Narzędzia krzemienne w epoce kamienia na ziemi chełmińskiej

Narzędzia krzemienne w epoce kamienia na ziemi chełmińskiej

Grzegorz Osipowicz
Narzędzia krzemienne
w epoce kamienia
na ziemi chełmińskiej
Studium traseologiczne
Toruń 2010
Spis treści
Wstęp ......................................................................................................... 13
1. Metoda traseologiczna ......................................................................16
1.1. Zarys historii badań .................................................................... 16
1.2. Założenia metody........................................................................ 18
1.3. Ślepe testy ..................................................................................... 20
1.4. Eksperymenty archeologiczne................................................... 21
1.5. Stosowana aparatura ................................................................... 23
1.6. Zasady identyfikacji i dokumentacji śladów zużycia
narzędzi krzemiennych .............................................................. 24
1.7. Terminologia traseologiczna ..................................................... 25
1.7.1. Krawędź pracująca ........................................................... 25
1.7.2. Retusz użytkowy ............................................................... 26
1.7.3. Wyświecenie ...................................................................... 28
1.7.4. Ślady liniowe ..................................................................... 34
2. Narzędzia funkcjonalne. Zestawienie ogólne i charakterystyka
podstawowych typów ............................................................................... 36
2.1. Pojęcie narzędzia krzemiennego ............................................... 36
2.1.1. Narzędzie krzemienne w ujęciu tradycyjnym .............. 36
2.1.2. Narzędzie krzemienne w ujęciu traseologicznym
– narzędzie funkcjonalne ............................................... 37
2.2. Podstawowe typy narzędzi funkcjonalnych............................. 38
2.2.1. Lista typów narzędzi funkcjonalnych ............................ 40
2.2.2. Narzędzia do obróbki skóry i cięcia mięsa .................... 41
2.2.2.1. Skrobacze do obróbki skóry.............................. 42
2.2.2.2. Przekłuwacze ...................................................... 46
2.2.2.3. Noże do obróbki skóry ...................................... 47
2.2.2.4. Noże do cięcia mięsa.......................................... 49
2.2.3. Narzędzia do obróbki drewna......................................... 53
2.2.3.1. Skrobacze............................................................. 54
2.2.3.2. Mikroskrobacze .................................................. 55
8
Spis treści
2.2.3.3. Strugacze ............................................................. 58
2.2.3.4. Piłki ...................................................................... 60
2.2.3.5. Wiertniki ............................................................. 63
2.2.3.6. Rylce ..................................................................... 64
2.2.3.7. Dłuta .................................................................... 65
2.2.4. Narzędzia do obróbki kości/poroża ............................... 67
2.2.4.1. Skrobacze............................................................. 69
2.2.4.2. Strugacze ............................................................. 72
2.2.4.3. Piłki ...................................................................... 73
2.2.4.4. Wiertniki ............................................................. 75
2.2.4.5. Rylce ..................................................................... 76
2.2.5. Zbrojniki broni miotanej ................................................. 78
2.2.5.1. Groty .................................................................... 79
2.2.5.2. Zbrojniki boczne strzał i harpunów ................ 83
2.2.6. Narzędzia do ścinania i obróbki roślin
krzemionkowych ............................................................. 84
2.2.6.1. Wkładki sierpowe .............................................. 86
2.2.6.2. Noże do ścinania trawy ..................................... 89
2.2.6.3. Narzędzia do rozszczepiania włókien
roślinnych ........................................................... 90
2.2.7. Narzędzia do obróbki muszli .......................................... 97
2.2.7.1. Skrobacze............................................................. 97
2.2.7.2. Piłki ...................................................................... 97
2.2.8. Narzędzia do obróbki miękkiego kamienia
i ceramiki .......................................................................... 98
2.2.8.1. Skrobacze............................................................. 98
2.2.8.2. Piłki ...................................................................... 99
2.2.9. Narzędzia do obróbki krzemienia .................................. 99
2.2.9.1. Tłuczki ............................................................... 100
2.2.9.2. Retuszery ........................................................... 100
2.2.10. Narzędzia używane i prawdopodobnie
używane .......................................................................... 100
3. Źródła archeologiczne...................................................................... 101
3.1. Paleolit schyłkowy ..................................................................... 104
3.1.1. Brzoza, gm. Wielka Nieszawa, stanowiska 15 i 34 ..... 104
3.1.2. Stare Marzy, gm. Dragacz, stanowisko 5 ..................... 105
3.2. Mezolit ........................................................................................ 111
3.2.1. Sąsieczno, gm. Obrowo, stanowisko 4 ......................... 112
3.2.2. Toruń, gm. Toruń, stanowiska 247 i 249 ..................... 116
3.2.3. Lubicz, gm. Lubicz, stanowiska 12, 13, 18 ................... 118
Spis treści
4. Narzędzia funkcjonalne i sposoby ich używania ......................... 121
4.1. Paleolit schyłkowy ..................................................................... 122
4.1.1. Narzędzia do obróbki skóry i cięcia mięsa .................. 123
4.1.2. Narzędzia do obróbki drewna....................................... 128
4.1.3. Narzędzia do obróbki kości/poroża ............................. 132
4.1.4. Zbrojniki broni miotanej ............................................... 135
4.1.5. Narzędzia do ścinania i obróbki roślin
krzemionkowych ........................................................... 136
4.2. Mezolit ........................................................................................ 136
4.2.1. Narzędzia do obróbki skóry i cięcia mięsa .................. 138
4.2.2. Narzędzia do obróbki drewna....................................... 145
4.2.3. Narzędzia do obróbki kości/poroża ............................. 152
4.2.4. Zbrojniki broni miotanej ............................................... 155
4.2.5. Narzędzia do ścinania i obróbki roślin
krzemionkowych ........................................................... 158
4.3. Neolit .......................................................................................... 160
4.3.1. Narzędzia do obróbki skóry i cięcia mięsa .................. 161
4.3.2. Narzędzia do obróbki drewna....................................... 168
4.3.3. Narzędzia do obróbki kości/poroża ............................. 174
4.3.4. Narzędzia do ścinania i obróbki roślin
krzemionkowych ........................................................... 177
4.3.5. Zbrojniki broni miotanej ............................................... 179
4.3.6. Inne narzędzia funkcjonalne......................................... 180
5. Narzędzia krzemienne w epoce kamienia w świetle wyników
analiz traseologicznych ......................................................................... 181
5.1. Półsurowiec czy odpad produkcyjny, czyli z czego
wykonywano narzędzia ............................................................ 181
5.1.1. Paleolit schyłkowy – Brzoza, gm. Wielka
Nieszawa, stanowisko 34............................................... 182
5.1.2. Mezolit – Sąsieczno, gm. Obrowo, stanowisko 4,
krzemienica 2 ................................................................. 186
5.1.3. Neolit (kultura ceramiki wstęgowej rytej) –
Wielkie Radowiska, gm. Dębowa Łąka,
stanowisko 24, obiekt 2 ................................................. 192
5.1.4. Neolit (kultura pucharów lejkowatych) – Lembarg,
gm. Jabłonowo Pomorskie, stanowiska 94, 95, 96 ..... 195
5.2. Struktura funkcjonalna zbiorów krzemiennych i sposoby
używania narzędzi w epoce kamienia .................................... 203
5.2.1. Skrobacze do obróbki skóry .......................................... 206
5.2.2. Skrobacze do obróbki drewna ...................................... 207
5.2.3. Skrobacze do obróbki kości/poroża ............................. 208
5.2.4. Przekłuwacze ................................................................... 211
5.2.5. Noże do cięcia mięsa ...................................................... 211
9
10
Spis treści
5.2.6. Rylce do obróbki drewna ............................................... 212
5.2.7. Rylce do obróbki kości/poroża ..................................... 212
5.2.8. Zbrojniki broni miotanej ............................................... 215
5.2.9. Podsumowanie ................................................................ 215
5.3. Formy morfologiczne i sposoby ich używania ...................... 217
5.3.1. Drapacze .......................................................................... 222
5.3.2. Skrobacze ......................................................................... 223
5.3.3. Rylce ................................................................................. 224
5.3.4. Półtylczaki ....................................................................... 225
5.3.5. Tylczaki ............................................................................ 226
5.3.6. Przekłuwacze i wiertniki ............................................... 227
5.3.7. Liściaki ............................................................................. 227
5.3.8. Zbrojniki geometryczne ................................................ 228
5.3.9. Wiórowce ......................................................................... 228
5.3.10. Groty bifacjalne ............................................................ 229
5.3.11. Łuszcznie ....................................................................... 229
5.3.12. Wióry i odłupki retuszowane...................................... 230
5.3.13. Narzędzia funkcjonalne z półsurowca
nieretuszowanego .......................................................... 231
5.4. Między formą a funkcją – czy możliwe jest stworzenie
typologii morfologiczno-funkcjonalnej? ............................... 231
5.5. Narzędzia funkcjonalne a charakter stanowiska/
/krzemienicy/obiektu ............................................................... 234
5.5.1. Paleolit schyłkowy ......................................................... 235
5.5.1.1. Brzoza, gm. Wielka Nieszawa,
stanowisko 15 ................................................... 235
5.5.1.2. Brzoza, gm. Wielka Nieszawa,
stanowisko 34 ................................................... 235
5.5.1.3. Stare Marzy, gm. Dragacz, stan. 5,
rzemienica I ...................................................... 236
5.5.1.4. Stare Marzy, gm. Dragacz, stan. 5,
krzemienica II .................................................. 236
5.5.1.5. Stare Marzy, gm. Dragacz, stanowisko 5,
krzemienica IX ................................................. 236
5.5.1.6. Wnioski.............................................................. 237
5.5.2. Mezolit ............................................................................. 238
5.5.2.1. Sąsieczno, gm. Obrowo, stanowisko 4,
krzemienica 1 ................................................... 238
5.5.2.2. Sąsieczno, gm. Obrowo, stanowisko 4,
krzemienica 2 ................................................... 238
5.5.2.3. Wnioski.............................................................. 239
5.5.3. Neolit ................................................................................ 240
5.5.3.1. Wielkie Radowiska, gm. Dębowa Łąka,
stanowisko 22, obiekt 2 .................................. 240
11
Spis treści
5.5.3.2. Wielkie Radowiska, gm. Dębowa Łąka,
stanowisko 24, obiekt 2 .................................. 241
5.5.3.3. Wnioski.............................................................. 241
5.5.4. Podsumowanie ................................................................ 242
5.6. Po analizie traseologicznej…, czyli co wnoszą analizy
funkcjonalne do koncepcji na temat życia człowieka
w epoce kamienia ..................................................................... 243
5.6.1. Paleolit schyłkowy ......................................................... 243
5.6.2. Mezolit ............................................................................. 246
5.6.3. Neolit (kultura ceramiki wstęgowej rytej i kultura
pucharów lejkowatych) ................................................. 251
5.7. Środowiskowe uwarunkowania życia w epoce kamienia .... 255
Zakończenie ............................................................................................ 258
Bibliografia .............................................................................................. 260
Tabele ....................................................................................................... 281
Tablice ...................................................................................................... 517
Summary “Flint tools from the Stone Age in the Chełmno Land.
Traseological study” ............................................................................... 557