samotna matka

Aktywizacja seniorów poprzez edukację
Częstochowa, 23 września 2013
dr n. hum. Elżbieta Napora, Akademia im. J. Długosza w Częstochowie
dr n. hum. Agnieszka Kozerska, Akademia im. J. Długosza w Częstochowie
dr n. hum. Ewa Miszczak, Uniwersytet M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Wsparcie społeczne dziadków w rodzinie o
różnej strukturze a jakość życia młodzieży –
perspektywa empiryczna
Słowa klucze: rodzina samotnej matki, wsparcie społeczne,
parentyfikacja dziadków
o projekcie
Projekt ten jest wynikiem międzydyscyplinarnej współpracy grupy badawczej z Zakładu
Psychologii oraz Zakładu Pedagogiki Ogólnej i Metodologii Badań Akademii im. Jana
Długosza w Częstochowie wraz z Zakładem Socjologii Medycyny i Rodziny UMCS w
Lublinie. Jednym z celów prowadzonych badań jest określenie czynników ochronnych w
rodzinie samotnej matki. Projekt integruje pozytywną psychologię, edukację, socjologię w
celu określenia warunków optymalnego funkcjonowania rodziny wielopokoleniowej w
prowincjonalnej Polsce z uwzględnieniem regionalnego kontekstu kulturowego. Wyniki
mogą stanowić wkład do bazy naukowej służącej do wypracowywania optymalnych
struktur opieki społecznej w polskich małych miastach i na wsi. Badania dotyczą tych
ochronnych czynników, które prowadzą do przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu
rodzin samotnych matek, czynników związanych ze wsparciem społecznym (w
szczególności: parentyfikacją) dziadków w rodzinie wielopokoleniowej.
Projekt w części był finansowany ze środków na działalność statutową DS/IFSiP/40/2013 Wydziału Nauk Społecznych
Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. W oparciu o wyniki badań przygotowano tekst: Wsparcie dziadków w
rodzinie o różnej strukturze a jakość życia młodzieży, Acta Humanica (2013).
Elżbieta Napora, adiunkt Wydziału Nauk Społecznych w AJD w
Częstochowie. Prowadzi
badania i zajęcia z psychologii, którą
ukończyła na KUL-u. Obszary zainteresowań badawczych: rodzina samotnej
matki w różnej konfiguracji, m.in. w diadzie homogenicznej i
heterogenicznej. Przyczyny zagrożenia marginalizacją dzieci i młodzieży.
Publikuje w czasopismach o zasięgu krajowym i zagranicznym.
Agnieszka Kozerska, adiunkt Wydziału Pedagogicznego w AJD w
Częstochowie. Obszary zainteresowań: Środowisko edukacyjne seniorów.
Rodzina jako przestrzeń uczenia się. Międzypokoleniowe uczenie się w
rodzinie. Uczestnictwo dziadków w wychowaniu wnuków. Zastosowanie
metod statystycznych w badaniach społecznych.
Ewa Miszczak, adiunkt w Zakładzie Socjologii Medycyny i Rodziny,
Instytutu Socjologii UMCS w Lublinie. Obszary zainteresowań
zawodowych: socjologia religii, gerontologia społeczna i socjologia
rodziny.
Wyjaśnienie pojęć
Wsparcie społeczne , funkcjonalne: rodzaj interakcji społecznych
Strukturalne: obiektywnie istniejąca sieć (więzi, kontakty, przynależność) pełni
funkcję pomocną osobie, będącej w trudnej sytuacji (Sęk, 2005).
Jakość życia (dobre życie, zadowolenie, dobrostan). Satysfakcja z życia, poczucie
szczęścia lub jego brak (Dalkey, Rurke, 1972). Indywidualnie odczuwana satysfakcja
z powodu zaspokojenia potrzeb w danym okresie (Mitchell, 1997). Kształtowana
przez czynniki subiektywne jak i obiektywne, np. poczucie wsparcia społecznego,
sposób spędzania wolnego czasu.
 Parentyfikacja: „zamiana ról – funkcjonalna, emocjonalna lub obie – w której
dziecko poświęca własne potrzeby: potrzebę uwagi, bezpieczeństwa i uzyskiwania
wsparcia w rozwoju, aby przystosować się i troszczyć o instrumentalne lub
emocjonalne potrzeby rodzica”. Parentyfikacja dziadków jest rozważana w
kontekście trzech pokoleń i przyjmujemy, że termin ten odnosi się do relacji między
rodzicami dziecka a dziadkami oraz do relacji między wnukiem a dziadkami.
 Parentyfikacja dziadków to oczekiwane przez rodzinę dorosłego dziecka i
konieczne dla jej poprawnego funkcjonowania, udzielane przez nich wsparcie.
Dziadkowie włączeni zostają w podsystem rodzicielski i pełnią rolę rodzica w
odniesieniu do wnuka, mogą też – w odniesieniu do któregoś z rodziców wnuka udzielać wsparcia jakiego udziela współmałżonek. Powoduje to, że rola dziadków
transferuje w stronę roli ojca. Przypuszczamy, że w pewnych warunkach może być
zjawiskiem korzystnym zarówno dla dziadków jak i dla pozostałych członków
rodziny.
Wsparcie a życie rodzinne
W traumatycznej sytuacji jaką jest rozwód, tworzy się silna więź między rozwodzącą
się matką a babcią, której wsparcie jest czynnikiem ochronnym w czasie kryzysu (za
Napora, Kozerska, Schneider, 2013)
Badania pokazały, że w rodzinach samotnych matek (rozwiedzionych i będących w
separacji) rola dziadków jest znacząca zarówno w trakcie procesu rozwodu jak i w
okresie następującym bezpośrednio po nim (Timonen V., i in., 2009).
Wsparcie członków rodziny, finansowe i instrumentalne pozytywnie wpływa na te
dzieci, które żyją w środowiskach wysokiego ryzyka. Szczególnie babcie pomagają
równoważyć potencjalnie negatywne skutki ryzyka dla wnuków (Hunter, 1997; Taylor,
Roberts, 1995).
Cel badań
Uzyskanie odpowiedzi na pytania: jakiego rodzaju wsparcia udzielają
dziadkowie rodzinom swoich dzieci w warunkach polskich, jaki jest
związek pomiędzy wsparciem udzielanym przez dziadków, a
psychospołecznym funkcjonowaniem młodzieży, by następnie
określić warunki w jakich udzielane przez dziadków wsparcie jest
najkorzystniejsze dla wszystkich członków rodziny.
Hipotezy
H1: młodzież z rodzin o różnej
strukturze porównywalnie ocenia
subiektywną jakość życia,
H2: dziadkowie ze strony matki
więcej udzielają wsparcia rodzinie
bez ojca, niż rodzinie pełnej,
H3: dziadkowie ze strony matki częściej udzielają wsparcia rodzinie co ma
związek z jakością życia młodzieży,
Metody
 JŻ – Skalą Huebnera SLSS (Student’s Life Satisfaction Scale),
składającą się z siedmiu twierdzeń, w których na skali
sześciostopniowej (0-5 p.) badany udziela odpowiedzi (moje życie
jest całkiem w porządku; mam w życiu to czego chcę).
 Siłę i rodzaj wsparcia – Skalą Wsparcia Społecznego (SWS)
Kmiecik-Baran (2000). Cztery jego rodzaje: wartościujące cierpliwie tłumaczą gdy czegoś nie rozumiem, 2. emocjonalne akceptują mnie… , 3. instrumentalne, opiekują się mną gdy tego
potrzebuję, 4. informacyjne, cierpliwie tłumaczą ... Do każdego
rodzaju wsparcia dopasowane są po cztery stwierdzenia.
Tab.1. Struktura badanej grupy młodzieży
Charakterystyka badanej młodzieży
Płeć:
K
436 (76,2%)
M
136 (23,7%)
Wiek:
K
M
23,71
Mediana
22
SD
5,0
M
23,15
M
Mediana
23
SD
2,5
Tab.2. Struktura badanych rodzin
Rodzina pełna
Liczba badanych
504 (86,7%)
Samotna
matka
77 (13,3%)
Zamieszkanie :
wieś
małe miasto
duże
205 (40,7%)
154 (30,4%)
145 (28,8%)
23 (29,8%)
30 (38,9%)
24 (31,1%)
Razem
581 (100%)
228 (39,3%)
184 (31,5%)
169 (29,2%)
Ocena subiektywnej jakości życia przez młodzież
z rodzin o różnej strukturze
Wyniki:
Struktura rodziny
30
28
26
24
22
20
18
16
14
12
10
Rodzina pełna
Samotna matka
Rycina 1. Średnie arytmetyczne wyników testu subiektywnej jakości życia w
grupach młodzieży z rodzin o różnej strukturze
c.d.
Tab.3. Różnica istotna statystycznie (df = 569) pomiędzy jakością życia młodzieży
Struktura rodziny
M
SD
t
p
Rodzina pełna (n = 497) 25,06
5,4
-1,91
<.05
Samotna matka (n = 74)
5,6
23,75
Otrzymane wartości wskazują, że młodzież z rodziny pełnej korzystniej ocenia jakość życia
(M = 25,06; SD = 5,4) niż ci z rodzin samotnych matek (M = 23,75; SD = 5,6), różnica jest
statystycznie istotna (p < .05).
Dziadkowie ze strony ojca mniej udzielają wsparcia rodzinie samotnej matki
niż rodzinie pełnej
Tab.4. Różnice wsparcia dziadków ze strony ojca w rodzinie o różnej strukturze
Rodzina Samotna
matka
Wsparcie
M
1. Informacyjne
MO
6,12
OO
4,49
2.Instrumentalne
MO
5,73
OO
4,46
3. Wartościujące
MO
5,44
OO
4,34
4. Emocjonalne
MO
6,08
OO
4,60
Rodzina
pełna
M
t
p<
Samotna
matka
SD
Rodzina
pełna
SD
7,77
6,36
-4,043
-4,401
.000
.000
3,7
2,9
3,0
3,2
6,79
5,61
-2,773
-3,117
.005
.001
3,3
2,7
2,9
2,8
6,35
5,50
-2,487
-3,209
.013
.001
3,0
2,5
2,8
2,7
7,80
6,49
-3,805
-3,960
.000
.000
4,0
3,3
3,4
3,6
Oznaczenie skrótów: MO – matka ojca, OO – ojciec ojca
Wsparcie dziadków ze strony matki w rodzinie o różnej strukturze
10
9
1.
2.
3.
4.
8
7
6
5
4
Infor.
Instrum.
Wartość.
Emocje.
3
2
1
0
1. MM
OM
2. MM
OM
Samotna matka
3. MM
OM
4. MM
OM
Rodzina pełna
Rycina 2. Średnie wartości wsparcia dziadków ze strony matki
Wsparcie dziadków ze strony ojca w rodzinie o różnej strukturze
10
8
1.
2.
3.
4.
6
4
Infor.
Instrum.
Wartość.
Emocje.
2
0
1. MO
OO
2. MO
OO
Samotna matka
3. MO
OO
4. MO
OO
Rodzina pełna
Rycina 3. Średnie wartości wsparcia dziadków ze strony ojca
Konkluzja (tab.4)
 Dziadkowie ze strony ojca, są istotnie bardziej zaangażowani w
udzielanie każdego rodzaju wsparcia w rodzinie pełnej, niż w
rodzinie samotnej matki. Dziadkowie ze strony matki są podobnie
zaangażowani w udzielanie pomocy zarówno rodzinie pełnej jak i
samotnej matki.
Wyniki nie potwierdzają hipotezy H2 w której oczekiwano, iż
dziadkowie ze strony matki więcej udzielają wsparcia rodzinie bez
ojca, niż rodzinie pełnej.
Dziadkowie ze strony matki udzielają wsparcia rodzinie, wykazującego
związek z jakością życia młodzieży
Tab.5. Współczynniki korelacji r Pearsona pomiędzy wsparciem społecznym udzielanym wnukom
przez dziadków, a jakością życia wnuków z uwzględnieniem struktury rodziny
Rodzina
Wsparcie
1. Informacyjne
2. Instrumentalne
3. Wartościujące
4. Emocjonalne
MM
MO
OM
OO
MM
MO
OM
OO
MM
MO
OM
OO
MM
MO
OM
OO
Samotna matka (n = 59)
r
Rodzina pełna (n = 360)
r
-0,01
0,03
0,15
0,08
-0,01
0,02
0,18
0,00
0,08
0,05
0,31*
0,12
0,03
0,05
0,14
0,05
0,19*
0,02
0,14*
0,08
0,19*
0,07
0,15*
0,09
0,13*
0,11*
0,14*
0,08
0,16*
0,07
0,11*
0,09
Istotność: * p<0,05
MM – matka matki, MO – matka ojca, OM – ojciec matki, OO – ojciec ojca
Konkluzja (tab.5)
 W rodzinie pełnej zaobserwowano więcej istotnych statystycznie
związków pomiędzy rodzajami wsparcia dziadków ze strony matki a
jakością życia młodzieży, w porównaniu z wynikami rodziny
samotnej matki. Im więcej wsparcia dziadkowie udzielają wnukom,
tym wyższy poziom jakości życia młodzieży
Wnioski
1. Młodzież z rodziny pełnej znacząco bardziej jest zadowolona ze
swojego życia, ma wyższe wyniki w teście jakości życia, niż młodzież
z rodzin samotnych matek. 2. Różnica pomiędzy rodzajem wsparcia
dziadków ze strony ojca w rodzinie pełnej i samotnej matki jest istotna
statystycznie. Wsparcie dziadków ze strony matki jest podobne w
obydwu typach rodzin. 3. Jakość życia młodzieży zależy od
pokrewieństwa dziadków i rodzaju udzielanego wsparcia. W rodzinie
pełnej uchwycono związek między każdym rodzajem wsparcia
dziadków ze strony matki. W rodzinie samotnej matki, zaobserwowano
związek między jakością życia wnuków, a wyłącznie wartościującym
wsparciem dziadka ze strony matki.
Konkluzje
• Wynik potwierdza efekty innych badań mówiących, że wnuki mają
lepsze stosunki z babcią i dziadkiem ze strony matki, niż ze strony ojca
(Hodgson, 1992; Timonen V., i in., 2009) ale tylko w rodzinie pełnej w której
także, zaobserwowano związek wartościującego wsparcia babci ze
strony ojca z jakością życia wnuków.
• W rodzinie samotnych matek zaobserwowano związek
wartościującego wsparcia dziadka ze strony matki z jakością życia
wnuków, który może być jednym z wielu wskaźników parentyfikacji
dziadka w tej rodzinie.
Bibliografia (wybrane tytuły)
Hodgson, L. G. (1998). Grandparents and older grandchildren. W: Szinovacz ME
(red.), Handbook on grandparenthood (s. 171–183). Westport, CT: Greenwood Press.
Kmiecik-Baran, K. (2000). Narzędzia do rozpoznawania zagrożeń społecznych w
szkole. Podręcznik. Gdańsk: Wyd. Przegląd Oświatowy.
Napora, E. (2012). Rodziny samotnych matek - uprzedzenia i rzeczywistość.
Wywiad TV Orion, Częstochowa 10.11.2012 (dostęp: 21.08.2013).
Napora, E. (2012, maj). Struktura rodziny, wiek i płeć dorastających jako
uwarunkowania odbioru komunikacji matek. Referat podczas XXI Ogólnopolskiej
Konferencji Psychologii Rozwojowej, Zielona Góra.
Napora, E., Kozerska, A., Schneider, A. (2012, październik). Parentyfikacja
dziadków czynnikiem resilience w funkcjonowaniu rodziny samotnej matki – przegląd
badań. Referat podczas Ogólnopolskiej Interdyscyplinarnej Konferencji Naukowej,
Częstochowa.
Sęk, H. (2001). Wprowadzenie do psychologii klinicznej, t. 5. Warszawa: Wyd.
Naukowe SCHOLAR.
Timonen V., Doyle M., O'Dwyer C., Moore, E. (2009). The Role of Grandparents
in Divorced and Separated Families, Dublin.
Dziękujemy za uwagę
[email protected]
Częstochowa-Jasna Góra, Akademia im. J.
Długosza