CZAS I POJĘCIA Z NIM ZWIĄZANE Norma IEC 60050-111

Krystyn Pawluk
1
( Nr 46 str. 22)
CZAS I POJĘCIA Z NIM ZWIĄZANE
Norma IEC 60050-111 Physics and chemistry [1] mająca swój odpowiednik [2]
w zbiorze Polskich Norm 2, stanowi część Międzynarodowego Słownika Terminologicznego
Elektryki IEC. Należy ona do grupy norm zwanych normami horyzontalnymi,
które wprowadzają systemy terminologiczne pojęć podstawowych z zakresu elektrotechniki,
elektroenergetyki, elektroniki i telekomunikacji. W rozdziale 13. tej normy określono sześć
następujących pojęć związanych z nadrzędnym i trudnym do zdefiniowania pojęciem „czas":
skala czasu, chwila, data, przedział czasu, czas trwania, stała czasowa. Przed rokiem 1996
zostały one formalnie zaakceptowane przez komitety krajowe IEC, lecz w końcu lat 90. zostały
zgłoszone postulaty rewizji pierwszych pięciu z nich. W pierwszym rzędzie to zespół
niemieckich fizyków i inżynierów zrzeszony w specjalnie powołanej grupie roboczej DKE
przedłożył konkretne propozycje. Eksperci IEC działający w ramach grupy roboczej WG100
komitetu technicznego TC1 Terminology dyskutowali ten problem na kilku kolejnych
posiedzeniach, przedstawiając kilka kolejnych wersji systemu pojęciowego dotyczącego
samego czasu i pojęć z nim związanych, patrz [3]. Ostatnia wersja to 17 pojęć uszeregowanych
w układzie logicznym, stanowiących formalnie 2-gi CD (2-gi projekt komitetu) przewidziany
do powszechnej dyskusji w komitetach krajowych IEC.
Tekst przedstawiony w niniejszym artykule stanowi prowizoryczne tłumaczenie 3
dwujęzycznego (francusko-angielskiego) oryginału 2-go CD. Również polskie terminy
to pierwsza, wstępna propozycja autora. Odautorskie komentarze podane kursywą
zamieszczone tu zostały tylko na użytek niniejszego artykułu. Terminy angielskie i francuskie
są zaczerpnięte dosłownie z 2-do CD, lecz terminy niemieckie są również prowizoryczne,
przytoczone tu w większości za niemiecką wersją propozycji DKE.
Autor byłby bardzo zobowiązany za wszelkie uwagi, zarówno dotyczące terminów
polskich jak i polskiego tekstu definicji, lecz przede wszystkim za krytyczną ocenę całego
systemu pojęć4. Od oceny komitetów krajowych IEC zależy, czy zaprezentowany tu fragment
wejdzie do normy [1] w postaci odrębnego uzupełnienia, czy też będzie jeszcze poddawany
dalszym modyfikacjom.
1.
czasoprzestrzeń, space-time, temps-espace, Raumzeit
Realność fizyczna o właściwościach czterowymiarowej przestrzeni matematycznej przyjmowana do opisu każdego fizycznie istniejącego bytu.
Komentarz - Angielskie „physical entitty" i francuskie „entite physique" przetłumaczono tu i w dwóch następnych definicjach
jako „realność fizyczna", a angielskie „every physical existent" ifrancuskie „tout ce qui existe physiquement" - jako „fizycznie
istniejący byt".
2.
przestrzeń, space, espace, Raum
Realność fizyczna o właściwościach trójwymiarowej podprzestrzeni matematycznej czasoprzestrzeni, która może być lokalnie rozpatrywana jako przestrzeń euklidesowa.
Prof. dr hab. inż. Krystyn Pawluk pracownik naukowy Instytutu Elektrotechniki w Warszawie, jest przewodniczącym
Polskiego Komitetu Terminologii Elektrycznej SEP-u, przewodniczącym Normalizacyjnej Komisji Problemowej Nr 8
PKN-u, i ekspertem do współpracy z Komitetami Technicznymi IEC Nr 1 i Nr 25.
3 Normę PN-IEC 60050 ustanowioną w roku 1999 opracowała NKP Nr 8.
4 Wykonane przez autora.
5 Uwagi i opinie proszę kierować pod adresem Polskiego Komitetu Terminologii Elektrycznej SEP-u, Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Zarząd Główny, ul.
Świętokrzyska 14A, 00-050 Warszawa.
1
2
3.
czas (1), time (1), temps (1), Zeit (1)
Narastająca monotonicznie realność fizyczna
podprzestrzeni matematycznej czasoprzestrzeni.
o
właściwościach
jednowymiarowej
Komentarz - „Czas" w sensie wielkości fizyczne jest zdefiniowany w punkcie 12 jako „czas (2)".
4.
zdarzenie, event, evenement, Ereignis
Coś, co przebiega w czasie (1).
Uwaga - W fizyce relatywistycznej zdarzenie jest rozumiane jako punkt czasoprzestrzeni.
5.
chwilowy, instantaneous, instantane, momentan
Określa takie zdarzenie, które traktuje się jako niemające rozciągłości w czasie (1).
6.
przebieg, process, processus, Prozess
Następstwo w czasie (1) zdarzeń ze sobą związanych.
Uwaga - Powyższa definicja odwołuje się do cech czasowych tego pojęcia. Definicja odwołująca się do cech funkcjonalnych
jest zamieszczona w Normie IEC 60050-351.
7.
oś czasu, time axis, axe du temps lub axe temporel, Zeitaxe
Matematyczne przedstawienie następstwa czasowego zdarzeń chwilowych wzdłuż jednej osi,
stosowane w fizyce nierelatywistycznej.
Uwaga - W specjalnej teorii względności oś czasu zależy od wyboru układu odniesienia.
8.
chwila, instant, instant, Zeitpunkt
Punkt na osi czasu.
Uwaga - Zdarzenie chwilowe może być zaznaczone na osi czasu konkretnym punktem.
Komentarz - W języku potocznym „chwila" używana jest raczej w sensie bardzo krótkiego czasu trwania niż nieskończenie
krótkiego, jednak w języku fizyki „chwilowy" określa zdarzenie bez rozciągłości czasowej. W języku potocznym dla określenia
czasu trwania nieskończenie krótkiego używa się czasem słowa „moment" (por. niemiecki przymiotnik „momentan"), ale ani w
terminologii fizycznej ani technicznej „moment czasu" a tym bardziej samo „moment" wydają się nie na miejscu.
9.
równoczesny, simultaneous, simultane, simultan
Określa dwa lub więcej zdarzeń, które mają te same chwile początkowe i końcowe.
Komentarz - Można rozważyć, czy nie zaproponować uzupełnienia całego zestawu pojęć o pojęcie „częściowo równoczesny".
10.
przedział czasu, time interval, intervalle de temp, Zeitintervall
Część osi czasu ograniczona dwoma chwilami.
Uwagi:
1 - Przedział czasu zawiera wszystkie chwile zawarte pomiędzy dwoma chwilami ograniczającymi.
2 - Przedział czasu może być określony przez podanie dat zdarzenia początkowego i zdarzenia końcowego, lub przez podanie
jednej z nich i czasu trwania przedziału.
Komentarz - Stosownie do powyższej definicji pojęcie „przedziału czasu" nie jest wielkością fizyczną.
11.
skala czasu, time scale, echelle de temps, Zeitskala
Uporządkowany ilościowo zbiór wartości, które można przyporządkować poszczególnym
chwilom na osi czasu.
Uwagi:
1 - Można posługiwać się skalą czasu ciągłą, nieciągłą lub dyskretną. Przykładem ciągłej skali
czasu jest uniwersalny czas koordynowany (UTC), patrz IEC 60050-713. Przykładami skal nieciągłych są różne kalendarze.
Dyskretne skale czasu są stosowane w urządzeniach cyfrowych.
2 - W fizyce i technice stosuje się skalę czasu wraz z określoną jednostką miary i zaczynającą
się od wybranej chwili początkowej.
12.
czas (2), time (2), temps (2), Zeit (2)
Wielkość fizyczna wybrana do wyrażania wartości przyporządkowanych poszczególnym
chwilom na ciągłej skali czasu.
Uwaga - Czas (2) jest jedną z wielkości podstawowych w układzie wielkości, na których opiera się Międzynarodowy Układ
Jednostek (SI). Jednostką SI czasu (2) jest sekunda.
13.
data, date, date, Datum
Wyrażenie ilościowe wyrażające chwilę przy użyciu konkretnej skali czasu.
Uwagi
1 - Datę można wyrażać za pomocą różnych jednostek takich jak lata, miesiące, dnie, godziny, minuty, sekundy i ich ułamki,
względem wybranego początku skali czasu.
2 - Na nieciągłej skali czasu dwie różne chwile mogą być wyrażone tą samą datą.
3 - Na ciągłej skali czasu wielkość „data" jest wielkością tego samego rodzaju co wielkość czas (2).
14.
czas trwania, duration, duree, Dauer
Nieujemna wielkość fizyczna przyporządkowana interwałowi czasu, której wartość jest równa
różnicy między datą chwili końcowej i datą chwili początkowej tego interwału.
Uwagi
1 - Różne interwały czasu mogą mieć ten sam czas trwania, np. okres zależnej od czasu wielkości okresowej ma czas trwania,
który jest niezależny od wyboru chwili początkowej.
2 - Często zamiast terminu „czas trwania" używa się terminów „czas" lub „przedział czasu", lecz termin „czas" nie jest w tym
kontekście zalecany, a użycie w tym kontekście terminu „przedział czasu" musi być uznane jako niewłaściwe, żeby unikać
nieporozumienia związanego z pojęciem „przedział czasu" zdefiniowanym w punkcie 10.
3 - Na ciągłej skali czasu wielkość „data" jest wielkością tego samego rodzaju co wielkość czas (2).
Komentarz - Polskie słowo „trwanie" będące słownikowym odpowiednikiem angielskiego „duration" i francuskiego „duree"
wydaje się tu niewystarczające, dlatego w normie [2] wprowadzono „czas trwania".
15.
czas sumaryczny, accumulated time lub total duration, duree cumulee; addierte Zeit
Suma czasów trwania interwałów czasu określona sprecyzowanymi uwarunkowaniami w danym przedziale czasu.
Uwaga - Przedziały czasu odnoszące się do poszczególnych czasów trwania mogą nakładać się wzajemnie na siebie lub nie.
Przykładem nie nakładających się przedziałów czasu jest „sumaryczny czas przestoju z przyczyn wewnętrznych" (191-09-09),
a przykładem nakładających się przedziałów czasu jest „pracochłonność obsługi" (191-08-02).
16.
data kalendarzowa, calendar date, date de calendrie, Kalenderdatum
Data na skali czasu zawierającej początek i następstwo dni, przy czym dnie następujące po
sobie są grupowane w różne okresy.
Uwagi
1 - W znormalizowanym kalendarzu obowiązującym dla lokalnego usytuowania na powierzchni kuli ziemskiej każdy dzień
trwa od jednej północy do następnej.
2 - W znormalizowanym kalendarzu datę kalendarzową wyraża się trójką liczb wyrażającą:
kolejny numer roku liczonego od umownego początku, kolejny numer miesiąca w tym roku i kolejny numer dnia w tym
miesiącu. Znormalizowany zapis daty kalendarzowej (patrz ISO 86010) podaje się w kolejności rok - miesiąc - dzień,
na przykład: 1998-11-15.
17.
czas zegarowy, clock time, temps d'horloge, Uhrzeit
Wyrażenie ilościowe zaznaczające dla danego zlokalizowania konkretną chwilę w ciągu dnia
za pomocą czasu znormalizowanego, który ubiegł od północy.
Uwaga - Czas zegarowy jest zwyczajowo przedstawiany liczbą godzin, które ubiegły od północy, liczbą minut, które ubiegły
od ostatniej pełnej godziny, liczbą sekund, które ubiegły od ostatniej pełnej minuty, z ewentualnym uzupełnieniem o dziesiętne
ułamki sekundy. Na przykład: 11:41:31 lub11:41:31,52 (patrz również ISO 8601).
Bibliografia
1. International Standard, IEC 60050,111, International Electrotechnical Vocabulary, Part 111: Physics and chemistry,
Second edition, 1998.
2. PN-IEC 60050-111 Międzynarodowy słownik terminologiczny elektryki. Część 111: Fizyka i chemia, lipiec 1999.
3. Krystyn Pawluk, Time-related quantities, Prace Instytutu Elektrotechniki, z. 210, str. 135-145, 2002.