólnie z nimi
wype∏niajà ankiet´. Wr´czajà rodzicom broszur´ edukacyjnà.
58
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 59
Scenariusz 2.
Temat: Szkolny detektyw na tropie ZSEE.
Cele ogólne:
– okreÊlenie problemów, jakie stwarza zu˝yty sprz´t elektryczny
i elektroniczny,
– poznanie skutków nieodpowiedniego post´powania z ZSEE.
Cele operacyjne:
Uczeƒ:
– potrafi porównaç wyniki badaƒ iloÊci ZSEE w Polsce i na Êwiecie
z w∏asnymi, przeprowadzonymi w szkole i w domu,
– wie, ˝e porzucony ZSEE stanowi zagro˝enie dla Êrodowiska,
– zu˝yty, lecz dzia∏ajàcy SEE przekazuje innym, zach´ca rodziców
i znajomych do oddawania ZSEE do punktu zbierania.
Metody pracy:
– s∏owna,
– czynna,
– praktycznego dzia∏ania.
Formy pracy:
– zbiorowa,
– grupowa.
Ârodki dydaktyczne i materia∏y:
poradnik dla nauczyciela, ankiety wype∏nione przez rodziców
i uczniów, film edukacyjny, plakat edukacyjny, gra Bingo: 3 du˝e arkusze papieru, 3 mazaki lub kredki niebieskie i 3 czerwone, 3 o∏ówki,
3 gumki, 3 kleje lub 3 taÊmy klejàce, kartki A4 jednostronnie zadrukowane (z makulatury).
Przebieg zaj´ç:
1. Zestawienie w tabeli zbiorczej na tablicy wyników ankiet: wspólne
ustalenie listy sprz´tów, które wystàpi∏y jako ZSEE we wszystkich
59
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 60
badanych domach, zliczenie, ile wa˝à wymienione zu˝yte sprz´ty
w poszczególnych kategoriach, np. wszystkie lodówki, pralki, radia,
suszarki, ˝elazka, komórki itp.
2. Gra Bingo – ustalenie iloÊci i miejsca przechowywania ZSEE w naszej
szkole.
Gra polega na przedstawieniu uczniom listy zadaƒ do wykonania. Pracujà oni w kilkuosobowych zespo∏ach – klas´ dzielimy tak, ˝eby by∏y
minimum 3 zespo∏y. Po ustaleniu sk∏adu zespo∏ów informujemy, ˝e
wa˝ne sà czas oraz poprawnoÊç wykonania wszystkich zadaƒ, dlatego
istotne jest, aby w zespole sprawnie podzielili prac´ w zale˝noÊci od posiadanych umiej´tnoÊci. Zespó∏, który jako pierwszy wykona wszystkie
zadania, wo∏a: „Bingo!”. Nauczyciel sprawdza poprawnoÊç wykonanych zadaƒ i og∏asza zwyci´stwo dru˝yny.
Gra umo˝liwia zainteresowanie danym problemem wszystkich pracowników szko∏y, poniewa˝ do rozwiàzania zadaƒ uczniowie b´dà potrzebowali informacji od paƒ woênych, konserwatora, kierownika administracyjnego, sekretarki, informatyka, bibliotekarki, dyrektora itp. Dla
dobra sprawy i powodzenia dzia∏aƒ uczniowskich (ka˝dà z osób odwiedzi przecie˝ kilkoro uczniów pytajàcych o to samo, co mo˝e byç denerwujàce) warto uprzedziç te osoby o akcji.
Ka˝dy zespó∏ otrzymuje list´ zadaƒ, arkusz papieru podzielony na
6 równych pól (ponumerowanych od 1 do 6), mazak niebieski i czerwony, o∏ówek, gumk´, 6 kartek z makulatury, klej lub taÊm´ klejàcà.
Ka˝de zadanie nale˝y rozwiàzaç na oddzielnej kartce (umo˝liwia to jednoczesnà prac´ wszystkich osób w zespole) i przykleiç na odpowiednim
polu na odpowiednim polu arkusza zbiorczego. Po og∏oszeniu i omówieniu wyników wype∏nione arkusze wieszamy w klasie (b´dziemy do
nich wracaç na nast´pnych zaj´ciach).
Przyk∏adowa lista zadaƒ (zadania powinny byç zmienione i dopasowane
do warunków i mo˝liwoÊci zrealizowania ich w danej szkole):
• Narysuj rozk∏ad pomieszczeƒ, np. na parterze budynku szko∏y (proponujemy uczniom taki rejon, w którym znajduje si´ najwi´cej
sprz´tu elektrycznego i elektronicznego).
• Na sporzàdzonym planie zaznacz na niebiesko 5 miejsc, gdzie znajduje si´ sprz´t elektryczny i elektroniczny.
60
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 61
• Na czerwono zaznacz na planie i zapisz nazwy urzàdzeƒ lub sprz´tu, który mo˝e byç uznany za ZSEE.
• WymyÊl i zapisz, co mo˝na zrobiç ze znalezionym ZSEE.
• U∏ó˝ has∏o, które zwróci uwag´ wszystkich uczniów i pracowników
szko∏y na problem gromadzenia ZSEE.
• Policz, ile Êwietlówek jest zainstalowanych w badanej cz´Êci budynku szko∏y. Dowiedz si´, co robi si´ w szkole z zu˝ytymi Êwietlówkami.
3. Obejrzenie drugiego odcinka filmu. Porównanie rodzajów ZSEE znalezionego przez bohaterów filmu z tymi, które odkryli uczniowie w szkole i w swoich domach, zwrócenie uwagi na powstajàce w ciàgu roku
ogromne iloÊci ZSEE oraz na zagro˝enie, jakie ono stwarza. Omówienie zasad w∏aÊciwego post´powania z ZSEE (plakat edukacyjny).
Scenariusz 3.
Temat: Ka˝dy uczeƒ wie, co robiç z ZSEE.
Cele ogólne:
– poznanie mo˝liwoÊci przeprowadzenia akcji edukacyjnej w szkole
i najbli˝szym otoczeniu oraz zorganizowanie jej w praktyce,
– poznanie drogi ZSEE z punktu zbierania do zak∏adu przetwarzania
oraz mo˝liwoÊci odzysku i recyklingu.
Metody pracy:
– s∏owna,
– czynna,
– praktycznego dzia∏ania.
Formy pracy:
– zbiorowa,
– grupowa,
– indywidualna.
61
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 62
Ârodki dydaktyczne i materia∏y:
poradnik dla nauczyciela, film edukacyjny, materia∏y biurowe, plastyczne i dekoracyjne (do przygotowania dzia∏aƒ podczas Dnia Otwartego z ZSEE).
Przebieg zaj´ç:
1. Obejrzenie trzeciego odcinka filmu. Omówienie drogi ZSEE z punktu zbierania do zak∏adu przetwarzania oraz zwrócenie uwagi uczniów
na to, co mo˝na odzyskaç i jak du˝e sà to oszcz´dnoÊci (na podstawie
wykazów w poradniku dla nauczyciela, s. 40-41).
2. Dyskusja na temat: Co zrobiç ze znalezionym w szkole i w domach
ZSEE?
3. Przygotowanie Dnia Otwartego z ZSEE. Omówienie koncepcji i przebiegu spotkania z rodzicami i zaproszonymi goÊçmi z urz´du gminy.
Podzia∏ zadaƒ. Dyskusja na temat, co my, teraz, w naszej szkole, w naszej miejscowoÊci, mo˝emy zrobiç z problemem ZSEE. Zebranie pomys∏ów na wspólnej planszy. Realizacja pomys∏ów uczniów podczas
zaj´ç pozalekcyjnych.
Przyk∏ady dzia∏aƒ do wyboru przez nauczyciela:
• U∏o˝enie hase∏ i wykonanie plakatów zach´cajàcych do w∏aÊciwego
post´powania z ZSEE i wspólnego dzia∏ania.
• Przygotowanie plansz pokazowych, prezentujàcych, co jest cenne
w ZSEE i co mo˝na wykorzystaç, a co nale˝y w∏aÊciwie zabezpieczyç
i przetwarzaç w specjalnych warunkach, poniewa˝ jest szkodliwe dla
ludzi i dla Êrodowiska (na podstawie wiadomoÊci zawartych w poradniku dla nauczyciela).
• Przygotowanie ró˝nego rodzaju obliczeƒ i wykresów prezentujàcych
iloÊci ZSEE znalezionego w szkole i w domach.
• „Nakr´cenie” filmu o ZSEE, np. Krótki film o ˝yciu ZSEE lub Wielkie skutki ma∏ych spraw (w formie komiksowych rysunków, z zaznaczeniem poszczególnych kadrów lub metodà dramy).
• Przygotowanie listu do przedstawiciela w∏adz lokalnych w sprawie
uzyskania informacji o post´powaniu z ZSEE na terenie gminy.
Przygotowanie pytaƒ do wywiadu z pracownikiem wydzia∏u ochrony
62
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 63
Êrodowiska (wizyta w urz´dzie gminy mo˝e byç zrealizowana
w ramach zaj´ç ko∏a ekologicznego lub pracy domowej dla ochotników).
• Przygotowanie happeningu: u∏o˝enie scenariusza, wykonanie dekoracji i strojów.
• Przygotowanie scenariusza debaty i rozpisanie ról (opisy postaw
w scenariuszu 4).
Scenariusz 4.
Temat: Dzieƒ Otwarty z ZSEE lub festyn z okazji Dnia Ziemi.
Cele ogólne:
– praktyczne przeprowadzenie akcji edukacyjnej wÊród uczniów, rodziców i mieszkaƒców gminy,
– pozyskanie sprzymierzeƒców i w∏àczenie ich do aktywnych dzia∏aƒ
na rzecz Êrodowiska.
Metody pracy:
– s∏owna,
– czynna,
– praktycznego dzia∏ania.
Formy pracy:
– zbiorowa,
– grupowa.
Przebieg Dnia Otwartego:
1. Debata na temat ZSEE – przeprowadzona w cz´Êci ogólnej zebrania
dla wszystkich, z udzia∏em przedstawicieli samorzàdu. Uczniowie podzieleni na: naukowców (A), radykalnych ekologów (B), umiarkowanych konsumentów – minimalistów (C), szalonych konsumentów (D),
przedstawiajà ró˝ne podejÊcia do problemu rosnàcych iloÊci ZSEE.
63
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 64
Opisy postaw:
POSTAWA A. Post´p technologiczny rozwià˝e w najbli˝szej przysz∏oÊci
wszystkie problemy z ZSEE.
Argumenty:
Projektanci b´dà wybieraç takie materia∏y, których wytworzenie wymaga zu˝ycia niewielkich iloÊci zasobów Êrodowiska, zw∏aszcza wody
i energetycznych surowców nieodnawialnych (w´gla, ropy, gazu). Elementy sk∏adowe urzàdzeƒ b´dà produkowane w procesach niskoenergetycznych i z niewielkim wydzielaniem szkodliwych substancji do
Êrodowiska. Podzespo∏y b´dà konstruowane tak, by mog∏y byç wykorzystane przynajmniej dwa razy, drugi raz jako odzyskane ze zu˝ytego
urzàdzenia i wbudowane w nowy sprz´t. Dlatego wszystkie elementy
sk∏adowe stanà si´ ∏atwe w demonta˝u i b´dà pasowa∏y do wielu ró˝nych urzàdzeƒ. Ludzie zyskajà nowoczesny sprz´t, o zaawansowanej
technologii, a Êrodowisko niewiele straci.
POSTAWA B. Tylko edukowanie od najm∏odszych lat o ograniczaniu
nadmiernej konsumpcji i o w∏aÊciwym post´powaniu z ZSEE rozwià˝e ten problem w przysz∏oÊci.
Argumenty:
Zaawansowane technologicznie i energooszcz´dne produkty b´dà
bardzo drogie dla konsumentów. Wystarczy pomyÊleç przed zakupem kolejnego telefonu komórkowego lub komputera, czy jest to nasza rzeczywista potrzeba: jakie funkcje w nowym sprz´cie sà dla nas
niezb´dne czy te˝ mo˝e mamy zamiar spe∏niç swojà chwilowà zachciank´, kierujemy si´ modà i ch´cià popisania si´ przed znajomymi. Mo˝emy przed∏u˝yç ˝ycie sprz´tu, jeÊli go naprawimy lub komuÊ
przeka˝emy. Nienadajàce si´ do naprawy urzàdzenia, oddane do
punktu zbierania ZSEE i poddane recyklingowi, b´dà êród∏em surowców do produkcji nowych urzàdzeƒ. W przysz∏oÊci powinniÊmy
kupowaç tylko urzàdzenia z oznakowaniem: „Wszystkie elementy
pochodzà z recyklingu”.
POSTAWA C. W Polsce nie ma problemu z ZSEE i w najbli˝szej przysz∏oÊci nie b´dzie, bo Polaków nie staç na kupowanie du˝ych iloÊci
sprz´tu i cz´stà wymian´ na najnowsze modele.
64
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 65
Argumenty:
Urzàdzenia elektryczne i elektroniczne sà d∏ugo wykorzystywane i jeszcze przekazywane innym, których nie staç na jakikolwiek sprz´t.
W porównaniu z krajami Europy Zachodniej, USA czy Japonià w Polsce powstajà niewielkie iloÊci ZSEE sk∏adowanego na wysypiskach. Zanim urzàdzenia tam trafià, ludzie wymontowujà z nich wszystko, co
jeszcze da si´ wykorzystaç. Nie ma potrzeby robiç wokó∏ tej sprawy tyle szumu. Wystarczy w instrukcji obs∏ugi lub na obudowie umieÊciç informacj´, których elementów nie wolno samodzielnie demontowaç, bo
zawierajà szkodliwe dla zdrowia i dla Êrodowiska sk∏adniki. Wyrzucony do Êmietników sprz´t powinny zabieraç s∏u˝by oczyszczania i odwoziç do punktów recyklingu.
POSTAWA D. PowinniÊmy si´gaç po coraz lepsze rozwiàzania i produkowaç coraz wi´cej, coraz lepszego sprz´tu, który b´dzie s∏u˝y∏ naszej
wygodzie, przyjemnoÊciom i bezpieczeƒstwu.
Argumenty:
˚ycie jest zbyt krótkie, ˝eby si´ ograniczaç i zbyt cenne, ˝eby nie zadbaç o swoje bezpieczeƒstwo. Produkowanie nowych urzàdzeƒ wcale
nie musi oznaczaç rosnàcego obcià˝enia Êrodowiska. Nowe technologie
pozwalajà na ograniczenie zu˝ycia zasobów Êrodowiska i ograniczajà jego zanieczyszczenie. Przysz∏e pokolenia, dysponujàc coraz lepszymi
technologiami recyklingu, szybko poradzà sobie z ZSEE, a nawet b´dzie to dla nich êród∏em dodatkowych, znaczàcych dochodów. Dzi´ki
temu ludzie znajdà nowe mo˝liwoÊci zatrudnienia. W∏aÊciwe post´powanie z ZSEE zapewni ustalenie okreÊlonych mi´dzynarodowych przepisów prawnych.
2. Happening – cz´Êç artystyczna dla wszystkich. Uczniowie prezentujà
2 wizje przysz∏oÊci, pierwszà, kiedy problem ZSEE nie jest rozwiàzany,
i drugà, kiedy ludzie w∏aÊciwie post´pujà z ZSEE, a produkowane nowe urzàdzenia w pe∏ni poddawane sà recyklingowi.
3. Wystawa posterów – prezentuje skutki niew∏aÊciwego post´powania
z ZSEE i wyjaÊnia, co nale˝y wiedzieç i jak dzia∏aç, by rozwiàzaç problem ZSEE w naszej gminie.
65
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 66
4. Dzia∏ania przy poszczególnych stoiskach – uczniowie prezentujà rodzicom i zaproszonym goÊciom wszystkie przygotowane materia∏y oraz
wyniki swoich badaƒ w Êrodowisku. Do dzia∏aƒ przy stoiskach warto
zaanga˝owaç rodziców.
5. Zbiórka ZSEE (zorganizowana, jeÊli jest taka mo˝liwoÊç).
Uwaga!
Szko∏a nie mo˝e prowadziç zbierania ZSEE na swoim terenie ani
w innych miejscach do tego nieprzeznaczonych! Gdyby jednak chcia∏a
w ramach programu Ka˝dy uczeƒ wie, co robiç z ZSEE zorganizowaç
jednorazowo akcj´ zbierania zu˝ytego sprz´tu, musi skontaktowaç si´
z gminnà jednostkà organizacyjnà (Wydzia∏ ds. Ochrony Ârodowiska lub Wydzia∏ ds. Komunalnych), która wska˝e szkole podmiot
posiadajàcy stosowane uprawnienia do podejmowania decyzji w sprawie zbierania odpadów, w tym odpadów ZSEE. Szko∏a wraz z operatorem zawiadujàcym danym punktem zbierania powinna przed rozpocz´ciem Dnia Otwartego ustaliç zasady zbierania i odbioru ZSEE
w ramach planowanej akcji.
W przypadku, gdy szko∏a nie uzyska pomocy ze strony gminy, mo˝e
skontaktowaç si´ z organizatorem programu Ka˝dy uczeƒ wie, co robiç z ZSEE – ElektroEko Organizacjà Odzysku Sprz´tu Elektrycznego
i Elektronicznego S.A. – który wska˝e, z kim szko∏a mo˝e podjàç wspó∏prac´ przy organizowaniu akcji zbierania ZSEE.
6. Podsumowanie i ewaluacja realizacji programu edukacyjnego Ka˝dy
uczeƒ wie, co robiç z ZSEE. Przeprowadzenie krótkiej ankiety wÊród
uczniów oraz wywiadów z rodzicami i przedstawicielami lokalnych
w∏adz, np. w formie nagraƒ rozpowszechnionych w szkolnym radiow´êle lub artyku∏u zamieszczonego w szkolnej gazetce czy prasie lokalnej.
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 67
KARTA PRACY
Koszty Êrodowiskowe oraz koszty ekonomiczne.
zu˝ycie
i zanieczyszczenie wód
praca ludzi
transport do punktu
sprzeda˝y
przestrzeƒ zaj´ta przez
odpady poprodukcyjne
przestrzeƒ zaj´ta
przez zak∏ady
produkcyjne
wydobycie i transport
surowców
zu˝ycie energii
elektrycznej
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 68
podrecznik ZSEE ok
NOTATKI
11/5/07
5:37 PM
Page 69
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
NOTATKI
5:37 PM
Page 70
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 71
ANKIETA PODSUMOWUJÑCA PROGRAM EDUKACYJNY
KA˚DY UCZE¡ WIE, CO ROBIå Z ZSEE
(WYPE¸NIA NAUCZYCIEL)
Wype∏nionà ankiet´ prosimy wys∏aç do dnia 30 czerwca 2008 roku pocztà na adres:
Ka˝dy uczeƒ wie, co robiç z ZSEE, skr. poczt. 46, 02-919 Warszawa 76, z dopiskiem
na kopercie: Ka˝dy uczeƒ wie, co robiç z ZSEE – ankieta podsumowujàca, lub faksem
(22) 885-61-00, 885-60-98, 885-60-99.
1. Jakie by∏o Paƒstwa pierwsze wra˝enie po obejrzeniu materia∏ów
przygotowanych w ramach programu? (Prosz´ zaznaczyç krzy˝ykiem jednà odpowiedê):
m bardzo pozytywne
m pozytywne
m nie zrobi∏y na mnie wielkiego wra˝enia
m by∏am/em rozczarowana/y
2. Jak oceniajà Paƒstwo zawartoÊç merytorycznà poszczególnych elementów programu? (Prosz´ zakreÊliç kó∏eczkiem ocen´ ka˝dej pozycji na skali 1 = bardzo êle; 5 = bardzo dobrze):
a) poradnik i scenariusze zaj´ç
1
2
3
4
5
b) plakaty
1
2
3
4
5
c) broszura dla rodziców
1
2
3
4
5
d) film edukacyjny
1
2
3
4
5
3. Jaka forma pracy na zaj´ciach zaproponowana w scenariuszach najbardziej podoba∏a si´ Paƒstwa uczniom? (Prosz´ zaznaczyç jeden
element):
m dyskusje/burze mózgów
m dzia∏ania praktyczne
m Dzieƒ Otwarty
4. Czy stopieƒ trudnoÊci zadaƒ zaproponowanych w scenariuszach zaj´ç lekcyjnych oraz treÊci programowych jest, Paƒstwa zdaniem, odpowiedni dla piàtoklasistów?
m tak
m nie
5. Czy chcieliby Paƒstwo realizowaç program w przysz∏ym roku?
m tak
m nie
Dlaczego?........................................................................................
!
podrecznik ZSEE ok
11/5/07
5:37 PM
Page 72
6. Czy tematyka programu jest, Paƒstwa zdaniem, interesujàca? (Prosz´ zaznaczyç jednà odpowiedê):
m bardzo interesujàca
m interesujàca
m ma∏o interesujàca
m nieinteresujàca
7. Czy sposób przedstawienia uczniom tematu jest, Paƒstwa zdaniem,
odpowiedni? (Prosz´ zaznaczyç jednà odpowiedê):
m zbyt trudny
m zrozumia∏y
m bardzo trudny
m zbyt banalny
m przeci´tny
8. Czy poleciliby Paƒstwo ten program zaprzyjaênionej szkole?
m tak
m nie
Dlaczego?.........................................................................................
9. Jak rodzice zareagowali na program? (Mo˝na zaznaczyç kilka odpowiedzi):
m nic o nim nie wiedzà
m sà zadowoleni, ˝e ich dzieci uczestniczà w tym programie
m widzieli plakat i sami pytali o program
m zapoznali si´ ch´tnie z broszurà
m wzi´li aktywny udzia∏ w Dniu Otwartym
m sà oboj´tni
10. Czy, Paƒstwa zdaniem, program wp∏ynà∏ na popraw´ ÊwiadomoÊci rodziców w zakresie post´powania z ZSEE (na podstawie w∏asnych obserwacji)?
m tak
r rodzice pomogli wype∏niç dzieciom formularz
r rodzice pomogli zorganizowaç Dzieƒ Otwarty
r rodzice aktywnie uczestniczyli w Dniu Otwartym
r rodzice pomogli zorganizowaç zbiórk´ ZSEE
m nie
11. Czy sà Paƒstwo zainteresowani otrzymaniem certyfikatu potwierdzajàcego realizacj´ programu?
m nie
m tak
Imi´ i nazwisko nauczyciela: .....................................................
Szko∏a: ......................................................................................
Adres: .......................................................................................