docPismo Święte w języku polskim w latach 1518-1638
download 
Reklamacja Transkrypt
Pismo Święte w języku polskim w latach 1518-1638
UNIWERSYTET WROCŁAWSKI WYDZIAŁ FILOLOGICZNY INSTYTUT BIBLIOTEKOZNAWSTWA Ks. Rajmund Pietkiewicz Pismo Święte w języku polskim w latach 1518-1638. Sytuacja wyznaniowa w Polsce a rozwój edytorstwa biblijnego Praca doktorska napisana pod kierunkiem Pana prof. dra hab. KRZYSZTOFA MIGONIA WROCŁAW 2002 — II — SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI .................................................................................................................................... II WYKAZ SKRÓTÓW ....................................................................................................................... V BIBLIOGRAFIA ............................................................................................................................. IX WSTĘP ............................................................................................................................................... 1 A. STAN BADAŃ ............................................................................................................................................................. 1 B. POSTAWIENIE PROBLEMÓW BADAWCZYCH ............................................................................................................ 2 C. WYZNACZENIE RAM CHRONOLOGICZNYCH............................................................................................................ 3 D. METODA BADAWCZA................................................................................................................................................ 4 E. PREZENTACJA TREŚCI PRACY .................................................................................................................................. 6 F. USTALENIA SZCZEGÓŁOWE...................................................................................................................................... 6 ROZDZIAŁ I BIBLIA W RENESANSOWEJ EUROPIE A. POWSTANIE I ROZWÓJ DRUKARSTWA A EDYTORSTWO BIBLIJNE ........................................................................... 8 1. Bibliografia i historia pierwszych wydań Biblii ................................................................................................... 8 2. Typografia i wyposażenie pierwszych edycji ..................................................................................................... 12 B. BIBLIJNE ZAINTERESOWANIA HUMANISTÓW ........................................................................................................ 17 1. Humanistyczny program odnowy biblijnej ......................................................................................................... 17 2. Edycje Biblii w językach starożytnych. Rys bibliograficzno-historyczny .......................................................... 21 3. Typografia i wyposażenie wydań Biblii w językach starożytnych ..................................................................... 25 C. BIBLIA DRUKOWANA JAKO NARZĘDZIE POLEMIKI RELIGIJNEJ W OKRESIE REFORMACJI .................................. 27 1. Biblia w nauczaniu reformatorów ....................................................................................................................... 28 2. Historia i bibliografia reformowanych edycji Pisma Świętego........................................................................... 30 3. Typografia i wyposażenie reformowanych edycji Pisma Świętego .................................................................... 35 D. OKRES KONTRREFORMACJI A EDYTORSTWO BIBLIJNE ........................................................................................ 40 1. Dyskusje i postanowienia Soboru Trydenckiego dotyczące Biblii ..................................................................... 40 2. Potrydenckie katolickie wydania Pisma Świętego w językach starożytnych. Rys bibliograficzno-historyczny 45 3. Typografia i wyposażenie posoborowych wydań Vlg ........................................................................................ 47 E. WNIOSKI NATURY BIBLIOLOGICZNEJ .................................................................................................................... 49 ROZDZIAŁ II DRUKARSTWO WOBEC SYTUACJI KULTUROWEJ I WYZNANIOWEJ W RENESANSOWEJ POLSCE A. RECEPCJA HUMANIZMU W POLSCE. BIBLIJNE ZAINTERESOWANIA HUMANISTÓW POLSKICH ........................... 51 B. REFORMACJA I KONTRREFORMACJA W RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ ..................................................... 53 1. Rozwój protestantyzmu w Polsce ....................................................................................................................... 53 2. Kontrreformacja i upadek polskiego protestantyzmu ......................................................................................... 56 C. OBLICZE WYZNANIOWE RENESANSOWEJ POLSKI ................................................................................................ 58 1. Kościół katolicki ................................................................................................................................................. 58 2. Luteranie ............................................................................................................................................................. 60 3. Bracia czescy ...................................................................................................................................................... 61 4. Kalwini ............................................................................................................................................................... 62 5. Bracia polscy (arianie) ........................................................................................................................................ 64 D. OBLICZE WYZNANIOWE DRUKARSTWA W RENESANSOWEJ POLSCE .................................................................... 66 1. Drukarnie katolickie ........................................................................................................................................... 67 2. Drukarnie luterańskie .......................................................................................................................................... 69 — III — 3. Drukarnie braci czeskich ..................................................................................................................................... 70 4. Drukarnie kalwińskie ........................................................................................................................................... 71 5. Drukarnie ariańskie ............................................................................................................................................. 73 ROZDZIAŁ III POLSKIE PRZEKŁADY BIBLIJNE (XIII – XVI W.). TRADYCJA RĘKOPIŚMIENNA JAKO ZAPOWIEDŹ EDYCJI DRUKOWANYCH A. GENEZA I OPIS RĘKOPISÓW .................................................................................................................................... 75 1. Psałterz św. Kingi (tzw. Psałterz sądecki) – XIII w. ........................................................................................... 75 2. Psałterz floriański – XIV/XV w. ......................................................................................................................... 77 3. Karta medycka (Karta Świdzińskiego) – ok. 1405 .............................................................................................. 79 4. Ewangeliarz kanoników regularnych z Krakowa – ok. 1420 .............................................................................. 80 5. Biblia królowej Zofii – 1455 ............................................................................................................................... 81 6. Psałterz puławski – druga połowa XV w. (ok. 1470?) ........................................................................................ 82 7. Żołtarz Proroka Dawida w przekładzie Walentego Wróbla († 1537) – ok. 1528 ................................................ 83 8. Przekłady Tomasza ze Zbrudzewa († 1567) – ok. 1536-1555 ............................................................................. 86 9. Fragmenty ST ...................................................................................................................................................... 88 10. Fragmenty NT ................................................................................................................................................... 90 B. WNIOSKI NATURY BIBLIOLOGICZNEJ..................................................................................................................... 92 ROZDZIAŁ IV PRZEKŁADY I EDYCJE PISMA ŚWIĘTEGO W JĘZYKU POLSKIM (1518-1638) A. NIESAMOISTNE FRAGMENTY I POJEDYNCZE KSIĘGI.............................................................................................. 96 1. Prolog Ewangelii wg św. Jana (1518/19) ............................................................................................................ 97 2. Ecclesiastes w przekładzie Hieronima z Wielunia (1522) ................................................................................... 99 3. Tzw. Ewangeliarz Unglera w opracowaniu Jana z Sącza (ok. 1527/8) ............................................................. 103 4. Teksty biblijne w Hortulusach polskich (od ok. 1527) ...................................................................................... 108 5. Teksty z Pisma Świętego w historiach biblijno-apokryficznych (od 1530) ...................................................... 111 6. Księgi Jezusa Syna Syrachowego... w tłum. Piotra z Poznania (od 1535) ........................................................ 116 7. Tobias Patriarcha Starego Zakonu... (od 1539) ................................................................................................. 120 8. Ecclesiastes w tłum. Jana z Sanoka (1590)........................................................................................................ 122 9. Tobiasz w tłum. W. Ulatowskiego (1615) ......................................................................................................... 124 10. Przekłady i edycje niezachowane .................................................................................................................... 126 B. PSAŁTERZE I PSALMY ............................................................................................................................................ 126 1. Psałterz krakowski (od 1532) ............................................................................................................................ 127 2. Żołtarz Dawidów w tłum. W. Wróbla (od 1539) ............................................................................................... 132 3. Psałterz Dawidów w przekładzie M. Reja (od ok. 1546)................................................................................... 142 4. Psałterz Dawida w tłum. J. Lubelczyka (1558) ................................................................................................. 147 5. Psałterz brzeski (1564) ...................................................................................................................................... 153 6. Psałterz trydencki (1579) ................................................................................................................................... 156 7. Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego (od 1579).................................................................... 159 8. Psalmy Dawidowe w tłum. P. Milejewskiego (1587) ........................................................................................ 165 9. Psałterz Dawidów w tłum. J. Wujka (od 1594) ................................................................................................. 169 10. Psalmy Dawidowe w tłum. M. Rybińskiego (od 1605) ................................................................................... 177 11. Psałterz gdański (1633) ................................................................................................................................... 185 12. Wydania pojedynczych psalmów i zbiorów psalmów ..................................................................................... 188 13. Polskie tłumaczenia psalmów w modlitewnikach, kancjonałach i katechizmach .......................................... 193 C. WYDANIA NOWEGO TESTAMENTU I CAŁEJ BIBLII .............................................................................................. 194 1. Nowy Testament królewiecki (od 1551) ........................................................................................................... 194 2. Nowy Testament Szarfenbergów (krakowski) – 1556....................................................................................... 207 3. Biblia Leopolity i jej przedruki (od 1561) ......................................................................................................... 215 4. Biblia brzeska i jej przedruki (od 1563) ............................................................................................................ 231 5. Prace przekładowe Sz. Budnego (od 1570) ....................................................................................................... 251 — IV — 6. Nowy Testament w tłum. M. Czechowica (do 1577) ....................................................................................... 270 7. Pismo Święte w tłum. J. Wujka (od 1593) ........................................................................................................ 279 8. Nowy Testament rakowski (od 1606) ............................................................................................................... 296 9. Nowy Testament gdański (1606) ...................................................................................................................... 303 10. Biblia gdańska i przedruki (od 1632) .............................................................................................................. 309 D. KOMENTARZE BIBLIJNE ....................................................................................................................................... 320 1. Psalm Dawidów pięćdziesty... (1531) ............................................................................................................... 321 2. Hozeasz (od 1559) ............................................................................................................................................ 323 3. Apocalypsis M. Reja (1565) ............................................................................................................................. 330 4. Sprawy i słowa Jezusa... oraz Wtóre księgi Łukasza świętego... w opracowaniu T. Falconiusa (1566) .......... 336 ROZDZIAŁ V WPŁYW SYTUACJI WYZNANIOWEJ NA ROZWÓJ POLSKIEGO EDYTORSTWA BIBLIJNEGO (1518-1638). PRÓBA SYNTEZY BIBLIOLOGICZNEJ ................................ 342 A. PRZYCZYNY ROZWOJU POLSKIEGO EDYTORSTWA BIBLIJNEGO (1518-1638) .................................................... 342 1. Biblijne zainteresowania humanistów polskich ................................................................................................ 342 2. Zainteresowanie językiem narodowym ............................................................................................................ 343 3. Czynniki ekonomiczne ..................................................................................................................................... 344 4. Pobożność osobista i liturgiczna ....................................................................................................................... 345 5. Czynniki związane z produkcją i użytkowaniem książki.................................................................................. 346 6. Polemika i propaganda religijna ....................................................................................................................... 346 B. ROZWÓJ ILOŚCIOWY I TOPOGRAFICZNY POLSKIEGO EDYTORSTWA BIBLIJNEGO (1518-1638) ........................ 348 1. Rozwój ilościowy ............................................................................................................................................. 354 2. Rozwój topograficzny ....................................................................................................................................... 357 C. ROZWÓJ JAKOŚCIOWY POLSKIEGO EDYTORSTWA BIBLIJNEGO (1518-1638) .................................................... 359 1. Wybór repertuaru wydawniczego ..................................................................................................................... 359 2. Format ............................................................................................................................................................... 360 3. Liczba i układ ksiąg .......................................................................................................................................... 362 4. Wyposażenie druków biblijnych ....................................................................................................................... 363 5. Kompozycja strony ........................................................................................................................................... 374 6. Materiał ilustracyjny ......................................................................................................................................... 376 7. Pisma ................................................................................................................................................................ 378 8. Inicjały .............................................................................................................................................................. 379 9. Elementy ułatwiające korzystanie z książki...................................................................................................... 379 D. ROZWÓJ FUNKCJONALNY POLSKIEGO EDYTORSTWA BIBLIJNEGO (1518-1638) ............................................... 385 1. Funkcje edukacyjno-wychowawcze ................................................................................................................. 386 2. Funkcje ideowe ................................................................................................................................................. 387 3. Funkcje przeżyciowo-dewocyjne...................................................................................................................... 387 ZAKOŃCZENIE ........................................................................................................................... 389 SPIS TABEL .................................................................................................................................. 393 SPIS WYKRESÓW ....................................................................................................................... 394 SPIS ILUSTRACJI ........................................................................................................................ 394 —V— WYKAZ SKRÓTÓW A. KSIĘGI BIBLIJNE I APOKRYFY – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – Manas – Mt – Na – Ab Ag Am Ap Ba Dn Dz Ef Est Ez Ezd Flm Flp Ga Ha Hbr Hi Iz J Jdt Jk Jl Jon Joz Jr Jud Koh Kol Kpł Lb Lm Łk Mdr Mi Mk Ml Księga proroka Abdiasza Księga proroka Aggeusza Księga proroka Amosa Apokalipsa św. Jana apostoła Księga proroka Barucha Księga proroka Daniela Dzieje Apostolskie List św. Pawła apostoła do Efezjan Księga Estery Księga proroka Ezechiela Księga Ezdrasza List św. Pawła apostoła do Filemona List św. Pawła apostoła do Filipian List św. Pawła apostoła do Galatów Księga proroka Habakuka List do Hebrajczyków Księga Hioba Księga proroka Izajasza Ewangelia wg św. Jana Księga Judyty List św. Jakuba apostoła Księga proroka Joela Księga proroka Jonasza Księga Jozuego Księga proroka Jeremiasza List św. Judy apostoła Księga Koheleta (Eklezjastesa) List św. Pawła apostoła do Kolosan Księga Kapłańska Księga Liczb Księga Lamentacji Ewangelia wg św. Łukasza Księga Mądrości Księga proroka Micheasza Ewangelia wg św. Marka Księga proroka Malachiasza Modlitwa Manassesa Ewangelia wg św. Mateusza Księga proroka Nahuma Ne Oz Pnp Prz Ps Pwt Rdz Rt Rz Sdz So Syr Tb Tt Wj Za 1J 1 Kor 1 Krl 1 Krn 1 Mch 1P 1 Sm 1 Tes 1 Tm 2J 2 Kor 2 Krl 2 Krn 2 Ezd 2 Mch 2P 2 Sm 2 Tes 2 Tm 3 Ezd 3J 3 Mch 4 Ezd – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – Księga Nehemiasza Księga proroka Ozeasza Księga Pieśni nad Pieśniami Księga Przysłów Księga Psalmów Księga Powtórzonego Prawa Księga Rodzaju Księga Rut List św. Pawła apostoła do Rzymian Księga Sędziów Księga proroka Sofoniasza Księga Mądrości Syracha (Eklezjastyka) Księga Tobiasza List św. Pawła apostoła do Tytusa Księga Wyjścia Księga proroka Zachariasza Pierwszy List św. Jana apostoła Pierwszy List św. Pawła apostoła do Koryntian Pierwsza Księga Królewska Pierwsza Księga Kronik Pierwsza Księga Machabejska Pierwszy List św. Piotra apostoła Pierwsza Księga Samuela Pierwszy List św. Pawła apostoła do Tesaloniczan Pierwszy List św. Pawła apostoła do Tymoteusza Drugi List św. Jana apostoła Drugi List św. Pawła apostoła do Koryntian Druga Księga Królewska Druga Księga Kronik Druga Księga Ezdrasza = Księga Nehemiasza Druga Księga Machabejska Drugi List św. Piotra apostoła Druga Księga Samuela Drugi List św. Pawła apostoła do Tesaloniczan Drugi List św. Pawła apostoła do Tymoteusza Trzecia Księga Ezdrasza Trzeci List św. Jana apostoła Trzecia Księga Machabejska Czwarta Księga Ezdrasza B. PRZEKŁADY BIBLIJNE I KODEKSY ApokrNT – ApRej – BB – Bczes – BG – BH – BKZ – BL – BLut – BSzB – BT – BW – DzB – Eccl 1522 – Eccl 1590 – Apokryfy i NT w tłum. Sz. Budnego Apokalypsis..., w tłum. M. Reja Biblia brzeska Biblia czeska Biblia gdańska Biblia hebrajska Biblia królowej Zofii Biblia Leopolity Biblia niemiecka w tłum. M. Lutra Biblia Sz. Budnego Biblia Tysiąclecia, wyd. 5, Poznań 2000. Biblia J. Wujka Wtóre księgi..., oprac. T. Falkonius (tekst Dz z Biblii brzeskiej) Eklezjastes w tłum. Hieronima z Wielunia, wyd. 1522 Eklezjastes w tłum. Jana z Sanoka, wyd. 1590 — VI — EU – EwB – EwEpN – EwEpP – Hist – Hoz – HP – Job – Józ – KsSyr – LXX – Mt+Mk BH – MtKrl – NTB – NTBG – NTBH – NTCz – NTG – NTKrl I – NTKrl II – NTKrl Zup – NTL – NTR – NTS – NTSzB – NTW – P– ProlJ – Ps ... AP – Ps ... Lub – Ps ... Rej – Ps ... SK – Ps ... Trz – Ps ... Woj – Ps 123 1558 – Ps 50 1531 – Ps XLVI – PSam – PsB – PsBG – PsF – PsKoch – PsKoch ... Gom – PsKr – PsLub – PsMil – PsNiekt – PsP – PsRej – PsRyb – PsRys – PsTryd – PsW – Tob 1539,1540,1545 – Tob 1615 – TOnk – Vlg – ZD – ZD ... HU – ZD ... HW – ZD ... MacS – Zyw – 7PsKoch – Ewangeliarz Unglera Sprawy i słowa..., oprac. T. Falkonius (tekst ewangelii z Biblii brzeskiej) Ewangelie i epistoły tak niedzielne..., w tłum. J. Wujka Ewangelie i epistoły na dni postne..., w tłum. J. Wujka Historia bardzo cudna..., w tłum. K. Pussmana Komentarz do Hozeasza... Hortulus polski Joba onego sprawiedliwego męża..., w tłum. J. Lubelczyka Istoria o świętym Józefie Księgi Jezusa Syna Syrachowego, w tłum. Piotra z Poznania Septuaginta Poliglotta Huttera (z przedrukiem Mt i Mk z Biblii brzeskiej) NT królewiecki (Ewangelia wg św. Mateusza) Przedruk NT z Biblii brzeskiej Przedruk NT z Biblii gdańskiej Poliglotta Huttera (z przedrukiem NT z Biblii brzeskiej) NT M. Czechowica NT gdański NT królewiecki, cz. 1 NT królewiecki, cz. 2 NT królewiecki zupełny Przedruk NT z Biblii Leopolity NT rakowski NT Szarfenbergów NT Sz. Budnego NT J. Wujka Peszitta Fragm J 1, wyd. przez J. Hallera w 1518/19 Pojedynczy psalm w tłum. AP Pojedynczy psalm w tłum. J. Lubelczyka Pojedynczy psalm w tłum. M. Reja Pojedynczy psalm w tłum. S. Kleryki Pojedynczy psalm w tłum. A. Trzecieskiego Młodszego Pojedynczy psalm w tłum. B. Wojewódki Pojedynczy psalm anonimowego tłumacza, wyd. ok. 1558 Psalm pięćdziesty..., wyd. 1531 Pojedynczy Ps 45(46) anonimowego tłumacza Pięcioksiąg samarytański Psałterz brzeski (przedruk Psałterza z Biblii brzeskiej) Przedruk Psałterza z Biblii gdańskiej Psałterz floriański Psałterz J. Kochanowksiego Melodie na Psałterz polski przez Mikołaja Gomułkę uczynione Psałterz krakowski Psałterz J. Lubelczyka Psałterz P. Milejewskiego Psalmy niektóre... Psałterz puławski Psałterz M. Reja Psałterz M. Rybińskiego Psalmy poprawiane przez S. Rysińskiego Psałterz trydencki Psałterz J. Wujka Tobiasz..., wyd. 1539, 1540, 1545 Tobiasz..., w tłum. W. Ulatowskiego, wyd. 1615 Targum Onkelosa Wulgata Żołtarz Dawida w tłum. W. Wróbla Żołtarz Dawida w tłum. W. Wróbla, wyd. H. Unglerowa (Officina Ungleriana) Żołtarz Dawida w tłum. W. Wróbla, wyd. H. Wietor Żołtarz Dawida w tłum. W. Wróbla, wyd. Mac. Szarfenberg Żywot i nauka Pana naszego..., w tłum. J. Wujka Siedm psalmów pokutnych w tłum. J. Kochanowskiego — VII — C. SKRÓTY NAZW BIBLIOTEK BJ – BK – BN – Cluj U – Czart. – Gd PAN – Gn BK – Ka BŚ – Kr Jez – Kr MN – Kr PAN – Lu Łop. – Ossol. – Pa BN – Po BTPN – Po BU – Po BR – St WLB – Tor UMK – Tor KM – Up BU – Wa BPMS – Wa BU – Wa Kras – Wi BU – Wr BK – Wr BU – Wr PWT – Kraków, Biblioteka Jagiellońska Kórnik, Biblioteka PAN Warszawa, Biblioteka Narodowa Cluj (Rumunia), Academia Annexa III, (Collegium Unitariorum) Kraków, Biblioteka XX. Czartoryskich Gdańsk, Biblioteka PAN Gniezno, Biblioteka Kapitulna Katowice, Biblioteka Śląska Kraków, Biblioteka Towarzystwa Jezusowego Kraków, Muzeum Narodowe Kraków, Biblioteka PAN Lublin, Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopocińskiego Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Paryż, Biblioteka Narodowa Poznań, Biblioteka Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznań, Biblioteka Uniwersytecka Poznań, Miejska Biblioteka Publiczna im. Raczyńskich Stuttgart (Niemcy), Württembergischen Landesbibliothek Toruń, Biblioteka Uniwersytecka im. M. Kopernika Toruń, Książnica Miejska im. M. Kopernika Uppsala (Szwecja), Biblioteka Uniwersytecka Warszawa, Biblioteka Publiczna Miasta Stołecznego Warszawa, Biblioteka Uniwersytecka Warszawa, Biblioteka im. Krasińskich (zniszczona w czasie wojny) Wilno, Biblioteka Uniwersytecka Wrocław, Biblioteka Kapitulna Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka Wrocław, Biblioteka Papieskiego Wydziału Teologicznego D. INNE SKRÓTY BC – BEMC – BF – BIEM – Brunet – BrytM – BS – BTT – CHB – Chojnacki – ChS – CKSD BN – DDP – E– EB – EBibbia – EK – EWoK – GW – H– Hist. dr. KP – Hist. dr. kr. – HSP – ICParis – Jocher – KBK – KBU Wa – Bibbia. Catalogo di edizioni a stampa 1501-1957... La Bibbia nell’epoca moderna e contemporanea... Breviarium Fidei... La Bible imprimée dans l’Europe moderne... BRUNET J.-CH., Manuel du libraire et de l’amateur de livres... British Museum. Catalogue of Printed Books. Bible... Die Bibelsammlung der württembergischen Landesbibliothek Stuttgart... Bible de tous les temps... The Cambridge History of the Bible... CHOJNACKI W., Bibliografia polskich druków ewangelickich... WYDRA W., RZEPKA W. R., Chrestomatia staropolska... Centralny katalog starych druków Biblioteki Narodowej. Drukarze dawnej Polski... ESTREICHER K., Bibliografia Polska... Enchiridion Biblicum... Enciclopedia della Bibbia... Encyklopedia katolicka... Encyklopedia Wiedzy o Książce... Gesamtkatalog der Wiegendrucke... HAIN L., Repertorium biblographicum... BANDTKIE J. S., Historya drukarń w Krolestwie Polskiem... BANDTKIE J. S., Historya drukarń krakowskich... LESZCZYC Z., Herby szlachty polskiej... RENOUARD PH., Inventaire chronologique des éditions parisiennes du XVI e siècle... JOCHER A., Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce... Katalog Biblioteki Kórnickiej, t. I: Polonica XVI-go wieku... KOMANDER T., MIECZKOWSKA H., Katalog druków XVI wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie... — VIII — Korbut – Koss. – KP BJ – KSD BPMSWa – KSD XVI Ossol. – KSD XVII Ossol. – Lelew. – Maciej. – mf – Muczk. – Niesiecki – NK – NT – PEB – Pilch. – KORBUT G., Literatura polska... M. KOSSOWSKA, Biblia w języku polskim... Katalog poloników XVI wieku Biblioteki Jagiellońskiej... Katalog starych druków Biblioteki Publicznej Miasta Stołecznego Warszawy... Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Polonica wieku XVI... Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Polonica wieku XVII... LELEWEL J., Bibliograficznych ksiąg dwoje... MACIEJOWSKI W.A., Piśmiennictwo staropolskie... mikrofilm MUCZKOWSKI J., Zbiór odcisków drzeworytów... Herbarz polski Kaspra Niesieckiego... Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut... Nowy Testament. Podręczna Encyklopedia Biblijna... PILCHOWSKI CZ., Nieznane polonika w bibliotekach szwedzkich... PKoch – PLit – pocz. – PS – PSB – PT – PVUps – RAUWfil – RBL – Rostk. – rps – SPD – ST – Stel. – PIEKARSKI K., Bibljografja dzieł Jana Kochanowskiego. Wiek XVI i XVII... „Pamiętnik Literacki‖, Lwów, Wrocław 1902początek Pismo Święte. Polski słownik biograficzny... Polonia typographica seculi sedecimi... TRYPOĆKO J., Polonica Vetera Upsaliensia... Rozprawy AU. Wydział filologiczny, Kraków 1874„Ruch Biblijny i Liturgiczny‖, Kraków 1948ROSTKOWSKA I., Bibliografia dzieł Mikołaja Reja. Okres staropolski... rękopis, rękopiśmienny Sygnety polskich drukarzy, księgarzy i nakładców... Stary Testament. STELMASZCZYK E., Katalog starych druków Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Polonica XVI wieku... Słownik Wiedzy Biblijnej... WISZNIEWSKI M., Historia literatury polskiej... Wstęp ogólny do Pisma Świętego... KAWECKA-GRYCZOWA A., Z dziejów polskiej książki... ŻYCHLIŃSKI T., Złota księga szlachty polskiej... SWB – Wiszn. – WOPS – Zdz – Żychl. – — IX — BIBLIOGRAFIA A. ŹRÓDŁA Podkreślamy sygnatury tych druków i rps, które badaliśmy osobiście. 1. Źródła rękopiśmienne 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. Psałterz floriański – przełom XIV i XV w. – BN Ms 8002. Plenariusz petersburski z fragm. Mt 21, 1-9 – pierwsza poł. XV w. – BN Ms 3019 IV. Karta medycka – ok. 1405 – Ossol. zbiory Bibl. Pawlikowskich, Ms 132. Ewangeliarz kanoników regularnych – ok. 1420 – Kraków, Biblioteka kanoników regularnych, kodeks Ms 933. Kodeks z kazaniami zawierający polskie glosy biblijne oraz przekład Mt 5, 1-12 – XV w. (ok. 1430?) – Praga, Biblioteka Kapitulna Ms nr DLII. Plenariusz krakowski, zawiera glosy do Mt 18, 23-35 – pocz. XV w. – BJ Ms 1299. Magnifikat – poł. XV w. – Ossol. Ms 810. Karta z tłum. Mt 25 – ok. 1450 – Ossol. Rękopis zawiera tłum. Magnificat (Łk 1, 46-52) – ok. poł. XV w. – Ossol. Ms 810. Kodeks prawa magdeburskiego z fragm. polskiego tłum. Wj 21 – 23 i Kpł 26 – ok. 1450 lub 1485 – Ossol. Ms 50. Biblia królowej Zofii – ok. 1455 – t. I – zaginął, dawniej w Bibl. Gimnazjum Reformowanego w Sáros-Patak na Węgrzech, sygn.O.916. Biblia królowej Zofii – ok. 1455 –, t. II – zachowało się 5 kart: 2 w Wr BU, sygn. R.3164; 3 w Muzeum Narodowym w Pradze, sygn. 1.A.c.23. Psałterz puławski – ok. 1470? – Czart. Ms 1269. Modlitewnik Wacława – przed 1482 – Budapeszt, Biblioteka Uniwersytecka, sygn. VI Slav. 2. Psalm 45(44) z Teki Erzepkiego – odpis sporządzony z oryg. z XV w. – Po BR, Ms 1277/4-5. Fragm. Harmonii ewangelicznej – koniec XV lub pocz. XVI w. – BN, zbiory Bibl. Ord. Zamoyskich, Ms 1116. Psalm 51(50) – pocz. XVI w. – Poznań, Archiwum Archidiecezjalne, Ms. 116. Żołtarz Dawida Proroka, w tłum. W. Wróbla – 1528 – BK Ms 7. Rękopis zawierający Historię o Judith i O dwu starcoch, którzy pożądali Zuzanny a sądzeni są od Dawida – pocz. XVI w. – BJ Ms 1588. Psalm 51(50) – pocz. XVI w. – Poznań, Archiwum Archidiecezjalne, Ms. 116. Kodeks prawa magdeburskiego z fragm. polskiego tłum. Wj 21 – 23 i Kpł 26 – 1 poł. XVI w. – Kr PAN Ms 1588. Wigilie za umarłe ludzie, kodeks zawiera tłum. psalmów – ok. 1520 – dawniej w Wa Kras, sygn. 401. Ręcznie przepisany fragm. Rz i ewangelii z Ewangeliarza Unglera – po 1527 – BJ Ms 3336. Liczne glosy Tomasza Łysego ze Zbrudzewa do Rz, Ga, Hbr w druku Expositio in omnes Pauli epistolas, Paris 1499 – glosy z ok. 1536 – Gn BK 828. Brulion z roboczym przekładem Rdz, Wj, Kpł Tomasza Łysego ze Zbrudzewa – 1549 – Gn BK Ms A 1. Brulion z roboczym przekładem Lb, Pwt, Pnp Tomasza Łysego ze Zbrudzewa – 1549 – BK Ms I A 5. Robocze przekłady lekcji i epistoł przeznaczonych do użytku liturgicznego w okresie wielkiego postu w tłum. Tomasza Łysego ze Zbrudzewa – ok. 1551 – Gn BK Ms A 2. Czystopis przekładu Ap Tomasza Łysego ze Zbrodzewa – 1555 – Gn BK Ms 39. Odpis druku: Niektóre psalmy Dawidowe częscią poprawione, częścią znowu przełożone na stare noty od Salomona Rysińskiego. Za zleceniem starszych, Lubcz nad Niemnem, P. Blast, 1614, 4° – zaginiony obecnie rps BK nr 1410. Zachował się jednak mf z tym rps: BK mf 6630; BN ZSD 235 oraz fotokopia: BK Foto. I, 140. 2. Stare druki (z wyjątkiem druków biblijnych po polsku) W układzie chronologicznym. 1. Biblia germanica. Nürnberg, Antonius Koberger, 1483, 2 . Wr PWT XV.2 2. Missale Cracoviense, Kraków, J. Haller, 1509, 4°. 3. Missale Cracoviense, Kraków, J. Haller, [ok. 1515/16], 2°. Ossol. XVI.Qu.3262 Ossol. XVI.F.4059 4. Das newe Testament Deutzsch, Vuittemberg, [1522], 2°. Wr BU 401094 —X— 5. BLut 1535 Biblia, das ist die gantze Heilige Schrifft deudsch, tłum. M. Luter, Wittemberg, Gedruckt durch Hans Lufft, 1535, 2°. Ossol. XVI.F.14125 (def. br. k. tyt., 6 k. na pocz., kilku k. w środku oraz końca) 6. Bczes 1537 Bible Severynova. 2 vyd., Praga, Paweł Seweryn z Kapij Hory, 1537, 2°. Ossol. XVI.F.13700 (def. br. k. tyt., k. CC5-8, DD1-2, uszk. k. od BB4 do końca oraz liczne uszk. dolnego marginesu) 7. BLut 1537-39 Biblia: das ist: die gantze Heilige Schrifft Deudsch. D. Mart. Luth. Wittemberg, Gedruckt durch Hans Lufft. M. D. XXXIX. (1539), t. I-VI (1537-39), 2°. 8. Breviarium Cracoviense. Venezia, Petrus Lichtenstein, nakł.: Michał Wechter, Marek Szarfenberg i Jan Püttener, 1538, 8º. Wr BU 362750 Ossol. XVI.O.528 9. BLut 1541 Biblia: das ist: Die gantze Heilige Schrifft: Deudsch: Auffs New zugericht. D. Mart. Luth. Gedruckt zu Wittemberg: Durch Hans Lufft. M. D. XLI. (1541), 2°. 10. BLut 1545 Biblia: das ist: Die gantze heilige Schrifft: Deudsch: Auffs new zugericht. D. Mart. Luth. Gedruckt zu Wittemberg: Durch Hans Lufft. M. D. XLV. (1545), 2°. 11. Bczes 1549 Bible Netolického (Melantrichova, 1 wyd.), Praga, Bartholomeg Netholicky a Giřiik Melantrich Roždalowský, 1549, 2°. 12. BLut 1550 Die Propheten alle Deudsch. D. Mart. Luth. Gedruckt zu Wittemberg / Durch Hans Lufft. 1550, 2°. Wr BU 362119 Wr BU 362120 (cz. 1 ST) Ossol. XVI.F.13794 Wr BU 362120 (zawiera cz. 2 ST i NT) 13. Bczes 1556/7 Bible Melantrichowa, 2 wyd., Praga, Giřik Melantrych Roždalowský, 1556/7, 2°. Ossol. XVI.F.13788; 13796; 13775 14. Bczes 1577 Biblij Cžeská to gest wssecta swatá Piisma obogiho Starého y Nowého Zákona opět w nowě wydaná a wytisstěná... (Bible Melantrichowa, 5 wyd.), W Starém Městě Pražskem, Nákladem Giřiiho Melantrycha z Awentýnu, 1577, 2°. 15. Biblia sacra Vulgatae editionis Sixti quinti Pont. Max. iussu recognita atque edita, Romae. Ex Typographia Apostolica Vaticana, 1592, 4°. Ossol. XVI.F.13774 Ossol. XVI.Qu.11664 16. Biblia sacra Vulgatae editionis Sixti quinti Pont. Max. iussu recognita atque edita, Romae. Ex Typographia Apostolica Vaticana M. D. XCII (1592), 2°. 17. ŁASZCZ M., Recepta na plastr Czechowica, ministra nowokrzczeńczego..., Druk. Łazarzowa, Kraków 1597. 18. Biblia sacra Vulgata Editionis Sixti V. Pont. Max. Jussu recognita Et Clementis VIII auctoritate edita Nunc autem CXXXX figuris nouiter inuentis et in Aesincisis illustrata a de Brÿ. Ad Reuerendiss: & Illustris: Archiepis: Moguntinensem principem Electorem ac archieancellarium. Moguntia apud Io: Albinum, impensis Ioanis Theobaldi SchonWetteri (!) et Iacobi Fischeri, 1609, 4°. Wr BU 371010 Ossol. XVI.Qu.2525 Wr BK I.6.Qu 19. Biblia sacra vulgatae editionis Sixti V. Pont. Max. iussu recognita: et Clementis VIII auctoritate edita. Coloniae Agrippinae Sumptibus Francisci Iacobi Mertzenich M. D. CIX (1609), 8°. 20. Biblia sacra Vulgatae editionis Sixti V. Pont. Max. iussu recognita: et Clementis VIII auctoritate edita. Lugduni, Sumptib. Haered. Guil. Rouillij, M. DC.IX (1609), 8 °. 21. RINGELTAUBE S. W., Gründliche Nachricht von polnischen Bibeln, Danzig 1744. Wr BU 476414 Wr BU 477947 Wr BU 307313; 307329; Ossol. XVIII-2017 — XI — 3. Stare druki z tekstem biblijnym po polsku Podając spis bibliograficzny polskich druków biblijnych, kierujamy się następującymi zasadami: 1. Zachowujemy dawną ortografię z wyjątkiem kreskowania a i e. Długie ſ oddajemy zawsze przez s, pozostałe litery przy pomocy współczesnego alfabetu polskiego lub łacińskiego, używając liter najbardziej zbliżonych kształtem. Zachowujemy małe i duże litery oraz podwójne zmiękczenia spółgłosek. Zachowujemy v w funkcji u. 2. Zachowujemy dawną interpunkcję. 3. Tytuły podajemy kursywą. Nie zaznaczamy kroju i stopnia pism. 4. Miejsce druku, nazwisko drukarza lub nazwę oficyny podajemy w wersji ujednoliconej. 5. Podając lokalizację druku, zaznaczamy ważniejsze defekty, określając je często w sposób ogólny, np. br. pocz. i końca. Wykaz lokalizacji druków nie jest kompletny. PISMO ŚWIĘTE STAREGO I NOWEGO TESTAMENTU Biblia Leopolity – od 1561 1. BL 1561 Biblia To iest. Kxięgi Stharego y Nowego Zakonu / na Polski ięzyk / z pilnośćią według Laćińskiey Bibliey od Kośćioła Krześćiańskiego powssechnego przyięthey / nowo wyłożona. Cum Gratia et Priuilegio. S. R. M., Kraków, Dziedzice Marka Szarfenberga, 1561, 2°. Ossol. XVI.F.4065 (def. br. ZZzz6); 4084 (br. k. tyt. t. I); 4087; BK Cim.F.4058; 4059 (druk jednostronny; br. pocz. i końca); Wa BU Sd. 612.60 (mf 401); Wa BPMS XVI.F.108 (war. B z sygnetem i datą 1554). 2. BL 1575 Biblia To iest: KSięgi STarego y NOwego Zakonu / na Polski ięzyk / według Laćińskiey Bibliey od Koscioła Krześćiańskiego powszechnego przyiętey: na wielu mieyscach z pilnośćią poprawiona / y figurami ozdobiona. Cum Gratia et Priuilegio. S. R. M., Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1575, 2°. Ossol. XVI.F.4176; 4178 (def. br. k. LLl5, uszk. k. Ff4-5) 3. BL 1577 (wed. tytułowe BL 1575) Biblia To iest: Kxięgi Starego y Nowego Zakonu / na Polski ięzyk według Laćińskiey Bibliey / od KOśćioła Chrześćiańskiego powszechnego przyiętey: na wielu mieyscach z pilnośćią poprawiona / y Figurami ozdobiona, Cum Gratia et Priuilegio. S. R. M., Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1577, 2°. Ossol. XVI.F.4109; 4329 (def. t. I: br. k. C6, t. II: br. k. Ff1-4, k. pocz. zniszczone); Wr BU 437779 (def. br. )(2-4). Biblia brzeska – 1563 4. BB 1563 BJblia swięta / Tho iest / Księgi Starego y Nowego Zakonu / własnie z Zydowskiego / Greckiego / y Laćińskiego / nowo na Polski ięzyk z pilnośćią y wiernie wyłożone, Brześć Litewski, [S. Murmelius lub C. Bazylik?], nakł. M. Radziwiłł, 1563, 2°. Wa BU Sd.612.65; Ossol. XVI.F.4013 (def. br. k. 84 z NT); Wr BU 437427 (def. br. skł. **6); Wr PWT (def. br.: w t. I pocz. do k. 100; w t. II końca od k. 151); Pa BN Rés. 458 (z rps listą tłumaczy). Biblia w tłum. Szymona Budnego – 1572 5. BSzB 1572 Biblia. To iest / kśięgi starego y nowego Przymierza / znowu z ięzyka Ebreyskiego / Grecskiego y Laćińskiego / na Polski przełożone, [Nieśwież, Zasław lub Uzda?], Daniel z Łęczycy, nakł. M. Kawieczyński, H. Kawieczyński, A. Kawieczyński, 1572, 4°. Wa BU Sd.614.300 (mf 12965; def. br. pocz. i końca); Ossol. XVI.Qu.2336 (def. br. k. A1-4, b-c4; Ee3-6, Rr4-5 oraz Apokr. i NT); 2338 (def. br. wielu k., k. tyt. zast. fotokop.; br. do Pwt 15 oraz NT); 2339 (def. br. k. A1, b1-4, c1-4, A1-8 (bis); br. k. zast. facs.). — XII — Biblia w tłum. ks. Jakuba Wujka – 1599 6. BW 1599 BIBLIA TO IEST KSIĘGI STAREGO Y NOWEGO TESTAMNETV WEDŁVG ŁACINSKIEGO przekładu starego, w kośćiele powszechnym przyiętego, na Polski ięzyk z nowu z pilnośćią przełożone, Z DOKŁADANIEM TEXTV ZYDOWSKIEGO y Greckiego, y z wykładem Katholickim, trudnieyszych mieysc do obrony Wiary swiętey powszechney przeciw kacerztwóm tych czasów nalezących: PRZEZ D. IAKVBA WVYKA Z WĄGROWCA, THEOLOGA SOCIETATIS IESV. Z DOZWOLENIEM STOLICE APOSTOLSKIEY, a nakładem Iego M. Kśiędza Arcybiskupa Gnieźnieńskiego, etć. wydane, Kraków, Druk. Łazarzowa, nakł. S. Karnkowski, 1599, 2°. Wr BU 437771 (def. br. k. przed tyt.; gg4, hh1-2.4); Wr PWT (def. br. pocz. i końca); Wa BU Sd.612.49; Ossol. XVI.F.4289 (def. br. pierwszej k. tyt.) Biblia Gdańska – 1632 7. BG 1632 BIBLIA SWIĘTA: To jest, KSIĘGI STAREGO Y NOWEGO PRZYMIERZA Z ZYdowskiego y Greckiego Języka na Polski pilnie y wiernie przetłumaczone. Cum Gratia et Privilegio. S. R. M., Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8°. Wa BU Sd. 713.819 (mf 15103); Ossol. XVII-3245 (def. br. pierwszej k. tyt., apokryfów, 8 k. końcowych – uzup. rps); 3246 (def. br. drugiej k. tyt.); 3248 (def. k. tyt. uszk., część k. uszk.); Wr BU 328624 (na jednej sygn. z PsRyb 1632); BJ 311273 (adl. z PsRyb 1632) PISMO ŚWIĘTE NOWEGO TESTAMENTU Nowy Testament królewiecki w tłum. S. Murzynowskiego – od 1551 8. MtKrl EVANGELIA SVVIETA PANA IESVSA CHRISTVSA Vedle Matthæusza Svietego / z Greckiego Iezyka na Polski przelozona. I wykladem krotkim a ku inszem Euangelistum potrzebnem, na wielu miescach obiasniona. Wczym wszystkiem dokładano śięLacińskiego / i na kilka inszijch iezyków przełożenia / i ktemu Starych i Nowych Pisma Swiętego Doctorów. Przytem iest przydana nauka czytania i pisania iezyka Polskiego / ku tym kśiegam i inszem pożyteczna / I Regestr pilny a potrzebny, Królewiec, [A. Augezdecki, nakł. i wyd. J. Seklucjan], 1551, 4°. Wa BU Sd.614.82 (egz. z notatkami J. Maleckiego) oraz Mt z NTKrl Zup, egz. BN XVI.Qu.218; 6471 9. NTKrl I TESTAMENTV NOVVEGO CZESC PIERVVSZA Czterzei Euangelistowie swieći MATTHEVSZ, MAREK, LVKASZ, I IAN, Z Greckiego iezyka na Polski przelozeni, i wykladem krotkiem obiasnieni.Wczym wszystkiem dokładano śię / Lacińskiego / i nakilka inszych ięzykow przełożenia / i ktemu Starych i Nowych pisma świętego Doctorow. Przytem przydana iest nauka czytania i pisania ięzyka Polskiego / ku tym kśięgam i inszem pożyteczna / I Regestr na wykład ktory przy ś. Mattheuszu / i na Ewangelje niedźielne i dniow świętych, Królewiec, [A. Augezdecki, nakł. i wyd. J. Seklucjan], 1551, 4°. Ossol. XVI.Qu.3184; BK Cim.O.2742/1 adl. (oprawiony z NTKrl II); BN XVI.Qu.218?; Gd PAN Hd 15183 (opraw. z NTKrl II); Czart. Cim.914/II 10. NTKrl II TESTAMENTV NOVVEGO CZESC VVTORA A ostateczna. DZIEIE I PISMA APOSZTOLSKIE. Z Greckiego ięzyka na Polski przełożone, Królewiec, A. Augezdecki, nakł i wyd. J. Seklucjan, 1552, 4°. BK Cim.Qu.2742/2 adl. (oprawiony z NTKrl I); Gd PAN Hd 15183 (opraw. z NTKrl I) oraz cz.2 z NTKrl Zup, egz: BN XVI.Qu.218; 6471 11. NTKrl Zup TESTAMENT NOVVY ZVPEŁNY. Z Greckiego ięzyka na Polski przelożony / i wykładem krotkiem obiaśniony. Wczym wszystkiem dokładano śię Laćińskiego / i natilka inszych ięzykow przełożenia / i ktemu Starych i Nowych pisma świętego Doctorow. Przytem przydana iest nauka czytania i pisania ięzyka Polskiego / ku tym kśięgam i inszem pożyteczna / J Regestr naleźienia Ewangeljiei i Epistoły na niedźielę i święta insze przes rok / i na wykład Mattheusza świętego, Królewiec, A. Augezdecki, 1553, 4°. BJ Cim.Q.5484 (frgm.: kilka kart z Mt i J); BN XVI.Qu.6471; 218 (br. skł. A; w NTKrl I są niewielkie różnice w stosunku do egz. BN XVI.Qu.6471) — XIII — Nowy Testament Szarfenberga – 1556 12. NTS 1556 Nowy Testament Polskim ięzykiem wyłozony / według doswiadssonego Lacinskiego textu / od Koscioła Krzesćianskiego prżyiętego. Ktemu przyłozono Lekcie y Proroctwa z starego zakonu wzięte / ktore przy Ewangeliach bywaią czytane. Regestr dostateczny ku naydowaniu Ewangeliy y Epistoł / ktore w dni Niedźielne / y inssych swiąt przes cały rok bywaią czytane / thak tesz na powssednie dni Postne y Adwentowe. Cum Gratia et Priuilegio. S. M. R., Kraków, Dziedzice Marka Szarfenberga [Mikołaj Szarfenberg], 1556, 4°. Ossol. XVI.Qu.2982; 3035 (def.); 3058 (def.); BK Cim.Qu.2966; Wa BU Sd.614.303; 614.305. Przedruk Nowego Testamentu z Biblii Leopolity – 1568 13. NTL 1568 Nowy Testament. To iest / Swięta Pana Jezusa Christusa Ewangelia / od Ewangelistow y od innych Apostołow napisana, Kraków, Stanisław Szarfenberg, 1568, 8°. BJ Cim.256; 442; Czart. Cim.1093 I; Ossol. XVI.O.403 (br. k. tyt. /facs./ i wieli kart); 404 (def. br. k. A1 i Bbb1); 414 (def. br. A1); 415 (liczne def. i uszkodzenia); 861 (tylko końcowy fragm.). Przedruki Nowego Testamentu z Biblii brzeskiej – od 1568 14. NTB 1568 Nowy Thestament z Greckiego na polski ięzyk z pilnośćią przełożony, Nieśwież, Daniel z Łęczycy, 1568, 8°. Ossol. XVI.O.800 (egz. z k. tyt.); Czart. Cim. 1071/I (def. br. A1 – B1; h5-8; n1.8; Hh7.8; Ll1.2.7);BJ Cim. 558 (def. br. A1.7; Pp8); BN XVI.O.452 (jest to ed. z 1580 r., ale def. zostały uzupełnione na podstawie wyd. z 1568 r.) 15. NTB 1580 Nowy Thestament z Greckiego na Polski ięzyk z pilnośćią przełożony. Drukowano przed tem w Nieświżu / a po wtore drukowano przez Jana Karcana, [Łosk lub Wilno], J. Karcan, 1580, 8°. BJ Cim. 1741 (br. k. tyt.); Czart. Cim. 996/I (def. br. pocz.: A1-8); BK Cim.O.253 (egz. komp.); BN XVI.O.552 (egz. kompl.); BN XVI.O.452 (def. zostały uzupełnione ręcznie na podstawie NT B 1568) 16. NTB 1585 Domini nostri JESV CHRISTI NOVI TESTAMENTI PARS PRIMA. Pana naszego Jezusa Krystusa Nowego Testamentu Cżęść pierwsza. Z Greckiego na Polski ięzyk z pilnośćią przełożony. D. N. J. C. NOVI TESTAMENTI PARS ALTERA. P. N. J. C. NOwego Testamentu Cżęść wtora., Toruń, M. Nering, 1585, 4°. Obie części NT mają swoje strony tyt.oraz własne sygnowanie kart. Ossol. XVI.Qu.2507 (egz. kompletny); Wa BU Sd.614.312; BK Cim.Qu.2468 (br. k. tyt. i końca). 17. NTB 1593 NOWY TESTAMENT Albo Kśięgi Przymierza nowego: Pana Jezusa Krystusa Syna Bożego / Zbawićiela świata. Teraz z wielką pilnośćia y pracą przeyźrzane y wydane, Wilno, J. Markowicz, nakł. M. Zenowicz, 1593, 4°. BN XVI.Qu.1934 (egz. z k. tyt. z datą 1593; br. k.. *3-8); BJ Cim.4810; Wa BU Sd.614.325 (br. pocz.. i końca; ze składki * zachowała się jedna karta z przedmową do czytelnika); Ossol. XVI.Qu.2870 (br. pocz. i końca, liczne def.); Up BU 55.V.33 18. NTHutt 1599 NOVVM TESTAMENTVM DNI: NRI: IESV CHRISTI. Syrice, Ebraice, Græce, Latine, Germanice, Bohemice, Italice, Hispenice, Gallice, Anglice, Danice, Polonice. Studio et Labore ELIÆ. HVTTERI. Germani, t. I-II, Norymbarga, E. Hutter, 1599, 2°. Wr BU 370964; 401897 I-II; Ossol. XVI.F.4331 (t. II). 19. Mt+Mk Hutt 1599 SANCTVS MATTHÆVS, Syrice, Ebraice, Græce, Latine, Germanice, Bohemice, Italice, Hispanice, Gallice, Anglice, Danice, Polonice. Ex Dispositione & Adornatione, Norymberga, E. Hutter, 1599, 4°. SANCTVS MARCVS, Syrice, Ebraice, Græce, Latine, Germanice, Bohemice, Italice, Hispanice, Gallice, Anglice, Danice, Polonice. Ex Dispositione & Adornatione, Norymberga, E. Hutter, 1599, 4°. Obydwie ewangelie są oprawione razem i poprzedzone wspólną przedmową. Każda z ewangelii posiada własną stronę tytułową, własną paginację i sygnowanie składek. Mt – s. 1-543; Mk – s. 1-349. BJ Cim.Qu.5641. — XIV — Nowy Testemant i Apokryfy w tłum. Sz. Budnego – od 1570 20. ApokrNT 1570 Kśięgi ktore po Grecku zową Apokryfa / to iest kryiome księgi. Nowy Testament z Greckiego na polski ięzyk s pilnosćią przełożony, Nieśwież, Daniel z Łęczycy, nakł. M. Kawieczyński, 1570, 4°. Ossol. XVI.Qu.2337 (def. chyba br. k. tyt.). Apokryfy zaczynają się od skł. a, a NT od skł. A. 21. NTSzB 1574 Nowy Testament znowu przełożony / a na wielu mieyscach za pewnemi dowodami odprzysad przez Simona Budnego ocżyśćiony / y krotkiemi przypiskami po kraioch obiaśniony. Przydane też są na końcu tegoż dostatecżnieysze przypiski / ktore każdey iak miarz odmiany przyczyny ukazuią, Łosk, [Daniel z Łęczycy], nakł. J. Kiszka, 1574, 8°. Ossol. XVI.O.191 (def. br. k. c1.8; oraz końca od s1); BK Cim.O.261 22. NTSzB 1589 [Nowy Testament w tłum. S. Budnego, Łosk, F. Bolemowski, nakł. J. Kiszka, ok. 1589], 8°. BN XVI.O.858 (def. br. pocz. i końca i kilku k. ze środka). Jest to wariant NTSzB 1574. Nowy Testament w tłum. M. Czechowicza – od 1577 23. NTCz 1577 NOWY TESTAMENT. To iest Wszytkie pisma nowego Przymierza / z Greckiego ięzyka na rzecż Połską wiernie y szcżerze przełożone. Przydane iest rozne cżytanie na brzegach / ktore się w inszych kśięgach nayduie: y Reiestr na końcu, A. Rodecki, [Kraków], 1577, 4°. Ossol. XVI.Qu.1773. 24. NTCz 1594 NOWY TESTAMENT. To iest Wszytkie pisma nowego Przymierza / z Greckiego ięzyka na rzecż Polską wiernie y szcżyrze przełożone, A. Rodecki, [Kraków], 1594, 8°. Czart. Cim.1645/I; BJ Cim.550 (def. br. pocz. i wielu innych k.). Nowy Testement w tłum. J. Wujka – od 1593 25. NTW 1593 Nowy Testament Pana naszego IESVSA CHRISTVSA. Z nowu z Laćińskiego y z Gręckiego na Polskie wiernie a szczyrze przełożony : y Argumentami abo Summariuszami każdych Kśiąg / y Rozdźiałow / y Annotacyami po brzegach obiaśniony. Przydane są Nauki y Przestrogi mało nie za każdym Rozdźiałem : Porownanie Ewangelistow SS. Dźieie y drogi rozmaite Piotra y Pawła S. y Regestr rzeczy głownieyszych na końcu. Przez D. IAKVBA WVYKA, Theologa Societatis IESV. Z dozwoleniem Starszych. Pod rozsądek Kośćioła S. Powszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1593, 4°. Ossol. XVI.Qu.3065; BK Cim.Qu.2729 26. NTW 1594 Nowy Testament Pana naszego IESVSA CHRISTUSA. Z nowu z Laćińskiego y z Græckiego na Polskie wiernie a szczyrze przełożony. Przez D. IAKVBA WVYKA Theologa Societatis IESV. Z dozwoleniem Starszych. Pod rozsądek Kośćioła S. Powszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1594, 8°. Ossol. XVI.O.665 27. NTW 1605 Nowy Testament Pana naszego IESVSA CHRISTUSA. Znowu z Laćińskiego y z Græckiego na Polskie wiernie a szczyrze przełożony. Przez D. IAKVBA WVYKA Theologa Societatis IESV. Z dozwoleniem Starszych. Pod rozsądek Kośćioła S. Powszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże, A. Piotrkowczyk, 1605, 8°. BK 1360; Ossol. XVII-727 28. NTW 1617 Nowy Testament Pana naszego IESVSA CHRISTUSA. Znowu z Laćińskiego y z Græckiego na Polskie wiernie a szczyrze przełożony. Przez D. IAKVBA WVYKA Theologa Societatis IESV. Z dozwoleniem Starszych. Teraz znowu przedrukowany. Pod rozsądek Kośćioła S. Powszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1617, 8°. Ossol. XVII-1525 29. NTW 1621/2 Nowy Testament Pana naszego IESVSA CHRISTUSA. Znowu z Laćińskiego y z Græckiego na Polskie wiernie a szczyrze — XV — przełożony. Przez D. IAKVBA WVYKA Theologa Societatis IESV. Z dozwoleniem Starszych. Teraz znowu przedrukowany. Pod rozsądek Kośćioła S. Powszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1621/2, 8°. Ossol. XVII-2006 Nowy Testament gdański – 1606 30. NTG 1606 NOVVY TESTAMENT PANA NASZEGO JEZVSA CHRYSTVSA z Greckiego na polski Jężyk z pilnośćią przełożony: A teraż znovvu przeizrzany y zdozwoleniem Starszych wydany, Gdańsk, Wdowa G. Guilmothana, 1606, 8°. BJ 35281; 390320; Czart. 24157/I; Ossol. XVII-1787 (def. br. pocz. i k. Rr1); Wr BU 300296 Nowy Testament rakowski – od 1606 31. NTR 1606 NOWY TESTAMENT: To iest, WSZYTKIE PISMA NOWEGO Przymierza, z Greckiego ięzyka na Polski z nowu wiernie przełożone. Przez Niektore sługi Słowa Bożego, taiemnic niebieskich, y ięzykow do takiey prace potrzebnych wiadome, y Starsze tych Zborow, ktore wyznawaią, że nikt inszy, iedno OCIEC Pana naszego Iezusa Christusa, iest onym iedynym BOGIEM IZRAELSKIM, a że on człowiek IEZVS Nazaranski, ktory się z Panny narodził, a żaden inszy oprocz niego, abo prżed nim, iest iednorodzonym SYNEM BOZYM, Raków, S. Sternacki, 1606, 4°. Ossol. XVII-1472 (def. br. Zzz4) 32. NTR 1620 NOWY TESTAMENT: To iest, WSZYTKIE PISMA NOVVEGO PRZYMIERZA, z Greckiego ięzyka na Polski znovvu vviernie przełożone. Przez Niektore sługi Słowa Bożego / taiemnic niebieskich / y ięzykow do takiey prace potrzebnych wiadome / y Starsze tych zborow / ktore wyznawaią / że nikt inszy / iedno OCIEC Pana naszego Jezusa Christusa / iest onym iedynym BOGIEM JZRAELSKIM, a że on człowiek IEZUS Nazarański / ktory się z Panny narodził / a żaden inszy oprocz niego / abo prżed nim / iest iednorodzonym SYNEM BOZYM, Raków, S. Sternacki, 1620, 12°. Czart. 25177/I; Cluj U R.1850; 1892 (def.) Przedruk Nowego Testamentu z Biblii gdańskiej – 1633 33. NTBG 1633 NOWY TESTAMENT PANA NASZEGO JEzusa Chrystusa, Z Greckiego jezyka na Polski wiernie przetłumaczony. Cum Gratia et Privilegio S. R. M. Pol. et Swet., Gdańsk, A. Hünefeldt, 1633, 24°. Wa BU Sd. 711.130 (def. br. k. tyt. oraz s. 21-22); BN XVII.1.104 (k. pocz. uszk.); Ossol. XVII-2144 (pocz. uszk. obecnie po konserwacji; br. k. przedtyt., Bb6-7, Kk12) PSAŁTERZE, POJEDYNCZE PSALMY, ZBIORY PSALMÓW I KANCJONAŁY ZAWIERAJĄCE PSALMY Psałterz krakowski – od 1532 34. PsKr 1532 Psałterz albo kosćielne spiewanie / Krola Dawida / nowo pilnie przełożony / z łaćinskiego ięzika w polski / wedlug szcżerego textu, [Kraków, H. Wietor], 1532, 8°. BJ Cim.907; BJ Cim.vol.25 35. PsKr 1535 Psałterz albo kosćielne śpiewanie / Krola Dawida / nowo pilnie przełożony / z łaćinskiego ięzika w Polski / według szcżerego textu, Kraków, H. Wietor, 1535, 8 °. Ossol. XVI.O.1021; Kr PAN 62 — XVI — „Żołtarz Dawida Proroka” w tłum. W. Wróbla – od 1539 36. ZD 1539 HU Zołtarz Dawidow / przez Mistrza Valanthego Wrobla z Poznania na rzecz polską wyłożony, Kraków, Officina Ungleriana, 1539, 8°. Ossol. XVI.O.389; 481; 966. 37. ZD 1539 MacS Psalterium Dauidicum: Zoltarz Dawidow przez Mistrza Walentego Wrobla z Poznania na rzecż polską wyłożony, Kraków, Mac. Scharfenberg, 1539, 8°. BK Cim.O.117; Czart. 1031/I. 38. ZD 1540 HW Zoltarz Dawidow przez Mistrza Walentego Wrobla z Poznania / polską mową wyłożony / Teraz zwiętssą pilnosćią pismem Lacińskiem y Polskiem wydrukowany / ktemu też iest Regestr przydany / przez ktory łatwie może być każdy Psalm nalieźiony,. Kraków, H. Wietor, 1540, 8°. Wr BU 305158. 39. ZD 1540 MacS Psalterium Dauidis. Zołtarz Dawidow przez Mistrza Walantego Wrobla z Poznania na rzecz polską wyłożony. Kraków, Mac. Szarfenberg, 1540, 8°. Ossol. XVI.O.576 40. ZD 1543 Psalterium Dauidis. Zołtarz Dawidow przez Mistrza Walantego Wrobla z Poznania na rzecz polską wylożony. Kraków, Mac. Scharfenberg, 1543, 8°. Ossol. XVI.O.880; 881 41. ZD 1547 Psal. Davidis. Zołtarz Dawidow przez Mistrza Walantego Wrobla z Poznanya na rzecz Polską wyłożony, Kraków, Mac. Scharfenberg, 1547, 8°. Wr BU 300306; Ossol. XVI.O.724 42. ZD 1551 [Zołtarz Dawidow], Kraków, Officina Ungleriana, 1551, 8°. Egz. nieznany, zob. Lelew. I, s. 113; E XV, s. 70. 43. ZD 1567 Zołtharz Dawidow / Przez Mistrza Walantego Wrobla / niekiedy kaznodzieię Poznańskiego / na rzecż Polską wyłożony, Kraków, Mik. Szarfenberg, 1567, 8°. Ossol. XVI.O.273; 274; 848 „Psałterz Dawidów” w tłum. M. Reja – od ok. 1546 44. PsRej 1546 Psalterz Dawidow / ktory snadz iest prawy fundament / wssytkiego pisma krzesćyjańskiego / teraz nowo prawie na Polski ięzyk przełożon / acż nie iednakosćią słow / co być niemoże / ale ysz wżdy położenie rzecży wkażdem wierssu wedlug łaćińskiego ięzyka sie zamyka. Przytem też Argument to iest wyrozumienie rzeczy / oczem Prorok mowił iest / przed każdem Psalmem krotcze napisan. Przytem tez zakazdem Psalmem iest napisana modlitwa krotkiemi słowy wedlug podobienstwa onegoz Psalmu. Regestr tych kxiąg: na końcu naidziesz czćićielu uczćiwy / tobie potrzebnych, [Kraków, Mac. Szarfenberg?, przed ok. 1546], 8°. BK Cim.O.343; Czart. Cim.1039; Bibl. Klarysek w St. Sączu 75 45. PsRej 1550 [Psałterz Dawidow..., Kraków, Mac. Szarfenberg?, ok. 1550], 8°. Po BTPN 100009; Wa BU Sd. 618.66. Żaden egz. nie posiada k. tyt. i końcowych. „Psałterz Dawida” w tłum. J. Lubelczyka – 1558 46. PsLub 1558 Psałterz Dawida onego Swiętego / a wiecżney pamięći godnego Krola y Proroka: teraz nowo na piosnecżki po Polsku — XVII — przełożony / a według Zydowskiego rozdzyału na pięcioro ksiąg rozdzyelony. A dla lepszego zrozumienia / są przydane Argumenta y annotacyie / tho iest / krociuchne wypisanie / iżby wiedzyeli ći co go używać będą / czo ktory Psalm w sobie zamyka. Też dla łacnieyszego znalezyenia / reyestr wszytkich Psalmow na końcu iest przydany, Kraków, M. Wirzbięta, 1558, 2°. War. A: Gd BM Dm 3620; BN XVI.F.505; Wa BU Sd. 612.232; Ossol. XVI.F.4081. War. B: BK Cim.F.4034; BJ Cim.8294; Tor KM 112469-112470.L.fol. Po BTPN 59401 (fragm. skł. A nie wiadomo którego wariantu) Przedruk Psałterza z Biblii brzeskiej – 1564 47. PsB 1564 Księgi Psalmow / abo pieśni Dawidowych ktore pospolićie zową Psałterz, Brześć Litewski, [C. Bazylik?], nakł. M. Radziwiłł, 1564, 4°. Czart. Cim.1517/I Psałterz trydencki – 1579 48. PsTryd 1579 PSALTERZ DAWIDOW, Porządkiem Kośćioła Swiętego / Powszechnego / Apostolskiego / według postanowienia S. Concilium Trydeńtskiego teraznieyszego na każdy dźień przez cały Tydźień / porządnie rozłożony. Cum GRatia et PRiuilegio S. R. M., Kraków, Druk. Łazarzowa, 1579, 12°. Ossol. XVI.O.25; Tor KM 35 (br. k. tyt., pocz. i końca) „Psalterz Dawidów” w tłum. J. Kochanowskiego – od 1579 Dla lepszej orientacji w bibliografii PsKoch, przy symbolu wydań będziemy podawać oznaczenie wydania przyjęte w PKoch. Edycje ułożymy wg kolejności przyjętej w PKoch, uzupełniając listę o egz. i ed. nieznane Piekarskiemu. 49. PsKoch 1578 (wg egz. Po BU powinno być 1587); PKoch XXII.1 [Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego], Kraków, Druk. Łazarzowa, 1587 [w kolofonie błędnie 1578, prawdziwy rok druku ok. 1590-93], 4°. Po BU S.D. 3620 I adl.; mf BN 41095 (egz. nieznany Piekarskiemu, na k. tyt. ma datę 1587, a w kolofonie błędnie 1578); PKoch notuje tę ed. za Przyborowskim, który dysponował egz. bez początku 50. PsKoch 1579; PKoch XXII.2 PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1579, 4°. Czart. Cim.1815/II 51. PsKoch 1583; PKoch XXII.3 PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1583, 4°. War. B: Czart. Cim. 2076/I; War. ?: Ossol. XVI.Qu.3111 adl. (fragm.); Po BTPN 12152/I. 52. PsKoch 1585; PKoch XXII.4 PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1585 [fałszywie, w rzeczywistości ok. 1590-1593], 4°. Gd PAN Dm 3443. 8° adl. 53. PsKoch 1585/6; PKoch XXII.5 PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1585/6, 4°. BJ Cim.Qu.4495 54. PsKoch 1586 A; PKoch XXII.6 [PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO], Kraków, Druk. Łazarzowa, 1585/6 [fałszywie, w rzeczywistości ok. 1598 lub ok. 1590-98], 4°. Wa BU Sd. 614.292 (br. pocz. i końca); 614.298 (br. pocz. i końca) 55. PsKoch 1586 B; PKoch XXII.7 [PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO], Kraków, Druk. Łazarzowa, 1586 [fałszywie, w rzeczywistości ok. 1598], 4°. Ossol. XVI.Qu.2443 (br. k. tyt.); Wa BU Sd. 614.299 (br. pocz.i końca) — XVIII — 56. PsKoch 1586 C (wg egz. z BN powinno być 1586/7); PKoch XXII.8 PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1586/7 [fałszywie, w rzeczywistości ok. 1594-1600], 4°. BN XVI.Qu.1415 (br. k. tyt., ale jest kolofon z datą 1587; egz. nie notowany w PKoch) 57. PsKoch 1586 D; PKoch XXII.9 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZYKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1586 [fałszywie, w rzeczywistości ok. 1604], 4°. Ossol. XVII-7037 (br. k. tyt.); Wa BU Sd. 614.302 (br. pocz. i końca). 58. PsKoch 1586/7; PKoch XXII.10 PSALTERZ DAWIDOW. PRZYKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1586/7 [fałszywie, w rzeczywistości po 1590], 4°. War. A: Czart. Cim.1841/II 59. PsKoch 1587 BN; PKoch — PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1587, 4°. BN XVI.Qu.1407 adl.; BN XVI.Qu.6954 (jedna skł.) 60. PsKoch 1587 Os; PKoch — [PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, po 1587], 4°. Ossol. XVI.Qu.2301 (skł. T, X) 61. PsKoch 1587 A; PKoch XXII.11 [PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO], Kraków, Druk. Łazarzowa, 1587 [fałszywie, w rzeczywistości po 1590], 4°. Lu Łop. 9589 (br. skł. A-D i inne liczne def.; Mf.: Ossol. Mf. 199); BN XVI.Qu.931 (br. k. tyt.) 62. PsKoch 1587 B; PKoch XXII.12 PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1587 [fałszywie, w rzeczywistości po 1590], 4°. Czart. Cim. 2031/I 63. PsKoch 1587 Os/BN; PKoch — PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1587 [fałszywie, w rzeczywistości ok. 1590-94], 4°. Ossol. XVI.Qu.2301 (skł. A?, D, I, Z); BN XVI.Qu.6953 (k. B1-4; C2-3) 64. PsKoch 1601; PKoch XXII.13 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1601, 4°. Ossol. XVII-2736. 65. PsKoch 1606 A; PKoch XXII.14 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1606, 4°. Ossol. XVII-1346; Tor KM 110606 (L.8°.79) 66. PsKoch 1606 B; PKoch XXII.15 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i druk późniejszy; należy do wcześniejszej grupy poddruków z tą datą], 4°. Ka BŚ 10404/I adl.; mf BN 15718 67. PsKoch 1606 C; PKoch XXII.16 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i druk późniejszy; należy do wcześniejszej grupy poddruków z tą datą], 4°. Po BTPN 40105/I 68. PsKoch 1606 D; PKoch XXII.17 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i druk późniejszy; należy do późniejszej grupy poddruków z tą datą], 4°. Czart. 35741/II 69. PsKoch 1606 E; PKoch XXII.18 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i druk późniejszy; należy do późniejszej grupy poddruków z tą datą], 4°. Czart. 35739/II (br. k. tyt.); Gd PAN 142/54 — XIX — 70. PsKoch 1606 F; PKoch XXII.19 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i druk późniejszy; należy do późniejszej grupy poddruków z tą datą], 4°. Wg PKoch: Chyrów; Królewiec; Wa Kras. 71. PsKoch 1606 G; PKoch XXII.20 [PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO], Kraków, Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i druk późniejszy; należy do późniejszej grupy poddruków z tą datą], 4°. 72. PsKoch 1610/11; PKoch XXII.21 PSAŁTERZ DAWIDOW. Przekładania JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1610/11, 4°. Ossol. XVII-677 Ossol. XVII-811 adl. 73. PsKoch 1612/14; PKoch XXII.22 PSAŁTERZ DAWIDOW. Przekładania JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1612/14, 4°. Ossol. XVII-1221 74. PsKoch 1617; PKoch XXII.23 PSAŁTERZ DAWIDOW. Przekładania JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1617, 4°. Ossol. XVII-1337 75. PsKoch 1629; PKoch XXII.24 PSAŁTERZ DAWIDOW. Przekładania JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1629, 4°. Ossol. XVII-2738 76. PsKoch 1641; PKoch XXII.25 PSAŁTERZ DAWIDOW. Przekładania JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1641, 4°. Ossol. XVII-2927; 2928; 8541; 3511; 7038; Wa BPMS XVII.2.15 adl; BN XVII.3.749 adl; 3.939 adl.; 3.2214 adl.; 3.2916 adl. „Melodie na Psałterz polski...” M. Gomółki – 1580 77. PsKoch 1580 Gom MELODIÆ Na Psalterz Polski, przez Mikolaia Gomólke vczynione, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1580, 4°. Wa BU Sd. 614.11; Gd PAN 476/54 „Psalmy Dawidowe...” w tłum. P. Milejewskiego – 1587 78. PsMil 1587 PSALMY Dawidowe / na modlitwy Chrześćijańskie przełożone. Przydana iest k temu rozmowa o modlitwie / y modlitwy ludźi świętych z Bibliey wybrane, [Kraków], A. Rodecki, 1587, 12°. BN XVI.O.409 Psałterz w tłum. J. Wujka – od 1594 79. PsW 1594 PSALTERZ DAWIDOW. Teraz znowu z Laćińskiego / z Græckiego / y z Zydowskiego / na Polski ięzyk z pilnośćią przełożony / y Argumentami / y Annotacyami obiaśniony. Przez D. IAKVBA WVYKA, Theologa Societatis IESV. Z dozwoleniem Starszych. Pod rozsądek Kośćioła S. powszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1594, 4°. Ossol. XVI.Qu.2659; 3095 80. PsW 1616 PSAŁTERZ DAWIDOW Z Laćińskiego / z Gręckiego / y z Zydowskiego na Polski ięzyk z pilnośćią przełożony. Przez D. IAKVBA WVYKA, Theologa Societatis IESV. Z dozwoleniem Starszych. Teraz znowu / na żądanie wiela Panien zakonnych Laćińskiego ięzyka nieumiejących / a Psałterz mowić pragnących / bez argumentow y annotaciy przedrukowany, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1616, 12°. Ossol. XVII-3012 (br. k. tyt.); BK 126877 — XX — 81. PsW 1626 PSAŁTERZ DAWIDOW Z Laćińskiego / z Greckiego / y z Zydowskiego na Polski ięzyk z pilnośćią przełożony. Przez D. IAKVBA WVYKA, Theologa Societatis IESV. Z dozwoleniem Starszych. Teraz znowu / na żądanie wiela Panien zakonnych Laćińskiego ięzyka nieumiejących / a Psałterz mowić pragnących / bez argumentow y annotaciy przedrukowany, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1626, 12°. Ossol. XVII-2525 „Psalmy Dawidowe” w tłum. M. Rybińskiego – od 1605 82. PsRyb 1605 PSALMY DAWIDOWE: PRZEKLADANIA X. MACIEIA RYBINSKIEGO. Na Melodye Psalmow Francuskich vrobione, W ROKU PANSKIM, 1605. Pod Rozsądek KOSCIOŁA PRAWOWIERNEGO Wszytko niechay podlęże, Raków, S. Sternacki, nakł. M. Rybiński, 1605, 4°. BN XVII.W.1.2373 (kompletny); BJ 311043/I (br. k. tyt.); Czart. 24047 (br. pocz. i końca); Tor KM 103992 (L.4°.87) (kompletny) 83. PsRyb 1616 PSALMY DAWIDOWE: Przekladania X. MACIEIA RYBINSKIEGO. Na melodye Psalmow Francuskich vrobione, Gdańsk, A. Hünefeldt, nakł. H. Krokowski, 1616, 8°. BK 1426 84. PsRyb 1617 PSALMY MONARCHI Y PROROKA S. DAWIDA: PRZEKLADANIA X. MACIEJA RYBINSKIEGO. Znowu Przeyzrzane y Wydrukowane, Toruń, A. Ferber, nakł. R. Leszczyński, 1617, 4°. Czart. 24075 85. PsRyb 1618 PSALMY MONARCHI Y PROROKA S. DAWIDA: Przekładania X. MACIEJA RYBINSKIEGO. Znowu Przeyzrzane y Wydrukowane, Toruń, A. Ferber, 1618, 12°. Czart. 24662 (pocz. uszk.); Wr BU 372669 86. PsRyb 1619 PSALMY DAWIDOWE, Z HYMNAMI. PIESNI DUCHOWNE. KATECHIZM MNIEYSZY Y VVIETSZY. Z składami davvnemi VViary Katolickiey: MODLITW OSOBLIWYCH STO. Z wielką pilnośćią / y potrzebną wydane / na część y chwałę Boga w Troycy jedynego / a na pożytek kośćioła powszechnego Apostolskiego / na Panie Jezuśie Christuśie jedynym fundamencie Słowem Bożym zbudowanego, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1619, 8°. Ossol. XVII-1425; 1426 87. PsRyb 1624 PSAŁTERZ Dawidow, PRZEKLADANIA X. MACIEIA RYBINSKIEGO, Na Melodie Psalmow Francuskich / z Argumentami X. IANA TURNOVVSKIEGO Superintendenta Wielgop: uczyniony. Teraz znowu na żądanie wiela ludzi pobożnych / poprawiony / y przedrukowany : z przydaniem na końcu kilku Pieśni nabożnych, Raków, [S. Sternacki], 1624, 8°. BK 12264 88. PsRyb 1628 PSALMY DAWIDOWE Przekładania X. MAĆIEJA RYBINSKIEGO, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1628, 24°. Wr BU 541298 89. PsRyb 1630 [Psalmy Dawidowe przekładania X. Macieja Rybińskiego], Gdańsk, A. Hünefeldt, [1630?], 24°. St WLB 3228005 (dane uzyskane przez internet, format 32°); zob. też Chojnacki, s. 16, p. 172 Jest to ta sama edycja co PsRyb 1636, ale opisana pod datą [1630?] na podstawie 2 dzieł oprawionych razem, które noszą datę 1630. 90. PsRyb 1632 PSALMY DAWIDOWE Przekładania X. MAĆIEJA RYBINSKIEGO, Gdańsk, A. Hünefeldt, [1632], 8°. BJ 311274 adl. z BG 1632; BK 1748; Czart. 24128; Ossol. XVII-4330; Wr BU 328624 (sygn. wspólna z BG) 91. PsRyb 1636 PSALMY DAWIDOWE Przekładania X. MAĆIEJA RYBINSKIEGO, Gdańsk, A. Hünefeldt, [1636], 24°. Ossol. XVII-2298 — XXI — Przedruk Psałterza z Biblii gdańskiej (Psałterz gdański) – 1633 92. PsBG 1633 PSALMY DAWIDOWE Cum Gratia et Privilegio S. R. Majest. Polon. et Sveciæ, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1633, 24°. Ossol. XVII-2577 Wydania poszczególnych psalmów, wyborów psalmów 93. Ps XLVI Prośba o ducha Swiętego. Druga pieśn o S. Duchu. Veni creator Spiritus. etcet. I Psalm xlvi. b.m.dr.r., 8°. Czart. 1626 I adl. 94. Ps 13 Woj 1546 Psalm Dawidow Xiij. z notami / z łaćińskyego yęzyka na Polski przełożony. B. W[ojewódka], Kraków, H. Wietor, 1546, 8°. Ossol. XVI.96 adl. 95. Ps 1 Trz 1556 Pieśn przy pogrzebie Człowieka krzescijańskiego. Przyłożon też iest Psalm Pierwssy. Beatus vir qui non abijt in consilio impiorum. &c., w tłum. A. T[rzecieskiego], [Kraków], Łazarz Andrysowicz, 1556, 8°. Czart. Cim.1631/I adl. 96. Ps 85 Rej 1556 PSALM DAWIDOW LXXXV. Inclina DOmine aurem tuam. &c. M. R[ej]., Kraków, Łazarz Andrysowicz, [po 1550, inni ok.1556], 8°. Ossol. XVI.O.846 97. Ps 13 Woj 1556 [Psalm XIII (Rzekł niemądri w ser. swoim)], [w tłum. B. Wojewódki], Kraków, Łazarz Andrysowicz, [ok. 1556], 8°. BJ Cim.O.513 98. Ps 127 Woj 1556 PSALM CXXVII. Beati omnes qui timent Dominum. &c. B. W[ojewódka]., Kraków, Łazarz Andrysowicz, [ok. 1556], 8°. Ossol. XVI.O.936 99. Ps 1 Trz 1558 Piesn przy pogrzebie Cżłowieka Krzescianskiego. Przyłożon tesz iest Psalm pierwssy. Beatus vir qui non abiit in consilio impiorum, &c., [w tłum. A. Trzecieskiego], Kraków, M. Siebeneicher, [ok. 1558-61], 8°. BN XVI.O.285 adl.; Wr BU Mf. 5631 100. Ps 36 Lub 1558 Psalm. XXXVI. Noli æmulari in malignantibus, neque zelaueris facientes iniquitatem. Ku poćiesse cżłowieka Krżescianskiego / wiernie przy Panu swym trwaiącego. Po Polsku uczyniony. J. L.[ubelczyk], [Kraków, M. Sieneneicher, 1558], 8°. BN XVI.O.281 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(52) 101. Ps 45 AP 1558 PSALM XLV. DEVS NOSTER REFVGIVM. Ktorym sobie koscioł swięthy mysl dobrą czyni / w ninieissym porusseniu. AP, Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8°. BN XVI.O.276 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(47) 102. Ps 50 Woj 1558 Psalm Dawidow L. Miserere mei deus secundum magnam misericordiam tuam &c. B. V.[ojewódka], Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8°. BN XVI.O.280 adl; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(51) 103. Ps 70 SK 1558 Psalm Dawidow Lxx. In te domine speraui &c. S.[tanisław] K.[leryka], Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8°. BN XVI.O.277 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(48) — XXII — 104. Ps 79 Lub 1558 Psalm Lxxix. DEVS, venerunt gentes in hæreditatem tuam, polluerunt templum sanctum tuum: posuerunt Ierusalem in pomorum custodiam. &c. Po polsku ku spiewaniu przełożony. Jak. Lub.[elczyk], Kraków, M. Sieneneicher, 1558, 8°. BN XVI.O.282 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(53) 105. Ps 85 Rej 1558 [Psalm LXXXV. Inclina Domine aurem tuam &c. M. R[ej]], [Kraków, M. Siebeneicher, 1558], 8°. BN XVI.O.273 (br. k. tyt.) adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(44) 106. Ps 102 Woj 1558 Psalm Dawidow C.ij. z łaćinskiego ięzyka na Polski ku spiewaniu Przełożony, [w tłum. B. Wojewódki], Kraków, M. Sieneneicher, 1558, 8°. BN XVI.O.279 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(50) 107. Ps 113 Rej 1558 Psalm Dawidow. CXIII. Jn exitu Jsrael de Egipto. M. R..[ej], Kraków, M. Sieneneicher, [ok. 1558], 8°. BN XVI.O.272 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(43) 108. Ps 116 Rej 1558 Psalm Dawidow. C.XVI. Laudate DOMInum omnes gentes. &c., [w tłum. M. Reja?], Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8°. BN XVI.O.274 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(45) 109. Ps 123 1558 Pieśn o zmartwychwstaniu Pańskim. W kthorey sie zamyka sposob usprawiedliwienia naszego. Przydany iest ktemu Psalm cxxiij, Kraków, M. Siebeneicher, [ok. 1558-61], 8°. BN XVI.O.263 adl.; Wr BU Mf. 5631 110. Ps 127 Woj 1558 Psalm Dawidow. CXXVII. Beati omnes qui timent Dominum. &c. B. W.[ojewódka], Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8°. BN XVI.O.275 adl.; Wr BU Mf. 5631(46) 111. Ps 129 Woj 1558 Psalm. Cxxix. De profundis clamaui ad te Domine, [tłum. B. Wojewódka], Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8°. BN XVI.O.278 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(49) 112. Ps 113 Rej 1565 Psalm Dawidow / CXIII. In exitu Israel de Egipto. M. R..[ej], Kraków, Stanisław Szarfenberg, [po 1565, ok. 1573?], 8°. Wa BU Sd. 618.64 113. 7PsKoch 1579 SIEDM PSALMOW POKVTNYCH JANA KOCHANOWSKIEGO. Cum Gratia et Priuilegio S. R. M., Kraków, Druk. Łazarzowa, 1579, 4°. BK Cim.Qu.2249 114. PsRys 1614 Niektore psalmy Dawidowe częscią poprawione, częścią znowu przełożone na stare noty od Salomona Rysińskiego. Za zleceniem starszych, Lubcz nad Niemnem, P. Blast, 1614, 4°. Opis na podstawie rps BK nr 1410. Rps kórnicki zaginął, zachowała się jego fotokopia BK Foto. I, 140 (mf: BK mf 6630; BN ZSD 235) 115. PsNiekt 1610 Psalmy. — Pieśni, [Raków, S. Sternacki, wyd. W. Szmalc?, 1610], 12°. Cluj U R. 1863 adl. (def.); opis wg A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny..., s. 258, p. 201. 116. PsNiekt 1614 Psalmy. — Pieśni, [Raków, S. Sternacki, wyd. W. Szmalc?, między 1614 a 1620], 12°. Cluj U R. 1851 adl. (def.); opis wg A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny..., s. 258-259, p. 202. 117. PsNiekt 1620 PSALMY DAWIDOWE Z Evvangelią Pana Christusovvą zgodne. Do ktorych są przyłączone PIESNI pobozne, z Pism Svviętych vvzięte, Raków, S. Sternacki, [wyd. W. Szmalc], 1620, 32°. BN XVII.1.499; Gd PAN Hd 23450 8° (stary katalog podaje tę pozycję, ale na półce jej brak); 118. PsNiekt 1625 PSALMY Niektore Krola Dawida, Proroka Bożego, z Ewanielią Pana Christusową zgodne. Do ktorych są przyłączone PIESNI pobożne, z Pism świętych wźięte, [Raków], S. Sternacki, [wyd. W. Szmalc?], 1625, 12°. — XXIII — BK 118; Cluj U R.1865 Kancjonały zawierające psalmy (przykłady) 119. Cantional Albo Ksiegy chwał Boskych / to iest Piesni Duchowne..., tłum. z czeskiego Walenty z Brzozowa, Królewiec, A. Augezdecki, 1554, 2°. Ossol. XVI.4047; Gd PAN 1791/64 120. CANTIONAL, Albo: Pieśni Duchowne / z Słowa Bozego słożone: dla Chwały iedynego Pana Boga, w Troycy Błogosławioney, y pożytku Koscioła Krześćiańskiego, w Języku Polskim zaś odnowione, obyaśnione, a Wydrukowane, tłum. z czeskiego Walenty z Brzozowa, Kraków, M. Wirzbięta, 1569, 4°. Ossol. XVI.Qu.2131; Czart. Cim.1564 I 121. CANTIONAL: ALBO Piesni Duchowne / z Pisma S. ku cżći a chwale samemu P. Bogu w Troycy iedynemu: Y też pomnożeniu kośćioła iego ś. porządkiem dobrym a starożytnym sporządzone. Z więtszą pilnośćią niż przed tym wyrobione / z przydaniem Pieśni niektorych / y Psalmow nowotnych, Toruń, M. Nering, 1587, 8°. Czart. Cim.1579 I; 122. CANTIOAL PIESNI DUCHOWNYCH, Hymnów y Psalmow Swiętych / NA WIECZNA WIELKIEGO BOGA, OICA, SYNA, Y DUCHA SWIETEGO CHWALE: A JEDNOTY PRAWOWIERNEGO KOSCIOLA BOZEGO POZYTEK POSPOLITY, Toruń, A. Ferber, 1611, 4°. Czart. 24011 II 123. CANTIONAL, to iest: Pieśni Krześćiańskie: ku Chwale Boga w Troycy Jedynego / y pociesze Wiernych Jego: porządkiem nie tylko słusznym / ale też z pilnośćią wielką / nad pierwsze wydania / nie bez Correctury znacżney / wypuszcżone. Z Przydatkiem Psalmow y Piosneczek teraz nowo zebranych: więc y Modlitw niemało, Toruń, A. Ferber, 1620, 8°. Czart. 24594 I ; BK 11351; Ossol. XVI.O.948 (def.; do tej pory katalogowany błędnie jako: [Kancjonał to jest pieśni krześćiańskie], wyd. Petrus Artomius, [Toruń?, A. Cotenius?, 1597?], 8°) ; Gd PAN XX B o 379; 204/54 (def. br. 2 ostat. kart rejestru) POSZCZEGÓLNE KSIĘGI, ZBIORY KILKU KSIĄG, FRAGMENTY I ANTOLOGIE „Początek święte Ewanielije podług świętego Jana” – 1518/19 124. ProlJ 1518/19 POCZAVTEK SWIÆTE EVANIELIE podług swiætegho Iaana, w: Septem canonice epistole beatorum apostolorum Jacobi. Petri. Joannis et iude, [Kraków, J. Haller, 1518/19], k. 18v (D6v), 4°. Ossol. XVI.Qu.3064 „Ecclesiastes”, w tłum. Hieronima z Wielunia – 1522 125. Eccl 1522 ECCLESIASTES Xyegi Salomonowe / ktore polskim wykładem kaznodźieyskye myanuiemy. Bowyem ten kaznodźieyca Salomon mądry / przez ninieysse xięgi naucza nas wzgardźyć ten świat marny. Gdźie więc iesli pilnie przeczytać będźyemy / nyemały pożytek y pociessenie nasse weźmiemy, Kraków, H. Wietor, 1522, 4°. Ossol. XVI.Qu.2891 Ewangeliarz Unglera – 1527/28 — XXIV — 126. EU 1527/28 [Tzw. Ewangeliarz Unglera, oprac. Jan z Sącza (Malecki), Kraków, F. Ungler, 1527/28], 8°. Ossol. XVI.O.863 (def. br. pocz. do A1 oraz A3.7, B2-3.5-8, E3.6-8, G1, J5.8, M4.7, N1-8, O1.8 oraz końca) „Hortulus polski” – od ok. 1527 127. HP 1527 [Hortulus polski, Kraków, Mac. Szarfenberg, ok. 1527], 8°. 128. HP 1530 [Hortulus polski, Kraków, H. Wietor, ok. 1530], 8°. BJ Cim.217 (fragm.); Cim.1556 (fragm.) BJ Cim.218 (fragm.) 129. HP 1585 [Hortulus polski, Kraków, Mik. Szarfenberg, po 1585], 8°. Ossol. XVI.O.737 (def.) 130. HP 1636 [Hortulus polski], Kraków, A. Piotrkowczyk, 1636, 8°. BJ 311160/I (def.) „Istoria o świętym Józefie...” – od 1530 131. Józ 1530 Jstorya o swięthym Jozefye Patryarsse starego zakonu ktorego byli bracya zaprzedali , Kraków, H. Wietor, 1530, 8°. BJ Cim.103; BK Cim.O.300 (def.) 132. Józ 1540 Istoia o Swietym Jozefie Patriarsze starego zakonu którego byli bracia zaprzedali, Kraków, Officina Ungleriana, 1540, 8°. Zaginiony, zob. E XVIII, s. 640 „Księgi Jezusa Syna Syrachowego...” w tłum. Piotra z Poznania – od 1535 133. KsSyr 1535 Kxiegi Jesusa Syna Syrachowego / Ecclesiasticus rzeczone / ktore wssytkich cnot nauke zamykaią w sobie, [Kraków, F. Ungler (?), 1535], 8°. Up BU 55.XI.136; BN ZSD Mf.130 134. KsSyr 1541 Xiegi Jesusa Syna Syrachowego Eklesiastycus: rzeczone: ktore wssytkich cnot nauke zamykaia wsobie, Kraków, H. Wietor, 1541, 8°. Wr BU 328626; Ossol. XVI.O.632 „Tobias Patriarcha Starego Zakonu” – od 1539 135. Tob 1539 Tobias Patriarcha starego zakonu z łaczinskiego ięzika na polski / nowo a pilnie przełożony, Kraków, Maciej Ostrogorski [Szarfenberg], 1539, 8°. BJ Cim.752 (facs.); BK Cim.O.118; Czart. Cim.1127/I; Cim.2256/I (facs.); Kr MN XVI.1039 (facs.); Tor UMK Pol.6.II.1937 136. Tob 1540 Tobiasz z łacinskiego ięzyka na polski przełożony, Kraków, Officina Ungleriana, 1540, 8°. Ossol. XVI.O.1016 (def. br. B1) 137. Tob 1545 Tobiasz z łacinskiego ięzyka na Polski przełożony, Kraków, Marek Scharfenberg, 1545, 8°. — XXV — Ossol. XVI.O.660 „Historia [...] o stworzeniu nieba i ziemie” w tłum. K. Pussmana – od 1551 138. Hist 1543 [Histhoria barzo cudna..., Kraków], 1543, [8°]. 139. Hist 1551 Histhoria barzo cudna y ku wiedzieniu potrzebna o stworzeniu nieba y ziemie y innych wszytkich rzecży ktore y żywą na swiecie / y iako potym pan Bog cżlowieka to iest Jadama y Jewę s kosći iego stworzył / a iako żywota swego na tym swiecie dokonali etc. Theraz nowo na Polskie s pilnoscią wyłożona, Kraków, H. Szarfenberg, 1551, 8°. Zaginiony, zob. E XXV, s. 412. BK Cim.450 (def. br. k. E3) 140. Hist 15?? [Historya barzo cudna..., Kraków, b.dr., po 1551?], 8°. BJ Cim.769 (fragm.) „Job” w tłum. J. Lubelczyka – 1559 141. Job 1559 Joba onego sprawiedliwego męża cierpliwość y wiara, nowo po polsku przełożona, z ksiąg pisma Bożego wyięta, Kraków, M. Wirzbięta, 1559, ?°. Zaginiony, zob. E XVIII, s. 604-605; PT X, s. 5. „Ecclesiastes” w tłum. Jana z Sanoka – 1590 142. Eccl 1590 ECCLESIASTES Kśięgi Salomona Krola Jzrahelskiego / Po Polsku Kaznodzieyskie nazwane, [Kraków, A. Piotrkowczyk], 1590, 4°. BK Cim.2490 Antologie tekstów NT w tłum. J. Wujka – od 1593 143. EwEpN 1593 EWANGELIE Y EPISTOLY tak Niedźielne iako y Swiąt wszytkich / ktore w Kośćiele Katholickim według Rzymskiego porządku przez cały rok czytaią. Przez D. IAKVBA WVYKA Societatis IESV przełożone. Przydane są y Modlitwy Kośćielne na każdą Niedzielę y na każde Swięto, Kraków, [A.Piotrkowczyk], 1593, 12°. BJ Cim.995; 996 144. EwEpN 1611 EWANGELIE Y EPISTOLY tak Niedźielne iako y Swiąt wszytkich / ktore w Kośćiele Katholickim według Rzymskiego porządku przez cały rok czytaią. Przez D. IAKVBA WVYKA Societatis IESV przełożone. Przydane są y Modlitwy Kośćielne na każdą Niedzielę y na każde Swięto, Kraków, [A.Piotrkowczyk], 1611, 16°. Wa BU, opis wg E XXXIII, s. 384. 145. EwEpN 1616 EWANGELIE Y EPISTOLY tak Niedźielne iako y Swiąt wszytkich / ktore w Kośćiele Katholickim według Rzymskiego porządku przez cały rok czytaią. Przez D. IAKVBA WVYKA Societatis IESV przełożone. Przydane są y Modlitwy Kośćielne na każdą Niedzielę y na każde Swięto, Kraków, [A.Piotrkowczyk], 1616, 4°. Egz. dziś nieznany, opis wg E XXXIII, s. 384. 146. EwEpN 1617 EWANGELIE Y EPISTOLY tak Niedźielne iako y Swiąt wszytkich / ktore w Kośćiele Katholickim według Rzymskiego porządku przez cały rok czytaią. Przez D. IAKVBA WVYKA Societatis IESV przełożone. Przydane są y Modlitwy Kośćielne na każdą Niedzielę y na każde Swięto, Kraków, [A.Piotrkowczyk], 1617, 16°. Wa BU; opis wg E XXXIII, s. 348. 147. EwEpN 1626 — XXVI — Ewangelie Y Epistoly tak Niedzielne iako y wszytkich Swiąt, ktore w Kośćiele Katholickim, według Rzymskiego porządku przez cały rok czytaią. Przez D. Jakvba Wvyka Sociatatis Iezu, przełożone. Przydane są Modlitwy Kośćielne na każdą Niedźielę y na każde Swięto, Kraków, [A. Piotrkowczyk], 1626, 12°. BJ 37376 adl. (def. br. k. tyt. opis wg E XXXIII, 384) 148. EwEpP 1626 EWANGELIE Y EPISTOŁY na dni Postne powszednie, y na niektore inne Swięta, w pierwszey Postylce opuszczone. Przez D. JAKUBA WVYKA Societatis IESV, przełożone. Przydane są Modlitw[y Ko]ścielne na Swięta y [...], Kraków, [A. Piotrkowczyk], 1626, 12°. BJ 37377 adl. 149. EwEpP 1636 Ewangelie y Epistoły na dni postne powszednie, y na niektore inne święta w pierwszey Postylce opuszczone, przez D. JAKUBA WVYKA S. J. przełożone. Przydane są y modlitwy kościelne na święta i dni powszednie, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1636, 12°. Egz. nieznany, opis wg E XXXIII, s. 384-385. 150. Zyw 1597 ZYWOT Y NAVKA PANA NASZEGO IESV CHRISTA. Albo EWANGELIA ZE CZTERECH IEDNA. Na sto y pięćdźieśiąt Rozdźiałow z Modlitwami porządnie rozłożona. Każdemu Krześćianinowi ku ustawicznemu rozczytaniu y rozmyślaniu nie tylko barzo pożyteczna / ale y potrzebna. Nowo zebrana y wydana przez D. Jakuba Wuyka Theologa Societ. IESV, Kraków, J. Siebeneicher, 1597, 8°. Ossol. XVI.O.490 „Tobiasz” w tłum. W. Ulatowskiego – 1615 151. Tob 1615 TOBIASZ Z pisma świętego wyięty, Polskim wierszem napisany. Przez X. WOYCIECHA VLATOWSKIEGO, Braciey Pustelnikow porządku S. Pawła pierwszego pustelnika, Konwentu Czestochowskiego. Z dozwoleniem Starszych, Kraków S. Kempini, 1615, 4°. Kr PAN St.dr.13436; Czart. 37689/I KOMENTARZE „Psalm Dawidów pięćdziesty” – 1531 152. Ps 50 1531 Psalm dauidow piecdziesty / ktory się pocżyna Smiłuy sie na demną boże / według prawey historiey iego. Od chwalebnego biskupa Carpentorackiego wyłożony a zwykładu iego y wyrozumienia ynnich doktorow swiętych na polski ięzyk spilnoscią przełożony, Kraków, F. Ungler, 1531, 8°. BJ Cim.19; Ossol. XVI.O.494 „Hozeasz” – od 1559 153. Hoz 1559 Kommentharz / albo wykład na Proroczthwo Hozeasza Proroka / ktorego pisma / ku dzisieyszym cżasom ostatecżnym / własnie sie przydać a przytrefić mogą. Teraz nowo po Polsku ucżyniony, Brześć Litewski [w rzecz. Kraków, M. Wirzbięta] nakł. M. Radziwiłł, 1559, 4°. Czart. Cim.830/II; Ossol. XVI.Qu.1651; 1652 154. Hoz 1567 Hozeasz Prorok Z wykładem zacnego Męża a Doktora w pismie swiętym przedniego / zebranym przez Wita Theodora Noribercżyka. Ktorego Proroka pisma / ku dzisieyszym cżasom ostatecżnym własnie sie przydać a przytrefić mogą. Z Laćińskiego na Polski ięzyk przełożony / y nad pirwsze wydanie pilniey przezrzany / y teraz nowo wyrobiony. Pełny pobożnych a Krześćiańskich nauk / y pociech zbawiennych. Przednieysze a zacnieysze mieysca / ze wszytkiego Proroctwa Hozeaszowego / dla łatwieyszey pamięći / krociuchno zebrane / na końcu znaydziesz, Brześć Litewski [w rzecz. Kraków, M. Wirzbięta], 1559/67, 4°. — XXVII — Czart. Cim.1403/II „Apocalypsis” w tłum. M. Reja – 1565 155. ApRej 1565 Apocalypsis. To iest. Dziwna sprawa skrytych taiemnic Pańskich / ktore Janowi swiętemu / gdy był wygnan prze wyznanie wiary swiętey na wysep kthory zwano Patmos / przez widzenia y przez Anyoły rozlicżnie zwiastowane były, Kraków, M. Wirzbięta, 1565, 4°. BJ Cim.4633; Ossol. XVI.Qu.2087; BJ Cim.4885=Cim.38767 (facs.); Tor KM 103991 (L.4° 86) Prace T. Falconiusa – 1566 156. EwB 1566 SPrawy y słowa Jezusa Krystusa Syna Bożego / ku wieczney poćiesze wybranym Bożym napisane przez świadki y pisarze na tho od Boga zrządżone / a tu wykłady krotkiemi są obiaśnione, Brześć Litewski, [C. Bazylik], 1566, 2°. Czart. Cim.787/III adl. z DzB; Ossol. XVI.F.4098 adl. z DzB 157. DzB 1566 Wtore księgi Lukasza świętego / ktorych napis iest / Dźieie abo Sprawy Apostolskie / krotkiemi wykłady obiaśnione, Brześć Litewski, [C. Bazylik], 1566, 2°. Czart. Cim.788/III adl. z EwB; Ossol. F.4099 adl. z EwB 4. Inne źródła Breviarium Fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, red. S. GŁOWA, I. BIEDA, wyd. 2, Poznań 1989. Enchiridion Biblicum. Documenta Ecclesiastica Sacram Scripturam Spectantia. Auctoritate Pontificiae Commissionis de Re Biblica edita. Editio quarta aucta et recognita, Neapoli – Romae 1961. 3. Monumenta Poloniae Historica, wyd. i oprac. zb., t. I-VI, Lwów 1864-1893. 4. Vita et miracula sanctae Kyngae ducissae cracoviensis, wyd. W. KĘTRZYŃSKI, w: Monumenta Poloniae Historica, t. IV, Lwów 1884, s. 662-744. 1. 2. B. BIBLIOGRAFIE, KATALOGI, TABLICE, DZIEŁA BIBLIOGRAFICZNE, HERBARZE 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Bayerische Staatsbibliothek Inkunabelkatalog, b. I-, München 1988BANDTKIE J. S., Historya drukarń krakowskich..., Kraków 1815. BANDTKIE J. S., Historya drukarń w Krolestwie Polskiem i Wielkim Xięstwie Litewskim jako i w krajach zagranicznych, w których polskie dzieła wychodziły, t. I-III, Kraków 1826. Bibbia. Catalogo di edizioni a stampa 1501-1957, Roma 1983. Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut, red. K. BUDZYK, t. I-, Warszawa 1963Bibliographie lyonnaise, red. J. BAUDRIER, t. I-XII, Paris 1964. British Museum. Catalogue of Printed Books. Bible, t. I-III, London 1892-1899. BRUNET J.-CH., Manuel du libraire et de l’amateur de livres, t. I-VI + 2 t. supl., Paris (b.r.). CHAMBERS B. T., Bibliography of French Bibles, t. I-II, Genève 1983-1994. CHOJNACKI W., Bibliografia polskich druków ewangelickich ziem zachodnich i północnych 1530-1939, Warszawa 1966. CZECH L., Katalog starych druków w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996. Die Bibelsammlung der württembergischen Landesbibliothek Stuttgart, b. I-, Stuttgart 1984ESTREICHER K., Bibliografia Polska, t. I-, Kraków 1870FORMANOWICZ L., Katalog druków polskich XVI-go wieku Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie, Poznań 1930. Gesamtkatalog der Wiegendrucke, t. I-VII, Leipzig 1925-1938, t. VIII-, Stuttgart 1970HAIN L., Repertorium biblographicum in quo libri omnes ab arte typographica inventa usque ad annum MD, vol. I- — XXVIII — 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. II, Stuttgart 1826-1838. Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S. J. powiększony dodatkami z późniejszych autorów, dowodów urzędowych, t. I-X, Lipsk 1839-46 (reprint: Warszawa 1979). Inkunabuły w bibliotekach polskich. Centralny katalog, red. A. KAWECKA-GRYCZOWA, t. I-II, Wrocław – Warszawa – Kraków 1970. JOCHER A., Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce, od wprowadzenia do niej druku po rok 1830 włącznie..., t. I-III, Wilno 1840-1857. Katalog Biblioteki Kórnickiej, t. I: Polonica XVI-go wieku, zestawił K. PIEKARSKI, Kórnik 1929. Katalog mikrofilmów (Biblioteki Narodowej), t. I-, Warszawa 1951Katalog poloników XVI wieku Biblioteki Jagiellońskiej, t. I-III, Kraków 1992-1995. Katalog starych druków Biblioteki Kórnickiej. t. I: Polonica XVI wieku, cz. 2: Nowe nabytki i uzupełnienia, oprac. P. BUCHWALD-PELCOWA, Wrocław – Warszawa – Kraków 1969. Katalog starych druków Biblioteki Publicznej Miasta Stołecznego Warszawy, oprac.: A. KAWECKA-GRYCZOWA, J. RUDNICKA, cz. I-III, Warszawa 1949-76. Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Polonica wieku XVI, oprac. M. BOHONOS, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965. Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Polonica wieku XVII, oprac. B. GÓRSKA, W. TYSZKOWSKI, t. I-IX, Wrocław – Warszawa – Kraków 1991-1997. KOMANDER T., MIECZKOWSKA H., Katalog druków XVI wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, t. I-, Warszawa 1994KORBUT G., Literatura polska, t. I-IV, Warszawa 1929-31. Le edizioni italiane del XVI secolo, t. I-, Roma 1985LELEWEL J., Bibliograficznych ksiąg dwoje, t. I-II, Wilno 1823-26. LESZCZYC Z., Herby szlachty polskiej. Faksymile pierwodruku, Wrocław – Warszawa – Kraków 1995. MACIEJOWSKI W. A., Piśmiennictwo staropolskie od czasów najdawniejszych aż do roku 1830, t. I-III, Warszawa 1852. MUCZKOWSKI J., Zbiór odcisków drzeworytów w różnych dziełach polskich z XVI i XVII wieku odbitych a teraz w Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego zachowanych, Kraków 1849 (reprint: Kraków 1985). PELLECHET M., Catalogue général des incunabules des bibliotheques publiques de France, t. I-, Paris 1897PIEKARSKI K., Bibljografja dzieł Jana Kochanowskiego. Wiek XVI i XVII, wyd. 2, rozszerzone, Kraków 1934. PIETSCH P., Bibliographie der deutschen Bibel Luthers, w: Martin Luther, Werke. Kritische Gesamtausgabe. Die deutsche Bibel,t. II, Weimar 1909, s. 201-727. PILCHOWSKI CZ., Nieznane polonika w bibliotekach szwedzkich, Gdańsk 1962. Polonia typographica seculi sedecimi, red. A. KAWECKA-GRYCZOWA, z. I-, 1959Polski słownik biograficzny, red. zb., t. I-, Kraków 1935RENOUARD PH., Inventaire chronologique des éditions parisiennes du XVI e siècle, t. I-, Paris 1972ROSTKOWSKA I., Bibliografia dzieł Mikołaja Reja. Okres staropolski, Wrocław – Warszawa – Kraków, 1970. STEINSCHNEIDER M., Catalogus librorum hebraeorum in Bibliotheca Bodleiana, t. I-III, Berlin 1931. STELMASZCZYK E., Katalog starych druków Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Polonica XVI wieku, Poznań 1991. Sygnety polskich drukarzy, księgarzy i nakładców. Zbiór podobizn i oryginalnych odbić zebranych przez Kazimierza Hałacińskiego i Kazimierza Piekarskiego, z. I-III, Kraków 1926-1929. TRYPOĆKO J., Polonica Vetera Upsaliensia. Catalogue des imprimés polonais ou concernant la Pologne des XV e, XVIe, XVIIe et XVIIIe siècles conservés à la Bibliothèque de l’Université Royale d’Upsala, Upsala 1958. Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des XVI. Jahrhunderts, a. I: b. 1-22, a. II: b. 1-2, Stuttgart 1983-1997. VOGEL P. H., Europaeische Bibeldrucke des 15. und 16. Jahrhunderts in den Volkssprachen. Ein Beitrag zur Bibliographie des Bibeldrucks, Baden-Baden 1962. Zasady wydawania tekstów staropolskich. Projekt, pr. zb., Wrocław 1955. ŻYCHLIŃSKI T, Złota księga szlachty polskiej, r. I-XXX, Poznań 1879-1907. C. INTRODUKCJE, SŁOWNIKI, KONKORDANCJE, LEKSYKONY, ENCYKLOPEDIE, POMOCE FILOLOGICZNE 1. Enciclopedia della Bibbia, red. zb., t. I-VI, Torino – Leumann 1971. — XXIX — 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Enciclopedia italiana di scienze, lettere ed arti, t. I-XXXV, Roma 1929-37. Encyklopedia katolicka, red. zb., t. I-, Lublin 1989Encyklopedyja powszechna, t. I-XXVIII, Warszawa (S. Orgelbrand) 1859-68. Encyklopedia Wiedzy o Książce, red. zb., Wrocław – Warszawa – Kraków 1971. Drukarze dawnej Polski. Od XV do XVIII wieku, red. A. KAWECKA-GRYCZOWA, t. I-, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1959PERRELLA G. M., VAGAGGINI L., Introduzione generale, w: Introduzione alla Bibbia. Corso sistematico di studi biblici, red. P. L. MORALDI, t. I, Torino 1960. Podręczna Encyklopedia Biblijna, red. E. DĄBROWSKI, t. I-II, Poznań – Warszawa – Lublin 1959. Słownik Wiedzy Biblijnej, red. B. M. METZGER, M. D. COOGAN, konsultacja pol. wyd. W. CHROSTOWSKI, w: Prymasowska Seria Biblijna, red. W. CHROSTOWSKI, Warszawa 1997. Wstęp ogólny do Pisma Świętego, red. J. SZLAGA, w: Wstęp do Pisma Św., t. I, Poznań – Warszawa 1986. D. DRUKOWANE WYDANIA BIBLIJNYCH TEKSTÓW RĘKOPIŚMIENNYCH ORAZ REPRINTY I WYDANIA FOTOTYPICZNE DRUKÓW 1. 2. Apokalipsa św. Jana w przekładzie Tomasza ze Zbrudzewa, oprac. i wyd. I. KWILECKA, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976. s Apocalypsis. To iest. Dziwna sprawa skrytych taiemnic Pańskich / które Janowi swiętemu / gdy był wygnan prze wyznanie wiary swiętey na wysep ktory zwano Patmos / przez widzenia y przez Anyoły rozlicznie zwiastowane były, Kraków, M. Wirzbięta, 1565, 4°. Homograficzny przedruk wykonany przez A. PILIŃSKIEGO (Paryż 1876). BJ Cim.4885=38767 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Biblia królowej Zofii (szaroszpatacka) wraz ze staroczeskim przekładem Biblii, wyd. S. URBAŃCZYK, V. KYAS, Wrocław 1965-1971 (translit.). Biblia królowej Zofii żony Jagiełły z kodexu szaroszpatackiego nakładem księcia Jerzego Henryka Lubomirskiego wydana przez Antoniego Małeckiego, Lwów 1871. Biblia szaroszpatacka. Podobizna kodeksu Biblioteki Ref. Gimnazjum w Szaroszpataku, wyd. L. BERNACKI, Kraków 1930 (wyd. fototypiczne). Biblia. to jest Księgi Starego i Nowego Przymierza. In der Übersetzung des Simon Budny, Nieśwież – Zasław 15711572, wyd. VON H. ROTHE, F. SCHOLZ, t. I-II, Padeborn – München – Wien – Zurich 1994 (seria Biblica Slavica, II/3). Fototypiczne wyd. BSzB 1572. Biblia święta, to jest księgi starego i nowego zakonu, wyd. VON H. ROTHE, F. SCHOLZ, Padeborn – München – Wien – Zurich 2001 (seria Biblica Slavica, II/2). Fototypiczne wyd. BB 1563. Biblia w przekładzie księdza Jakuba Wujka z 1599 r., transkrypcja typu B i wstępy: J. FRANKOWSKI, wyd. 2, Warszawa 1999. Brulion przekładu Biblii pióra Tomasza za Zbrudzewa, cz. II: Księgi Liczb, Powtórzonego Prawa, Pieśni nad Pieśniami, oprac. i wyd. I. KWILECKA, Wrocław – Warszawa – Kraków 1995. Brulion przekładu pierwszych trzech ksiąg Biblii pióra Tomasza Łysego ze Zbrudzewa, czyli tzw. Mamotrept gnieźnieński, oprac. i wyd. I. KWILECKA, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1971. Ecclesiastes. Księgi Salomonowe, słowo wstępne: H. SKOCZYLAS-STAWSKA, Wieluń 2000. (Reprint wydany w 450 rocznicę śmierci Hieronima z Wielunia na podstawie egz. Ossol.) Leopolita. Faksimile der Ausgabe Krakau 1561 mit einem Geleitbrief von Papst Johannes Paul II, wyd. VON H. ROTHE, F. SCHOLZ, Padeborn – München – Wien – Zurich 1988 (seria Biblica Slavica, II/1). Fototypiczne wyd. BL 1561. Do ed. dołączony jest tom z komentarzem: Leopolita. Kommentar von Elżbieta Balcerzowa, David A. Frick, Stanisław, Urbańczyk. Glosy i drobne teksty polskie do 1550 roku. Z inkunabułów Biblioteki Kapitulnej i Seminaryjnej w Gnieźnie zebrał i wydał J. Wojtkowski. Objaśnienia językowe i indeks glos Z. Krążyńska, red. W. KURASZKIEWICZA, Warszawa – Poznań 1977, poz. 84, s. 87-118. Glosy Tomasza ze Zbrudzewa do Rz, Ga i Hbr. (MIKOŁAJ REJ Z NAGŁOWIC) Psałterz Dawidów, wyd. S. PTASZYCKI, Petersburg 1901. Nowy Testament w przekładzie Ks. Dr Jakuba Wujka T.J. z roku 1593, wstęp: W. SMEREKA, Kraków 1966 (wyd. fototypiczne). Perykopy wielkopostne w przekładzie Tomasza Łysego ze Zbrudzewa, oprac. i wyd. I. KWILECKA, Wrocław – Warszawa – Kraków 1967. Psalterii Florianensis partem polonicam ad fidem dodicis recensuit, apparatu critico, indice locupletissimo instruxit..., wyd. W. NEHRING, Posnaniae 1883. Psałterz albo kościelne śpiewanie Króla Dawida (tzw. Psałterz krakowski), w: Biblioteka Tradycji Literackich, nr — XXX — 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25, Kraków 1999. s Psałterz Dawidów. Przekładania Jana Kochanowksiego, wstęp P. BUCHWALD-PELCOWA, Warszawa 1985. Psałterz Dawidów w przekładzie ks. Jakuba Wujka z 1594 roku, transkrypcja, słowo wstępne i komentarze: J. FRANKOWSKI, Warszawa 1993 (transkrypcja B). Psałterz floriański łacińsko-polsko-niemiecki. Rękopis Biblioteki Narodowej w Warszawie, wyd. R. GNASZYNIEC, W. TASZYCKI, S. KUBICA, pod red. L. BERNACKIEGO, Lwów 1939. Psałterz królowej Małgorzaty pierwszej małżonki Ludwika I króla polskiego i węgierskiego..., wyd. S. DUNINBORKOWSKI, Wiedeń 1834. Psałterz puławski, wyd. S. SŁOŃSKI, Warszawa 1916. Psałterz puławski z kodeksu pergaminowego księcia Władysława Czartoryskiego, przedruk homograficzny wykonali Adam i Stanisław Pilińscy, Kórnik 1880. E. OPRACOWANIA DOTYCZĄCE BIBLII W JĘZYKU POLSKIM 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. Wiadomość o naystarszym może psałterzu polskim w bibliotece ww. kanoników lateranskich w klasztorze s. Floryana niedaleko miasta Lintz w wyzszej Austryi wydana nakładem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego w Krakowie, Kraków 1827. BERNACKI L., Geneza i historia psałterza floriańskiego, Lwów 1927. BIEŃKOWSKA D., Jak Jakub Wujek Pismo święte na język polski przekładał (o warsztacie tłumacza i technice przez niego stosowanej), „Bobolanum‖, r. IX, 1998, s. 27-52. BIRKENMAJER A., Psałterz floriański jako zabytek kaligrafii. Paleograficzny rozbiór rękopisu, w: Psałterz floriański łacińsko-polsko-niemiecki..., Lwów 1939, s. 17-63. BORAWSKI S., Nowe wydanie Biblii Budnego czyli Nieświeskiej, „Rozprawy Komisji Językowej WTN‖, t. XXI, 1995, s. 145-153. BRÜCKNER A., Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, t. II: Pismo święte i apokryfy. Szkice literackie i obyczajowe, Warszawa 1903. BRÜCKNER A., Psałterze Polskie do połowy XVI w., RAUWfil, t. XXXIV, 1902, s. 257-339. BUCHWALDNad psalmami i psałterzami polskimi XVI wieku, w: Nurt religijny w literaturze polskiego śrePELCOWA P., dniowiecza i renesansu, red. S. NIEZNANOWSKI, J. PELC, Lublin 1994, s. 243-262. BUCHWALDJeszcze jedno nieznane XVI-wieczne wydanie „Psałterza” Jana Kochanowksiego, PLit, r. LXX, PELCOWA P., 1979, z. 1, s. 211-227. CHMIEL J., Młodość i wykształcenie ks. Jakuba Wujka, „Studia Gnesnensia‖ I, 1975, s. 355-358. CYBULSKI M., Staropolskie przekłady Psałterza, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN‖, t. XLI, 1996, z. 1, s. 5-101. CYBULSKI M., O dwóch XVI-wiecznych polskich przekładach Psałterza. „Psałterz Dawidow” Mikołaja Reja i „Psałterz Dawida” Jakuba Lubelczyka, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN‖, t. XLIV, 1999, s. 13-29. CZERNIATOWICZ J., Niektóre problemy naukowe grecystyki w pracach biblistów polskich XVI i XVII w. Tekty greckie a polskie przekłady, Wrocław – Warszawa – Kraków 1969. DOBRZYCKI S., Historia o świętym Józefie. Druk z roku 1530, „Prace filologiczne‖, t. VII, 1909, z. 1, s. 1-42. DOBRZYCKI S., Psałterz Kochanowskiego. Jego powstanie, źródła, wzory, Kraków 1910. DRZYMAŁA K., Wpływ ks. Stanisława Grodzickiego T. J. na tłumaczenie Biblii ks. Jakuba Wujka T. J., „Polonia sacra‖, r. IV, 1951, z. 1-4, s. 71-80. GĄSIOROWSKI K., Dwa psałterze ks. Wujka, RBL, r. XII, 1959, nr 2, s. 246-259. GĄSIOROWSKI K., Ks. Jakub Wujek, jako tłumacz Psałterza Dawidowego, „Studia Gnesnensia‖ I, 1975, s. 363366. GĘBAROWICZ M., Psałterz floriański i jego geneza, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965. GÓRSKI K., Nowy Testament Scharffenbergera, w: Pismo Święte w duszpasterstwie współczesnym, red. E. DĄBROWSKI, Lublin 1958, s. 199-220. GRYGLEWICZ F., Praprzekład ewangelii ks. Jakuba Wujka, RBL 1954, s. 16-41. GUSTAW R., Polskie przekłady Pisma św., PEB II, s. 299-330. JANÓW J., Rękopis Biblioteki Jagiellońskiej nr 3336 w porównaniu z najstarszym tekstem drukowanym pisma św. w języku polskim, „Prace filologiczne‖, t. XII, 1927, s. 68-93. JANÓW J., Zespół ewangelijny Biblioteki Ord. Zamoyskich nr 1116 (=ZZ), „Prace filologiczne‖, t. XIII, 1928, s. 273-307. JANÓW J., Najstarsze szczątki ewangeliarza polskiego, „Sprawozdania z czynności i posiedzeń PAU za rok 1950‖, t. LI, 1951, nr 2, s. 40-44. BANDTKIE J. S., — XXXI — 26. 27. JANÓW J., KAŁUŻNIACKI E., 28. KAMIENIECKI J., 29. KAMIENIECKI J., 30. KAMIŃSKA M., 31. KŁONIECKI F., 32. KOSSOWSKA M., KWILECKA I., 33. 34. KWILECKA I., 35. KWILECKA I., 36. KWILECKA I., 37. KWILECKA I., KWILECKA I., 38. 39. LANGKAMMER H., 40. LESZCZYŃSKI R., 41. LESZCZYŃSKI R., 42. ŁUCZAK A., 43. MALINOWSKI L., 44. MALINOWSKI L., 45. MALINOWSKI L., 46. MAŁŁEK J., 47. MELLER K., MERCZYNG H., MUCZKOWSKI J., NEHRING W., 48. 49. 50. 51. NOWAK Z., 52. OSTROWSKA E., 53. PELC J., 54. PODLACHA W., Nowy ewangeliarz polski z XVI w.(Ewangeliarz puławski), RBL 1948, s. 318-339. Kleinere altpolnische Texte aus Handschriften des XV. und des Anfangs des XVI. Jahrhundertes, „Sitzungsberichte der Philosophisch-Historischen Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften‖, Bd. 101, Wien 1882, s. 267-318. Zapiski językowe Szymona Budnego (Stary Testament), „Rozprawy komisji językowej WTN‖, t. XXI, 1995, s. 145-153. Z dziejów szesnastowiecznej filologii biblijnej – przekłady biblijne Szymona Budnego, „Rozprawy komisji językowej WTN‖, t. XXV, 1999, s. 59-65. Psałterz floriański. Monografia językowa, cz. 1: Ortografia, fonetyka, fleksja imion, w: Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału I – językoznawstwa, nauki o literaturze i filozofii, nr 81, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1981. Teksty polskich przekładów Biblii i ich opracowania, w: Pismo Święte w duszpasterstwie współczesnym, red. E. DĄBROWSKI, Lublin 1958, s. 229-273. Biblia w języku polskim, t. I-II, Poznań 1968-1969. Nieznany pisarz wielkopolski Tomasz Łysy ze Zbrudzewa, w: Munera Poznaniensia. Księga pamiątkowa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu dla uczczenia 600-lecia założenia Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. G. LABUDA, Poznań 1965, s. 207-233. Uwagi o warsztacie pisarskim Tomasza ze Zbrudzewa, „Slavia Occidentalis‖, t. XXVI, 1967, s. 79-107. Staropolskie przekłady Biblii i ich związki z biblistyką europejską. Zarys problematyki, w: Biblia a kultura Europy, red. M. KAMIŃSKA. E. MAŁEK, t. I, Łódź 1992, s. 272-293. Problem autorstwa przekładu Apokryfów w Biblii Szymona Budnego z 1572 roku, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej‖, t. XXXIII, 1996, s. 47-66. Les Bibles protestantes polonaises et leurs rapports avec les Bibles françaises, BIEM, s. 364-377. Z dziejów przekładu pierwszej polskiej Biblii protestanckiej, „Zielonogórskie Studia Łużyckie‖, t. III: Nowy Testament w dziejach i kulturze Europy. 450 rocznica przekładu Nowego Testamentu przez Mikołaja Jakubicę na język dolnołużycki, red. T. JAWORSKI, W. PYŻEWICZ, Zielona Góra 2001, s. 143-159. Polski przekład Biblii Wujka na tle zmagań i potrzeb religijno-teologicznych ówczesnego Kościoła w Polsce, „Bobolanum‖, r. IX, 1998, s. 53-63. Przekład fragmentów Biblii przez Krzysztofa Trecego, „Rocznik Teologiczny ChAT‖, r. XXXVIII, 1996, z. 1-2, s. 199-215. Ewangelickie przekłady Nowego Testamentu w szesnastowiecznej Polsce, „Zielonogórskie Studia Łużyckie‖, t. III: Nowy Testament w dziejach i kulturze Europy..., Zielona Góra 2001, s. 133-142. Najstarszy Polski drukowany przekład Nowego Testamentu pióra Stanisława Murzynowskiego (1551-1553), „Zielonogórskie Studia Łużyckie‖, t. III: Nowy Testament w dziejach i kulturze Europy..., Zielona Góra 2001, s. 171-182. Ewangelia ś. Mateusza R. V, 1-12. Kazanie na dzień Wszech Świętych. Zabytki języka polskiego z wieku XV, z rękopisu DLII biblioteki kapitulnej w Pradze, RAUWfil, t. XXII, 1895, s. 230-318. Modlitwy Wacława. Zabytek języka polskiego z w. XV. Z kodeksu VI N. 2 Biblioteki Uniwersyteckiej w Budapeszcie, z dołączeniem gloss polskich z rękopisów łac. N. 64, 79, 100 tejże biblioteki. Powtórnie wydał Lucyjan Malinowski, Kraków 1887. Modlitwy Wacława. Zabytek języka polskiego z w. XV. odkryty i skopiowany przez Ś. P. Aleksandra hr. Przezdzieckiego. Wydał i objaśnił Lucyjan Malinowski, Doktór Filozofii, Kraków 1875. Stanisław Murzynowski: tłumacz Nowego Testamentu, pisarz religijny, osjandrysta, „servulus et clientulus” księcia Albrechta Pruskiego, „Zielonogórskie Studia Łużyckie‖, t. III: Nowy Testament w dziejach i kulturze Europy..., Zielona Góra 2001, s. 160-169. Jakuba Lubelczyka Psałterz Dawida z roku 1558. Studium filologiczne, Poznań 1992. Szymon Budny jako krytyk tekstów biblijnych, Kraków 1913. O Bibliach Szarfenbergerowskich, „Dwutygodnik Literacki‖, t. II, 1845, nr 24, s. 374-393. Iter Florianense. O Psałterzu floriańskim łacińsko-polsko-niemieckim w szczególności o polskim jego dziale, Poznań 1871. Andrzej Hünefeldt jako nakładca i drukarz Biblii Gdańskiej z 1632 roku, „Libri Gedanenses. Rocznik Biblioteki Gdańskiej‖, t. I, Gdańsk 1968 (oraz nadbitka), s. 35-53. Walka o piękne słowo psałterzowe („Psałterz” Kochanowksiego i „Psałterz brzeski”), w: E. OSTROWSKA, Z dziejów języka polskiego i jego piękna. Studia i szkice, Kraków 1978, s. 290-336. W sprawie szesnastowiecznych wydań „Psałterza” Jana Kochanowskiego (Kilka uwag i uzupełnień), PLit, r. LIII, 1962, z. 4, s. 527-542. Miniatury Psałterza floriańskiego, w: Psałterz floriański łacińsko-polsko-niemiecki..., Lwów — XXXII — 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 1939, s. 64-104. ROSPOND S., Psałterz floriański a tak zwana Karta medycka czyli Świdzińskiego, Wrocław 1953. RZEPKA W. R., WYDRA W., Ewangeliarz kanoników regularnych w Krakowie z około 1420 r. (uwagi wstępne), „Poradnik językowy‖, 1986, z. 2, s. 91-97. SANDECKI (MALECKI) J., Ewangeliarz z początku XVI w. i dwa późniejsze druki polskie tegoż autora (wyd. i wstępem opatrzył J. JANÓW), w: Biblioteka Pisarzów Polskich, nr 87, Kraków 1947, s. 1-72. SMEREKA W., Hymn Matki Boskiej, RBL 1951, s. 38-56. SMEREKA W., Zagadnienie praźródła przekładu ewangelii, dokonanego przez ks. Jakuba Wujka, RBL 1955, s. 289-305. SIPAYŁŁO M., W sprawie genezy Biblii gdańskiej, „Reformacja w Polsce‖, r. VI, 1934, s. 144-151. SUCHECKI H., Modlitwy Wacława. Zabytek mowy staropolskiej odkryty przez Aleksandra hr. Przezdzieckiego. Wiadomość o nich z rozbiorem filologicznym i lingwistycznym podaje Henryk Suchecki. Rzecz, czytana i oceniana na posiedzeniach towarzystwa Naukowego Krakowskiego w oddziale nauk moralnych dnia 3. czerwca i 5. lipca 1871, Kraków 1871. SZERUDA J., Geneza i charakter Biblii gdańskiej, „Z problemów reformacji‖, t. V, Warszawa 1985, s. 7-16. ŚNIEŻYŃSKAGłos historyka sztuki w sprawie powstania Psałterza floriańskiego, „Język Polski‖, r. LXX, 1990, z. 5, s. 166-174. STOLOT E., ŚNIEŻYŃSKA-STOLOT E., Tajemnice dekoracji Psałterza floriańskiego. Z dziejów średniowiecznej koncepcji uniwersum, Warszawa 1992. ŚWIĘTOCHOWSKI R., Leonard Niezabitowski tłumaczem Biblii Leopolity, RBL 1961, s. 195-197. URBAŃCZYK S., Psałterz w przekładzie Jakuba Lubelczyka i Jana Kochanowskiego, w: Jan Kochanowski 15841984. Epoka – Twórczość – Recepcja, red. zb., Lublin 1989, t. I, s. 497-505. URBAŃCZYK S., Z dawnych stosunków językowych polsko-czeskich, cz. 1: Biblia królowej Zofii a staroczeskie przekłady Pisma św., Kraków 1946. WIELGUS S., Średniowieczna literatura biblijna w języku polskim, Lublin 1991. WOJAK T., Studium o Biblii gdańskiej, „Z problemów reformacji‖, t. V, Warszawa 1985, s. 17-47. WOŹNIAK E., Cechy charakterystyczne polskiego tłumaczenia Psałterza krakowskiego, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN‖, t. XLI, 1996, z. 2, s. 75-96. WYDRA W., RZEPKA W.R., Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, wyd. 2, Wrocław – Warszawa – Kraków 1995, s. 51-88. 317. 330-332. 338-340. 345-347. 351-353. 379-383. 403-405. 434-436. 443. 444. ZALEWSKI L., Tajemnica Szymona Budnego, Lublin 1949. ZWOLSKI S., De Bibliis polonicis quae usque ad initium saeculi XVII. in lucem edita sunt, Posnaniae 1904. ŻUROWSKA-GÓRECKA W., Fragment zaginionego psałterza staropolskiego a Psałterz puławski, „Język polski‖, r. XXXVI, 1956, s. 346-354. F. OPRACOWANIA OGÓLNE 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Biblijno-apokryficzne narracje w literaturze staropolskiej do końca XVI w., Poznań 1980. Religijna proza narracyjna do końca XVI wieku, w: Proza polska w kręgu religijnych inspiracji, red. M. JASIŃSKA-WOJTKOWSKA, K. DYBCIAK, Lublin 1993, s.7-40. ALEXANDROWICZ S., Naruszewicz Mikołaj, PSB XXII, s. 567-569. BARTYNOWSKI W., Rzadkie książki, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne, t. II, r. VI, 1894, nr 1-2 (19-20), k. 182-183. BERNACKI L., Wstęp, w: Rozmowy które miał król Salomon mądry z Marchołtem..., wyd. L. BERNACKI, Haarlem 1913, s. 1-45. BERNACKI L., Pierwsza książka polska. Studyum bibliograficzne z 86 podobiznami, Lwów 1918 (oraz reprint, Warszawa 1979). Bible de tous les temps, red. CH. KANNENGIESSER, t. I-VIII, Paris 1984-1989. Biblia, EK II, k. 376-415. BIRN J., Francuz wśród kalwinów małopolskich: Jan Thenaud, „Reformacja w Polsce‖, r. IV, 1926, s. 41-45. BODNIAK S., Grzegorz Orszak. Pierwszy postyllograf polski, „Reformacja w Polsce‖, r. VII-VIII, 1935-36, s. 1-19. BRUCHNALSKI W., Początki literatury polskiej a kobiety, „Przegląd humanistyczny‖, r. III, 1924, z. 1-2, s. 99-116; odbitka: Lwów-Warszawa 1924. ADAMCZYK M., ADAMCZYK M., — XXXIII — 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. BRÜCKNER A., Kazania średniowieczne I, RAUWfil, t. XXIV, 1895, s. 38-97. BRÜCKNER A., Kazania średniowieczne III, RAUWfil, t. XXV, 1895, s. 115-205. BRÜCKNER A., Mikołaj Rej. Studium krytyczne, Kraków 1905. BRÜCKNER A., Różnowiercy polscy. Szkice obyczajowe i literackie, Warszawa 1962. BUCHWALD-PELCOWA P., Dawne wydania dzieł Jana Kochanowskiego, Warszawa 1993. Cały świat nie pomieściłby ksiąg. Staropolskie opowieści i przekazy apokryficzne, wyd. W. R. RZEPKA, W. WYDRA, wstęp M. ADAMCZYK, Warszawa – Poznań 1996. CHOJECKA F., Związki artystyczne polskiego drzeworytu renesansowego z grafiką europejską, „Acta Universitatis Wratislawiensis. Bibliotekoznawstwo‖, t. VII: 500-lecie polskiego słowa drukowanego na Śląsku. Materiały sesji naukowej 9-11 X 1975, Wrocław 1978, s. 181193. CYNARSKI S., Zygmunt August, Wrocław 1988. DAHL S., Dzieje książki, tłum. zb., Wrocław – Warszawa – Kraków 1965. DĄBROWSKI E., Sobór Watykański II a biblistyka katolicka, Poznań – Warszawa – Lublin 1967. De revisione Bibliae hebraiae iuxta votum Concilii Tridentini, „Angelicum‖, r. XVIII, 1941, s. 387-394. DOBRZYCKI S., Z literatury apokryficznej w Polsce, „Prace filologiczne‖, t. VII, 1911, z. 2, s. 265-299. DRĄCZKOWSKI F., Euzebiusz z Cezarei, EK IV, k. 1351-1355. Drukarnie różnowiercze w dawnej Polsce, EWoK, k. 575-577. DUNCKER P. G., La Chiesa e le versioni della S. Scrittura in lingua volgare, „Angelicum‖, r. XXIV, 1947, s. 140-163. DWORZACZEK W., Męciński Andrzej, PSB XX, s. 493. FIJAŁEK J., Recenzja kilku publikacji A. BRÜCKNERA: PLit, r. III, 1904, z. 4, s. 657-680. GAMBARO A., Sadoleto, Iacopo, w: Enciclopedia italiana di scienze, lettere ed arti, t. XXX, s. 425426. GAROFALO S., Gli umanisti italiani del secolo XV e la Bibbia, „Biblica‖, r. XXVII, 1946, s. 338-375. GMITEREK H., Bracia czescy a kalwini w Rzeczypospolitej. Połowa XVI – połowa XVII wieku, Lublin 1987. GMITEREK H., Rybiński Maciej, PSB XXXII, s. 338-340. GÓRSKI K., Studia nad dziejami polskiej literatury antytrynitarskiej XVI w., Kraków 1949. GÓRSKI K., Bracia polscy, EK II, k. 1002-1005. GRABOWSKI T., Literatura aryańska w Polsce 1560-1660, Kraków 1908. GRYGLEWICZ F., ŁUŻNY R., Budny Szymon, EK II, k. 1172-1173. GUTIÉRREZ-LARRAYA J.A., Polyglotte, Bibbie, EBibbia V, k. 816-820. HEJNOSZ W., Bal Michał, PSB I, s. 228. HORNOWSKA M., ZDZITOWIECKA-JASIEŃSKA H., Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1947. JOBERT A., Od Lutra do Mohyły. Polska wobec kryzysu chrześcijaństwa 1517-1648, tłum. E. SĘKOWSKA, Warszawa 1994. La Bibbia nell’epoca moderna e contemporanea, red. R. FABRIS, Bologna 1992. La Bible imprimée dans l’Europe moderne, red. B. E. SCHWARZBACH, Paris 1999. LEWICKA-KAMIŃSKA A., Nieznany fragment polskiego „Hortulusa” z około 1527 roku, „Rocznik Biblioteki Narodowej‖, t. IV, 1968, s. 63-68. KAWECKA-GRYCZOWA, A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974. KAWECKA-GRYCZOWA, A., Z dziejów polskiej książki w okresie Renesansu. Studia i materiały, Wrocław 1975. KŁOCZOWSKI J., MÜLLEROWA L., SKARBEK J., Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 1986. KŁONIECKI F., Poliglotta, PEB II, s. 297-299. KŁONIECKI F., Wulgata, PEB II, s. 666-672. KOMZA M., Zdobione karty tytułowe (Wprowadzenie do typologii na przykładzie siedemnastowiecznej książki gdańskiej), „Studia o Książce‖, t. VIII, Wrocław 1978, s. 51-68. KORNFELD W., Lutero, Martin, EBibbia IV, k. 777-779. KOT S., Budny Szymon, PSB III, s. 96-99. KOT S., Czechowic Marcin, PSB IV, s. 307-309. KOT S., Pierwsza szkoła protestancka w Polsce. Z historii wpływów francuskich na kulturę polską, „Reformacja w Polsce‖, r. I, 1921, s. 15-34. KOWALSKA H., Myszkowski Stanisław, PSB XXII, s. 394-399. KRYŃSKI A.A., KRYŃSKI M., Zabytki języka staropolskiego z wieku XIV-go, XV-go i początku XVI-go, Warszawa 1918. — XXXIV — 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. KRZYŻANOWSKI J., KUDASIEWICZ J., ŁOŚ J., Romans polski wieku XVI, Warszawa 1962. Biblia, historia, nauka. Rozważania i dyskusje biblijne, Kraków 1978. Początki piśmiennictwa polskiego (Przegląd zabytków językowych), wyd. 2, Lwów – Warszawa – Kraków 1922. ŁUKASZEWICZ J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce, Poznań 1853. MAŃKOWSKI T., Hoczew i Balowie, „Miesięcznik heraldyczny‖, r. II, 1909, nr 8-9, s. 109-116; nr 11, s. 153-158; r. III, 1910, nr 10, s. 133-138. MIECZKOWSKA E., PAWLAK M., Poglądy społeczno-etyczne Szymona Budnego, „Res historica‖, 2000, z. 10, s. 47-65. MIGOŃ K., Nauka o książce. Zarys problematyki, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1984. MISIUREK J., Czechowic Marcin, EK III, k. 792-794. MISIUREK J., Falconius, Sokół, Sokołowicz, EK V, k. 21-22. MUCZKOWSKI J., O Janach Leopolitach w szesnastym wieku żyjących, „Dwutygodnik Literacki‖, t. II, 1845, nr 24, s. 356-373. MURZYNOWSKI S., Historia żałosna a straszliwa o Franciszku Spierze oraz Ortografia polska, oprac. J. MAŁŁEK, F. PEPŁOWSKI, bm., 1974. Myśl. Księga zbiorowa wydana staraniem redakcji „Ogniwa”, Warszawa ok. 1904. OPALIŃSKI E., Dwa nieznane projekty „procesu” konfederacji warszawskiej z 1605 i 1607 roku, „Res historica‖, 2000, z. 10, s. 165-177. PAULOWA S., Lubomelski Jan, PSB XVII, s. 622. PELC J., Teksty Kochanowskiego w kancjonałach staropolskich XVI i XVII w., „Odrodzenie i Reformacja w Polsce‖, t. VIII, 1963, s. 211-247. POCIECHA W., Boner Seweryn, PSB II, s. 300-301. POLKOWSKI I., Ks. Jan Leopolita, „Przegląd Lwowski‖, r. I, 1871 (Lwów 1872), t. II, s. 440-447. POPLATEK J., Obecny stan badań nad życiem Jakuba Wujka T. J. i program dalszej pracy, „Polonia sacra‖, r. III, 1950, z. 1-2, s. 20-91. POTKOWSKI E., Książka rękopiśmienna w kulturze Polski średniowiecznej, Warszawa 1984. PTAŚNIK J., Drukarze różnowiercy w Krakowie wieku XVI, „Reformacja w Polsce‖, r. I, 1921, s. 181-188. RECHOWICZ M., Teologia pozytywno-kontrowersyjna: szkoła polska w XVI w., w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. RECHOWICZ, t. II/1, Lublin 1975, s. 33-85. RECHOWICZ M., Alcalá de Henares, EK I, k. 316. RHODES E. F., Biblie poliglotyczne, SWB, s. 65-67. ROSPOND S., Studia nad językiem polskim XVI wieku (Jan Seklucjan, Stanisław Murzynowski, Jan Sandecki-Malecki, Grzegorz Orszak), Wrocław 1949. ROSPOND S., Stanisław Murzynowski obrońca języka ojczystego, odbitka z: Studia z dziejów kultury polskiej, Warszawa b.r. SCHILDENBERGER J., Tedesche, Versioni, EBibbia VI, k. 799-805. SEKLUCJAN J., Wybór pism, wybór tekstów, oprac., wstęp S. ROSPOND, Olsztyn 1979. SIPAYŁŁO M., Mikołajewski Daniel, PSB XXI, s. 154-156. SKOCZYLAS-STAWSKA H., Hieronim z Wielunia i jego wkład do kultury polskiej doby oświecenia, w: Siedem wieków Wielunia. Studia i materiały, red. R. ROSIN, Warszawa – Łódź 1987, s. 49-60. SŁAWIŃSKI W., Polemika teologiczna Jana Niemojewskiego z Faustem Socynem na tle doktrynalnych przemian w ideologii braci polskich, „Res historica‖, 2000, z. 10, s. 17-45. SMEREKA W., Biblistyka polska (wiek XVI-XVIII), w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. RECHOWICZ, t. II/1, Lublin 1975, s. 221-266. SOBIESKI W., LEPSZY K., Anna Jagiellonka, PSB I, s. 128-132. SOBIESZCZAŃSKI F.M., Wielunia (Hieronim z), w: Encyklopedyja powszechna, t. XXVI, Warszawa (Orgelbrand) 1867, s. 942. SOBIESZCZAŃSKI F.M., Sadolet (Jakób), w: Encyklopedyja powszechna, t. XXII, Warszawa (Orgelbrand), s. 784-5. SPECHT W. F., Podział na rozdziały i wiersze, SWB, s. 602-603. STAHL J., Kalwin Jan, EK VIII, k. 426-427. SWASTEK J., Erazm z Rotterdamu I, II, EK IV, k. 1062-1065. SZWEJKOWSKA H., Książka drukowana XV – XVIII wieku. Zarys historyczny, wyd. 4 poprawione, Wrocław – Warszawa 1983. SZERUDA J., Zarys dziejów teologii ewangelickiej w Polsce, Kraków 1953. — XXXV — 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. Wstęp ogólny historyczno-krytyczny do Pisma Świętego (Introductio generalis in Scripturam Sacram), t. I-II, Warszawa 1907-1908. SZCZUCKI L., Jan Licinius Namysłowski. Studium z dziejów antytrynitaryzmu litewskiego na przełomie XVI i XVII wieku, w: Studia nad arianizmem, red. L. CHMAJ, Warszawa 1959, s. 131-167. SZCZUCKI L., Marcin Czechowicz. Studium z dziejów antytrynitaryzmu polskiego XVI w., Warszawa 1964. TASZYCKI W., Historia języka polskiego, Wrocław – Kraków – Warszawa 1965. TAZBIR J., Historia Kościoła katolickiego w Polsce (1460-1795), Warszawa 1966. TAZBIR J., Arianie i katolicy, Warszawa 1971. TAZBIR J., Smalc Walenty, PSB XXXIX, s. 185-187. TAZBIR J., Szlachta i teologowie. Studia z dziejów polskiej kontrreformacji, Warszawa 1987. TAZBIR J., Reformacja w Polsce. Szkice o ludziach i doktrynie, Warszawa 1993. TAZBIR J., Reformacja – kontrreformacja – tolerancja, Wrocław 1999. The Bible as Book. The First Printed Editions, red. K. VAN KAMPEN, P. SAENGER, New Castle 1999. The Bible as Book. The Reformation, red. O. O’SULLIVAN, New Castle 2000. The Cambridge History of the Bible, wyd. 1, t. I-III: London 1963-70. TREIDEROWA A., Przyczynek do zagadnienia związków polsko-niderlandzkich w zakresie grafiki ilustracyjnej w XVII w. Ryciny Cornelisa Claesza Duysenda i Jacoba van Meursa, „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie‖, r. XVI, 1970, s. 5-17. TROMP S., De revisione textus Novi Testamenti facta Romae a Commisione Pontificia circa an. 1617 praeside S. R. Bellarmino, „Biblica‖, r. XXII, 1941, s. 303-306 oraz r. XXIV, 1943, s. 304-307. TWOREK S., Starania o ujednolicenie obrządku kalwińskiego w Polsce XVII wieku, „Odrodzenie i reformacja w Polsce‖, t. XVI, 1971, s. 117-139. URBAN W., Ługowski (Szaniawski) Szymon, PSB XVIII, 518-519. URBAN W., Moskorzowski Hieronm, PSB XXII, s. 46-48. URBAN W., Epizod reformacyjny, Kraków 1988. WARMIŃSKI I., Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, Poznań 1906. WITCZAK T., Studia nad twórczością Mikołaja Reja, Warszawa 1975. WISZNIEWSKI M., Historia literatury polskiej, t. I-X, Kraków 1840-1857. WIŚNIOWSKI E., Bracia czescy, EK II, k. 992-994. WITTMANN R., Geschichte des deutschen Buchhandels, Munich – Beck 1991. WOJTYSKA H., Biandrata Giorgio, EK II, k. 374-375. WYDRA W., RZEPKA W. R., Niesamoistne drukowane teksty polskie sprzed roku 1521 i ich znaczenie dla historii drukarstwa i języka polskiego, w: Dawna książka i kultura. Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce, red. S. GRZESZCZUK, S. KAWECKAGRYCZOWA, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1975, s. 263-288. WYDRA W., RZEPKA W. R., Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, wyd. 2, Wrocław – Warszawa – Kraków 1995. VOSTÉ G.M., La Volgata al Concilio di Trento, „Biblica‖, r. XXVII, 1946, s. 301-319. SZLAGOWSKI A., WSTĘP Rozpoczynając bibliologiczną rozprawę o Piśmie Świętym w języku polskim, zwróćmy uwagę na ciekawą zbieżność terminologiczną. Słowo Biblia (inne określenie całego Pisma Świętego) to forma liczby mnogiej od bibli,on – zwój, księga. Nazwanie Pisma Świętego Biblią, czyli Księgami, to bardzo ważny sygnał, który podpowiada, że mamy do czynienia z Księgą (Księgami) o ogromnym znaczeniu, reprezentującą niejako wszystkie powstałe do dziś księgi i książki. Od tego samego słowa bibli,on pochodzi drugi termin: bibliologia, w którym bibli,on połączono z innym greckim słowem lo,goj. Terminem tym nazywana jest nauka zajmująca się refleksją nad książką i procesami, w których książka uczestniczy. Zauważona zbieżność terminologiczna prowokuje do spojrzenia na Biblię (Pismo Święte) przez pryzmat bibliologii, a więc do podjęcia badań nad Biblią jako książką i to nie tylko pod kątem jej materialnego i artystycznego wymiaru, ale również jej funkcji i procesów społecznokomunikacyjnych, w które jest uwikłana od jej zaplanowania, poprzez produkcję, aż do konsumpcji (czytania).1 Najpopularniejsza i najważniejsza dla prawie 2 miliardów chrześcijan Księga – Biblia kryje w sobie, także i z tego punktu widzenia, wiele niezbadanych tajemnic. A. STAN BADAŃ W światowej literaturze znamy kilka prób spojrzenia na Pismo Święte jako książkę. Do najbardziej znanych należą: 1) opracowanie zespołowe wydane przez Cambridge – The Cambridge History of the Bible2; 2) monumentalne dzieło francuskie Bible de tous les temps3; 3) praca zbiorowa wydana przez Francuską Bibliotekę Narodową – La Bible imprimée dans l’Europe moderne4; 1 2 3 4 Na temat bibliologii jako nauki zob. K. Migoń, Nauka o książce. Zarys problematyki, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1984, s. 105-134. The Cambridge History of the Bible (dalej CHB), wyd. 1, t. I: From the Beginnings to Jerome, red. P.R. Ackroyd, C. F. Evans, London 1970; t. II: The West from the Fathers to the Reformation, red. G. W. H. Lampe, London 1969; t. III: The West from the Reformation to the Present Day, red. S. L. Greenslade, London 1963. Wyd. 2: London 1988-1992. Bible de tous les temps (dalej BTT), dzieło ma się składać z 8 tomów, interesujący nas okres omawia t. V: Le temps des Réformes et la Bible, red. G. Bedouelle, B. Roussel, Paris 1989. Jest to opracowanie bardzo szerokie i dotyczy nie tylko Biblii jako książki, ale również innych aspektów badań nad Biblią, np. historii interpretacji. La Bible imprimée dans l’Europe moderne (dalej BIEM), red. B. E. Schwarzbach, Paris 1999. —2— 4) amerykańska seria – The Bible as Book5. Pierwsza i trzecia praca zawierają krótkie artykuły poświęcone Biblii drukowanej w języku polskim6. W literaturze polskiej i zagranicznej powstało kilka prac monograficznych poświęconych Pismu Świętemu drukowanemu w języku polskim. Można tu przytoczyć, poczynając od najstarszych, następujące prace: S. Ringeltaube’a7, S. Zwolskiego8, R. Gustawa9, M. Kossowskiej10. Dwie pierwsze prace są już bardzo stare i nie da się już dziś podtrzymać wielu stawianych w nich tez. Artykuł R. Gustawa to kompendium historii polskiej Biblii, ale prawie całkowicie pozbawione aspektów księgoznawczych. Najobszerniejsza z wymienionych prac – monografia M. Kossowskiej – ukazuje genezę poszczególnych edycji, zajmuje się także ich funkcjonowaniem i znaczeniem w ówczesnym społeczeństwie, dotyka problemów księgoznawczych, a nawet typograficznych. Niestety nie jest ona oparta na całości materiału, omawia bowiem tylko najważniejsze przekłady i edycje, pomijając zupełnie druki drobne, fragmenty i wiele edycji wznawianych. Ponadto praca ta koncentruje się głównie na problemach językoznawczych przekładów biblijnych, obecne w niej aspekty bibliologiczne są drugorzędne. W języku polskim istnieje znaczna ilość opracowań poszczególnych polskich przekładów Pisma Świętego, ale przede wszystkim skupiają się one na problemach językoznawczych. Zaznaczmy jeszcze, że polska literatura nie posiada ani kompletnej bibliografii polskich druków biblijnych, ani katalogu podającego lokalizację przechowywanych w Polsce i za granicą egzemplarzy. Centralny katalog starych druków BN nie jest kompletny i ze strony technicznej pozostawia dużo do życzenia11. Z powyższego krótkiego omówienia dotychczasowej literatury wynika, że druki biblijne w języku polskim ciągle czekają na swoje całościowe opracowanie w aspekcie księgoznawczym. Niniejsza praca jest próbą wypełnienia tej luki. B. POSTAWIENIE PROBLEMÓW BADAWCZYCH Bibliologia jest nauką, która bada m. in. wpływ filozofii, religii, teologii, rozwoju nauk, sytuacji społecznej i politycznej itd. na powstawanie, szatę zewnętrzną, funkcjonowanie i konsumpcję książki12. W związku z tym, zajmując się Pismem Świętym drukowanym jako książką, będziemy 5 6 7 8 9 10 11 12 The Bible as Book: The Reformation, red. O. O’Sullivan, New Castle 2000; The First Printed Editions, red. K. Van Kampen, P. Saenger, New Castle 1999. CHB III, s. 133-134; I. Kwilecka, Les Bibles protestantes polonaises et leurs rapports avec les Bibles françaises, BIEM, s. 364-377. S. Ringeltaube, Gründliche Nachricht von polnischen Bibeln, Danzig 1744. S. Zwolski, De Bibliis polonicis quae usque ad initium saeculi XVII. in lucem edita sunt, Posnaniae 1904. R. Gustaw, Polskie przekłady Pisma św., PEB II, s. 299-330. M. Kossowska, Biblia w języku polskim, t. I-II, Poznań 1968-1969 (dalej Koss.). Karty są pokreślone, wielokrotnie poprawiane, sygnatury nie zawsze czytelne. Por. K. Migoń, dz. cyt., s. 75. —3— chcieli w niniejszej pracy rozstrzygnąć następujący problem: Czy sytuacja wyznaniowa w renesansowej Polsce wpłynęła na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego? Mogłoby się wydawać, że problem jest już dawno rozstrzygnięty, a odpowiedź na postawione pytanie pozytywna. To prawda, że wspomniane wyżej opracowania zwracają uwagę na ten aspekt historii Pisma Świętego w języku polskim, ale formułowane przez autorów tezy nigdy nie zostały potwierdzone danymi zebranymi w wyniku przebadania całej produkcji wydawniczej renesansowych druków biblijnych. Ponadto odpowiadając na powyższą kwestię, postaramy się zwrócić uwagę na cztery jej aspekty: rozwój ilościowy, topograficzny, jakościowy oraz funkcjonalny druków. Taka próba odpowiedzi na nasze pytanie nie była do tej pory podejmowana. Do zadań bibliologa należy również przebadanie, przeciwnej do wyżej zaprezentowanej, relacji między książką a społeczeństwem. Chodzi o zbadanie, w jaki sposób funkcjonujące w społeczeństwie książki – ich ilość, szata zewnętrzna, udostępniany przez nie tekst oraz jego wyposażenie – wpływają na rozwój poszczególnych dziedzin życia. Badając zgromadzony materiał w tym aspekcie, będziemy starali się odpowiedzieć na drugie pytanie: Czy i w jaki sposób polskie druki biblijne wpłynęły na zmiany sytuacji wyznaniowej w Polsce? W przypadku Biblii, najważniejszej księgi chrześcijaństwa, takie postawienie problemu może zaowocować bardzo ciekawymi wnioskami. Przebadanie i opisanie wszystkich renesansowych druków biblijnych w języku polskim stwarza również naturalną okazję do postawienia kolejnych problemów badawczych interesujących bibliologa: Czy polska typografia stworzyła własny, oryginalny styl druków biblijnych? Czy da się wyróżnić odrębne style edytorstwa biblijnego dla poszczególnych konfesji? Podjęta przez nas praca stawia sobie jeszcze inny cel, którego zrealizowanie jest konieczne, aby kompetentnie odpowiedzieć na postawione kwestie. Chodzi tu o sporządzenie aktualnego spisu bibliograficznego polskich druków biblijnych interesującego nas okresu z podaniem lokalizacji egzemplarzy. Wykonanie tego kroku badawczego, na podstawie osobiście przeprowadzanych kwerend może zaowoacować poprawkami i uzupełnieniami katalogów bibliotecznych, a nawet przynieść nowe odkrycia. C. WYZNACZENIE RAM CHRONOLOGICZNYCH Polskie edytorstwo biblijne to ogromne pole badawcze penetrowane przez przedstawicieli różnych dziedzin. Ogrom problemów oraz prawie pięciusetletnia ich historia domagają się zacieśnienia ram chronologicznych podjętych badań. W niniejszej pracy zdecydowaliśmy się ograniczyć pole badawcze do okresu renesansu, którego ramy chronologiczne dla edytorstwa biblijnego wyznaczają: wydrukowanie pierwszego biblijnego tekstu w języku polskim (Haller 1518/19) oraz li- —4— kwidacja oficyny rakowskiej (1638). Dodajmy, że w czasie likwidacji drukarni tłoczone było 3 wyd. NTR13. Datę końcową okresu przyjmujemy za A. Kawecką-Gryczową14. Takie ramy chronologiczne wydają się najbardziej praktyczne dla przebadania historii polskiej Biblii drukowanej w jej pierwszym okresie. Co prawda dynamiczny rozwój katolickiego edytorstwa biblijnego zakończył się wraz z wiekiem XVI, ale ostatnie słowo na badanym przez nas polu należało do obozu protestanckiego, który w latach 30-tych XVII w. publikował jeszcze ciekawe edycje PsRyb oraz wydał nowy, tkwiący swymi korzeniami w wieku poprzednim, przekład BG 1632, tak bardzo związany z BB 1563. W związku z powyższym nie zgadzamy się z poglądem M. Kossowskiej, która za nowy okres w historii Biblii polskiej uważa nastanie wieku XVII15. Uważamy, że związek BG 1632 z BB 1563 uprawnia nas do przesunięcia końcowej daty pierwszego okresu historii polskiego Pisma Świętego drukowanego do lat 30-tych XVII w. Tym samym BG 1632 i edycje PsRyb uważamy za ostatnie wytwory epoki w interesującej nas dziedzinie. D. METODA BADAWCZA Przyjęta przez nas metoda obejmuje 3 etapy: Gromadzenie i porządkowanie materiału. Pierwszym etapem naszej pracy badawczej będzie zebranie i uporządkowanie wszystkich druków biblijnych w języku polskim z lat 1518-1638. Do druków biblijnych zaliczymy te publikacje, które zawierają większe fragmenty tłumaczenia tekstów biblijnych na język polski, przekłady całych ksiąg, zbiorów ksiąg, tzw. Ewangelie i epistoły, czyli antologie tekstów liturgicznych, komentarze biblijne, Nowe Testamenty i oczywiście Biblie. Z tej grupy wyłączymy postylle i kazania, ze względu na ich odrębny charakter i cele. Wśród badanych druków znajdą się dzieła biblijno-apokryficzne, ale tylko te, w których da się wyróżnić większe ciągłe fragmenty tekstu biblijnego. Wybory psalmów umieszczane w kancjonałach i innych dziełach potraktujemy wybiórczo, ograniczając się do kilku edycji. Po ustaleniu kryteriów doboru publikacji przystąpimy do sporządzenia listy druków. Będziemy opierać się na dostępnych bibliografiach i katalogach drukowanych oraz korzystać z katalogów internetowych, a także przeprowadzimy osobiście poszukiwania w następujących bibliotekach: 1) Biblioteka Narodowa w Warszawie; 2) Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie; 3) Biblioteka Jagiellońska w Krakowie; 4) Biblioteka XX. Czartoryskich w Krakowie; 5) Biblioteka PAN w 13 14 15 Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974, s. 66. Zdz, s. 23. Zob. Koss. II, s. 7-12. —5— Krakowie; 6) Biblioteka PAN w Kórniku; 7) Biblioteka PTPN w Poznaniu; 8) Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu; 9) Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu; 10) Książnica Miejsca (Kopernikańska) w Toruniu; 11) Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu; 12) Biblioteka PAN w Gdańsku oraz w kilku innych bibliotekach o mniejszym znaczeniu. Zgromadzone druki podzielimy na 5 grup: 1) tzw. druki drobne, czyli niesamoistne fragmenty (tylko o dużym znaczeniu dla historii polskiego Pisma Świętego, np. HP), edycje pojedynczych ksiąg, wybory tekstów; 2) Psałterze; 3) Nowe Testamenty; 4) Biblie; 5) komentarze biblijne. Poszukując egzemplarzy postaramy się dotrzeć do książek kompletnych lub kilku edycji z defektami, które łącznie dawałyby cały egzemplarz. Ważnym kryterium wyboru egzemplarza do badania będzie również jego dostępność. Opis edycji. Opis każdej edycji (z wyjątkiem HP) przeprowadzimy według formularza zawierającego 12 punktów: 1) informacje bibliograficzne o edycjach; 2) tłumacz i przekład; 3) geneza przekładu i poszczególnych edycji; 4) dedykacja; 5) proponowany sposób lektury i interpretacji tekstu; 6) format; 7) zawartość; 8) układ i podział tekstu oraz kompozycja strony; 9) materiał ilustracyjny; 10) zastosowane pisma; 11) inicjały; 12) elementy ułatwiające korzystanie z druku. Ze względu na różnorodne związki edycji zakwalifikowanych przez nas do innych grup prezentacja opisów (roz. VI) nie będzie pokrywała się z przyjętym wyżej podziałem. Na przykład edycje pojedynczych psalmów i ich wyborów opiszemy przy okazji psałterzy, podobnie połączymy opisy niektórych Nowych Testamentów i Biblii (np. przedruków NT z całej Biblii). Takie uporządkowanie materiału opisowego pozwoli uniknąć powtarzania tych samych treści bądź też nieustannego odsyłania do innych miejsc pracy. Synteza materiału. Przy syntezie powrócimy do podziału wydań na 5 grup, przyjętego w czasie gromadzenia edycji. Zgodnie z celami wyznaczonymi przez współczesne księgoznawstwo historyczne16 zwrócimy uwagę na przyczyny powstawania druków biblijnych, formułując je w sposób uogólniony, rozwój edytorstwa biblijnego w aspekcie ilościowym, topograficznym, jakościowym, aby wreszcie dojść do ukazania rozwoju funkcjonalnego interesujących nas książek, wypływającego zarówno z samego faktu pojawienia się druków, jak i ich struktury17. Realizując plan badawczy będziemy korzystać z wyników wielu nauk zajmujących się w różnych aspektach Biblią: teologii, historii reformacji, historii literatury, historii książki i drukarstwa, edytorstwa, bibliografii, językoznawstwa i translatoryki. Obszernie będziemy korzystać z metod bibliograficznych i typograficznych oraz metody strukturalno-typologicznej odsłaniającej związek poszczególnych typów książek z ich przeznaczeniem czytelniczym18. 16 17 18 Szerzej na ten temat zob. K. Migoń, dz. cyt., s. 135-186. Zob. tamże, s. 118. Zob. tamże, s. 120. —6— E. PREZENTACJA TREŚCI PRACY Praca składa się z 3 części. Pierwsza część wprowadzająca (roz. I-III) ukazuje europejskie i polskie tło, na którym powstało i rozwinęło się rodzime edytorstwo biblijne. Zaprezentujemy tu krótko zarys historii Biblii w renesansowej Europie (roz. I), religijną i kulturową sytuację Polski w dobie renesansu oraz reakcję drukarstwa na tę sytuację (roz. II), polskie rękopiśmienne przekłady Pisma Świętego, które bezpośrednio poprzedziły pojawienie się wydań drukowanych (roz. III). Część druga, analityczna (roz. IV) zawiera opisy odnalezionych edycji w następującym porządku: druki drobne, psałterze i psalmy, Nowe Testamenty i Biblie, komentarze. Odstąpienie od przyjętego podczas gromadzenia materiału porządku uzasadniliśmy wyżej. W części trzeciej (roz. V) dokonamy syntezy bibliologicznej zgromadzonego i opisanego materiału. Ostateczne wnioski i owoce naszych badań zaprezentujemy w zakończeniu. F. USTALENIA SZCZEGÓŁOWE Cytaty tekstów staropolskich będziemy podawać w transkrypcji typu B19 z pewnymi wyjątkami: 1) zawsze będziemy kreskować „o‖ zgodnie ze współczesną pisownią; 2) będziemy zaznaczać nosowość samogłosek; 3) w razie wątpliwości zawsze będziemy się skłaniać ku pisowni współczesnej. Przyjęcie uproszczonych zasad transkrypcji typu B związane jest z profilem pracy, która nie posiada charakteru językoznawczego. Podając cytaty będziemy starali się tak je transkrybować, aby maksymalnie ułatwić ich czytanie, a co za tym idzie, recepcję treści. Cytaty z badanych druków będziemy wyróżniać trzema sposobami: 1) umieszczając je w cudzysłowie – w tym przypadku transliteracji (według zasad podobnych jak w bibliografii załącznikowej do niniejszej pracy – zob. Bibliografia p. A, 3); 2) oddając je kursywą – tu zastosujemy transkrypcję typu B, której zasady przedstawiliśmy wyżej; 3) umieszczając je w wyodrębnionych akapitach drukowanych pismem mniejszego stopnia – tu również zastosujemy transkrypcję typu B. Przy wykonywaniu pomiarów zastrzegamy sobie niedokładności rzędu 1-2 mm, które spowodowane są nieraz złym stanem egzemplarzy. Najmniej dokładne będą pomiary wielkości książek, a to ze względu na nierówne i powykrzywiane oprawy. Błąd może tu wynosić nawet ok. 1 cm. Bardzo często będziemy posługiwać się skrótami oznaczającymi poszczególne edycje. Ich lista została zamieszczona na początku pracy w wykazie skrótów oraz w spisie bibliograficznym polskich 19 Zasady wydawania tekstów staropolskich. Projekt, pr. zb., Wrocław 1955, s. 92-100. —7— druków biblijnych. Jeżeli symbol literowy skrótu pojawi się wraz z rokiem, oznacza to, że odwołujemy się do konkretnej edycji, a jeżeli bez roku, to znak, że chodzi o dane dzieło w ogólności. W dwojaki sposób posługiwać się będziemy terminem psałterz – Psałterz. Pierwsza wersja oznacza psałterz jako typ książki, a druga jest popularnym tytułem Księgi psalmów. Dla uproszczenia będziemy posługiwać zwrotami Biblia, -e oraz Nowy Testament, Nowe Testamenty jako nazwami określającymi odpowiednio wydania z tekstem całej Biblii oraz Nowego Testamentu. Ze wzgledu na różnice terminoligiczne w nazewnictwie ksiąg biblijnych: protokanonicznych, deuterokanoniczych oraz apokryfów, będziemy przy omawianiu danej edycji posługiwać się takimi nazwami, jakie używane są w danym druku20. Aby uniknąć chaosu spowodowanego różną tytulaturą ksiąg biblijnych, ich oznaczenia będziemy podawać według współcześnie przyjętych skrótów w Biblii Tysiąclecia, (wyd. 5, Poznań 2000). Numery psalmów będziemy podawać zgodnie z przyjętą w badanym druku. W razie niejasności podamy podwójny numer: najpierw wg BH, a w nawiasie wg Vlg21. Zastosujemy trzy rodzaje przypisów: 1) jeśli numer przypisu znajdzie się przy tytuliku jakiegoś punktu pracy, to znak, że w całym punkcie korzystamy głównie z pozycji, których noty umieścimy na dole strony; 2) numery przypisów umieszczone po kropce odnoszą się do całego akapitu lub kilku akapitów poprzedzających przypis (zazwyczaj do przypisu tego samego typu); 3) numery przypisów umieszczone w środku zdań lub przed kropkami odnoszą się do konkretnego miejsca. Z przyczyn technicznych zamieszczone w pracy fotografie druków nie oddają ich naturalnej wielkości ani proporcji wymiarów. Współczesna bibliologia postuluje badania nad wybranymi zagadnieniami księgoznawczymi i poszczególnymi typami książek w aspekcie ich funkcji społecznej. Zgodnie z założeniami nauki o książce fakty opisane przez poszczególne dziedziny historycznego księgoznawstwa mają być w przyszłości zsyntetyzowane tak, aby odsłaniały procesy, w których uczestniczy książka. Celem takich badań jest stworzenie społecznej historii książki.22 Niniejsza praca, prezentując w sposób proponowany przez bibliologię funkcjonalną historię Pisma Świętego w języku polskim w okresie odrodzenia, może stanowić wkład (ważny ze względu na znaczenie samej Biblii w historii ludzkości) w syntezę historii polskiej książki. 20 21 22 Katolickie księgi deuterokanoniczne są uważane przez protestantów za apokryfy. Między BH a Vlg istenije różnica w numeracji psalmów: w Vlg numery psalmów 10-147 są mniejsze o 1. Por. K. Migoń, dz. cyt., s. 176-179. ROZDZIAŁ I BIBLIA W RENESANSOWEJ EUROPIE Aby zrozumieć przyczyny rozwoju edytorstwa biblijnego w renesansowej Polsce, należy widzieć je w perspektywie europejskiej historii drukarstwa biblijnego, obejmującej takie zagadnienia, jak: powstanie i rozwój drukarstwa (p. A); zainteresowanie Pismem Świętym ze strony humanistów (p. B); rola Biblii drukowanej w okresie reformacji (p. C); kontrreformacja a edytorstwo Pisma Świętego (p. D). A. POWSTANIE I ROZWÓJ DRUKARSTWA A EDYTORSTWO BIBLIJNE Prezentując historię pierwszych drukowanych tekstów biblijnych (od Gutenberga do lat 20-tych XVI w.), osobno potraktujemy wydania Wulgaty i osobno edycje w językach narodowych. Pominiemy w tym miejscu wydania Pisma Świętego w językach oryginalnych, gdyż łączą się one bezpośrednio z pracami humanistów, którym poświęcimy punkt następny. 1. Bibliografia i historia pierwszych wydań Biblii a. Edycje Wulgaty Nie licząc drobnych druków Gutenberga, pierwszymi książkami drukowanymi były teksty biblijne: Wulgata paryska (tzw. Biblia 42-wierszowa)1 wytłoczona przez Jana Gutenberga († 1468) w Moguncji w latach 1455-56 oraz Psałterz moguncki, który wyszedł w roku 1457 z oficyny Gutenberga przejętej przez Jana Fusta († 1466) i Piotra Schöffera († 1530). Z osobą Gutenberga wiążą niektórzy powstanie jeszcze jednej Biblii, tzw. Biblii 36-wierszowej (zwanej też Biblią bamberską 1 Wszystkie druki biblijne, na które powołujemy się w tym rozdziale, zostały sprawdzone w dostępnych katalogach i bibliografiach, których listę umieszczono w bibliografii załącznikowej do pracy. —9— lub Biblią Pfistera), która ukazała się ok. 1458-61 r. W następnym roku 1462 z warsztatu Fusta i Schöffera wyszła kolejna Biblia zwana Biblią 48-wierszową.2 Dlaczego właśnie Biblia stała się pierwszą drukowaną książką? Wydaje się, że motywem mobilizującym Gutenberga do pracy nad nową metodą powielania tekstów był czynnik ekonomiczny. Chodziło mu o szybkie wyprodukowanie wielu egzemplarzy popularnej książki, które można by później sprzedać w cenie zbliżonej do ceny rękopisu. Taką atrakcyjną książką, która mogła zapewnić ekonomiczny sukces, była wg Gutenberga łacińska Biblia. Świadczyło to o zapotrzebowaniu na Pismo Święte, którego nie mogła już zaspokoić produkcja rękopiśmienna. Pierwszymi Bibliami drukowanymi były łacińskie Vlg. Do roku 1500 ukazały się 94 wydania całego Pisma Świętego (GW 4201-4294). Wśród tych edycji 57 pochodziło z terenów niemieckojęzycznych. We Włoszech wydrukowano 27 wydań całego Pisma Świętego, w tym aż 22 w Wenecji. We Francji wytłoczono 10 Vlg.3 Pierwsze druki biblijne podają sam tekst Pisma Świętego. Od 1480 roku zaistniały odpowiednie warunki techniczne ku temu, aby tłoczyć teksty bardziej skomplikowane. Wtedy właśnie pojawiają się edycje cum glossa ordinaria i cum postillis. Najbardziej znane edycje z glosą, wyposażone w diagramy Mikołaja z Lyry, ujrzały światło dzienne za sprawą Kobergera 4. O sporym zapotrzebowaniu na tego typu Biblie świadczą następne liczne wydania. Do końca wieku wyprodukowano ok. 13 takich edycji (GW 4282-4294). Podaje się, że Koberger drukował Biblie cum glossa w nakładzie 1500 egz. na raz, Sweynheym i Pannartz twierdzili, że drukowali po 275 kopii, a do 1478 roku Leonard Wild wytłoczył 930 kopii Vlg.5 Licząc średnio po 500 egz. na edycję, otrzymamy przybliżoną liczbę 47 000 Vlg wydrukowanych w XV w. b. Edycje w językach narodowych6 Ogromną rolę w produkcji Biblii w językach narodowych odegrali Niemcy. Już w 10 lat po Biblii 42-wierszowej, czyli w 1466 r., w Strasburgu u Jana Mentelina († po 1478) ukazała się pierwsza Biblia w języku narodowym (GW 4295). Był to staroniemiecki przekład pochodzący z ok. 1350 r. Do r. 1522 (czyli do druku luterańskiego NT) ukazało się 18 edycji Biblii w języku niemieckim7. Nie były to niezależne przekłady, ale różne warianty Biblii z 1466 r.8 2 3 4 5 6 7 Zob. szerzej na ten temat: H. Szwejkowska, Książka drukowana XV – XVII wieku. Zarys historyczny, wyd. 4 poprawione, Wrocław – Warszawa 1983, s. 13-27. 33; CHB III, s. 415-416; S. Dahl, Dzieje książki, tłum. zb., Wrocław – Warszawa – Kraków 1965, s. 123. 126-127. H wymienia 109 ed., ale niektóre z nich są obecnie nieznane. Nieznacznie różniące się dane podaje CHB III, s. 417. GW 4282. 4285. 4288-9. 4293-4. Liczby podaję za CHB III, s. 421. Opieram się głównie na BIEM, s. 144-150; CHB III, s. 423-425. Dla XV w. zob. GW 4295-4309. — 10 — Biblie w języku niemieckim stają się wzorem dla wczesnych wydań Pisma Świętego po włosku. W XV w. ukazuje się we Włoszech 11 edycji, w tym 10 w przekładzie Niccola Malermiego (GW 4311-4320) i jedna edycja nieznanego tłumacza (GW 4321), wszystkie w Wenecji. Włoscy drukarze czerpali z osiągnięć drukarstwa niemieckiego, szczególnie w dziedzinie ilustracji Biblii.9 Jeszcze w XV w. pojawiają się drukowane przekłady w innych językach. W 1477 wychodzi w Delft Stary Testament po holendersku, w 1478 w Walencji cała Biblia w języku katalońskim, a w 1488 w Pradze u Jana Kampa pierwsze wydanie kompletnej Biblii czeskiej. W 1489 kolejna edycja czeska w Kutnie u Martina z Tissowa. NT Czesi drukowali już od 1475 r. Pierwsza Biblia po francusku została wydrukowana w Paryżu przez Antoniego Vérarda między rokiem 1487 a 1498, wcześniej od lat 70-tych drukowane były w Lyonie fragmenty, w latach 1479-80 ukazał się tam NT po francusku10. Lawiny wydań Pisma Świętego w językach narodowych nie powstrzymały oficjalne zakazy. Pierwszy z nich wydał w 1485 r. abp Moguncji Berthold von Henneberg. Uznawał on wynalazek druku za dar Boży, ale równocześnie uważał, że język niemiecki nie jest w stanie oddać subtelności łaciny i greki, co wiązało się z niebezpieczeństwem błędnych tłumaczeń, które byłyby rozpowszechniane wśród laikatu. Nie wolno było tłumaczyć Biblii z łaciny i greki, i nie można było rozpowszechniać książek z przekładami pod karą ekskomuniki, konfiskaty podejrzanych egzemplarzy i grzywny 100 guldenów w złocie.11 Ograniczenia w druku Biblii w językach narodowych napotkali również drukarze z Półwyspu Iberyjskiego, gdzie zostało zakazane i spalone wydanie katalońskie z 1478, do dziś nie przetrwał ani jeden kompletny egzemplarz tej Biblii. Tam jednak również nie powstrzymano dalszego druku Pisma Świętego w językach narodowych, gdyż wydanie kolejnego tłumaczenia ukazało się w Barcelonie w 1492 r.12 Należy w tym miejscu zaznaczyć, że ograniczenia te były sporadyczne i lokalne. Generalnie można stwierdzić, że w drugiej połowie XV w. w Niemczech (poza wspomnianym wypadkiem) i we Włoszech, gdzie wydano najwięcej Biblii w językach narodowych, nie spotykamy ograniczeń w tej materii13. Ponowne ograniczenia w tłumaczeniach i wydawaniu Biblii pojawiły się w pierwszej połowie XVI w., ale są one związane już z ruchami reformacyjnymi 14. Należy również dodać, że sprzeciw Kościoła katolickiego wobec takich wydań nie był wymierzony bezpośrednio przeciwko samym tłumaczeniom, ale przeciwko błędom, które szerzono przy pomocy tych wydań oraz prze——– 8 Wykaz i genealogia Biblii w języku niemieckim zob. BIEM, s. 146-147. 9 Zob. BIEM, s. 149; BEMC, s. 34. 10 Na temat wczesnych Biblii francuskich zob. BIEM, s. 68-82. 11 Zob. BIEM, s. 144-145. 12 CHB III, s. 423. 13 BEMC, s. 32. 14 Szerzej na ten temat zob. CHB III, s. 429-432. — 11 — ciwko propagowanej w ten sposób prywatnej lekturze Biblii, która odrzucała oficjalną wykładnię Kościoła15. Pojawienie się Pisma Świętego w językach narodowych rozszerzyło grono odbiorców świętej Księgi w postaci drukowanej. Biblie łacińskie czytali głównie duchowni i uczeni znający łacinę, a po Pismo Święte w językach narodowych sięgało szersze grono odbiorców, szczególnie laików posługujących się tylko językiem ojczystym. Zapotrzebowanie na Biblie rosło, z czego zdawali sobie sprawę wydawcy niemieccy, którzy w ciągu półwiecza zarzucili swój rynek księgarski Bibliami po niemiecku. W samym Augsburgu ukazało się aż 9 z 14 wydań do 1500 r., z których 5 pojawiło się w pięcioleciu 1475-80. Doprowadziło to do przesycenia rynku, o czym pisał w 1504 r. Antoni Koberger (ok. 1440-1513) w liście do swojego przyjaciela, wspominając trudności w handlu Biblią: Ta praca jest niesprzedana. Handel książki nie jest taki jak dawniej. Nie wiem, co można byłoby zrobić. Wszędzie wysyłam egzemplarze, ale one leżą tam i nikt się nimi nie zajmuje16. Oblicza się, że w samych Niemczech do pojawienia się tłumaczeń Lutra wydrukowano od 8 000 do 10 000 Biblii po niemiecku17. Można przyjąć, że do 1500 r. ukazało się ok. 7000 egz. w języku niemieckim (licząc nakład po 500 egz.18). Dla edycji włoskich otrzymamy liczbę ok. 5500 książek (11 edycji). Dodajmy jeszcze ok. 1000 Biblii po czesku i katalońsku (p 2 edycje), i po 500 dla Francji i Holandii (tylko dla ST), a otrzymamy dla XV w. orientacyjną liczbę ok. 15500 egz., co łącznie z drukowanymi Vlg da liczbę ok. 62500 egz. Pisma Świętego wydrukowanego w XV w. Jak kształtowały się ceny Biblii w interesującym nas okresie? Jeden z egzemplarzy Biblii niemieckiej Mentelina z 1466 roku posiada notatkę, która mówi, że kupiono ją 27 czerwca 1466 r. za sumę 12 guldenów. Taką samą cenę, lecz w trzech ratach, zapłacił Johannes Kuon za egzemplarz Biblii łacińskiej 49-liniowej wydanej przez tego samego drukarza w 1461 r. 19 Za cenę tę można było kupić dom lub 14 wołów. Proweniencje pokazują, że Biblie nabywali głównie ludzie świeccy, podczas gdy Vlg kupowali duchowni i klasztory20. 15 16 17 18 19 20 BEMC, s. 32-33. R. Wittmann, Geschichte des deutschen Buchhandels, Munich – Beck 1991, s. 43. Cytuję za BIEM, s. 150. CHB III, s. 423. CHB III, s. 446 podaje, że dla Biblii z końca XV w. nakłady mogły być również wyższe, ok. 900-1500 egz. Ceny podaję za BIEM, s. 149. Zob. CHB III, s. 423; BIEM, s. 70. 73. — 12 — 2. Typografia i wyposażenie pierwszych edycji a. Edycje Wulgaty21 Najwcześniejsze druki starały się naśladować zachodnią książkę rękopiśmienną. Dotyczyło to również Biblii. Pierwsze jej edycje były bardzo skromne, gdyż drukarze ograniczeni przez ówczesną technikę posiadali o wiele mniejsze możliwości niż twórcy manuskryptów. Drukowano zazwyczaj tylko jednym rodzajem czcionek w jednym kolorze (choć zdarzały się próby druków wielobarwnych, zob. Psałterz moguncki). Strony posiadały małe pole tekstowe i duże marginesy. Wiele elementów, takich jak inicjały, rubryki, numery składek, wykonywali ręcznie rubrykatorzy. Sytuacja ta zaczęła się jednak zmieniać wraz z pojawianiem się nowych rozwiązań technicznych, które umożliwiły wykonywanie coraz większej ilości elementów przy pomocy samych czcionek. W pierwszym dwudziestoleciu XVI w. ewolucja ta doprowadziła do wyeliminowania z procesu produkcji książki rubrykatorów. Jeśli chodzi o format najstarszych Biblii łacińskich, to bezsprzecznie dominowało wielkie folio. Ten stan rzeczy powoli zaczynał się zmieniać w latach 70-tych i 80-tych XV w., gdy drukarze włoscy zaczęli drukować Vlg w mniejszym formacie in quarto22. Prawdziwego jednak przełomu dokonał w 1491 r. drukarz z Bazylei, Jan Froben († 1527). On to jako pierwszy przystosował możliwości czarnej sztuki do nowych wymogów kulturalnych i społecznych, poszerzając znacznie grono świeckich czytelników słowa Bożego. Jan Froben wprowadził innowacje na dwóch płaszczyznach. 1. Zmniejszył format Biblii z wielkiego folio do octavo. Zmiana formatu świadczyła o zaadresowaniu edycji do nowej grupy czytelników. Dotychczasowe wielkie folio kojarzyło się z księgą bardzo dostojną, leżącą na pulpicie i przykutą do stołu łańcuchem. Z tym wyobrażeniem kojarzono zazwyczaj pochylającego się nad księgą duchownego lub uczonego. Po zmianie formatu Biblia stała się książką podręczną i wygodną w użyciu, którą czytać można z łatwością w każdej sytuacji. 2. Kolejna modyfikacja polegała na poprzedzeniu tekstu przedmową wydawcy, w której Froben próbował zachęcić nowe grono czytelników do sięgnięcia po Pismo Święte. Swoją podręczną edycję porównywał do małej szkatułki z drzewa hebanowego lub kości słoniowej, w której domownicy przechowują najcenniejsze skarby rodzinne. Z tego skarbca Bożego słowa powinien korzystać codziennie każdy chrześcijanin, poszukując w nim prawdziwej mądrości i poznania 21 22 Opieram się głównie na CHB III, s. 415-420. Zob. GW 4217; GW 4241; GW 4245; GW 4253; GW 4255; GW 4263; zob. także BEMC, s. 26-28. — 13 — swojej chrześcijańskiej tożsamości. W ten sposób bazylejski drukarz proponował lekturę Biblii nowym czytelnikom: mieszczanom, kupcom i rzemieślnikom. Biblia Frobena odniosła niebywały sukces. Bardzo szybko drukarze niemieccy, francuscy i włoscy podchwycili pomysł wydawcy z Bazylei i zaczęli tłoczyć swoje edycje w formacie octavo23, poprzedzając je wprowadzeniem Frobena.24 Taki stan rzeczy trwał do początku wieku XVI, kiedy to pojawiły się próby druku Biblii jeszcze mniejszych. Pierwsze małe octavo wydrukował w 1510 r. Hopyl z Paryża (BrytM 32; ICParis 1510, 28). Tekst Biblii Hopyla ukazał się w małych tomikach, które były bardzo wygodne w użyciu. W podobnym formacie Vlg wydał w 1523 r. Prevel z Paryża 25. Teksty Vlg w częściach in 16º drukował w Paryżu Szymon de Colines26. Wymienione wyżej edycje były tłoczone czcionkami gotyckimi. Zmniejszanie formatu Biblii pociągnęło za sobą następne zmiany. Tekst na tak małej powierzchni musiano drukować w jednej kolumnie (jeszcze u Frobena mamy 2 kolumny). Ponadto szybko okazało się, że czcionka gotycka nie nadaje się do druku w tak małych formatach. W ten sposób w latach 20tych XVI w. zaczęto kieszonkowe Biblie drukować antykwą. Kolejną zmianą umożliwiającą zmniejszenie formatu było pomniejszenie stopnia pisma. Jeśli chodzi o czcionki, to w XV w. Vlg drukowano prawie zawsze pismem gotyckim. Biblie łacińskie tłoczone wyłącznie antykwą należały do wyjątków i możemy dziś wskazać tylko na dwie edycje: Adolfa Ruscha ze Strasburga z 1470 (GW 4209) oraz Sweynheyma i Pannartza z Rzymu z 1471 (GW 4210). W siedmiu Vlg użyto równocześnie pisma gotyckiego i antykwy (3 z Bazylei i 4 Biblie włoskie).27 Biblie łacińskie były drukowane do 1511 roku bez ilustracji. Człowiek, który potrafił czytać po łacinie, gardził takimi pomocami. Tylko w wydaniach z glosą pojawiały się ilustracje Mikołaja z Liry, które przedstawiały arkę Noego, świątynię jerozolimską, wizję Ezechiela i inne wymagające ilustracji motywy.28 Biblia jest księgą, z której często korzysta się w sposób wyrywkowy. Aby ułatwić czytelnikowi taki rodzaj pracy z tekstem, drukarze już w XV w. wprowadzili do edycji wiele pomocy. Pomoce te tym bardziej były potrzebne, ponieważ układ tekstu w najwcześniejszych Bibliach nie był zbyt przejrzysty, a ze względu na oszczędność miejsca nie oddzielano wyraźnie poszczególnych 23 24 25 26 27 28 Np. GW 4271. 4275-6. 4278. Zob. BEMC, s. 26-28. CHB III, s. 418 podaje, że w tym roku Prevel wydrukował Vlg in 32 , ale BrytM 34 i ICParis 1523, 425 podają tylko z tego roku edycję in octavo. Zob. np.: BrytM 35-36; ICParis III podaje edycje Colinesa począwszy od 1521 r, zob. np. s. 118.158.199-200.238-9.279280 itd. BIEM, s. 154. CHB III, s. 421. 423. — 14 — ksiąg, a nawet nie robiono przerwy między ST a NT. Drukowano co prawda explicity i incipity ksiąg, ale tą samą czcionką co tekst i bardzo często bez odstępu. Dopiero później zaczęto przed incipitami i explicitami ksiąg dodawać rubrykę, co tylko nieznacznie poprawiało sytuację. Aby wizualnie oddzielić od siebie księgi i rozdziały, używano inicjałów: większych dla początków ksiąg, a mniejszych dla rozdziałów. Początkowo były one rysowane ręcznie przez rubrykatora, a później, od lat 90-tych, odbijano je z drewnianych klocków. Innym zabiegiem poprawiającym przejrzystość tekstu było drukowanie pierwszych linii ksiąg większymi czcionkami. Aby ułatwić szybkie odnajdywanie danej księgi w liczącym kilkaset kart folio, wprowadzono nagłówki z nazwą księgi. Numery kart zaczęto drukować w 1478 roku, były to duże cyfry rzymskie, które mogły osiągać spore długości (np. CCCCCLXVIII), dopiero Froben w 1516 r. wprowadził zwyczaj numerowania każdej ze stron cyfrą arabską. Bardzo pomocne były tu także spisy treści. Od początku tekst biblijny dzielono na rozdziały wg tradycyjnego podziału pochodzącego jeszcze z XIII w. Początkowo nanoszenie numerów rozdziałów należało do rubrykatora, ale już bardzo szybko tłoczono je w ostatniej linii poprzedniego rozdziału. Z nielicznymi wyjątkami (np. folio następców Frobena z 1530) nie umieszczano numerów rozdziałów na marginesach, nawet gdy możliwości techniczne na to pozwalały. Podział na wersy w najwcześniejszych Bibliach jest nieobecny, znajdujemy tam tylko kolorowe rubryki i kreski nanoszone przez rubrykatora na pierwszą literę każdego nowego zdania. W 1484 roku Herbort z Wenecji zastosował znany z rękopisów podział rozdziałów na sekcje A, B, C, D. Litery te drukował na marginesach, co sprawiało, że były one dobrze widoczne i zacieśniały obszar poszukiwań do ok. 15 linii29. Kolejnym elementem ułatwiającym wyrywkowy dostęp do tekstu były streszczenia umieszczane na początku każdego z rozdziałów. Po raz pierwszy w Vlg takie streszczenia wydrukował Zainer w swoim folio z Ulm w 1480 roku. Tekst streszczenia odbił on dużą czcionką. Późniejsi drukarze zaczęli używać dla streszczeń pism tekstowych, a na początku XVI w. wprowadzono dla tego elementu trzeci rozmiar czcionki. Trzeba stwierdzić, że w celu ułatwienia wyrywkowego korzystania z tekstu operowano raczej kolorem niż miejscem. Pierwsze Biblie miały kolumny bardzo nabite, rzadko można było spotkać odstępy i wolne linie. Aby zapewnić tekstowi przejrzystość, korzystano więc z pomocy rubrykatora, który operując kolorami czynił widocznymi odpowiednie elementy. Jeszcze przed reformacją liczni drukarze zaczęli dodawać do swoich edycji pomoce, których zadaniem było ułatwienie lektury tekstu. Powoli kształtował się model standardowego wyposażenia Vlg, który był przeznaczony dla przeciętnego czytelnika. I tak w edycjach Vlg pojawiają się drukowane kanony Euzebiusza z Cezarei (rodzaj synopsy)30, tablice nazw własnych, przedmowy wy- 29 30 Na temat historii podziału Biblii na rozdziały, sekcje, a później wersety zob. W. F. Specht, Podział na rozdziały i wiersze, SWB, s. 602-603; WOPS, s. 14. Na temat kanonów i ich przydatności zob. F. Drączkowski, Euzebiusz z Cezarei, EK IV, k. 1353 (p. II, 4). — 15 — dawców, łacińskie tłumaczenie Listu Arsyteasza, przewodnik Menardusa do zawartości Biblii, tablice z referencjami czytań liturgicznych, rozprawy na temat historii tekstu, przekładów, średniowiecznej egzegezy, spisy treści, wiersze mnemoniczne ułatwiające opanowanie kolejności ksiąg biblijnych (tzw. Tabula alphabetica Gabriela Bruno), tablice Villadeusa. Innym wyposażeniem ułatwiającym studium Biblii były konkordancje. Drukował je na marginesach swoich edycji już na początku lat 70-tych Richel z Bazylei. Zwyczajowo drukowano również, jako integralną część Vlg, wstępy św. Hieronima. W 1487 roku Kessler z Bazylei wydał Biblię z aparatem, który stał się standardowym. Wyżej wspominaliśmy już o licznych wydaniach tekstu z glosami i postyllami, które wyjaśniały i komentowały tekst. Po raz pierwszy Vlg ze stroną tytułową wydrukował w 1486 roku Prüss ze Strasburga. Inne wydania na stronach tytułowych podawały informacje o rewizjach tekstu, uzgadnianiu go z BH oraz o wyposażeniu książki w wyżej wymienione pomoce. b. Edycje w językach narodowych31 Biblie w językach narodowych były bardzo podobne do Vlg. Wychodziły początkowo w formacie dużego folio, ale z czasem zaczęły pojawiać się formaty mniejsze, wygodniejsze w użyciu. Do ciekawych wniosków prowadzi obserwacja użytych czcionek. Pierwsze Biblie były tłoczone pismami gotyckimi: teksturą, rotundą, bastardą, później szwabachą i frakturą. Dotyczy to jednak głównie edycji niemieckich, gdyż Włosi od samego początku (od 1471) posługiwali się antykwą. Już we wczesnym okresie drukarstwa biblijnego możemy zauważyć tworzenie się stylów narodowych, co najwyraźniej widać na przykładzie edycji niemieckich i włoskich. Aby ułatwić wyrywkowe posługiwanie się Pismem Świętym, zastosowano podobny aparat jak w Vlg. Spis treści jest obecny już u Eggesteina w 1470 r., u Sorga w edycji z 1480 rozbudowany jest nawet do 18 stron. Numeracja kart pojawia się u Eggesteina, ale jest na razie dodana przez rubrykatora. Po raz pierwszy w Biblii niemieckiej numery kart wydrukował Zainer w 1475. Pflanzmann, w swojej Biblii z lat 1475-81, jako pierwszy, wydrukował w nagłówkach tytuły ksiąg znajdujących się na danych kartach. Rozdziały były numerowane od samego początku, lecz najpierw przez rubrykatorów. Jako pierwszy numery rozdziałów wydrukował Pflanzmann. Wersety nie były numerowane, tylko zaznaczane na kolorowo przez rubrykatora, podobnie jak w Vlg. Streszczenia rozdziałów pojawiają się u Kobergera w 1483 roku. Drukowane inicjały znajdujemy w Bibliach niemieckich już w latach 70-tych. Służą one tak jak w Vlg podziałowi i przejrzystości tekstu. 31 Opieram się głównie na BIEM, s. 150-155; CHB III, s. 424-425. — 16 — Wyżej wymienione elementy pojawiały się i rozwijały podobnie jak we wczesnych Bibliach łacińskich. Największą specyfiką edycji w językach narodowych były jednak ilustracje, prawie nieobecne w Vlg. Specyfika ta pochodziła z popularnego przeznaczenia Biblii, stąd w Bibliach narodowych pojawia się próba prezentowania tekstu świętego na różne sposoby. Słowo Boże nie ma być tylko słyszane podczas głośnego czytania, ale również „widziane‖ i zrozumiałe podczas lektury osobistej. Z tego powodu w Bibliach narodowych obok rodzimego języka pojawiają się ilustracje, które ułatwiają zrozumienie i zapamiętanie treści. We wprowadzeniu do Biblii drukowanych w Kolonii w 1478 roku czytamy, że ilustracje mają pełnić podwójną rolę: zachęcać do lektury i ułatwiać zrozumienie tekstu. Położenie ilustracji prawie zawsze na początku nowego rozdziału służy również podziałowi tekstu i stanowi wizualne wprowadzenie do lektury. Pierwsze ilustracje pojawiały się w ozdobnych inicjałach drzeworytniczych otwierających poszczególne księgi (edycje z Augsburga i Norymbergi z lat 1475-80). Prawdziwe ilustracje, w liczbie 57, wprowadził w swojej Biblii z lat 1475-81 Pflanzmann z Augsburga. Drzeworyty te były później kopiowane przez Sorga (1477). Wspaniałe ilustracje posiadały edycje z Kolonii (1478), które zostały później zapożyczone przez Kobergera (1483), a następnie przez Grüningera (1485), Schönspergera (1487, 1490) oraz Johanna i Silvana Otmarów (1507, 1518). Z wzorów niemieckich korzystali również drukarze weneccy, ozdabiając Biblie włoskie drzeworytami podobnymi do niemieckich. W ten sposób utworzył się pewien kanon zdobnictwa Pisma Świętego, według którego bogato ilustrowano ST, a dość słabo, albo wcale NT. Np. edycja Kobergera z 148332 roku posiada 109 ilustracji, z czego ogromna większość jest w ST, a tylko nieliczne można znaleźć w NT. Najobficiej ilustrowane są Rdz (17 il.) i Wj (21 il.). Drugą charakterystyczną cechą dla Biblii w językach narodowych, szczególnie dla Biblii niemieckich, a później holenderskich, było umieszczanie tabel z referencjami czytań liturgicznych, co tylko sporadycznie zdarzało się w Vlg. Świadczy to o praktykowaniu przez wiernych prywatnej lektury tekstów liturgicznych. Do takiej praktyki przystosowana była również Księga Psalmów, w której każdy z utworów poprzedzony był titulusem i łacińskim incipitem, co ułatwiało posługiwanie się psałterzem na wzór brewiarza. Wykorzystanie Biblii narodowych w powiązaniu z liturgią potwierdzają akta z późniejszych procesów inkwizycji w miastach włoskich, gdzie oskarżeni o herezję i posiadanie włoskich wersji NT w przekładzie Bruciolego zeznawali, iż korzystają z nich, aby porównywać tekst włoski z łacińskimi perykopami odczytywanymi podczas liturgii33. We wstępach pisanych przez wydawców Biblii w językach narodowych możemy znaleźć liczne zachęty do lektury słowa Bożego skierowane nie do duchownych, ale do osób świeckich, które zachęcane są do czytania z dwóch powodów: aby owocnie spędzać wolny czas oraz ćwiczyć 32 33 Korzystam z egz. Wr PWT XV.2. BEMC, s. 38-39. — 17 — się w pobożności. Świadczy to o ukształtowaniu się w przededniu reformacji mody na osobiste czytanie Pisma Świętego. B. BIBLIJNE ZAINTERESOWANIA HUMANISTÓW W XIV i XV w. rodzi się na Półwyspie Apenińskim zainteresowanie książką starożytną oraz dziełami antycznych pisarzy. Możni kolekcjonerzy organizują wyprawy na Wschód w poszukiwaniu cennych rękopisów greckich. Upadek Konstantynopola w 1453 r. spowodował napływ wytworów kultury starożytnej do Włoch i jeszcze bardziej rozbudził zainteresowanie antykiem. Zajmowano się literaturą, filozofią, poezją, a także dziełami wczesnochrześcijańskimi. Oczywiście nie można było w tej sytuacji pominąć najważniejszego dzieła antycznego świata, którym była Biblia. Humaniści podejmują intensywne studia języków starożytnych, szczególnie łaciny, greki i hebrajskiego. Kształtuje się model renesansowego uczonego, człowieka władającego trzema podstawowymi językami starożytności, w których powstała i była rozpowszechniana Biblia. Zainteresowania antyczne, biblijne i filologiczne humanistów zbiegły się w czasie z wynalezieniem druku, co zaowocowało licznymi edycjami drukowanymi tekstów Pisma Świętego.34 1. Humanistyczny program odnowy biblijnej35 Studia nad starożytnością i Pismem Świętym były dla humanistów nie tylko sposobem na zaspokojenie potrzeb intelektualnych. W powrocie do antycznych źródeł, a szczególnie do Pisma Świętego, widzieli oni metodę naprawy zepsutego świata. Kiedy Jacques Lefèvre d’Etaples (14551536) wydał w 1512 roku u Henryka Estiennea w Paryżu swój francuski przekład listów nowotestamentalnych wraz z komentarzem, powiedział do młodego Guillaume Farel’a: Mój synu, Bóg odnowi świat i ty będziesz tego świadkiem36. Ten sam tłumacz przełożył również NT, który rozdawał biednym za darmo, a w 1530 roku wydał w Antwerpii u Martina Lempereura całą Biblię po francusku. Przez swoją pracę chciał przywrócić duszom zamiłowanie do Pisma Świętego37. Entuzjazm dla duchowej odnowy świata czerpano przede wszystkim z pogłębionej znajomości starożytnych języków: łaciny, greki i hebrajskiego, co miało otworzyć drogę nie tylko do starożytnej mądrości, ale przede wszystkim dla Bożego objawienia, które postanowiono badać w oryginalnej formie. W ten 34 35 36 37 Zob. S. Dahl, dz. cyt., s. 108-114; S. Garofalo, Gli umanisti italiani del secolo XV e la Bibbia, „Biblica‖, r. XXVII, 1946, s. 338-373. Opieram się głównie na CHB III, s. 38-48; BEMC, s. 28-29; BTT V, s. 59-68. Cytuję za CHB III, s. 38. Zob. E. Dąbrowski, Sobór Watykański II a biblistyka katolicka, Poznań – Warszawa – Lublin 1967, s. 18; Biblia IV, EK II, k. 402. — 18 — sposób w centrum badań nad starożytnością stanęła Biblia czytana w językach oryginalnych. Reprezentatywny dla środowiska humanistów był pogląd Holendra Agricoli (1442-1495), który uważał, że studium klasyków powinno przede wszystkim dopomóc nam do jasnego zrozumienia Pisma Świętego38. Pod koniec XV i na początku XVI w. daje się słyszeć coraz bardziej natarczywe nawoływanie do powrotu do źródeł wiary, które miały odnowić nie tylko jednostkę, ale również uwikłaną w średniowieczne spekulacje teologię i wymagający reformy Kościół. W tym czasie odczuwa się wzrastające zapotrzebowanie na ugruntowaną znajomość Pisma Świętego nie tylko wśród wykształconych duchownych, jak Lefèvre czy Erazm z Rotterdamu (1469-1536), ale również wśród zamożnych i wpływowych ludzi świeckich, którzy wspierali finansowo podejmowane w tym kierunku inicjatywy. Lefèvere nie był więc sam, gdy apelował do papieża, królów, szlachty, ludzi wszystkich ras, aby związali się tylko z Chrystusem i ożywiającym słowem Bożym, Jego świętą Ewangelią39. Inny z wielkich humanistów, wybitny znawca greki, 21-letni Melanchton, nawoływał w 1518 roku: ...a teraz precz z tyloma zimnymi, mało ważnymi glosami, harmonizowaniem, brakiem harmonii i innymi przeszkodami. Powinniśmy zwrócić nasze umysły do źródeł, bo dopiero wtedy zaczniemy czuć Chrystusa, a Jego przykazania będą dla nas jaśniejsze i będziemy zalani błogosławionym nektarem Boskiej mądrości40. Równolegle ze wzrastającym pragnieniem poznawania objawienia w jego pierwotnej formie pojawiały się głosy krytykujące ówczesny stan tekstu Vlg, który został zepsuty w wyniku ciągłego ręcznego kopiowania. Wierność tekstu Hieronimowego tłumaczenia poddał w wątpliwość Roger Bacon, a największy autorytet tego czasu, Erazm z Rotterdamu, stwierdził: Hieronim dokonał poprawek, ale to co on poprawił, teraz znowu jest zepsute41. W tej sytuacji pojawiła się konieczność rewizji i ponownego wydania drukiem Vlg i innych wersji starożytnych. Potrzeby omawianej epoki w dziedzinie badań biblijnych i udostępnienia tekstu można streścić w trzech punktach: 1. udostępnienie tekstów oryginalnych i ich ponowny przekład na łacinę; 2. opracowanie i wydanie textus receptus Biblii w językach oryginalnych i najważniejszych wersji starożytnych (tu ogromną rolę miało do odegrania ówczesne drukarstwo); 3. udostępnienie nowoczesnego komentarza ułatwiającego lekturę, począwszy od krótkich not na marginesach, a skończywszy na pracach bardzo obszernych. Takie były zapotrzebowania epoki, ale realizacja tych postulatów nie była wcale łatwa, gdyż napotkała na liczne trudności związane ze studium języków starożytnych. Szczególne trudności 38 39 40 41 Cytuję za E. Dąbrowski, dz. cyt., s. 18. Cytuję za CHB III, s. 39. Cytuję za CHB III, s. 40. Cytuję za CHB III, s. 39. — 19 — wystąpiły w badaniach nad greką, którą uważano za język wschodnich schizmatyków, i hebrajskim kojarzonym z odosobnioną i podejrzaną kulturą żydowską. Kluczem do poznania tych języków stała się dobra znajomość łaciny starożytnej. Znaczenie poszczególnych słów greckich i hebrajskich badano w sposób intuicyjny, porównując biblijne teksty greckie i hebrajskie z ich łacińskim przekładem dokonanym przez św. Hieronima. Wspomniane trudności były stopniowo przezwyciężane przez panujący wśród humanistów entuzjazm. Tacy, jak np. Erazm czy Reuchlin (1455-1522), potrafili ponieść ogromne wydatki i odbywać dalekie podróże, aby zdobyć potrzebną wiedzę. Pragnąc umożliwić studium języków starożytnych, bogaci zwolennicy humanizmu finansowali trójjęzyczne katedry. W Anglii bp. Richard Fox założył Corpus Christi College w Oxfordzie. W Hiszpanii kard. Ximenes ufundował w 1500 roku uniwersytet w Alcalá, który wkrótce zaczął koncentrować się na studiach trójjęzycznych42. We Francji w 1529 roku Franciszek I ustanowił noble et trilingue Académie (Collège des Lectures Royaux), którą później nazywano Collège de France. W Niemczech Fryderyk Saksoński powołał uniwersytet w Wittenberdze z katedrami trzech języków. W 1518 r. Collegium Trilingue ustanowiono również w Lowanium43. Ufundowanie uczelni nie rozwiązało jednak wszystkich problemów, gdyż brakowało osób, które mogłyby wykładać języki biblijne, oraz podręczników do studium gramatyki i słowników. Podręczniki gramatyk języków biblijnych zaczęły powstawać już ok. połowy XV w., trochę później ukazały się słowniki. Do połowy wieku następnego powstało bardzo wiele pozycji tego typu. Wśród najważniejszych autorów należy wymienić czołowe postacie epoki: Lorenzo Valla, Aldus Manutius, Erazm z Rotterdamu, Jan Laskaris, Wilhelm Budé, Filip Melanchton, Robert i Henryk Estienne, Sante Pagnino, Jan Reuchlin. Spośród wymienionych wyżej osób na szczególną uwagę zasługuje Erazm z Rotterdamu. Dzieciństwo spędził on w szkole prowadzonej przez braci wspólnego życia, u których otrzymał formację duchową, opartą na prostocie liturgii i medytacji Pisma Świętego oraz intelektualną, przenikniętą zamiłowaniem do studiów klasycznych. Odbył studia teologiczne w Paryżu na Sorbonie i w Turynie, w Lowanium studiował przez kilka lat grekę, którą następnie wykładał na Cambridge. Był współzałożycielem Collegium Trilingue w Lowanium. Do jego najważniejszych osiągnięć na polu badań biblijnych zalicza się wydanie grecko-łacińskiej edycji NT (Novum instrumentum, u Jana Frobena w Bazylei w 1516), którą zadedykował papieżowi Leonowi X (1513-1521). Wersja grecka była próbką wydania tekstu krytycznego NT, a łacińska własnym przekładem Rotterdamczyka. Wydanie to było wyposażone w trzy przedmowy: Paraclesis, Methodus (wykład filologicz- 42 43 Zob. M. Rechowicz, Alcalá de Henares, EK I, k. 316. Zob. BTT V, s. 66-67; J. Swastek, Erazm z Rotterdamu, EK IV, k. 1063. — 20 — nych zasad egzegezy tekstu biblijnego), Apologia (tekst uprzedzał ewentualne zarzuty i ukazywał celowość i pożytek nowego myślenia dla teologii).44 W Paraclesis wyłożył on podstawowe założenia swojego podejścia do Pisma Świętego. Można je streścić w czterech punktach45: 1. Studia teologiczne i życie Kościoła potrzebują powrotu do źródeł, czyli przede wszystkim do Pisma Świętego. 2. W Biblii jest zawarta cała mądrość i filozofia Chrystusa, którą Erazm pojmował jako źródło życia moralnego. Filozofia ta i mądrość są nie tyle systemem wiedzy, co raczej postawą praktyczną opartą na woli i wewnętrznej odnowie. 3. Filozofia Chrystusa nie ma względu na osobę. Jest taka sama dla ludzi wszelkich stanów, dlatego każdy chrześcijanin powinien ją poznać przez bezpośrednią i osobistą lekturę Pisma Świętego, które w tym celu powinno być tłumaczone na języki narodowe. 4. Dzięki takiemu poznaniu doktryny chrześcijańskiej religia przestanie być tylko praktyką zewnętrzną, polegającą na celebracji obrzędów, a stanie się poznaniem i praktyką moralną. Program Erazma streszczony we wstępie do NT zdobył sobie ogromną popularność. Paraclesis przetłumaczono na wiele języków i często umieszczano we wstępach do wydań Biblii. Z Paraclesis czerpał również Lefèvre w swoim wstępie do przekładu NT z 1523, gdzie zapowiadał tonem prawie profetycznym, że czas przepowiadania prawdziwego słowa Bożego już nadszedł, w tym czasie każdemu wierzącemu została dana okazja do lektury Ewangelii w jego własnym, zrozumiałym języku46. Filozof z Rotterdamu nigdy nie stał się zwolennikiem Lutra, do którego był nastawiony krytycznie, jest jednak uznawany za jednego z prekursorów przygotowujących grunt dla reformacji. Zadecydowały o tym dwie konsekwencje, które wyprowadzono z jego programu powszechnej lektury Biblii: 1. Pierwsza polegała na sprowadzeniu lektury słowa Bożego do aktu prywatnego, co w połączeniu z drukiem Pisma Świętego w małych formatach i w językach narodowych doprowadziło do personalizacji relacji czytelnik – książka (proces ten zapoczątkował Froben). Stąd było już niedaleko do praktyki prywatnej interpretacji Biblii. 2. Druga to nowy cel studium Biblii. Miało ono zmierzać do etyczno-praktycznej rewizji nie tylko osobistego życia czytelnika, ale również życia i praktyk całego Kościoła. Stąd pozostał już tylko krok do krytyki instytucji i nauczania Kościoła. 44 45 46 Zob. J. Swastek, art. cyt., k. 1062-1065. Zob. BEMC, s. 28-29. Zob. BEMC, s. 32. — 21 — 2. Edycje Biblii w językach starożytnych. Rys bibliograficzno-historyczny Owocem humanistycznych zainteresowań Biblią były liczne wydania krytyczne tekstu Pisma Świętego w językach starożytnych: BH, LXX, NT, Vlg oraz Biblii wielojęzycznych. W obecnym punkcie pominiemy historię rzymskich wydań Vlg i LXX, gdyż wiąże się ona bezpośrednio z dziejami i postanowieniami Soboru Trydenckiego, które omówimy niżej. a. Biblia hebrajska47 Dzieje pierwszych wydań BH splatają się z historią narodu żydowskiego na przełomie XV i XVI w. Wtedy właśnie do Włoch przybywają Żydzi z Niemiec, a szczególnie ci wyrzuceni z Półwyspu Iberyjskiego, przynosząc ze sobą bezcenne manuskrypty biblijne. Włochy stają się centrum studiów nad hebrajskim i drukarstwa hebrajskiego. Pierwszą księgą biblijną wydrukowaną hebrajskimi czcionkami był psałterz, który ukazał się wraz z komentarzem Kimchego w 1477 r. W 1482 r. ukazuje się w Bolonii Pięcioksiąg, również z komentarzem. Ta edycja została już wyposażona w znaki samogłoskowe i akcenty. W 1454 roku koło Mantui osiedlił się przybyły z Niemiec Simon Soncino. Pierwszym drukiem biblijnym jego oficyny była edycja Proroków Większych w 1485. Z tej prasy w 1488 r. schodzi pierwsza kompletna BH zaopatrzona w punktację i akcenty (GW 4198). Z zakładów jego krewnych działających w Neapolu i Bresci wychodzą następne edycje BH (GW 4199-4200). W latach 1511-17 Pesaro ben Moshe Soncino wydrukował edycję na podstawie manuskryptów przyniesionych z Hiszpanii. Wydanie to było zaopatrzone w komentarz sławnego rabina portugalskiego Izaaka ben Juda Abrabanel († 1508). Pierwsza Biblia hebraica cum masora et targum (tzw. Biblia rabinica) ukazała się w latach 1516-1517 w oficynie Daniela Bomberga († 1549) w Wenecji przy współpracy nawróconego Żyda Feliksa z Prato († 1557). Była to edycja w czterech tomach, dedykowana papieżowi Leonowi X, bardzo bogato wyposażona w pomoce naukowe. Kolejna edycja, równie bogato wyposażona, ukazuje się ponownie u Bomberga w latach 1524-25, tym razem drukarz współpracował z Jakubem ben Hayim. Bomberg drukował BH jeszcze w latach 1546-48. Praca Bomberga była przedrukowywana z różnymi dodatkami wielokrotnie: w latach 1539-44 przez Roberta Estienna w Paryżu48, w 1566 przez Plantina w Antwerpii, w 1568 przez Jana z Gara w Wenecji, w latach 1617-19 przez Piotra i Lorenza Bagradini w Wenecji. 47 48 Opieram się na BEMC, s. 49-50; CHB III, 48-53; BTT V, s. 78-80; BIEM, s. 16-67. Na temat przedruków BH przez R. Estienna zob. BIEM, s. 83-141. — 22 — b. Septuaginta49 Pierwszymi drukowanymi tekstami z LXX były psałterze, które ukazały się jeszcze w XV w. Cała LXX ujrzała światło dzienne w Wenecji w 1518 r., kiedy Andrea Asolano wydrukował tekst przygotowany przez Aldusa Manitiusa († 1515). Edycja ta bazowała na niektórych manuskryptach z biblioteki św. Marka w Wenecji, a szczególnie na kodeksie kard. Bessariona. Tekst LXX był także drukowany w wielojęzycznych wydaniach Biblii (zob. niżej). c. Nowy Testament50 Już od 1499 r. Aldus Manutius nosił się z zamiarem opublikowania greckiego tekstu NT, ale swoich planów nie zrealizował. Pierwszy grecki tekst NT ukazał się w ramach Poliglotty z Alcalà w 1514 r. i oficjalnie pojawił się na rynku w roku 1522 (zob. niżej). Edycją, która zdobyła sobie największy rozgłos, było krytyczne opracowanie Erazma, wydane in folio w Bazylei u Frobena w 1516 r. Była to książka zatytułowana Novum instrumentum, o której wspominaliśmy wyżej. Do tej pracy zainspirował Erazma grecko-łaciński manuskrypt NT opracowany przez Lorenzo Valla w latach 1433-49, który humanista odnalazł w bibliotece klasztornej w Parc koło Lowanium w 1504 r.51 Najpierw wydał w Paryżu w 1505 r. rękopis Valla, a następnie po dziesięciu latach zachęcony przez Frobena, który chciał wydrukować oryginalny tekst NT przed uczonymi z Alcalà, w ciągu niespełna roku przygotował do druku grecki tekst NT oraz jego łaciński przekład. Novum instrumentum z 1516 r. wyposażył Erazm w noty filologiczno-interpretacyjne i zadedykował papieżowi Leonowi X. Liczne błędy i niedociągnięcia pierwszego wydania skłoniły Erazma do opracowania drugiej edycji, która ukazała się w Bazylei w 1519 r. W 1522 i 1527 pojawiły się dwie następne. Ta ostatnia miała dodany również tekst wzięty z Vlg. Piąte i ostatnie wydanie pojawiło się w marcu 153552, tym razem bez wersji Hieronimowej. Praca Erazma zdobyła sobie ogromną popularność i była przedrukowywana wiele razy. O popularności tego tekstu świadczy choćby fakt, że pierwsze dwie edycje in folio zostały odbite w 3300 kopiach. Należy również wspomnieć, że tekst Erazma był używany najczęściej jako podstawa do szesnastowiecznych przekładów NT na języki narodowe. 49 50 51 52 BTT V, s. 80. 138; BEMC, s. 48; CHB III, s. 56-58. BEMC, s. 50-52; BTT V, s. 74-77; CHB III, 59-63. Zob. S. Garofalo, art. cyt., s. 343-353. BS I/3, C25 notuje ed. grecko-łacińską z marca 1535 r. wydaną przez H. Frobena w Bazylei. BEMC, s. 51 podaje jako ostatnią edycję jakiś druk z 1536 r., którego nie można znaleźć w dostępnych bibliografiach i katalogach. — 23 — d. Biblie łacińskie53 Jak już wyżej wspomnieliśmy, tekst Vlg przepisywany ręcznie przez wiele wieków był pod koniec XV i na początku XVI w. mocno zniekształcony. Sytuacji nie poprawiły drukowane wydania Vlg z drugiej połowy XV w., gdyż były one wykonywane na podstawie manuskryptów z XIII i XIV w. Liczne głosy humanistów postulowały poprawienie przekładu św. Hieronima w oparciu o najstarsze kodeksy i BH. Pierwszą próbą naprawienia tekstu była praca Adriana Gumelli, która ukazała się w Paryżu w 1504 r. Kolejną edycję poprawionej przez Alberto Castellano Vlg wydrukował w Lyonie dla Lucantonia Giunty Jacques Sacon w 1506 r. Edycja ta była później wielokrotnie przedrukowywana przez typografów lyońskich, a szczególnie przez Sacona. Do pierwszych naprawianych edycji należy również zaliczyć tekst Vlg wytłoczony w latach 1517-1522 w Poliglotta complutensis. Ogromne zasługi w poprawianiu Vlg miał Robert Estienne (1499-1559). Po pierwszych próbach krytycznego wydania łacińskiego tekstu NT w 1523 r. in 16º opublikował w 1528 krytyczne wydanie Vlg, którą przedrukował w 1532 in folio, w 1534 in 8º i w latach 1538-40 ponownie in folio54 z poszerzonym aparatem krytycznym na marginesach i wspaniałą szatą typograficzną. Pomimo krytyk ze strony profesorów Sorbony, wymierzonych przeciwko notom egzegetycznym i syntezom teologiczno-interpretacyjnym skłaniającym się ku reformacji, w które wyposażył on swoje wydania, drukarz kontynuował pracę nad tekstem Vlg, wydając w 1545 in octavo Biblię w dwóch kolumnach, gdzie umieścił tekst Vlg i nową wersję łacińską drukowaną w Zurychu w 1543 (tzw. Biblia Vetable). Kolejna edycja tego drukarza ukazała się w 1546 r. Z powodu nasilającego się konfliktu ze środowiskiem Sorbony Estienne przeniósł się w 1550 r. do Genewy, gdzie oddał swoją prasę na usługi kalwinizmu. Tam też kontynuował swoje prace nad edycjami Vlg, drukując grecko-łacińskie i francusko-łacińskie NT (1551, 1552) oraz całą Biblię łacińską w 1555. Ostatnie ósme wydanie Vlg opublikował Estienne w latach 1556-57.55 Obok prac Estiennea wymienić należy krytyczne wydanie Vlg opracowane przez uczonych z Lowanium pod kierunkiem Jana Hentena, zwane Biblią lowańską. Prace nad poprawianiem Vlg rozpoczęto tam w 1546 r. Porównano ze sobą najlepsze wersje drukowane i ok. 30 najstarszych manuskryptów. Owocem tych prac była Biblia sacra ad vetustissima exemplaria castigata, która ukazała się in folio w 1547 r. u Bartolomea Gradiusa. Profesorowie z Lowanium kontynuowali swoje prace nad krytyką tekstu, przygotowując kolejną edycję Vlg w oparciu o ok. 70 manuskryp- 53 54 55 Opieram się głównie na BEMC, s. 44-46. Zob. także CHB III, s. 64-73. BEMC, s. 45 wspomina o wydaniu Estiennea z 1538 r. w 2 tomach in folio. Takiego jednak wydania nie znaleziono w dostępnych katalogach i bibliografiach. Nie ma tej edycji w BB. BC 638 notuje edycję w 4 częściach w 1 tomie drukowaną przez Estiennea w latach 1538-40, podobnie podaje Brunet I, 875-6 i BrytM 39. Na temat ed. Estiennea zob. Brunet 875-876. — 24 — tów. Ukazała się ona w 1565 i 1569 r. u Krzysztofa Plantina i przedrukowywana była w 1571 i 1572 w Wenecji przez Lucantonia Giunta. Równolegle do prób rekonstrukcji tekstu Vlg podejmowano w XVI w. prace nad rewizją Biblii łacińskiej w oparciu o BH i nowymi przekładami łacińskimi BH. Wśród pierwszych przedsięwzięć tego typu należy wspomnieć pracę benedyktyna Izydora Claria (1495-1555), który w oparciu o BH zrewidował tekst przekładu Hieronimowego i wydał swoją pracę u Piotra Schoeffera w Wenecji w latach 1541-1542. Wśród nowych przekładów BH na łacinę na pierwsze miejsce wysuwa się praca Sante Pagniniego (1470-1536), który dokonał tłumaczenia na prośbę papieża Leona X i opublikował je już po śmierci protektora w Lyonie w 1527 lub 1528 u Antoniego du Ry. Literalny przekład Pagniniego odegrał dużą rolę jako punkt odniesienia dla wielu tłumaczy XVI w., którzy podejmowali się przekładu BH na języki narodowe. Próby tłumaczenia BH na łacinę miały miejsce również po stronie protestanckiej.56 e. Poligloty57 Prace humanistów, filologów i biblistów ukoronowano w XVI i XVII w. wydaniami tzw. Biblii wielojęzycznych (Biblia poliglotta). Pierwszą próbę opracowania i wydania wielojęzycznej Biblii podjął August Justiniani, który zdołał wydać w liczbie 2000 egz. tylko Psalterium octaplum (Genua 1516). W interesującym nas okresie ukazało się wiele prób poliglotycznego wydania całości lub części Biblii. Największą sławę zdobyło sobie pięć edycji, które nazywane są Poliglottami klasycznymi lub większymi. 1. Poliglotta complutensis. Pierwsza z nich została opracowana pod kierunkiem kard. Franciszka Ximenesa († 1517) na uniwersytecie w Alcalà (Complutum). Zespół uczonych filologów pracował nad tą Biblią od 1502 r. Dzieło zostało wydrukowane w latach 1514-1517 w nakładzie 600 egz., ale oficjalnie ukazało się dopiero w 1522 po uzyskaniu aprobaty papieża Leona X, któremu edycja była dedykowana. Dzieło składało się z 6 tomów. Pierwsze 4 zawierały ST w wersji Vlg, BH, LXX, przy Pięcioksięgu dodano także TOnk. Obok tekstów oryginalnych zamieszczono również nowe łacińskie przekłady BH, LXX i TOnk. Tom 5 wydrukowany już w 1514 zawierał NT w wersji greckiej i Vlg. Na końcu 5 tomu umieszczono grecko-łaciński leksykon NT. Tom 6 zawierał słownik hebrajski i aramejski z indeksami, gramatykę hebrajską oraz słownik etymologiczny imion i nazw biblijnych. 56 Szerzej na temat łacińskich przekładów BH w XVI w. zob. hasło Biblia IV, 4, EK II, k. 398. — 25 — 2. Poliglotta antwerpska. Kolejna Biblia poliglotyczna ukazała się z aprobatą papieską w oficynie Plantina w latach 1569-72. Była ona zamówiona przez króla Hiszpanii Filipa II z powodu małej ilości edycji z Alcalà. Dzieło zostało wykonane pod kierunkiem Benito Ariasa Montanusa († 1598). Wykorzystał on tekst compluteński, rozszerzając go do 8 tomów. Do zestawu tekstów Biblii Ximenesa dodano w NT tekst P z łacińskim przekładem, a w ST umieszczono targumy do całości i zmieniono układ stron. Tekst grecki NT zaczerpnięto z czwartej edycji Erazma. Znacznie poszerzono dodatki. W tomie szóstym umieszczono gramatyki i leksykony: hebrajski, aramejski, syryjski i grecki. W tomie 7 hebrajski i grecki tekst Biblii zaopatrzono w interlinearne tłumaczenie Pagniniego i Vlg. Tom 8 zawierał wiele informacji z historii tekstu i środowiska biblijnego oraz komentarze teologiczne. Biblia została odbita w 1200 egz. na papierze i 13 na pergaminie. 3. Poliglotta paryska. Trzecia Biblia tego typu ukazała się w latach 1629-45 w Paryżu. Prace nad nią rozpoczął kad. Du Perron już w 1615 roku, a dokończył Guy Michel Le Jay przy współpracy Jeana Morina i innych filologów. Edycja wyszła w 10 tomach u Antoniego Vitré i bazowała głównie na wydaniu z Antwerpii. Rozszerzyła teksty o PSam i targum samarytański, P dla całego ST, wersję arabską z odpowiednimi przekładami łacińskimi. Brak w tej Biblii aparatu introdukcyjnego i filologicznego. Nie uwzględnia ona także rzymskich edycji LXX i Vlg i posiada liczne błędy drukarskie. Z tego powodu była mocno krytykowana i nie zdobyła sobie popularności. 4. Poliglotta londyńska. Jest to najlepsza edycja spośród Biblii wielojęzycznych. Została opracowana pod kierunkiem Briana Waltona i wydrukowana w 6 tomach w latach 1654-57. Pierwsze 3 tomy zawierają teksty ST, tom 4 apokryfy, czyli księgi deuterokanoniczne, piąty prezentuje NT. Umieszczono tam BH z wersją łacińską Pagniniego, rzymską Vlg i LXX, TOnk, P, wersję arabską, PSam i targum samarytański. Wersje oryginalne zaopatrzone są w tłumaczenia łacińskie i warianty krytyczne. Bardzo cenne są dodatki. W tomie pierwszym umieszczono ok. 200 stron pomocy naukowych, a szósty poświęcony jest krytyce tekstu. Ta edycja do dziś zachowuje wartość naukową. 3. Typografia i wyposażenie wydań Biblii w językach starożytnych58 Do początku XVI w. w drukarstwie biblijnym dominował styl średniowieczny. Pierwsze próby wprowadzenia stylu renesansowego podjęli drukarze włoscy, którzy zaczęli drukować antykwą. Prawdziwym jednak przełomem było pierwsze wydanie Novum instrumentum. Książka Frobena wprowadziła wpływy bizantyjskiej kaligrafii i starożytne konwencje ożywione w czasach Karolingów: czcionka grecka skopiowana od Aldusa, dekoracje, ogólny kształt, układ strony i artykulacji ——– 57 Zob. BTT V, s. 80-82. 262-269; BTT VI, s. 91-92; BIEM, s. 306-322; BEMC, s. 52-54; CHB III, s. 48-75; J. A. GutiérrezLarraya, Polyglotte, Bibbie, EBibbia V, k. 816-820; E. F. Rhodes, Biblie poliglotyczne, SWB, s. 65-67; F. Kłoniecki, Poliglotta, PEB II, s. 297-299. — 26 — tekstu. Każda księga NT zaczynała się od nowej strony. Tytuły ksiąg pisane były kapitalikami antykwowymi, a kolejne linie tytułów ułożone w szpic. Pierwsza linia była poprzedzona liściem Aldyna lub innym ornamentem, nagłówki stron tłoczone małymi kapitalikami z arabską numeracją na zewnętrznym rogu. Ponad nagłówkami ksiąg występowały dekoracyjne winiety. Strony tytułowe i pierwsze strony tekstu były otoczone renesansową obwódką skomponowaną z białych elementów na czarnym tle. Tekst składał się z długich linii, a całe pole tekstowe przedstawiało pojedynczy, szeroki, nieprzerwany prostokąt. Oczywiście do tekstów łacińskich używano antykwy i kursywy. Grecka czcionka Aldusa, której użył Froben, bazowała na stylu XV-wiecznych bizantyjskich skrybów i nauczycieli greki. Styl ten był naśladowany przez wielu drukarzy z Bazylei, Lyonu i Paryża, którzy mieli ambicje nowoczesności. W ten sposób drukowane były zazwyczaj łacińskie NT in octavo. Do całych Biblii ten styl rzadziej był adaptowany, a nawet z powodów ekonomicznych na jakiś czas wyszedł z mody, szczególnie pod wpływem konkurencji ze strony edycji Lutra, które trzymały się starej tradycji druku całej Biblii składanej czcionką gotycką in folio. W latach 20-tych we Francji narodził się inny styl. Chodzi tu o wspominany już wyżej druk Vlg w małych formatach in 16º, które dzielone były na tomiki. W tym stylu drukowali Hopyl, Prevel, Colines, R. Estienne. Szczyt tej produkcji nastąpił w latach 50-tych w Lyonie u Frellona i Gryphiusa. Biblie te stały się zapowiedzią nowego stylu, który rozwinie się w edycjach w językach narodowych, najpierw w Genewie, a później w innych ośrodkach. Nowy model drukowania całych Biblii łacińskich antykwą in folio wprowadził Estienne, któremu mały format nie odpowiadał ze względu na naukowe ambicje, oraz następcy Frobena. Ci ostatni wytłoczyli antykwą w 1530 r. folio, które zdecydowanie przynależy do nowego stylu. Użyli pojedynczej kolumny, co więcej, kolumna jest dużym prostokątem, który zajmuje sporą część przestrzeni tekstowej i niestety, jest to książka trudna do czytania. Zadziwiającą innowacją jest brak przerwy w tekście na numery rozdziałów i grecki zwyczaj umieszczania streszczeń rozdziałów italiką na marginesie. Do najbardziej oryginalnych Biblii tego okresu należały Vlg Estiennea wydane w latach 1532 i 1538-40. Ich nowość polegała na zastosowaniu nagłówków drukowanych dużym kanonem wg projektu Garamonda. W początkowych księgach ST drukarz umieścił żywą paginę. Oryginalne są także złożenie i artykulacja tekstu. Należy jeszcze wspomnieć o wyposażeniu Biblii Estiennea. Na początku były wstępy wprowadzające do studium Biblii i krótkie streszczenia, a na końcu hebrajskie indeksy. Wraz z następnymi wydaniami zwiększyła się ilość not Estiennea, a nawet w wydaniu z 1532 niektóre z nich są już bardzo obszerne. W edycji z lat 1538-40 wprowadził wspaniałe delikatne ilustracje zaczerpnięte z Lyra. Projekt Estiennea znalazł naśladowców w całej Europie. ——– 58 Opieram się głównie na CHB III, s. 422. 426-429. 436-443. — 27 — W ten sposób sięgający jeszcze XV w. styl drukowania Vlg czcionką gotycką został wyparty przez prace Estiennea, Frobena i ich naśladowców. Rezultat tego procesu był bardzo doniosły, gdyż wpłynął na druk Pisma Świętego w językach narodowych, które zaczęły używać antykwy i Estienneowskiego układu strony. Wyjątek stanowiło drukarstwo niemieckie, które trzymało się czcionki gotyckiej, również wpływając na edycje w innych językach i tworząc w ten sposób odmienny i konkurencyjny styl. Podsumowując należy stwierdzić, że pojawienie się nowego stylu w latach 20-tych i 30-tych XVI stulecia było największą rewolucją w historii drukarstwa biblijnego59. Wśród szesnastowiecznych drukarzy Biblii zauważamy staranie, aby ułatwić czytelnikowi posługiwanie się tekstem na wyrywki. W 1509 r. Robert Estienne wydrukował Quincuplex Psalterium Lefèvre’a, w którym zastosował masorecki podział wersetów. W 1528 r. pojawiło się tłumaczenie Pagniniego z podziałem na wiersze oznaczone cyframi. Drukarz umieścił na stronie tekst – zdanie po zdaniu, a początek każdego nowego wersetu poprzedził rubryką, co nadało stronie nieestetyczny wygląd. Numery wierszy zostały umieszczone jeden pod drugim na marginesach przy odpowiednich wersach. Taki sposób drukowania nie przyjął się. Kolejną próbę, tym razem udaną, podjął R. Estienne, który wprowadził używany do dziś podział na dzielone w osobnych liniach i ponumerowane wiersze. Zastosował go po raz pierwszy w grecko-łacińskim NT in 16º w 1551 r. W następnym roku wydał francusko-łaciński NT z tym samym podziałem. Pierwszą całą Biblią, w której zastosował swój projekt, było wydanie w języku francuskim in folio z 1553 r. Ten sam układ wersów zastosował drukarz w Biblii łacińskiej in 8º z 1555. W tej edycji wersy nie są umieszczane od nowych linii, ale jeden po drugim. Początek wersetu zaznaczony jest rubryką ¶. Taki układ był bardziej ekonomiczny. Projekt ten zmodyfikował Plantin w 1559 r., oddzielając kolumny cienką linią i umieszczając po obu stronach numery wierszy. Początek nowego wersu zaznaczał w tekście delikatnym znaczkiem w indeksie górnym. C. BIBLIA DRUKOWANA JAKO NARZĘDZIE POLEMIKI RELIGIJNEJ W OKRESIE REFORMACJI Prezentując znaczenie Biblii drukowanej dla przemian religijnych w XVI w., najpierw ukażemy jej miejsce w nauczaniu reformatorów (p. 1), a następnie spojrzymy na historię Biblii, najważniejszej księgi reformacji w aspekcie bibliograficznym (p. 2) i typograficznym (p. 3). 59 Taką opinię znajdujemy w CHB III, s. 427. — 28 — 1. Biblia w nauczaniu reformatorów Humanistyczne nawoływanie ad fontes znalazło swój wyraz w reformacyjnym zawołaniu sola scriptura60. Biblia stała się dla reformatorów najważniejszym i właściwie jedynym źródłem wiary i centrum kultu. Nie oznacza to jednak, że reformacja zrealizowała postulaty humanistów, których celem była przemiana ówczesnego chrześcijaństwa. Kiedy porównujemy podejście do Biblii czołowych przedstawicieli humanizmu i reformacji, Erazma i Lutra, zauważamy istotne różnice. W wydaniu NT z 1522 r. saksoński reformator umieścił przedmowę, która wyrażała jego stosunek do Ksiąg świętych. Luter choć korzystał z osiągnięć humanisty z Rotterdamu, to jednak zupełnie inaczej rozumiał znaczenie Biblii. Nie była ona dla niego tylko księgą zawierającą doktrynę moralno-praktyczną, służącą wewnętrznej odnowie, ale niejako miejscem teologicznym, w którym dokonuje się akt zbawczy wobec tego, kto z wiarą przyjmuje objawione w słowie treści. 61 Dla drukarstwa najważniejszą sprawą były poglądy reformatorów na temat kanonu, gdyż one bezpośrednio wpływały na układ ksiąg i ich formę typograficzną. Dwie sprawy zaważyły na szesnastowiecznych dyskusjach wokół kanonu. Pierwszą z nich były badania filologiczne, które zakwestionowały autentyczność pewnych fragmentów, a nawet całych ksiąg biblijnych. Erazm z Rotterdamu poddawał w wątpliwość autentyczność (ale nie kanoniczność) ksiąg deuterokanonicznych, kwestionował również autentyczność zakończenia Ewangelii św. Marka (Mk 16, 9n), epizodu z jawnogrzesznicą (J 7, 53 – 8 , 11) oraz słynnego Comma Johanneum (1 J 5, 7). Utrzymywał również, że List do Hebrajczyków nie był napisany przez św. Pawła i że autor Listu św. Jakuba nie był apostołem. Kardynał Tomasz de Vio Kajetan († 1534) w oparciu o błędne zrozumienie wypowiedzi św. Hieronima wprowadził różnicę wśród ksiąg proto- i deuterokanonicznych Starego Testamentu. Księgi znajdujące się w BH (protokanoniczne) miały być źródłem wiary, a deuterokanoniczne miały służyć tylko zbudowaniu wiernych62. Druga przyczyna dyskusji nad kanonem zrodziła się z samego zainteresowania reformacji Ewangelią i odrzucenia dotychczasowych, katolickich kryteriów kanoniczności związanych z Tradycją. Twierdzono, że jeżeli Ewangelia była wcześniejsza od kanonu, to należy jeszcze raz spojrzeć na księgi i sprawdzić, czy rzeczywiście wszystkie one głoszą Ewangelię.63 Jako pierwszy odrzucił kanoniczność i autentyczność ksiąg deuterokanonicznych Starego Testamentu w 1520 r. Andrzej Bodenstein († 1541) zwany Karlstadtem 64. Marcin Luter przyjął jego 60 61 62 63 64 Na ten temat zob. CHB III, s. 1-6. Zob. także fragment przedmowy reformatora w: BEMC, s. 30. BF, s. 114. CHB III, s. 6. Spis ksiąg odrzuconych przez Karlstadta z jego dzieła De canonicis Scripturis..., Wittenberga 1520, zob. BTT V, s. 152. — 29 — poglądy. Księgi te nazywał apokryfami i twierdził, że nie są cenione jako część Pisma Świętego, ale pożyteczne i dobre do czytania65. W 6-cio tomowej edycji BLut księgi deuterokanoniczne wydane są w osobnym tomie w następującej kolejności: Jdt, Mdr, Tb, Syr, Ba, 1-2 Mch, dodatki do Est i Dn. W wydaniach Biblii z lat 40-tych, w dwóch lub jednym tomie (zależnie od oprawy), księgi deuterokanoniczne zawsze były umieszczane na końcu ST. Za życia Lutra druk tych ksiąg pod względem typograficznym niczym się nie różnił od druku ksiąg protokanonicznych.66 Dla Lutra najważniejszym kryterium kanoniczności było to, czy dana księga głosi Chrystusa, nieszczególnie natomiast interesował się autentycznością pism: ta księga, która nie głosi Chrystusa, nie jest apostolską, nawet jeśli jest dziełem Piotra czy Pawła, i odwrotnie, ta, która głosi Chrystusa, jest apostolską, nawet gdyby była napisana przez Judasza, Annasza, Piłata czy Heroda.67 Według niego natchniona jest tylko ta księga, która prezentuje wzniosłą i świętą naukę, zawiera opisy cudów, proroctwa, posiada walory literackie i jest zgodna z nauką o usprawiedliwieniu przez wiarę. Luter krytykował również Est i 2 Mch mówiąc: tak nienawidzę Estery i 2 Machabejskiej, że chciałbym, aby w ogóle nie istniały. Jest w nich za dużo judaizmu i wcale niemało pogaństwa.68 Spośród ksiąg, które obecnie nie wchodzą ani do kanonu protestanckiego, ani katolickiego, bardzo upodobał sobie Modlitwę Manassesa. Jeśli chodzi o księgi NT, to Jk nazywał listem słomianym i podejrzliwie spoglądał na Ap. Ostatecznie jeśli chodzi o sprawę kanonu, to poglądy Lutra na ten temat nie są do końca jasne. 69 Luter nie traktował na równi wszystkich ksiąg biblijnych. Jeśli chodzi o NT, to wyróżnił w nim trzy grupy ksiąg, którym przyznał różny autorytet. Do pierwszej z nich należały pisma zasadnicze, które podają streszczenie dziejów zbawienia, są to J, Rz, Ga, Ef, 1 P, 1 J. Druga grupa uzupełnia pierwszą, ale ma już mniejszy autorytet: Mt, Mk, Łk, Dz, 2 P, 2 J, 3 J i inne listy Pawła. Trzecia grupa zawiera według Lutra pisma niekanoniczne, ale pożyteczne dla nauczania: Hbr, Jk, Jud, Ap. W takiej też kolejności zostały one umieszczone przez niego na końcu NT, ale bez wprowadzania różnic w sposobie druku70. Jan Kalwin w 1540 r. również uznał odrzucone przez Karlstadta księgi za apokryfy. Był to jednak jego prywatny pogląd, i pozostawił tę kwestię do osobistego uznania wiernych. Na synodzie w Dordrechcie (Holandia) w 1618 r. domagano się całkowitego usunięcia tych ksiąg, jednak synod 65 66 67 68 69 Kilka próbek spisów i definicji ksiąg deuterokanonicznych (apokryfów) z szesnastowiecznych edycji PS, wraz z ówczesnymi definicjami, można znaleźć w BTT V, s. 152-156. Zob. np. egz. z 1541 r.: Wr BU 362119. Podobnie mają także egz. wydane np. w r. 1550, zob. Wr BU 362120. Cytat za CHB III, s. 7. Cytat za CHB III, s. 7. Zob. CHB III, s. 6-9. — 30 — postanowił, że będą one drukowane na końcu mniejszymi czcionkami. Inne Kościoły reformowane również odrzuciły księgi deuterokanoniczne. Nie było zgodności w sprawie ksiąg Nowego Testamentu. Karlstadt i Kalwin zaakceptowali spis 27 ksiąg w całości, Zwingli wyłączył z kanonu tylko Ap. Dla Kalwina zasadniczym kryterium kanoniczności stały się subiektywne skutki wywołane lekturą księgi: Jak przedmioty białe lub czarne mają w sobie coś, co ukazuje ich kolor, a pokarmy słodkie i gorzkie mają w sobie coś, co powoduje takie odczucie smaku, tak samo Pismo Święte ma w sobie samym sposób, przy pomocy którego daje się poznać71. Taki stan rzeczy wywołał reakcję strony katolickiej. Sprawą kanonu zajął się Sobór Trydencki, który jako owoc IV sesji z dnia 8 IV 1546 r. wydał dekret podający w sposób uroczysty liczbę ksiąg biblijnych (zob. niżej p. D, 1a). 2. Historia i bibliografia reformowanych edycji Pisma Świętego Omawiając historię edycji Biblii reformowanych, podzielimy materiał na trzy części, tak aby podział odpowiadał trzem głównym centrom ruchu reformacyjnego i zarazem ośrodkom drukarstwa: Wittenberdze, Zurichowi i Genewie. a. Edycje wittenberskie72 Stary przekład Biblii niemieckiej pochodzący z XIV w. nie satysfakcjonował Lutra. Był on już archaiczny, miejscami niezrozumiały i oparty na Vlg, a nie na wersjach oryginalnych. Nie spełniał więc dwóch podstawowych wymagań, które reformator z Wittenbergi stawiał przekładom Pisma Świętego, a mianowicie, że muszą być dokonane z języków oryginalnych i zrozumiałe dla wszystkich. Z tego właśnie powodu podjął się ok. 1520 roku nowego przekładu Biblii. Zachęcony przez Melanchtona rozpoczął od NT, który ukazał się krótko przed 21 IX 1522 roku u Melchiora Lottera młodszego w Wittenberdze. Ta edycja znana jako Septemberbiel wyszła w nakładzie 3 a może nawet 5 tys. egz., które błyskawicznie zostały sprzedane za cenę pół guldena lub 10,5 gr. za książkę, co stanowiło równowartość tygodniowej pracy stolarza. Wydawcami prze- ——– 70 BF, s. 115; zob. np. egz. z XII 1522: Wr BU 401094. 71 Zob. J. Kudasiewicz, Biblia, historia, nauka. Rozważania i dyskusje biblijne, Kraków 1978, s. 22. 72 Opieram się głównie na CHB III, s. 94-109; BIEM, s. 166-176; V 23-45; W. Kornfeld, Lutero, Martin, EBibbia IV, k. 777-779; J. Schildenberger, Tedesche, Versioni, EBibbia VI, k. 799-805. — 31 — kładu byli Lukas Cranach i Christian Döring. Było to folio zaopatrzone w 21 drzeworytów dłuta Cranacha ilustrujących Ap. Już w czasie druku NT Luter rozpoczął prace nad ST, który ze względu na długość i trudności w pracy przekładowej ukazywał się w częściach. Pięcioksiąg wyszedł w 1523 i kosztował 14 gr. Księgi historyczne i poetyckie oraz osobno Ps ukazały się w 1524 r. Najwięcej problemów miał reformator z tłumaczeniem ksiąg prorockich, które według pierwotnego zamysłu miały stanowić czwarty tom ST. Ostatecznie wychodziły one pojedynczo do roku 1532, kiedy to ukazało się u Hansa Luffta Die Propheten alle Deutsch, które kosztowało 8 gr. Pozostały do przetłumaczenia tylko księgi deuterokanoniczne uważane przez Lutra za apokryfy. Sam reformator przełożył Mdr (1529) i Syr (1533). 1 Mch oraz dodatki do Dn ukazały się w 1533. Aby przyśpieszyć wydanie całej Biblii, przekład reszty ksiąg deuterokanonicznych powierzono innym tłumaczom, lub też wykorzystano istniejące już współczesne przekłady anonimowe. Ostatecznie cała Biblia w 6 tomach ujrzała światło dzienne w Wittenberdze u Hansa Luffta w 1534 roku i kosztowała 2 guldeny i 8 gr., co stanowiło równowartość 5 cieląt. Jako podstawy przekładu reformator używał tekstów oryginalnych. NT tłumaczył z drugiej edycji Erazma, księgi hebrajskie ST z wydania z Soncino wydrukowanego w Bresci w 1494, psałterz był oparty na hebrajskim wydaniu Frobena z 1516 r., księgi deuterokanoniczne na Vlg i LXX (wyd. Aldusa z 1518). Pomocniczo używał też przekładu staroniemieckiego i niektórych tłumaczeń współczesnych, szczególnie proroków w tłumaczeniu anabaptystów Ludwika Hätzera i Hansa Dencka (BS II/1, E172; BrytM 314). Luter nigdy nie był zadowolony ze swoich przekładów, które ciągle rewidował i poprawiał. Już w grudniu 1522 roku ukazało się drugie wydanie NT, znanego pod nazwą Dezemberbibel. Wielokrotnie poprawiane też były całe Biblie. Ostatnia wersja, nad którą tłumacz pracował osobiście, ukazała się już po śmierci Lutra w 1546 r. Niestety z tego powodu, że reformator nie mógł czuwać nad całością procesu wydawniczego, Biblię tę uważano niesłusznie przez długie lata za sfałszowaną. Po śmierci Lutra do tekstu wkradły się różne błędy. Z tego powodu elektor Saksonii August I nakazał przebadanie tekstu, które zakończyło się mylnym wnioskiem przyznającym autentyczność wydaniu z 1545 r. Na podstawie tej właśnie edycji wydano w 1581 r. Biblię, która stała się wariantem wzorcowym. Biblia Lutra odniosła niebywały sukces i została bardzo szeroko rozpowszechniona. Stało się to dzięki nielegalnym przedrukom, które wychodziły z różnymi przeróbkami językowymi głównie w Erfurcie, Augsburgu, Strasburgu i Norymberdze. Wychodziły także liczne przekłady na inne dialekty niemieckie. Przedruki te rozpoczęły się, zanim w Wittenberdze ukazała się cała Biblia. Były to wydania składane z tłumaczeń Lutra i innych przekładów, szczególnie proroków i ksiąg deuterokanonicznych. — 32 — O sukcesie Pisma Świętego w przekładzie Lutra świadczą liczby73. Jeśli chodzi o NT, to do roku 1534 ukazało się w różnych ośrodkach 85 wydań74. Do śmierci tłumacza było ich już 354 w literackim języku niemieckim oraz 91 w dialektach75. Centrum drukarstwa BLut była Wittenberga, gdzie po śmierci reformatora do 1600 r. ukazało się 60 wydań Biblii w różnych dialektach niemieckich, każde w nakładzie ok. 2000 egz.76. Licząc łącznie, do 1620 wydań tych było ok. 100, co daje ogółem liczbę ok. 200 tys. egz. Najwięcej wydrukował Hans Lufft. Oblicza się, że ukazały się u niego 44 wydania całej Biblii in folio, w łącznej liczbie ok. 88 tys. egz.77 Dzieło Lutra w dziedzinie biblijnych przekładów odbiło się szerokim echem w Europie, gdzie tłumacz znalazł wielu naśladowców78. Sukces Biblii z Wittenbergi wywołał reakcję strony katolickiej w Niemczech, która szybko zorientowała się, że najskuteczniejszym sposobem wyparcia przekładów Lutra jest stworzenie własnej, lepszej wersji. Podjęto kilka takich prób. Pierwszą z nich była praca Hieronima Emsera nad NT, która ukazała się in folio u 1527 r. u Wolfganga Stöckela w Dreźnie. Drugą próbę podjął Johann Dietenberger wydając w 1534 r., jeszcze przed Lutrem edycję całej Biblii u Petera Jordana w Moguncji. Trzecią Biblią katolicką było tłumaczenie Johanna Ecka († 1543), który swoją pracę w dialekcie szwabskim opublikował w 1537 r. u Aleksandra Weissenhorna w Augsburgu. Należy zaznaczyć, że nie były to samodzielne przekłady, ale wersje oparte najczęściej na tłumaczeniu z Wittenbergi, które poddano korekcie i przeróbkom na podstawie Vlg. Żadna z tych Biblii nie dorównała jednak pracy Lutra. b. Edycje zuryskie79 Punktem wyjścia dla produkcji Biblii niemieckich w Zurichu były przedruki częściowych edycji Lutra tłoczone przez Christophera Froschauera w latach 1524-25, które pojawiły się w dialekcie szwajcarskim in folio. W latach 1527 i 1527/8 Froschauer wydrukował te same edycje w podręcznych formatach w Oberdeutsch. Wiosną 1529 dodano do nich dwie wciąż brakujące części: proroków i apokryfy, które zostały przetłumaczone w Zurichu i wydrukowane przez Froschauera w oddzielnych wydaniach w folio w Swyzerdeutsch oraz w mniejszych formatach w Oberdeutsch. Księgi prorockie były przetłumaczone z hebrajskiego przez pastorów zuryskich, którzy podpierali się pracą Hätzera i Dencka. Leo Juda sam przetłumaczył księgi deuterokanoniczne z LXX i Vlg. 73 74 75 76 77 78 Niestety poszczególne opracowania podają bardzo różne dane liczbowe dotyczące nakładów i wydań. H. Szwejkowska, dz. cyt., s. 78. BIEM, s. 157. BIEM, s. 102. CHB III, s. 432-433. Zob. BEMC, s. 31. 33-36; CHB III, s. 141-147; Biblia IV, art. cyt., k. 399-400. — 33 — W sumie cała Biblia składała się, podobnie jak wittenberska z 1534, z 6 tomów. W 1530 pojawiła się pierwsza szwajcarska Biblia in 8 , która stała się książką podręczną do codziennego użytku. To wydanie różniło się od Biblii Lutra tym, że prorocy i księgi deuterokanoniczne były niezależnym tłumaczeniem i omijały jego wstępy, które opuszczano już od 1527 r. Księgi poetyckie zostały przetłumaczone na nowo dla wydania in folio z 1531, które stało się tekstem standardowym. Pozostałe części bazowały na Lutrze, chociaż zrobiono wiele poprawek lingwistycznych i tekstowych, przystosowując dzieło Lutra do własnego dialektu. Trzeba również stwierdzić, że wydawcy z Zurichu przykładali większą wagę niż Luter do wiernego oddania języków oryginału. Realizując to założenie, w 1534 r., wymieniono luterańskie tłumaczenie Ps na własne, dokonane być może przez Zwinglego. Jeśli chodzi jednak o piękno języka, to Biblie wittenberskie przewyższają te z Zurichu. Po tym, jak Juda wraz z Jew Michaelem Adamem zrewidował dokładnie ST w latach 1539-40 dla wydań in folio z 1540 i quarto z 1542, szwajcarska Biblia pozostała niezmieniona w następnych latach, z wyjątkiem rewizji NT w 1547. Biblię w quarto z 1548 przez długi czas używano jako wzoru dla późniejszych edycji bez zwracania uwagi na liczne ulepszenia wprowadzone przez Lutra. W Zurichu Christoph Froschauer, a po jego śmierci w 1564 jego siostrzeniec, który nosił to samo imię, odgrywali dominującą rolę w druku Biblii, tak jak Lufft w Wittenberdze. Inspiratorem tych wydań, a może nawet tłumaczem Ps, był przywódca szwajcarskiej reformacji Ulrich Zwingli. Kiedy Christoph II zmarł w 1585, bracia Escher przejęli drukarnię i w 1590 przekazali ją Johannowi Wolfowi. W XVI w. w Zurichu, tak jak w Wittenberdze, produkowano oddzielne wydania niemieckiego NT (30 ed.) i całe Biblie (32 ed.). Dodajmy jeszcze, że Froschauerowie od 1530 do 1585 wydali 95 edycji Biblii w różnych językach: niemieckim, łacińskim, angielskim i włoskim80. e. Edycje genewskie81 Pierwsza wersja Biblii francuskej, którą można uznać za reformowaną, pojawia się w 1535 w Neuchâtel u Pierra de Wingle, a jej tłumaczem był Pierre Robert Olivétan. W tym przedsięwzięciu, które zawdzięczamy głównie inicjatywie Farela, Kalwin jest obecny w sposób skromny jako autor przedmowy do NT. Celem tej przedmowy była obrona tłumacza przed atakami, gdyż Kalwin zdawał sobie sprawę z wad tłumaczenia. Słabość tego przekładu sprawiła, że już jesienią 1535 r. zaczęto mówić o potrzebie ponownego przekładu NT. Kalwin rozpoczął rewizję NT w 1541 r., a w 1543 Jean Girard opublikował owoc jego pracy zaopatrzony stwierdzeniem: przejrzany przez Pana Jana Kalwina. Tego samego roku inny drukarz ——– 79 Opieram się na CHB III, s. 105-107. 433; BIEM, s. 172-173; V 47-51. 80 Zob. CHB III, s. 433. 81 Opieram się głównie na BIEM, s. 231-237. — 34 — genewski, Jean Michel, podjął własną edycję NT, która została odrzucona przez pastorów z Genewy z powodu rzekomych błędów tkwiących w streszczeniach dodanych przez drukarza. Ta sama edycja ukazuje się za zgodą reformatora w 1544 r., ale bez nazwiska Kalwina i miejsca druku. Badania nad edycją NT z 1546, również przejrzaną i poprawianą przez Kalwina, dowodzą, że reformator nie dawał z siebie wszystkiego, pracując nad rewizją. W przedmowie Kalwin wyznaje, że pracę wykonał w pośpiechu w czasie, gdy był zajęty innymi sprawami. Wiadomo również, że Kalwin oddawał często słabo czytelne kopie z rewizjami i pełne różnych notatek i skreśleń, co znacznie utrudniało pracę drukarzy. W 1546 Kalwin pracował nad rewizją całości Biblii. Tym razem jego imię nie figuruje na stronie tytułowej. W przedmowie podpisanej swoim imieniem o odpowiedzialnym za rewizję pisze w trzeciej osobie: znalazł się człowiek, który... Taki stan rzeczy nie satysfakcjonował Kalwina. Zaapelował on do znawców języków starożytnych, którzy mogliby poświęcić 6 lat na tłumaczenie Biblii, a następnie poddać swoją pracę krytyce komisji ekspertów. Rodzi się w tym miejscu koncepcja zespołowej pracy nad przekładami i rewizjami, która znajdzie swoje uwieńczenie w edycji z 1588 r. Początek realizacji tego projektu możemy zobaczyć w pracy nad kolejną rewizją podjętą w 1550 r. Tym razem Kalwin dzieli się pracą. Sam zajął się głównie NT, Louis Budé i Teodor de Bèze pracowali nad ST. Owocem tej współpracy była Biblia z 1551 r. W tym właśnie czasie osiadł w Genewie Robert Estienne, którego Kalwin zachęca do wydania nowej wersji francuskiego NT. Ukazał się on wraz z tekstem łacińskim w 1552 r. To wydanie zawierało nie tylko poprawiony tekst, ale również skorygowane noty i objaśnienia. Nad poprawkami pracował zespół ludzi mocno doświadczonych w Piśmie Świętym. W 1553 w tym samym duchu ukazuje się pełne wydanie Biblii francuskiej. W 1557 Estienne zaproponował ponowną edycję całej Biblii po francusku. Pracę znowu podjął zespół. Sam Estienne zajął się rewizją ST, podczas gdy Kalwin i Bèze na nowo przeglądali razem NT. Estienne umiera 7 września 1559, nie zobaczywszy końca swego przedsięwzięcia. Jego syn Henryk prowadzi dzieło dalej. 10 października 1559 towarzystwo pastorów podpisało wspólną przedmowę do tej edycji, która wyszła w marcu 1560. Podsumowując warto jeszcze spojrzeć na kierunek rewizji kalwińskich. Zdanie z jego przedmowy z 1546 ujawnia główne preferencje Kalwina w dziedzinie tłumaczenia biblijnego. Nie jest to ani dokładność filologiczna, ani płynność języka francuskiego, ale wierność teologiczna i użyteczność pastoralna. Ewolucja przypisów Biblii genewskich idzie w tym samym kierunku, podczas gdy przypisy olivetańskie są opisowe i literackie. Prace Kalwina miały wpływ na edycje Biblii w innych językach narodowych. Pomiędzy rokiem 1555 a 1562 wspólnoty innych narodowości osiadłe w Genewie podejmują prace nad własnymi przekładami Biblii. Ukazują się tam wersje włoskie, hiszpańskie i angielskie. Bez wchodzenia w szczegóły należy stwierdzić, że wpływ Kalwina na te tłumaczenia jest ewidentny, nawet jeże- — 35 — li bezpośrednie ślady jego interwencji są rzadkie. Korespondencja Kalwina pokazuje również, że zachęcał on do tłumaczenia Biblii na język polski (Biblia brzeska) i wspierał tłumaczy Biblii niderlandzkich82. 3. Typografia i wyposażenie reformowanych edycji Pisma Świętego Omawiając wyżej typografię i wyposażenie Biblii łacińskich (p. C, 3), zauważyliśmy kształtowanie się i utrwalanie pewnych stylów edytorskich. Podobnie było również w przypadku edycji reformowanych w językach narodowych. Aby wyodrębnić style biblijnego drukarstwa, opiszemy niżej w aspekcie typograficznym produkcję trzech głównych ośrodków reformy: Wittenbergi, Zurichu i Genewy. a. Edycje wittenberskie83 Pierwsze edycje BLut pojawiły się w formacie folio, dotyczyło to zarówno NT z 1522, jak i całej Biblii z 1534. Z czasem jednak ukształtował się pewien model formatów, inny dla NT i inny dla Biblii w całości. NT drukowano najczęściej in octavo, dla całej Biblii zachowano format folio dzieląc ją na tomy. Wydania te były więc niewygodne w użyciu. Inaczej było z NT, który stał się niewielką podręczną książką. Z czasem zaczęły pojawiać się mniejsze edycje BLut, w 1575 wydrukowano quarto, a w 1586 octavo. Trzeba jednak stwierdzić, że luterański styl zachował zwyczaj druku całych Biblii in folio aż do XVII w. Tekst był rozłożony w NT w 1 kolumnie, w większych wydaniach całości stosowano jak dawniej 2 kolumny. Układ strony był bardzo przejrzysty dzięki temu, że pozostawiono na stronie wiele wolnego miejsca i szerokie marginesy przeznaczone na glosy reformatora. Hymny i listy imion drukowano w krótkich liniach (tak jak poezję), co jeszcze bardziej zwiększało ilość wolnego miejsca i pogłębiało przejrzystość. Charakterystyczny dla stylu luterańskiego był dobór czcionek. BLut drukowano zawsze czcionką gotycką. Nie był to wybór przypadkowy i miał ważne znaczenie polemiczne. Antykwa była w Niemczech kojarzona z łacińskimi drukami włoskimi, które wiązano z katolicyzmem i Rzymem. Odrzucenie przez Niemców antykwy i wybór czcionki gotyckiej stanowił również akt emancypacji języka niemieckiego, który Luter uważał za równie przydatny do dysput teologicznych, jak łacina. To skojarzenie było skutecznie wykorzystane i podsycane w drukach polemicz- 82 83 Szerzej na ten temat zob. w roz. IV, p. C, 4, gdzie omawiamy genezę Biblii brzeskiej. Opieram się głównie na BIEM, s. 155-165; CHB III, s. 100-103. 432-436; BEMC, s. 30-31. — 36 — nych, gdzie słowa wychodzące z ust papieża drukowano antykwą, a odpowiedzi Lutra gotykiem. Znalazło to odbicie również w druku Biblii. W latach 40-tych korektor Lutra Georg Rörer wprowadził do druku Biblii pewien system polegający na składaniu pierwszych liter niektórych słów antykwą. W ten sposób drukowano słowa o znaczeniu negatywnym: gniew, groza, potępienie, podczas gdy słowa takie, jak litość, pocieszenie itd., są tłoczone gotykiem. System ten ukierunkowywał odpowiednio lekturę uważnego czytelnika. Widać to szczególnie w Ap, gdzie takie słowa, jak Vrteil, Huren, Babilon, Stad, Rom, Teuffel zaczynają się od antykwy. Wyraźnie więc chodziło o naprowadzenie czytelnika na antykatolicki styl interpretacji Ap. Inne zabiegi typograficzne dotyczące czcionek miały znaczenie raczej teologiczne. Korektor Luffta, Caspar Cruciger kazał drukować w różny sposób słowo Herr. Gdy odpowiadało ono hebrajskiemu tetragramowi JHWH, było oddane przez HERR. Kiedy chodziło o przekład słowa Elohim, drukowano je jako HErr. Kiedy natomiast była mowa o człowieku, pisano to słowo jako Herr. W ten sposób czytelnik mógł uchwycić pewne niuanse teologiczne tekstu oryginalnego. Jeśli chodzi o podział tekstu, to można go zauważyć na kilku poziomach. Każda księga zaczynała się od wyróżnionej linii drukowanej większym pismem. Na początku ksiąg były umieszczane ozdobne inicjały ze scenkami w środku. Rozdziały były numerowane dużymi cyframi. Wersety nie były numerowane aż do 1586 r. Tekst w NT został podzielony, wg kryterium sensu, na perykopy składające się z ok. 15 linii. Inny zabieg pochodził od samego reformatora, który przystosował tekst drukowany do logicznego głośnego czytania. Poszczególne zdania przekładu są oddzielane znakami interpunkcyjnymi, a wewnątrz zdań jednostki sensu zostały wyodrębnione przez tłumacza przy pomocy ukośnej kreski (/). Ze względu na poglądy reformatorów odnośnie do kanonu warto zatrzymać się nad kolejnością ksiąg w BLut. W NT Hbr, Jk, uznawane przez Lutra za nieapostolskie, zostały umieszczone na końcu z Jud i Ap, zamiast przed 1 P. Układ ST idzie za tradycją Vlg (księgi historyczne, poetyckie, prorockie), a nie BH. W edycji z 1534 r. księgi i fragmenty deuterokanoniczne umieszczono na końcu ST. Ważną funkcję polemiczną pełniły w BLut ilustracje wykonywane przez Cranacha (1472-1553). Najbardziej kontrowersyjne były drzeworyty zdobiące Ap. Przedstawiały one apokaliptyczną Wielką Nierządnicę w tiarze papieskiej na głowie, Babilon był utożsamiany z Rzymem, a w centrum obracającego się w ruinę bezbożnego miasta można było rozpoznać rzymską twierdzę papieży – Castel Sant’Angelo. Nie dotyczy to jednak wszystkich edycji, gdyż w ciągu lat ilustracje zmieniały się. Grafika książki służyła również popularyzacji teologicznej myśli Lutra. W wydaniu całej Biblii z Lubeki z 1543/44 ozdobny drzeworyt Erharda Altdorfera na stronie tytułowej wyraża istotę nauki reformatora, którą można streścić w dialektycznych formułach: Litera – Duch, Prawo – Ewangelia, Stary – Nowy Testament. Po swojej lewej stronie obraz przedstawia Mojżesza otrzymującego od Boga Prawo, obok postacie prarodziców i zamknięty grób, obok którego spoczywa ludzki szkielet. Po prawej stronie znajduje się personifikacja łaski, postać Ukrzyżowanego, otwarty grób i — 37 — zmartwychwstały Chrystus. W środku jest postać przerażonego przez śmierć człowieka, który na zaproszenie proroka Izajasza zwraca się w stronę krzyża. W ten sposób artysta starał się wprowadzić czytelnika w główne założenia luterańskiej lektury Pisma Świętego, przez które wierzący ukierunkowany przez Słowo zwraca się ku ukrzyżowanemu Chrystusowi, aby przez łaskę przejść ze śmierci do życia. Podobne motywy znajdujemy również na kartach tytułowych w polskich Bibliach. Waga, którą reformatorzy przywiązywali do lektury Biblii, sprawiła, że starano się udostępnić czytelnikowi edycje bogato wyposażone. Umieszczano w nich spisy treści, przedmowy Lutra do poszczególnych ksiąg. Na marginesach drobniejszym pismem drukowano glosy i krótkie komentarze oraz konkordancje. Od 1572 r. niektórzy drukarze zaczęli umieszczać w Bibliach również streszczenia rozdziałów. Ciekawym zabiegiem było wprowadzenie elementów, które miały zabezpieczać prawa autorskie tłumacza oraz sam tekst przed zniekształceniami powstającymi na skutek nielegalnych i niedbałych przedruków. Najpierw Luter umieszczał we wstępach odpowiednie apele skierowane do żądnych zysku drukarzy. Później wynalazł coś w rodzaju znaku handlowego gwarantującego autentyczność wydania z podpisem: ten znak jest gwarancją, że książki noszące go przeszły przez moje ręce. Biblie wittenberskie, a szczególnie NT, drukowane w małym formacie, w 1 kolumnie i czcionką gotycką, wyposażone w odpowiednie ilustracje i glosy marginalne, stworzyły styl Biblii luterańskiej, który znalazł naśladowców w wielu miejscach w Europie. Można tu wspomnieć choćby edycje zaopatrzone w drzeworyty do Ap wykonane w duchu Cranacha pochodzące z Antwerpii, Zurichu i Wenecji. Ten sam styl typograficzny naśladowali również wydawcy niemieckich Biblii katolickich. Podobny styl przyjął się również w Skandynawii i w Polsce. Na przykładzie edycji przekładów Lutra widzimy wyraźnie, że nie tylko samo pojawienie się Biblii reformowanej i umieszczone w niej glosy, ale również odpowiedni dobór czcionki i ilustracji zostały wykorzystane jako element polemiki, a nawet walki religijnej. b. Edycje zuryskie84 Froschaurowie drukujący Biblie w Zurichu nie wykształcili własnego stylu, lecz powielali wzory wypracowane przez innych: Lotterów, Luffta, Estiennea. Drukowali tekst niemiecki Lutra z odpowiednimi przeróbkami w dialektach oraz wersje włoskie, angielskie i łacińskie. Każda z wersji była składana w odpowiednim dla siebie stylu pismem gotyckim, antykwą lub italiką. Zdarzały się nieliczne wyjątki od tej zasady: w 1527 i 1530 Froschauer wydał dwie edycje Biblii niemieckiej 84 Opieram się na CHB III, s. 106-107. 433. — 38 — drukowane antykwą85. Charakterystyczną cechą tej produkcji było upodobanie w podręcznych formatach quarto i octavo, a nawet in 16 , zarówno dla NT, jak i dla całej Biblii, choć drukowano tam również in folio. e. Edycje genewskie86 Już wyżej sygnalizowaliśmy pojawienie się we Francji, w Lyonie i Paryżu edycji Biblii łacińskich w małych formatach (zob. A, 2a; B, 3). Biblie te od strony typograficznej stały się punktem wyjścia dla wyprodukowania w połowie XVI w. w Genewie małych, tanich i bardzo bobrze wyposażonych edycji w językach narodowych, których zadaniem było jak najszersze udostępnienie ludowi tekstu Pisma Świętego oraz narzędzi pomagających w jego zrozumieniu. Pierwszymi zwiastunami tego stylu były edycje wytłoczone antykwą przez Jeana Girarda, np: NT z 1536 in octavo oraz cała Biblia in quarto z 1546. Najbardziej jednak reprezentatywne i dojrzałe edycje w stylu genewskim ujrzały światło dzienne za sprawą Nicolasa Barbiera i Tomasza Courteau. Pierwszy z nich wydał swoją edycję w 1556 r. Była to Biblia po francusku in octavo z dodanymi na końcu indeksami i psałterzem wyposażonym w nuty, tekstami modlitw, katechizmem genewskim i wstępem Kalwina. Edycją, która zawierała komplet standardowego wyposażenia genewskiego Pisma Świętego, było wydanie wspólne Barbiera i Courteau z 1559 r. Najpierw zwróćmy uwagę na format tej Biblii. Jest to octavo, które mieści cały tekst Pisma Świętego z dodatkiem rymowanych, przeznaczonych do śpiewu psalmów, takich jak w wydaniu z 1556 r. Ponadto mieszczą się tam teksty liturgiczne Kościoła genewskiego i katechizm Kalwina, i to wszystko w formacie zbliżonym do kieszonkowego. W jaki sposób uzyskano format tak zredukowany? Przede wszystkim zmniejszając wielkość czcionek. W omawianych edycjach 20 linii tekstu zajmowało 47 mm, co stanowiło mniej niż połowę w Bibliach in folio (np. 96 mm dla folio Estiennea z 1553; 121 mm dla folio Biblii genewskiej z 1588). Jeśli chodzi o układ tekstu, to początek ksiąg i rozdziałów otwierały majuskuły, większego stopnia dla ksiąg, a mniejszego dla rozdziałów. Tekst podzielony był na wersety wg projektu Estiennea. Na początku księgi umieszczano jej streszczenie drukowane italiką, podobne summarium posiadał też każdy z rozdziałów. Na marginesach umieszczone były adnotacje składane również italiką i konkordancje w antykwie. Użycie pochyłej czcionki dla tekstów pobocznych dobrze odróżniało je od tekstu głównego. Zatrzymajmy się przez chwilę nad adnotacjami umieszczonymi na marginesach. Możemy wśród nich wyróżnić cztery rodzaje: 1) adnotacje krytyczno-filologiczne ukazujące warianty tekstu; 85 Zob. BIEM, s. 161, przyp. 33. — 39 — 2) słownikowe, czyli wyjaśniające trudne słowa i zwroty; 3) doktrynalne, pomagające wydobyć z tekstu sens dogmatyczny i ukierunkowujące lekturę zgodnie z przyjętą doktryną; 4) konkordancje. Tekst biblijny otoczono jeszcze innymi pomocami. Czytelnik zanim doszedł do tekstu Pisma, musiał przejść przez szereg przedmów i streszczeń, a także przez listę ksiąg biblijnych. Przed lub po tekście znajdował tabelę wyjaśniającą imiona hebrajskie, chaldejskie, greckie i łacińskie, rodzaj słownika teologicznego wyjaśniającego słowa trudne oraz indeks rzeczowy (coś w rodzaju rzeczowej konkordancji). Tekst był ilustrowany drzeworytami o aspiracjach naukowych. Przedstawiały one np. arkę Noego, obóz izraelski z namiotem spotkania, świątynię jerozolimską, sprzęty liturgiczne itd. Na ilustracjach odpowiednie elementy posiadały literowe oznaczenia, które były niżej objaśnione. Były tam również mapy i tablice chronologiczne pomagające zrozumieć historię Izraela i podróże św. Pawła. Wszystkie te pomoce sugerowały czytelnikowi określony sposób czytania, który na pierwszym miejscu stawia sens literalny, historyczny. Po zapoznaniu się z tak obfitym wyposażeniem Biblii genewskich staje się rzeczą jasną, że mamy do czynienia z edycjami, których funkcją jest nie tylko udostępnienie tekstu, ale również pomoc w naukowym studium Biblii. Takie bogactwo pomocy umożliwiało czytelnikowi studiowanie historii starożytnej, geografii biblijnej, architektury świątyni, historii kultu i wreszcie kalwińskiej doktryny. I to wszystko w małej i taniej, a więc ogólnie dostępnej, edycji. Omówiona Biblia to wyraz troski reformatorów z Genewy o jak najszersze spopularyzowanie znajomości Pisma Świętego, które reklamuje się tutaj jako książkę przeznaczoną dla lektury indywidualnej, ale kontrolowanej i ukierunkowanej przez zespół pomocy. Dla zborów kalwińskich cierpiących w pierwszej połowie XVI w. na brak pasterzy była to użyteczna pomoc w edukacji religijnej wiernych. Edycje te stanowiły poważną konkurencję dla tradycyjnych wydań w folio nie tylko ze względu na swoje wyposażenie, ale również z powodu niskiej ceny. Folio kosztowało ok. 30 sous, co stanowiło tygodniową wypłatę robotnika z Genewy. Biblia in octavo była warta ok. 2 dni pracy, a więc oszczędzając przez kilka tygodni, nawet skromny rzemieślnik mógł pozwolić sobie na to wydanie. O populatyzatorskich intencjach genewskich wydawców świadczą liczby. W XVI w. w Genewie wyszło 14 takich Biblii in octavo, w Lyonie 3, i 2 w innych miejscach, podczas gdy w formacie folio powstało w Genewie 11 edycji, 13 w Lyonie i 9 w innych miejscach. Podsumowując należy stwierdzić, że Biblie genewskie znalazły bardzo szybko naśladowców w całej Europie. Opisany wyżej model jest do dziś najszerzej rozpowszechnionym wariantem podręcznych, tanich i wielofunkcyjnych edycji Pisma Świętego. ——– 86 Opieram się na CHB III, s. 443-445; BIEM, s. 214-229. — 40 — D. OKRES KONTRREFORMACJI A EDYTORSTWO BIBLIJNE Rozłam w Kościele zachodnim i nagląca potrzeba przemian po stronie katolickiej musiały doprowadzić do konkretnych działań na rzecz reform, które uzdrowią Kościół i zahamują rozprzestrzenianie się protestantyzmu. Działania te zapoczątkował Sobór Trydencki, który odbył się w latach 1545-63. Już na wstępie należy zaznaczyć, że w działaniach kontrreformacyjnych ważną rolę odegrał druk ksiąg87, wśród których jedno z najważniejszych miejsc zajmowała Biblia. 1. Dyskusje i postanowienia Soboru Trydenckiego dotyczące Biblii Od czasu biblijnej odnowy nawołującej do powrotu do źródeł Biblia znalazła się w centrum zainteresowań religijnych renesansowej Europy, wywołując wiele sprzecznych opinii na temat relacji Pisma i Tradycji, kanonu, interpretacji. Pojawił się także problem nadużyć i błędów w tłumaczeniu i druku Ksiąg świętych. Sprawami tymi zajęli się Ojcowie soborowi podczas czwartej sesji obrad (1546). Postanowienia Soboru dotyczące Pisma Świętego znalazły się w dekrecie z 8 kwietnia 1546 r.88 Z punktu widzenia niniejszej pracy nas interesują głównie sprawy dotyczące bezpośrednio edytorstwa biblijnego, a więc problem kanonu, autorytetu Vlg, przekładów na języki narodowe oraz sposobu druku Biblii. a. Kanon Pisma Świętego Jeśli chodzi o kanon Pisma Świętego, to Sobór Trydencki potwierdził postanowienia synodów afrykańskich i papieża Innocentego I († 417) z przełomu IV i V w (EB 16-22) oraz Soboru Florenckiego z 1441 r. (EB 47). W dekrecie z 8 kwietnia 1546 r. Ojcowie soborowi przypomnieli, że Kościół za przykładem prawowiernych Ojców przyjmuje i czci z jednakową nabożnością i szacunkiem wszystkie księgi tak Starego, jak i Nowego Testamentu, skoro autorem obydwu jest jeden Bóg (EB 57). Ponadto, aby nie było wątpliwości, które księgi sobór uznał za kanoniczne, w dekrecie znalazł się wykaz pism natchnionych (EB 58-59). Lista zawiera księgi, które znajdują się w starym i rozpowszechnionym wydaniu łacińskim, czyli w Vlg. Kolejno są to: 87 88 Na temat znaczenia druku ksiąg dla działań reformy katolickiej zob. BTT V, s. 350-360. Chodzi tu o dwa dekrety. Pierwszy z nich Recipiuntur libri sacri et traditiones apostolorum posiada wartość dogmatyczną definiując skład kanonu i relację Pisma do Tradycji (EB 57-60). Drugi Recipitur vulgata editio Bibliae praescribiturque modus interpretandi sacram Scripturam ma charakter dyscyplinarny (EB 61-64). Przekład polski dokumentów zob. BF III, 10-15, s. 115-117; WOPS, s. 291-292. — 41 — W ST: Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt, Joz, Sdz, Rt, 1-4 Krl (czyli 1-2 Sm i 1-2 Krl), 1-2 Krn, 1-2 Ezd (czyli Ezd i Ne), Tb, Jdt, Est, Hi, Ps, Prz, Koch (Eklezjastesa), Pnp, Mdr, Syr (Eklezjastyka), Iz, Jr, Ba, Ez, Dn, Oz, Jl, Am, Ab, Jon, Mi, Na, Ha, So, Ag, Za, Ml, 1-2 Mch. W NT: Mt, Mk, Łk, J, Dz, Rz, 1-2 Kor, Ga, Ef, Flp, Kol, 1-2 Tes, 1-2 Tm, Tt, Flm, Hbr, 1-2 P, 1-3 J, Jk, Jud, Ap. Niżej sobór dodawał: Gdyby ktoś wyżej wymienionych ksiąg nie przyjął za święte i kanoniczne w całości i ze wszystkimi ich częściami, tak jak Kościół katolicki zwykł je czytać i jak się zawierają w starym rozpowszechnionym wydaniu łacińskim; albo gdyby ktoś świadomie i z całą rozwagą wzgardził wyżej wspomnianą Tradycją, niech będzie wyłączony ze społeczności wiernych. (EB 60) Chodzi tu więc o księgi proto- i deuterokanoniczne, jak również o fragmenty deuterokanoniczne z Dn i Est, które tradycyjnie czytano w Kościele jako słowo Boże (por. BE 60). W ten sposób sobór sprzeciwił się podjętym przez reformatorów próbom przypisywania różnego autorytetu księgom biblijnym. Wszystkie księgi kanoniczne powinny być otaczane taką samą czcią, gdyż wszystkie w tym samym stopniu stanowią słowo Boże. Przytoczone wyżej teksty dotyczące kanonu ogłosił sobór w uroczysty sposób jako dogmat wiary. W praktyce edytorskiej oznaczało to, że księgi i fragmenty deuterokanoniczne, uznane przez protestantów za apokryfy, mają być w katolickich edycjach Biblii drukowane między księgami protokanonicznymi, według tradycyjnie przyjętej kolejności, i w taki sam sposób. Niedopuszczalne było więc umieszczanie tych ksiąg w oddzielnych częściach Biblii oraz drukowanie ich mniejszymi czcionkami. b. Autorytet i konieczność poprawienia Wulgaty89 1 marca 1546 r. przed rozpoczęciem IV sesji soborowej Ojcowie wyznaczyli komisję, której zadaniem było przygotowanie listy nadużyć związanych z wydawaniem i używaniem Pisma Świętego. Wśród zauważonych nieprawidłowości znalazły się sprawy związane z drukiem Biblii, a mianowicie zbyt pochopne wypuszczanie edycji z licznymi błędami oraz istnienie wielu wariantów tekstu. Kolejny problem stanowiły niezgodne z tradycją sposoby interpretacji tekstu, użycie Biblii w przepowiadaniu oraz przekłady i druk Pisma Świętego w językach narodowych. Dwa punkty spośród czterech dotyczyły Vlg. Komisja zaproponowała również środki, które miały wyeliminować nadużycia: 1. Konieczną rzeczą było ogłoszenie autentyczności Vlg w sprawach wiary i moralności. Miała ona się stać tekstem podstawowym w dysputach i kaznodziejstwie. W ten sposób Ojcowie chcieli wyeliminować z oficjalnego użytku inne, nie zawsze prawidłowe, edycje Biblii. 89 Zob. G. M. Vosté, La Volgata al Concilio di Trento, „Biblica‖, r. XXVII, 1946, s. 301-319; BEMC, s. 39-41. — 42 — 2. W tym celu należało ujednolicić i poprawić tekst Vlg przekazywany, często z błędami, przez kodeksy rękopiśmienne. Podczas dyskusji mówiono również o potrzebie poprawienia i wydania wersji greckiej i BH. Ostatecznie w oficjalnym dokumencie soborowym czytamy o Vlg: Ponadto ten święty Sobór uważając, że niemało korzyści może wyniknąć dla Kościoła Bożego, jeśli z wszystkich istniejących łacińskich wydań Ksiąg Świętych niektóre zostaną ogłoszone jako autentyczne, postanawia i wyjaśnia, by to samo stare i rozpowszechnione wydanie, które zdobyło sobie uznanie przez tylowiekowe używanie w samym Kościele, było uważane za autentyczne w publicznym nauczaniu, dysputach, kazaniach i wykładach, i żeby nikt nie odważył się ani nie śmiał odrzucać go pod jakimkolwiek pretekstem (EB 61). Chodziło tu nie o autentyczność krytyczną, ale teologiczną i prawną. Oznaczało to, że Vlg nie zawiera żadnego błędu o konsekwencjach dotyczących prawd wiary i moralności, choć może zawierać niedokładności wynikające z istnienia różnorodnych wariantów tekstu i rozbieżności w stosunku do BH. Podstawowym argumentem przemawiającym za autentycznością Vlg była uświęcona asystencją Ducha Świętego Tradycja Kościoła, który od wieków używał tego przekładu jako źródła prawd wiary i moralności. Zauważmy, że w oficjalnym dokumencie soboru nie było mowy o konieczności poprawienia i wydania katolickiej edycji Hieronimowego tłumaczenia. Na temat druku Vlg znalazła się tylko jedna wzmianka mówiąca, ażeby na przyszłość Pismo Święte, a zwłaszcza to stare i rozpowszechnione wydanie, było jak najbardziej starannie drukowane (EB 63). Być może postulat związany z poprawieniem i nowym wydaniem Vlg, zgłoszony przez komisję pracującą podczas IV sesji, wydawał się oczywisty, zresztą został on zrealizowany w ramach posoborowych reform Kościoła. c. Biblie w językach narodowych90 Po raz pierwszy w obradach soborowych problem przekładów biblijnych pojawił się podczas prac komisji przygotowujących IV sesję wiosną 1546 r. Od początku zdania Ojców były podzielone. Biskupi z Hiszpanii, gdzie przekłady Pisma Świętego były już dawno zabronione, na czele z kard. Piotrem Pacheco z Jaën opowiadali się przeciwko tłumaczeniom. Biskupi z Niemiec i Włoch, gdzie wersje narodowe cieszyły się popularnością i nie były zakazane, opowiedzieli się zdecydowanie po stronie Biblii w językach narodowych. Na czele drugiej grupy stanął bardzo wpływowy kardynał, gospodarz soboru, Cristoforo Madruzzo, arcybiskup Trydentu. Obie strony wysuwały liczne argumenty uzasadniające ich stanowiska, które można streścić w następujący sposób. Przeciwnicy twierdzili, że Biblia przetłumaczona na języki narodowe trafi w ręce osób niewykształconych i nie mających odpowiedniego przygotowania, które mylnie interpretując tekst, 90 Zob. P. G. Duncker, La Chiesa e le versioni della S. Scrittura in lingua volgare, „Angelicum‖, r. XXIV, 1947, s. 147-160; BEMC, s. 39-41; G. M. Vosté, art. cyt. s. 305-308. — 43 — popadną w błędy. Praktyka pokazuje, że lektura Pisma Świętego, która sama w sobie jest pożyteczna, może stać się dla wielu prawdziwym niebezpieczeństwem, a z tej sytuacji skorzystają tylko heretycy. Lepiej więc będzie zabronić lub ograniczyć używanie przekładów, tym bardziej że nie ma Boskiego ani apostolskiego przykazania nakazującego prywatną lekturę słowa Bożego. Całe nauczanie należy, zgodnie z wolą Chrystusa, złożyć w ręce osób wykształconych i w tym celu ustanowionych, aby pouczały lud o prawdach wiary zawartych w Piśmie Świętym. Zwolennicy uważali, że nadużycia nie mogą spowodować zakazu posługiwania się Biblią w językach narodowych, zwłaszcza że Pismo Święte od samego początku było pisane i tłumaczone tak, aby mogli wszyscy je rozumieć. Ponadto sam Jezus zwracał się do ludzi prostych w ich własnym języku. Nadużycia w tłumaczeniu i lekturze Biblii nie pochodzą od ludzi prostych, ale raczej od wykształconych, którzy stają na czele ruchów heretyckich. Przyczyna ich szerokich wpływów nie leży w osobistej lekturze słowa Bożego, ale raczej w tym, że prawdziwi pasterze zaniedbują swoje obowiązki. Konieczne jest więc nie ograniczanie używania Biblii w językach narodowych, ale reforma tych, którzy odpowiedzialni są za posługę nauczania i pasterzowania, aby ono zostało przeniknięte duchem Biblii. W tym kontekście przekłady biblijne dokonane przez osoby do tego przygotowane staną się narzędziem pożytecznym dla wszystkich. W czasie obrad kongregacji generalnej doszło kilkakrotnie do sporu między wymienionymi wyżej wpływowymi kardynałami. Sprawę jednak załagodzili legaci papiescy, którzy dysputę nad przekładami biblijnymi odwlekali. O Bibliach narodowych nie wspominają również wyraźnie oficjalne dokumenty soboru. Postawę legatów można uzasadnić pragnieniem uniknięcia skandalu spowodowanego sporem tak wpływowych osobistości. Ponadto wydawało się, że nie do osiągnięcia był kompromis w tej sprawie. Decyzja sprzyjająca przekładom zostałaby odrzucona przez przedstawicieli Hiszpanii i Francji, a przeciwna wzbudziłaby sprzeciw biskupów z Włoch, Niemiec i Polski. W ostatecznym głosowaniu po stronie Madruzziego opowiedziało się dziesięciu Ojców, a po stronie Pacheco czternastu, dwudziestu dwóch wstrzymało się od głosu. Wynik głosowania pokazał, że Ojcowie nie chcieli potępić tłumaczeń biblijnych na języki narodowe. Ostatecznie w oficjalnym dekrecie soborowym z 8 kwietnie 1546 r. czytamy: Insuper eadem sacrosancta Synodus ... decernit et statuit, ut posthac Sacra Scriptura, potissimum vero haec ipsa vetus et vulgata editio, quam emendatissime imprimatur... (EB 63)91 Słowo potissimum pozwala przypuszczać, że nie chodzi tu tylko o Vlg, ale również o inne edycje, wśród których należy widzieć także Biblie przetłumaczone na języki narodowe. Zwrot 91 Ponadto tenże święty Sobór... orzeka więc i postanawia, ażeby na przyszłość Pismo Święte, a zwłaszcza to stare i rozpowszechnione wydanie, było jak najbardziej starannie drukowane..., zob. polski przekład WOPS, s 292. — 44 — emendatissime imprimatur sugeruje nie tylko druk bez błędów, ale również konieczność edycji, które będą zawierały adnotacje wyjaśniające trudniejsze miejsca92. Dalsze dzieje przekładów potoczyły się raczej niekorzystnie dla wersji narodowych. Jeszcze w czasie trwania soboru w 1559 r. papież Paweł IV opublikował indeks, w którym umieszczono książki zakazane dla katolików. Na końcu spisu można było znaleźć dodatek zatytułowany Biblia prohibita, pod którym umieszczone są tytuły Biblii z adnotacją, że zakaz drukowania, czytania i posiadania dotyczy również wydań Pisma Świętego, które nie posiadają wyraźnego pozwolenia ze strony sacri Officii S. Rom. Inquisitionis. Chodziło tu więc nie tylko o wydania uznawane za heretyckie, ale również o edycje katolickie, które ukazały się bez zezwolenia. Na polecenie Piusa IV indeks poddano rewizji i opublikowano go już po zakończeniu soboru w 1564 r. Są w nim wyszczególnione edycje reformowane, nie ma natomiast dodatku Biblia prohibita. Są za to kanony odnoszące się do Biblii w językach narodowych. Według tych kanonów, aby posiadać lub czytać katolicką Biblię w języku narodowym, konieczne jest uzyskanie indywidualnego pozwolenia biskupa lub inkwizytora, po uprzednim zasięgnięciu rady proboszcza lub spowiednika, albo jeśli chodzi o zakonników, przełożonego zakonnego. Kolejne edycje Indeksu (Sykstusa V z 1590 i Klemensa VIII z 1596) zarezerwowały prawo udzielania takich pozwoleń dla Stolicy Apostolskiej. Należy w tym miejscu również stwierdzić, że kanony były w bardzo różnym stopniu przestrzegane. W Hiszpanii starano się zachowywać je w sposób surowy, a nawet tworzono tam własne spisy ksiąg zakazanych. W innych krajach podchodzono do tych zakazów w sposób bardziej liberalny. Dopiero w edycji indeksu z 1758 r. Benedykt XIV ustalił, że nie potrzebne są dodatkowe pozwolenia na czytanie przekładów narodowych, jeśli sam przekład posiada aprobatę Stolicy Apostolskiej. d. Postanowienia dotyczące druku Biblii Nadużycia związane z rozpowszechnianiem Biblii skłoniły Ojców do zajęcia się również sprawą edytorstwa biblijnego. Oficjalny dekret soborowy w następujący sposób wypowiada się w tej kwestii: Niech nikt nie komentuje Pisma Świętego wbrew powszechnej zgodzie Ojców, chociażby jego komentarze nie miały ujrzeć światła dziennego. Ci, którzy by się temu opierali, niech zostaną podani przez ordynariuszy i ukarani karami przewidzianymi przez prawo. Ale i wydawcom chce w tym przypadku nakazać słuszny umiar, którzy bez żenady, tj. sądząc, że im wolno, drukują cokolwiek, bez zezwolenia przełożonych Kościoła, same nawet księgi Pisma Świętego z adnotacjami w nich i z czyimikolwiek bez różnicy wyjaśnieniami, często skrycie, a nierzadko błędnie podając drukarnię, lub co gorzej bez imienia, gdzie indziej także wydane tego typu książki lekkomyślnie rozpowszechniają; orzeka się więc i postanawia, ażeby na przyszłość Pismo Święte, a zwłaszcza to stare i rozpowszechnione wydanie, było jak najbardziej starannie drukowane, nikomu nie wolno drukować ani polecać drukować jakichkolwiek ksiąg treści religijnej bez podania imienia autora. Nie wolno też na przyszłość ich sprzedawać albo przechowywać u 92 Na temat takiej interpretacji zob. P. G. Duncker, art. cyt, s. 157. — 45 — siebie bez uprzedniego ich zbadania i zatwierdzenia przez ordynariusza pod karą wyłączenia ze społeczności wiernych i pieniężną, nałożoną przez kanon ostatniego soboru laterańskiego (EB 62-63). W praktyce oznaczało to wprowadzenie cenzury kościelnej i konieczność uzyskania pozwolenia na druk książek religijnych. Takie pozwolenie musiało być w sposób wyraźny wyeksponowane na stronach tytułowych. Postanowienia te w sposób szczególny dotyczyły oczywiście Pisma Świętego i biblijnych komentarzy. 2. Potrydenckie katolickie wydania Pisma Świętego w językach starożytnych. Rys bibliograficzno-historyczny Po raz pierwszy w czasie obrad Soboru stwierdzono potrzebę przygotowania i wydania poprawionej i krytycznej edycji Vlg podczas dyskusji nad nadużyciami w stosunku do Pisma Świętego. Wspominano także o potrzebie opracowania krytycznych edycji LXX i BH. Oficjalne dokumenty soborowe nie wspominają jednak wyraźnie o tym postulacie Ojców. Dopiero w liście napisanym przez legatów papieskich do kard. Farnese z dnia 26 kwietnia 1546 r. postuluje się opracowanie i wydanie aż trzech wersji: Vlg, LXX i BH. Wiemy również, że po Soborze papieże powoływali komisje, które miały się zająć poprawieniem i wydaniem krytycznych edycji nie tylko Vlg i LXX, ale również NT w oryginale i BH93. Spośród tych postulatów zrealizowano w okresie posoborowym tylko dwa, publikując tekst Vlg i LXX.94 a. Wulgata syksto-klementyńska95 Prace nad krytycznym wydaniem tłumaczenia św. Hieronima rozpoczęły się w Rzymie już w 1546 r., ale dopiero za pontyfikatu Piusa IV w 1561 r. została powołana w tym celu specjalna komisja, która jednak nie doprowadziła swych prac do końca. Gdy w 1563 r. zamykano obrady soboru, prace nad poprawianiem Vlg jeszcze trwały. W 1569 r. Pius V powołał drugą komisję uczonych i kardynałów, polecając im zgromadzenie dalszych materiałów do edycji krytycznej. Ta komisja również nie uwieńczyła swego trudu drukiem Biblii. Prace nad edycją zakończyła dopiero trzecia komisja powołana przez Sykstusa V (1585-90) w 1586 r., pod przewodnictwem prefekta biblioteki watykańskiej kard. Antoniego Carafy. Opracowany tekst przedstawiono papieżowi w 1588 r., ale 93 94 95 Zob. na ten temat: G. M. Vosté, art. cyt., s. 310; EB 527; De revisione Bibliae hebraicae iuxta votum Concilii Tridentini, „Angelicum‖, r. XVIII, 1941, s. 387-394; S. Tromp, De revisione textus Novi Testamenti facta Romae a Commisione Pontificia circa an. 1617 praeside S. R. Bellarmino, „Biblica‖, r. XXII, 1941, s. 303-306; oraz r. XXIV, 1943, s. 304-307. Zob. G. M. Vosté, art. cyt., s. 302-310; BEMC, s. 46-47. BEMC, s. 47-48; BTT V, s. 350-354; F. Kłoniecki, Wulgata, PEB II, s. 669; G. M. Perrella, L. Vagaggini, Introduzione generale, w: Introduzione alla Bibbia. Corso sistematico di studi biblici, red. P. L. Moraldi, t. I, Torino 1960, s. 156-157. — 46 — Sykstus nie był z niego zadowolony i sam wniósł wiele poprawek, którymi popsuł dobrą pracę komisji. Pierwsza edycja rzymskiej Vlg wyszła w druku w Rzymie ex Typographia Apostolica Vaticana z inicjatywy tegoż papieża 10 kwietnia 1590 r. Tekst poprzedzono konstytucją papieską Aeternus ille. Edycja ta znana jest pod nazwą Wulgaty sykstyńskiej. Po śmierci Sykstusa V, ze względu na liczne wady tekstu, sprzedaż Biblii wstrzymano, a pozostałe zarekwirowane egzemplarze zniszczono w Rzymie 15 kwietnia 1594 r. Za pontyfikatu Grzegorza XIV (1590-91) podjęto prace nad nową edycją, która ukazała się w Rzymie dopiero za pontyfikatu Klemensa VIII (15921605) w 1592 r. Był to zrewidowany i poprawiony tekst z 1590 r. W tytule Biblii umieszczono imię Sykstusa, w wydaniu lyońskim z 1604 r. dodano również imię Klemensa VIII, stąd Biblia ta znana jest dziś jako Wulgata syksto-klementyńska. Niestety pośpiech podczas druku spowodował, że do tekstu wkradły się liczne błędy, których nie zdołały usunąć korekty następnych wydań. Kolejne edycje tej pracy ukazały się w Rzymie w latach 1593 i 1598. Ta właśnie wersja stanowiła przez kilka wieków autorytatywną podstawę dla katolickich tłumaczeń Pisma Świętego na języki narodowe. Vlg syksto-klementyńska doczekała się wielu przedruków, które miały miejsce w Lyonie, Kolonii, Moguncji, Wenecji, Antwerpii96. b. Septuaginta sykstyńska97 Do czasu soboru były w użyciu edycje LXX wydrukowane w ramach Poliglotty complutensis i edycji weneckiej Aldusa Manutiusa. W 1578 r. papież Grzegorz XIII powołał komisję, która miała opracować katolickie wydanie LXX. Na czele komisji stanął Antoni Carafa, a jednym z jej członków był późniejszy papież Sykstus V. Konfrontując ze sobą liczne zachowane kodeksy zawierające tekst LXX, komisja doszła do wniosku, że najlepszą wersję zawierał kodeks B przechowywany w bibliotece watykańskiej (kodeks watykański). Na tym kodeksie głównie opierała się omawiana edycja. Ukazała się ona za pontyfikatu Sykstusa V w Rymie u Franciszka Zannettiego w 1586 i 1587 r. wraz z dekretem papieskim, który potwierdził jej autorytet dla użytku w Kościele katolickim. Tekst Septuaginty sykstyńskiej był wielokrotnie przedrukowywany, znalazł się też w londyńskiej edycji Poliglotty z lat 1654-57. 96 97 Zob. BC, s. 36nn. BEMC, s. 48. — 47 — 3. Typografia i wyposażenie posoborowych wydań Vlg98 Pod względem typografii i wyposażenia katolickie wydania Vlg nie stanowią nowości, a raczej powtarzają wcześniej wypracowane modele. Jeśli chodzi o format, to możemy spotkać sporą różnorodność, od wielkiego folio przez podręczne quarto do prawie kieszonkowego małego octavo. Wymiary poszczególnych edycji wahają się od 355 x 250 x 95 mm, dla Vlg z Rzymu z 1592, do 160 x 105 x 42 mm, np. dla wydania z Lyonu z 1609 r. Zdarzają się również Vlg in 16º, a nawet in 24º. Różnorodność przyjętych formatów pociągała za sobą konieczność użycia różnych stopni czcionki, którą dla tekstu biblijnego była wyłącznie antykwa. Spotykamy więc w badanych wydaniach pisma od 118 do 42 mm dla 20 wierszy. Sporadycznie można tam spotkać pismo hebrajskie (we wstępach Hieronima) i italika (we wprowadzeniu Klemensa VIII). W edycjach o większych formatach dodane na końcu księgi apokryficzne są drukowane antykwą mniejszego stopnia niż tekst natchniony. Spójrzmy jeszcze na artykulację tekstu. Jest on złożony w dwóch kolumnach, które są oddzielone linią. Zdarzają się też edycje, które tekst umieszczają w ramkach. Tekst został w klasyczny sposób podzielony na księgi, rozdziały i wersety. Granice między księgami są bardzo wyraźne. Często nowa księga zaczyna się od nowej strony, a jeśli nie, to jest oddzielona od swojej poprzedniczki linią biegnącą przez szerokość dwóch kolumn. Każda z ksiąg zaczyna się od tytułów tłoczonych antykwowymi wersalikami większego stopnia. Tytuły podają nie tylko łacińską nazwę księgi, ale również jej hebrajski odpowiednik. Pierwsze zdanie każdej księgi otwiera ozdobny inicjał, przy czym w edycjach rzymskich, dla Rdz i Mt, pierwszych ksiąg ST i NT, są to inicjały większe. Oprócz tego w wydaniach rzymskich nie ma żadnej wyraźniejszej cezury między Testamentami. Inaczej jest np. w Biblii z Moguncji z 1609 r., która została podzielona na trzy części: 1) ST do Syr, 2) ST od Iz do 2 Mch, 3) NT. Każda z tych części ma swoją stronę tytułową i własną paginację. Wyraźnie widać tu wpływ stylu luterańskiego, który dzielił edycje całej Biblii na dwie części, rozpoczynając nową numerację kart lub stron od Iz. Numery rozdziałów są dobrze widoczne, umieszczone na środku kolumny, np. „CAP. III.‖ Przed i po numerze rozdziałów zachowano odpowiednią przerwę. Pierwszą literą każdego z rozdziałów jest antykwowy wersalik o stopniu mniej więcej dwa razy większym niż tekst. Numery wierszy umieszczone są, podobnie jak w edycjach Plantina, po obu stronach linii rozdzielającej kolumny. W niektórych edycjach zachowano, obok nowego Estienneowskiego podziału, również dawny, na sekcje ABCD. Litery oznaczające sekcje są umieszczone podobnie jak cyfry odnoszące 98 Opisu dokonano na podstawie następujących egz.: Rzym 1592 in quarto – Ossol. XVI.Qu.11664; Rzym 1592 in folio – Wr BU 371010; Lyon 1609 – Wr BU 477947; Kolonia 1609 – Wr BU 476414; Moguncja 1609 – Wr BK I.6.Qu. Opisy — 48 — się do wierszy. Aby wyraźnie zaznaczyć wersety, które są złożone w sposób ciągły, umieszczono na ich początku delikatny symbol *. Niektóre edycje (np. Moguncja 1609) zaopatrzone zostały w streszczenia poprzedzające poszczególne rozdziały. Są one drukowane italiką pod numerem rozdziału. Strony są numerowane delikatnymi cyframi rzymskimi. Materiał wprowadzający i inne pomoce umieszczone są na stronach niepaginowanych. Możemy spotkać w różnych edycjach po dwie lub nawet trzy paginacje dla poszczególnych części Biblii (np. osobno dla ST, NT, apokryfów). Strony zaopatrzone są w nagłówki, które podają, zazwyczaj rozłożony na dwóch stronach, tytuł bieżącej księgi. Wyposażenie omawianych Wulgat zależy od poszczególnych edycji. Do najczęściej spotykanych elementów możemy zaliczyć konkordancje umieszczane w wielu edycjach na zewnętrznych marginesach. Są one tłoczone drobną antykwą i złączone z tekstem przy pomocy odpowiedniego znaczka, np. ". Ponadto tekst święty poprzedza Prefatio ad Lectorem, dekret soborowy o pismach kanonicznych, przedmowa Klemensa VIII ad perpetuam memoriam. W wielu edycjach na początku lub na końcu można znaleźć również Index testimoniorum a Christo et Apostolis in Novo Testamento citatorum ex Veteri, Index hebraicorum, chaldeorum, graecorumque nominum interpretatio, inny indeks przypominający konkordancję osób ST i NT oraz klasyczne wprowadzenia do poszczególnych ksiąg autorstwa św. Hieronima (umieszczone nie przed każdą księgą, ale zebrane razem na początku lub na końcu książki). Edycje lyońskie dodają jeszcze wykaz czytań liturgicznych. Po głównym tekście znajdujemy dodatek tłoczony drobniejszym pismem zawierający tekst trzech ksiąg apokryficznych (Manas, 3-4 Ezd), które jak wyjaśnia krótkie wprowadzenie, nie należą do kanonu, ale były cytowane przez Ojców Kościoła i znajdują się w wielu edycjach Vlg. Ponadto można spotkać w różnych wydaniach dodatki i przedmowy miejscowych drukarzy. W edycjach niemieckich z początku XVII w. na końcu umieszczone są obszerne erraty. Np. w wydaniu mogunckim z 1609 r. po tytule Romanae correctionis następuje 87 stron z poprawkami. Tak obszerne erraty powstały na skutek niedokładanej korekty w pierwszych edycjach rzymskich. Zdarzało się również, że poprawki nanoszono ręcznie na gotowe egzemplarze, poprawiając tekst piórem lub naklejając na strony małe karteczki. Korektę składu podejmowano równolegle z drukiem, co spowodowało wypuszczanie w jednej edycji różnych wariantów tekstu, które były następnie powielane w przedrukach.99 Przedruki niemieckie zostały zaopatrzone w dokumenty wydane przez cenzurę. W edycji z Moguncji na k. 3r znajdujemy wydruk: Censura, sive concessio imprimendi Biblia Nomine R. Ar- ——– bibliograficzne innych edycji zob. BC, s. 36nn. 99 Zob. CHB III, s. 450-451. — 49 — chiepiscopi Moguntinem. Identyczne concessio imprimendi, podpisane przez tego samego sufragana mogunckiego, posiada przedruk tej Biblii dokonany w Kolonii w 1609 r. Jeśli chodzi o ilustracje, to spotykamy edycje zarówno ilustrowane, jak i nie. Pierwsze ilustrowane wydanie rzymskie ukazało się już w 1592 r. Dwie przebadane edycje z Rzymu nie są ilustrowane. Podobnie jest w edycji z Lyonu. Wydania te posiadają natomiast bardzo charakterystyczną winietę na stronie tytułowej, gdzie powtarza się motyw z siedzącym na tronie papieżem, który podaje klęczącemu przed nim człowiekowi księgę Pisma Świętego. Inaczej jest w edycji mogunckiej z 1609 r., wyposażonej, jak głosi tytuł, w 140 miedziorytów, które znajdują się głównie w księgach historycznych ST i w Ap. Ilustracji nie posiada inny niemiecki przedruk in octavo wykonany w tym samym roku w Kolonii. E. WNIOSKI NATURY BIBLIOLOGICZNEJ Podsumowując spróbujmy sformułować kilka wniosków natury bibliologicznej dotyczących przyczyn powstawania wydań Pisma Świętego i ich formy edytorskiej. 1. Przyczyny powstawania i funkcje Biblii drukowanych w XV i XVI w.: Jako pierwszą i najważniejszą przyczynę należy wymienić ogromne zainteresowanie Pismem Świętym w epoce renesansu. Zainteresowanie to zrodziło się wraz z humanizmem i zostało skutecznie podsycone przez ruchy reformacyjne. Drugą przyczyną było pragnienie udostępnienia czytelnikowi tekstu jak najlepszej jakości, co wyrażało się w pracach nad krytyką tekstu i przekładami. Dla tekstów starożytnych oznaczało to podejmowanie szeregu prób w celu otrzymania wersji możliwie najwierniejszej oryginałowi. Jeśli chodzi o przekłady, to dążono do wyprodukowania tekstu pięknego pod względem językowym, zrozumiałego i wiernego oryginałom. Na trzecim miejscu trzeba umieścić wpływ polemiki religijnej. Należy także zaznaczyć, że nie chodzi tu tylko o wydanie tekstu, np. przekładów Lutra czy Vlg syksto-klementyńskiej, których samo pojawienie się było już elementem reformacyjnej i antyreformacyjnej walki. Chodzi również o odpowiednie opracowanie graficzne i typograficzne wydania, które zostało wykorzystane do walki religijnej. Można tu podać takie przykłady, jak umieszczanie odpowiednich pomocy ukierunkowujących lekturę, ozdabianie wydań grafiką, zastosowanie specjalnie dobranych czcionek itd. Wszystkie wyżej wymienione przyczyny łączą się z powstaniem i rozwojem drukarstwa. Drukarze dążąc do udostępnienia czytelnikowi jak najlepiej opracowanych i wyposażonych edycji, podejmowali kolejne próby wydawnicze. Należy także zaznaczyć, że druk Biblii przyczynił się nie tylko do powstania, ale również do rozwoju sztuki drukarskiej w XV i XVI w. — 50 — 2. Jeśli chodzi o formę typograficzną i wyposażenie edycji, to można zauważyć, że w wieku XVI ukształtowały się, stosowane w następnych wiekach, a nawet do dziś, modele edytorskie dla Biblii. Pierwszy z nich związany jest z wittenberskim środowiskiem luterańskim, które ukształtowało model drukowany pismem gotyckim, in folio dla całej Biblii i in octavo dla NT. Do standardowego wyposażenia tych edycji należały noty na marginesach, referencje oraz wprowadzenia i komentarze Lutra. Prawie nieodłącznym ich elementem były ilustracje. Do drukarzy, którzy wylansowali taki model, należeli M. Lotter i H. Lufft. Drugi model ukształtował się w środowisku kalwińskim, a jego źródłem była Genewa. Ten typ edycji preferował małe formaty zarówno dla całości Pisma Świętego, jak i dla NT. Biblie genewskie charakteryzowały się użyciem antykwy i bardzo bogatym wyposażeniem z ambicjami naukowymi. Jako prekursorów tego nurtu należy wspomnieć drukarzy francuskich z Paryża i Lyonu działających na początku XVI w., a następnie typografów genewskich na czele z R. Estiennem, N. Barbierem, T. Courteau i J. Girardem. W ostatnich słowach należy stwierdzić, że zaprezentowany wyżej okres był najważniejszym w dziejach drukarstwa biblijnego i można z nim porównać jedynie osiągnięcia wieku XX w., który zebrał owoce kolejnej odnowy biblijnej. — 51 — ROZDZIAŁ II DRUKARSTWO WOBEC SYTUACJI KULTUROWEJ I WYZNANIOWEJ W RENESANSOWEJ POLSCE Historia przekładów i edycji biblijnych w języku polskim jest nierozerwalnie związana z sytuację kulturową i wyznaniową w renesansowej Polsce. Dlatego zanim przystąpimy do omówienia poszczególnych wydań, zatrzymamy się nad recepcją humanizmu w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem biblijnych zainteresowań naszych humanistów (p. A), następnie spojrzymy na powstanie, rozwój i upadek reformacji (p. B) i zatrzymamy się, aby krótko omówić istniejące w tym okresie grupy wyznaniowe (p. C). Na końcu ukażemy wpływ nowych prądów kulturowych i religijnych na rodzime drukarstwo. A. RECEPCJA HUMANIZMU W POLSCE. BIBLIJNE ZAINTERESOWANIA HUMANISTÓW POLSKICH Już pod koniec XV w. zaczął do Polski przenikać humanizm. Jednak jego recepcja przybrała na sile dopiero na początku XVI w. Dużą rolę odegrała tutaj młodzież, która udawała się do centrów europejskiej nauki, aby odbywać studia. Studiowano najchętniej w ośrodkach niemieckich (Wittenberga, Lipsk) oraz włoskich (Bolonia, Padwa, Rzym).1 Nowy nurt zdobywa sobie zwolenników głównie na dworze Zygmunta Starego, który poślubił pochodzącą z ojczyzny humanizmu Bonę i chętnie otaczał się młodzieżą powracającą z zagranicznych studiów. Pod silnym wpływem nowych prądów kulturalnych znalazło się również środowisko związane z biskupem krakowskim Piotrem Tomickim, przyjacielem wielu znanych humanistów, wśród których pierwsze miejsce zajmował Erazm z Rotterdamu. To właśnie środowisko zabiegało o sprowadzanie do Polski wybitnych przedstawicieli nowego kierunku. Propozycję przyjazdu do Polski składano nawet samemu Erazmowi i Melanchtonowi.2 1 2 Zob. M. Rechowicz, Teologia pozytywno-kontrowersyjna: szkoła polska w XVI w., w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, t. II/1, Lublin 1975, s. 35; W. Smereka, Biblistyka polska (wiek XVI-XVIII), w: Dzieje teologii..., dz. cyt., s. 229. Zob. A. Jobert, Od Lutra do Mohyły. Polska wobec kryzysu chrześcijaństwa 1517-1648, tłum. E. Sękowska, Warszawa 1994, s. 21-22. 26. — 52 — Zabiegi kręgu Tomickiego przyniosły skutek. Od początku wieku następują powolne zmiany w programie nauczania tkwiącego w średniowiecznej scholastyce Uniwersytetu Jagiellońskiego. W pierwszych 40 latach tego wieku wykładały w Krakowie takie osobistości, jak Rudolf Agricola Młodszy, Filip Gundel († 1567), Walenty Eck z Lindau, Leonard Cox († 1549), Jan van der Campen z Lowanium i inni.3 Na uniwersytecie zaczęto także studiować języki biblijne, biblistykę oraz patrologię. Troska o nauczanie języków biblijnych świadczy, że uczeni krakowscy wzorując się na zachodniej Europie, pragnęli porównywać Wulgatę z tekstami oryginalnymi. Najpierw uczono greki dla poznania klasyków literatury greckiej, następnie za wzorem Erazma miano zabrać się do krytyki tekstu NT, wreszcie LXX i BH.4 Studia języka greckiego datują się w Polsce od połowy XV w., a pełny rozwój osiągnęły w wieku XVI w. Za sprawą bpa Tomickego przybyło do Krakowa dwóch Włochów w charakterze nauczycieli języka greckiego. Byli to Johannes Sylvius Siculus i Konstantyn Claretti de Concellieri. Pierwszym grecystą polskim był Jan Liban z Legnicy. Prawdopodobnie z powodu niechęci środowiska uniwersyteckiego w 1521 r. odebrano Janowi prawo do prowadzenia wykładów. Po interwencji Tomickiego w 1526 r. wykłady z greki podjęli uczniowie Libana. Od 1548 roku greckiego uczył Stanisław Grzepski.5 Bp Tomicki miał także duże zasługi w nauczaniu hebrajskiego. Sprowadził z Warszawy i opłacał Żyda Leonarda Dawida (nawróconego na katolicyzm), który w 1528 r. rozpoczął wykłady, a 2 lata później wydał w Krakowie Elementa Hebraica. Był on również autorem nie wydanej drukiem gramatyki hebrajskiej. W 1534 r., ponownie z inicjatywy Tomickiego, rozpoczął w Krakowie wykłady znany hebraista z Lowanium Jan van Campen6, autor łacińskiej parafrazy Psałterza wydanej przez Unglera w 1532 r. Kampeńczyk wykładał także w Krakowie listy św. Pawła. Po opuszczeniu Polski przez Kampeńczyka wykłady z hebrajskiego, a później również z greki, podjął wychowanek Akademii Krakowskiej i uczeń Bude Walerian Pernas. Kolejnym wykładowcą łaciny, greki i hebrajskiego był Jan z Trzciany. W latach 1549/50 hebrajskiego w Krakowie uczył Franciszek Stankar.7 Równolegle ze studium języków biblijnych wzrasta w Polsce (w Krakowie i w Wielkopolsce) zainteresowanie samym studium Biblii i pracami przekładowymi. Nowe wartości do studium teologii wniósł Jan Leopolita Starszy († 1533), krzewiąc wśród swoich uczniów zamiłowanie do Biblii, którą wziął za przedmiot wykładów. Pismem Świętym zajmowali się Walenty Wróbel, Mateusz z 3 4 5 6 7 Zob. M. Rechowicz, Teologia..., art. cyt., s. 37. Zob. tamże, s. 39; W. Smereka, Biblistyka..., art. cyt., s. 229. Zob. tamże, s. 230. Zob. A. Jobert, dz. cyt., s. 24-25. Zob. W. Smereka, Biblistyka..., art. cyt., s. 230. 244. — 53 — Kościana († 1545), Jan Nicz Leopolita († 1574), Wojciech Nowopolczyk († 1559), Tomasz Łysy ze Zbrudzewa. Te środowiska podejmują również próby pierwszych publikacji o tematyce biblijnej. Nowopolczyk zasłynął w Europie dziełem Scopus biblicus Veteri et Novi Testamenti, które miało 9 wydań w Krakowie i po jednym w Antwerpii i Lyonie. Ten sam biblista zorganizował też w nowym duchu studia biblijne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jego pracę kontynuował Jan Leopolita, późniejszy redaktor Biblii z 1561 r.8 To humanistyczne ożywienie studium teologii zostało zahamowane przez rozwój reformacji. Odkąd nowinki religijne zaczęły znajdować posłuch, każdy wykładowca, który zrywał ze średniowiecznym schematem nauczania i sięgał do Biblii w oryginale, był podejrzewany o sprzyjanie nowym ruchom.9 Należy zaznaczyć, że Kraków nie był jedynym ośrodkiem, w którym można było uczyć się języków biblijnych, podobne wykłady prowadzono także w poznańskim Kolegium Lubrańskiego i w bliskim Polsce Wrocławiu i Królewcu, a później w szkołach innowierczych i kolegiach jezuickich. Znajomość Biblii można było jeszcze ciągle zdobywać za granicą, z czego korzystało wielu młodych Polaków. W ten sposób Polska otrzymała spore grono osób wykształconych, które były w stanie podjąć się tłumaczenia Biblii na język polski. Należeli do nich wszyscy późniejsi tłumacze Pisma Świętego.10 B. REFORMACJA I KONTRREFORMACJA W RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ 1. Rozwój protestantyzmu w Polsce Pierwsze wpływy docierającej z Niemiec do Polski reformacji możemy zauważyć już za panowania Zygmunta I (†1548). Nie były one zbyt wielkie, ale zaniepokoiły króla, który od 1520 r. wydawał edykty potępiające ruchy reformacyjne. Edykty, choć w pewnym stopniu ograniczały napływ nowych idei do Rzeczypospolitej, nie były jednak skrupulatnie przestrzegane i egzekwowane.11 Myśl reformacyjna początkowo bardzo słabo przyjmowała się wśród ludności polskiej, szerzyła się głównie w miastach zamieszkałych przez ludność pochodzenia niemieckiego oraz na ziemiach bezpośrednio graniczących z Niemcami. W połowie lat 20-tych Gdańsk był już miastem lute- 8 9 10 11 Zob. M. Rechowicz, Teologia..., art. cyt., s. 39; W. Smereka, Biblistyka..., art. cyt., s. 231. 243-244. Zob. tamże, s.245. Zob. J. Czerniatowicz, Niektóre problemy naukowe grecystyki w pracach biblistów polskich XVI i XVII w. Teksty greckie a polskie przekłady, Wrocław – Warszawa – Kraków 1969, s. 25-27. A. Jobert, dz. cyt., s. 18; J. Tazbir, Reformacja – kontrreformacja – tolerancja, Wrocław 1999, s. 60. — 54 — rańskim. W tym też czasie pierwsze kazania w nowym duchu można było usłyszeć w Poznaniu. Powoli też zwolennicy reformacji zdobywają sobie potężnych protektorów, do których należeli Andrzej Górka (†1551), kasztelan i starosta poznański, Piotr Firlej (†1553), wojewoda ruski i starosta radomski. W latach 20-tych idee luterańskie dotarły do Krakowa, gdzie znalazły zwolenników nie tylko wśród mieszczan niemieckiego pochodzenia, ale również wśród studentów różnych narodowości. Intensywną działalność propagandową na rzecz nowej wiary prowadził w Krakowie profesor Akademii Jakub z Iłży Młodszy (†1542). W 1534 podjął energiczną akcję różnowierczą, został jednak osądzony i uciekł do Wrocławia. Pozostawił po sobie wielu uczniów, późniejszych szermierzy reform w Polsce12. W 1542 r. powstało w Krakowie tzw. Koło Trzecieskiego, które gromadziło zwolenników humanizmu i reformy wokół bibliotekarza królewskiego Andrzeja Trzecieskiego Starszego (†1547). W domu Trzecieskiego spotkać można było kaznodziejów młodego króla Zygmunta, Wawrzyńca Discordię i Jana Koźmińczyka, prowincjała franciszkanów i spowiednika królowej Bony Franciszka Lismanina, drukarza Bernarda Wojewódkę (†1554) oraz ucznia Erazma, późniejszego biskupa krakowskiego Andrzeja Zebrzydowskiego, Jakuba Przyłuskiego (†1554) i sekretarza królewskiego Andrzeja Frycza Modrzewskiego (†1572), a nawet późniejszego prymasa Jakuba Uchańskiego (†1581). Okresem największego rozkwitu Koła był rok 1546. Wymienione nazwiska świadczą o tym, że ok. połowy wieku reformacja zdobywała sobie coraz większą liczbę zwolenników wśród najwyżej postawionych w królestwie osób. Losy członków Koła potoczyły się bardzo różnie, jedni z nich zostali członkami kościołów reformowanych, a inni służącymi kontrreformacji katolikami. 13 Silnym ośrodkiem luterańskim promieniującym na ziemie polskie stały się po sekularyzacji Zakonu Krzyżackiego Prusy Książęce rządzone przez księcia Albrechta Hohenzollerna (†1568), który wraz z biskupami przyjął luteranizm. W 1544 r. książę założył w Królewcu, w celu szerzenia nowej wiary, uniwersytet i drukarnię. W ten sposób za zezwoleniem Zygmunta Starego powstało pierwsze państwo całkowicie protestanckie. Książę Albrecht stał się opiekunem wszystkich sympatyków reformacji w Polsce. Pod jego protekcją działali Andrzej Samuel (†1549), Jan Seklucjan (†1578) i Jan Sandecki-Malecki (†1567), prowadząc akcję propagandową na rzecz nowej wiary na ziemiach polskich. Reformacja w Polsce miała charakter bardziej polityczny niż religijny i była ściśle związana z walką szlachty o coraz większe wpływy w państwie. Działania szlachty były skierowane przeciwko duchowieństwu, szczególnie zamożnemu oraz magnaterii. Za panowania Zygmunta Augusta (1548- 12 13 Zob. A. Jobert, dz. cyt., s. 25-26. Zob. W. Urban, Epizod reformacyjny, Kraków 1988, s. 15-20. — 55 — 72) szlachta odniosła spore sukcesy polegające na zniesieniu jurysdykcji sądów kościelnych nad osobami świeckimi. Od tej pory starości nie mogli wykonywać wyroków sądów kościelnych. Wiele z żądań szlachty miało charakter religijny świadczący o jej orientacji protestanckiej. Na sejmach w 1552 i 1553 r. domagano się zwołania soboru narodowego i przejęcia przez króla spraw wyznaniowych. Była to próba opanowania państwa przez szlachtę różnowierczą i całkowitego uniezależnienia się od Rzymu. Mówiono także o utworzeniu Kościoła narodowego, który byłby podporządkowany królowi lub sejmowi. Żądano ogłoszenia tymczasowego, wspólnego dla wszystkich konfesji, wyznania wiary, zniesienia celibatu, wprowadzenia elekcji duchownych przez szlachtę, wprowadzenia komunii pod dwiema postaciami. W ten sposób dążono do zjednoczenia w jednym narodowym kościele wszystkich wyznań. W 1556 r. przekazano postulaty szlachty papieżowi Pawłowi IV (1555-59), który je odrzucił. W odwecie szlachta domagała się na sejmikach (1558-59) wykluczenia biskupów z senatu ze względu na uzależnienie tej instytucji od Rzymu. 14 Największym sukcesem różnowierców było uchwalenie podczas bezkrólewia w 1573 r. tzw. konfederacji warszawskiej, która głosiła równość szlachty bez względu na wyznanie. Nie było to jednak równouprawnienie religii, ale tylko ich szlacheckich wyznawców. Pod konfederacją podpisali się także katolicy, a nawet biskupi. Chodziło więc nie tylko o wolność religijną, ale również o zabezpieczenie Polski przed wojnami religijnymi. Konfederację musieli potwierdzać wszyscy następni królowie, gdyż została włączona do tzw. artykułów henrykowskich, które stanowiły podstawę państwa szlacheckiego.15 Za rządów Zygmunta Augusta obóz reformacyjny posiadał duże wpływy polityczne. Na sejmie lubelskim w 1569 r. było 58 senatorów ewangelickich, 2 prawosławnych, 55 świeckich katolików i 15 biskupów. Wraz z postępem kontrreformacji proporcje zmniejszały się na niekorzyść różnowierców.16 Trzecie ćwierćwiecze XVI w. to złoty okres polskiej reformacji. W tym czasie ukształtował się w Polsce kalwinizm, który zdobył wielu zwolenników wśród szlachty, a innowiercy znajdowali protekcję u magnatów: Radziwiłłów, Leszczyńskich, Ossolińskich, Górków, Bonarów, Kiszków i innych. W posiadłościach należących do tych rodów likwidowano katolickie parafie i klasztory, a ustanawiano zbory. Jedną z najgłośniejszych spraw była profanacja przez Mikołaja Oleśnickiego Starszego (†1566) klasztoru paulinów w Pińczowie w 1550 r. i założenie tam ośrodka kalwińskiego.17 Postęp polskiej reformacji przyśpieszyła trzyletnia działalność Jana Łaskiego (†1560), który uporządkował i umocnił polski protestantyzm, nadając mu orientację kalwińską. Niebawem jednak kryzys ariański (1562-65) zachwiał dziełem Łaskiego i odebrał reformie w Rzeczypospolitej do- 14 15 16 Zob. J. Tazbir, Reformacja – kontrreformacja..., dz. cyt., s. 9. 18-19.; W. Urban, Epizod..., dz. cyt., s. 25-26. Zob. A. Jobert, dz. cyt., s. 115-122. Zob. W. Urban, Epizod..., dz. cyt., s. 26. — 56 — tychczasową siłę, której już nie odzyskała. W ten sposób doszło do rozbicia kalwinów na zbór większy (kalwiński) i mniejszy, znany pod nazwą braci polskich lub arian (z powodu kwestionowania dogmatów chrystologicznych i trynitarnych).18 Dużym osiągnięciem ugrupowań protestanckich było podpisanie w 1570 r. tzw. ugody sandomierskiej między luteranami, kalwinami i braćmi czeskimi, która regulowała zasady współżycia tych trzech wyznań. Do obrad nie dopuszczono arian ze względu na szerzenie herezji trynitarnych. Wszystkie trzy wyznania uznały się za prawowierne, tolerując wzajemne różnice w liturgii i organizacji kościelnej. Postanowiono zwoływać synody generalne, użyczać sobie wzajemnie budynków oraz podejmować wspólne działania w celu obrony swobód wyznaniowych. Współpraca trwała aż do synodu generalnego w Toruniu w 1595 r., kiedy to z porozumienia wycofali się luteranie. 19 Szacuje się, że ok. 1570 r. na protestantyzm przeszło ok. 50% magnatów, 25% szlachty i mieszczan, 5% chłopów. Najsilniejsze ośrodki posiadała reformacja w Wielkopolsce, Małopolsce i na Litwie. Protestantyzm nie przyjął się na Mazowszu i na terenach, gdzie większość wyznawała prawosławie. Najmniejsze liczebnie były zbory ariańskie, których w latach 1570-1620 naliczono między 65 a 100. Mieściły się one głównie na Sądecczyźnie, Lubelszczyźnie, Wołyniu, Białorusi. W przybliżeniu szacuje się, że w 1620 r. było w Polsce ok. 20 tys. arian. Powstawaniu ośrodków różnowierczych towarzyszyło często zakładanie szkół, a obok nich również drukarni, które miały dostarczać podręczników i służyć propagandzie religijnej (np. Pińczów, Łosk, Węgrów, Brześć, a w XVII w. Raków, Leszno).20 Polityczny charakter reformacji polskiej sprawił, że po uzyskaniu przywilejów przez szlachtę ruch utracił swą siłę, aż do całkowitej klęski na początku XVII w.21 2. Kontrreformacja i upadek polskiego protestantyzmu Za początek kontrreformacji w Polsce można uznać rok 1564, kiedy to pojawili się na Warmii jezuici, sprowadzeni przez Hozjusza (†1579). W 1577 r. na synodzie piotrkowskim polscy biskupi przyjęli postanowienia soboru trydenckiego.22 Jezuici, najgorliwsi szermierze kontrreformacji, pojawili się na dworach, pełniąc tam funkcje spowiedników i kaznodziejów. Od ok. 1570 r., gdy zaczęło wymierać pierwsze pokolenie polskiej reformacji, za sprawą jezuitów rozpoczęła się fala powrotu drugiego pokolenia protestantów na ——– 17 18 19 20 21 Zob. tamże, s. 26-28. 60. Zob. tamże, s. 31. Zob. A. Jobert, dz. cyt., s. 91-96; J. Tazbir, Reformacja w Polsce. Szkice o ludziach i doktrynie, Warszawa 1993, s. 46; W. Urban, Epizod..., dz. cyt., s. 31. Zob. tamże, s. 28-30. 60; J. Tazbir, Reformacja – kontrreformacja..., dz. cyt., s. 22-26. 43, mapa zob. s. 30-31. Tamże, s. 38-39 — 57 — katolicyzm. Największym ciosem dla polskich kalwinów było nawrócenie przez ks. Piotra Skargę (†1612) syna Mikołaja Czarnego: Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki‖ (†1616), który z wielką gorliwością zaczął popierać katolicyzm na Litwie. Za Radziwiłłem poszli również inni magnaci, co spowodowało utratę przez różnowierców zaplecza ekonomicznego i azylu zapewnianego przez możnych protektorów.23 Kontrreformacja nasiliła swoje działania za panowania Zygmunta III Wazy (1587-1632), który niechętnie odnosił się do różnowierców, a popierał działalność jezuitów. Ze względu na powtarzające się tumulty wyznaniowe różnowiercy domagali się uchwalenia ustaw wykonawczych „obwarowujących konfederację warszawską‖, co nieustannie spotykało się ze sprzeciwem króla. 24 Zygmunt III rozpoczął politykę odsuwania od władzy różnowierców. Podczas dwudziestolecia 1598-1618 liczba innowierczych członków senatu zmniejszyła się do 3.25 Obóz protestancki ponosił coraz dotkliwsze klęski. W latach 1606-1608 wybuchła w Polsce pod hasłami antykrólewskimi i antyjezuickimi wojna domowa (tzw. rokosz Zebrzydowskiego), którą poparli głównie różnowiercy zabiegający o „obwarowanie konfederacji warszawskiej‖26. Po klęsce zrywu sytuacja dysydentów stała się jeszcze gorsza, gdyż byli oni odsuwani od urzędów i mieli zamkniętą drogę do kariery. Z tego też powodu po 1608 r. powroty na katolicyzm stały się zjawiskiem masowym. Całkowita klęska różnowierców nastąpiła po potopie szwedzkim, kiedy to protestanci opowiadający się po stronie Karola Gustawa zostali uznani za zdrajców ojczyzny.27 Przyczyny klęski reformacji w Polsce były bardzo złożone. Polskie społeczeństwo nie było przygotowane na przyjęcie nowego ruchu religijno-umysłowego, który pozyskał jedynie część szlachty i mieszczan, ale prawie nie dotarł do warstw chłopskich, bo te trwały przy wierze ojców, a nawet czuły się zagrożone przez nową wiarę. Decydujący był również brak wykształcenia warstw plebejskich, dla których protestantyzm był religią zbyt trudną28. O niepowodzeniu reformacji w Polsce zadecydował też jej polityczny charakter29. Ponadto po stronie protestantyzmu nie stanął żaden król polski. Poparła go tylko magnateria, która niebawem powróciła do Kościoła katolickiego. Ważną rolę odegrało tutaj emocjonalne przywiązanie Polaków wszystkich warstw do katolicyzmu, który od lat 70-tych XVI w. zaczął zwyciężać raczej dzięki swoim siłom przyrodzonym30 i ——– 22 Zob. J. Tazbir, Szlachta i teologowie. Studia z dziejów polskiej kontrreformacji, Warszawa 1987, s. 9-10. 23 Zob. tamże, s. 27-28; W. Urban, Epizod..., dz. cyt., s. 49-50. 24 Zob. J. Tazbir, Szlachta..., s. 164-174; A. Jobert, dz. cyt., s. 138-147. 25 Zob. W. Urban, Epizod..., dz. cyt., s. 26; J. Tazbir, Szlachta..., dz. cyt., s. 273-274. 26 Na temat sejmowych sporów o „obwarowanie konfederacji‖ zob. E. Opaliński, Dwa nieznane projekty „procesu” konfederacji warszawskiej z 1605 i 1607 roku, „Res historica‖, 2000, z. 10, s. 165-177. 27 Zob. J. Tazbir, Reformacja – kontrreformacja..., dz. cyt., s. 104. 153. 157. 28 Zob. J. Tazbir, Szlachta..., dz. cyt., s. 45-47. 29 Zob. tamże, s. 33-35. 30 W. Urban, Epizod..., 78. — 58 — umiejętności dostosowania się do wymagań i potrzeb narodu szlacheckiego31, niż dzięki przemocy fizycznej. Wreszcie klęska polskiej reformacji leżała w rozbiciu i skłóceniu obozu dysydenckiego. Niesprzyjająca dla różnowierców była sytuacja polityczna w XVII w. Liczne wojny z niekatolickimi, a nawet niechrześcijańskimi, sąsiadami doprowadziły do wrogości wobec obcych wyznań i religii oraz do utożsamienia dobrego Polaka-patrioty z katolikiem.32 Zwycięstwo kontrreformacji dokonało się na trzech płaszczyznach: wyznaniowej, politycznej i kulturowej. Za ten sukces Kościół katolicki zapłacił cenę już w XVII w., gdyż wraz z eliminacją przeciwnika nastąpił upadek katolickiego kaznodziejstwa, teologii, szkolnictwa i polemiki wyznaniowej, co doprowadziło do marazmu umysłowego i stagnacji intelektualnej.33 C. OBLICZE WYZNANIOWE RENESANSOWEJ POLSKI Sukcesy polskiej reformacji w drugiej połowie XVI w. doprowadziły do powstania w Rzeczypospolitej nowych wspólnot wyznaniowych, które stały się konkurentami Kościoła katolickiego i w mniejszym stopniu prawosławnego. Do najważniejszych wspólnot reformowanych tego okresu zaliczamy luteran, kalwinów, braci polskich i czeskich. Obok wymienionych wspólnot istniały w Polsce jeszcze inne, np. anabaptyści, menonici oraz gminy żydowskie i muzułmańskie. Nie będziemy w tym miejscu omawiać sytuacji Kościoła prawosławnego i unickiego, gdyż to nie ma bezpośredniego związku z tematem pracy. 1. Kościół katolicki Na początku XVI w. sytuacja w Kościele polskim nie była zbyt optymistyczna. Kościół wymagał gruntownych reform, którym sprzeciwiało się w większości wyższe duchowieństwo, a ci, którzy akceptowali konieczność zmian, skłaniali się w dużej części ku protestantyzmowi lub utworzeniu Kościoła narodowego. Pierwsze próby odnowy Kościoła zaczęły pojawiać się w latach 60-tych.34 Próby administracyjnego rozwiązania problemu nowinek religijnych spowodowały, że początkowo zaniedbywano walkę prowadzoną przy pomocy drukowanego słowa. Pierwsze polemiki i satyry antyprotestanckie wyszły spod pióra Andrzeja Krzyckiego (†1537) oraz Walentego Wróbla z Poznania (†1537). W Krakowie przedrukowywano dzieła polemiczne Johanna Ecka i Johanna Cochlaeusa (†1552). Prawdziwą wartość słowa drukowanego jako narzędzia walki religijnej odkrył 31 32 33 34 J. Tazbir, Szlachta..., dz. cyt., s. 51. Por. W. Urban, Epizod..., dz. cyt., s. 77-78. Zob. J. Tazbir, Reformacja w Polsce..., dz. cyt., s. 251-252. Zob. J. Tazbir, Historia Kościoła katolickiego w Polsce (1460-1795), Warszawa 1966, s. 55-58. — 59 — jednak Stanisław Hozjusz, który napisał kilka popularnych dzieł polemicznych. Autorzy ci pisali po łacinie, a więc ich dzieła nie były ogólnie dostępne wszystkim warstwom skłaniającym się ku nowej wierze. Pierwszym, który docenił w dyskusjach religijnych wartość języka polskiego, był Marcin Kromer (†1589), za nim poszli inni: Benedykt Herbest (†1593), Stanisław Orzechowski (†1566), Piotr Skarga, Jakub Wujek (†1597). Lata 60-te przyniosły pierwsze edycje Biblii w języku polskim, która miała wytrącić z rąk czytelników luterańskie edycje Seklucjana i wyprzedzić przygotowywaną przez kalwinów Biblię brzeską.35 Mimo częściowych sukcesów reformacji Kościół katolicki zachował swoje najważniejsze przywileje i prawa. Na terenach państwa polsko-litewskiego nie zostały naruszone w swym trzonie jego podstawy materialne. Polskie masy plebejskie pozostały w zasadzie wierne staremu porządkowi. Katolicyzm nadal pozostał panującym wyznaniem wspieranym przez władze państwowe. Począwszy od lat 60-tych Kościół przeszedł do intensywnych działań kontrreformacyjnych i reformatorskich, odzyskując utracone pozycje.36 Reformy trydenckie wprowadzano w Polsce powoli. Król wraz z senatem przyjął uchwały soborowe w 1565 r., a Kościół Polski, na skutek oporów duchowieństwa, dopiero w 1577 r.37 Pod koniec wieku pojawiła się nowa generacja biskupów, którzy podjęli realizację postanowień soborowych. Reorganizowano w nowym duchu diecezje, wzmocniono system kontrolno-wizytacyjny, dbano o karność i dobre wykształcenie duchownych. W tym celu zaczęto powoływać do życia seminaria duchowne.38 Podjęto także wysiłek uporządkowania stosunków w parafiach i zapewnienia im należytej opieki duszpasterskiej. Za cel stawiano sobie odzyskanie utraconych na rzecz protestantów kościołów. Zalecano, aby każda parafia posiadała własną szkołę parafialną, bibliotekę, szpitalik-przytułek oraz działające bractwa.39 Po okresie upadku i wielkich strat zakony zaczynają przeżywać renesans. Obok jezuitów odradzają się dominikanie, bernardyni, franciszkanie, którzy przejmują część działań duszpasterskich. Nurt kontemplacyjny rozwija się w klasztorach żeńskich, szczególnie u benedyktynek, które zajmują się edukacją dziewcząt.40 W działaniach kontrreformacyjnych i reformatorskich katolicy posługiwali się środkami politycznymi, ale ich największą bronią było powolne oddziaływanie na społeczeństwo. Zakładano szpitale i przytułki dla ubogich, szerzono uczuciowy kult świętych oraz uroczystą, przemawiającą 35 36 37 38 39 40 Zob. tamże, s. 48-51. 74-77. Zob. tamże, s. 47-48. Zob. J. Tazbir, Szlachta..., dz. cyt., 217-218. Zob. J. Kłoczowski, L. Müllerowa, J. Skarbek, Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 1986, s. 91. 93. Zob. tamże, s. 92-94. Zob. tamże, s. 94-95. — 60 — do wyobraźni ludu, obrzędowość wspieraną skutecznie przez sztukę. Ogromne znaczenie miały powołane na nowo bractwa religijne przeznaczone dla różnych stanów. One też prowadziły działalność dobroczynną, pozyskując dla Kościoła warstwy najniższe. Na ten okres datuje się rozwój misji parafialnych, powstanie wielu nowych, bardzo popularnych nabożeństw, pogłębienie kultu Serca Jezusowego, Krzyża i Najświętszej Maryi Panny. Budowano kalwarie, zakładano sanktuaria, w których czczono cudowne obrazy i krzyże, bardzo popularne stały się pielgrzymki. Wzrosło znaczenie kultu świętych, szczególnie patronów i męczenników zamordowanych przez protestantów i prawosławnych. Z kultem świętych był związany kult relikwii. Wielką rolę odegrała w tym procesie książka. Wprowadzając posoborowe reformy, dostosowano do nowych potrzeb mszały, brewiarze, antyfonarze, agendy, psałterze, pojawiły się przeznaczone dla ludu książeczki do nabożeństwa, katechizmy, śpiewniki. Od 1593 zaczęło się ukazywać Pismo Święte w mistrzowskim przekładzie Jakuba Wujka, które wytrąciło z rąk katolików tłumaczenia różnowiercze. Wielką popularnością cieszyły się żywoty świętych autorstwa Piotra Skargi. 41 Główną rolę w walce z protestantyzmem i potrydenckiej odnowie Kościoła odegrali jezuici, wśród których na czołowe miejsce wysuwali się ks. Piotr Skarga, wielki patriota i kaznodzieja oraz znany z przekładów Biblii ks. Jakub Wujek. Kładli oni wielki nacisk na pogłębioną, indywidualną formację swoich wychowanków, popularyzowali tzw. „ćwiczenia duchowne‖. Jezuicka formacja dążyła do ukształtowania silnego człowieka, gotowego do obrony swojej wiary i podjęcia służby społecznej.42 Skuteczną bronią w rękach jezuitów było ich szkolnictwo, które stojąc na wysokim poziomie, kształciło w duchu kontrreformacji zarówno dzieci katolików, jak i różnowierców. Jezuici w swoich działaniach kontrreformacyjnych posługiwali się odkrytą kilka dziesięcioleci wcześniej przez różnowierców mocą mówionego i drukowanego słowa w językach narodowych. Pisano i wygłaszano kazania po polsku, niemiecku, rusku, łotewsku, litewsku i estońsku.43 Dzieło podjętych reform słabnie w pierwszej połowie XVII w. Obniża się równocześnie poziom życia duchownych oraz kościelnej oświaty. Kryzys zaczynają przeżywać także szkoły jezuickie.44 2. Luteranie Luteranizm był pierwszym wyznaniem protestanckim, które dotarło do Polski, jednak nie zdobył sobie zbytniej popularności, gdyż nakazywał całkowite posłuszeństwo wobec władcy, który 41 42 43 44 Zob. A. Jobert, dz. cyt., s. 194-197; J. Tazbir, Szlachta..., dz. cyt., s. 218-227; J. Tazbir, Historia..., s. 134-137. Zob. J. Kłoczowski, L. Müllerowa, J. Skarbek, dz. cyt., s. 85-86. 88-90. Zob. A. Jobert, dz. cyt., s. 190-194; J. Tazbir, Historia..., dz. cyt., s. 133-138; J. Tazbir, Szlachta..., dz. cyt., s. 47-48. Por. J. Kłoczowski, L. Müllerowa, J. Skarbek, dz. cyt., s. 98-99. — 61 — był równocześnie głową Kościoła w danym państwie, co oczywiście było sprzeczne z interesami szlachty polskiej dążącej do zdobycia jak największych wpływów i ograniczenia władzy królewskiej.45 Luteranizm szerzył się głównie wśród ludności miejskiej niemieckiego pochodzenia na Pomorzu i w Wielkopolsce. Ostoją polskiego luteranizmu były Prusy Książęce.46 W drugiej połowie wieku wiara Lutra zaczęła w Polsce zanikać. Utrzymywała się tylko w Wielkopolsce (np. Bojanowo, Grodzisk), Prusach Królewskich (Gdańsk, Toruń, Elbląg), na Podlasiu (Węgrowie) i na Litwie (Wilno). Wśród najwybitniejszych działaczy tego okresu należy wymienić Eustachego Trepkę (†1559) i Erazma Glicznera (†1603). Zauważa się również zanik luteranizmu w sławnych rodach magnackich, np. wśród Ostrorogów i Zborowskich.47 3. Bracia czescy Twórcą tego wyznania był Řehoř Krajčí (†1474), który w 1458 r. pod Žamberkiem w Czechach wschodnich zorganizował pierwszą wspólnotę kierującą się wskazaniami Ewangelii, ze szczególnym podkreśleniem równości społecznej i ubóstwa. Wspólnota, nazwana później Braterską Jednotą, szybko zerwała więź w Rzymem i przeszła szereg prześladowań, które zmusiły wyznawców do emigracji, głównie do Wielkopolski. Pierwsi bracia czescy osiedlili się w Lesznie w 1516 r. Kolejna grupa przybyła w 1548 i schroniła się pod protekcję magnatów wielkopolskich: Górków, Leszczyńskich, Ostrorogów, Krotoskich, Tomickich. Utworzyli oni gminy w Poznaniu, Ostrorogu, Koźminku, Szamotułach i Kaliszu. W 1555 r. bracia założyli w Lesznie cieszącą się wysokim poziomem szkołę, której rektorem został biskup wspólnoty Jan Komeński (†1670). W 1570 posiadali 64 zbory, zdobywając zwolenników również wśród polskiej szlachty. Wpływy Jednoty w Wielkopolsce ugruntował Jerzy Izrael (†1588), który w latach 1557-79 był naczelnym seniorem polskiej prowincji braci czeskich. W 1555 zawarli w Koźminku unię z kalwinami oraz brali udział w ugodzie sandomierskiej. W 1564 r. Zygmunt August zezwolił braciom na wyznawanie przedstawionej mu konfesji, a tym samym zaakceptował istnienie tego wyznania w Polsce48. Kolejna fala uchodźców z Czech przybyła do Wielkopolski w 1628 r. po klęsce Czechów pod Białą Górą (1620) i zasiliła istniejące tam zbory. Jeśli chodzi o doktrynę Jednoty, to mimo zachowania wielu elementów katolickich była ona przeniknięta husytyzmem i wilklifizmem, później skłaniała się ku luteranizmowi i kalwinizmowi. Jako jedyne źródło wiary i moralności bracia przyjmowali NT, który interpretowali stosownie do 45 46 47 48 J. Tazbir, Reformacja – kontrreformacja..., dz. cyt., s. 14. Zob. J. Tazbir, Reformacja w Polsce..., Warszawa 1993, s. 45-46. Zob. tamże, s. 235-252; W. Urban, Epizod..., dz. cyt., s. 22. Zob. H. Gmiterek, Bracia czescy a kalwini w Rzeczypospolitej. Połowa XVI – połowa XVII wieku, Lublin 1987, s. 36. — 62 — założeń wspólnoty. Zachowali sakramenty, lecz nadali im specyficzną interpretację, a ich skuteczność uzależniali od wewnętrznej dyspozycji przyjmującego. Za warunek usprawiedliwienia uważali posiadanie wiary, nadziei i miłości; ci, którzy posiadali te cnoty, stanowili prawdziwy Kościół wybranych przez Boga. Z czasem ich wyznanie wiary (Confessio bohemica z 1575) mocno zbliżyło się do augsburskiego. Po zniszczeniu Leszna w 1656, które opowiedziało się po stronie Szwedów, bracia wyemigrowali na Śląsk lub do Amsterdamu.49 4. Kalwini Polski protestantyzm, początkowo nie określony w sposób jednoznaczny, oscylował powoli w stronę kalwinizmu50. Nauka Kalwina o predestynacji broniła szlachtę przed buntami chłopskimi, a organizacja kościoła helweckiego oparta na posłudze ministrów pochodzenia plebejskiego, którzy byli zależni od świeckich seniorów (magnatów i szlachty), sprzyjała ówczesnym dążeniom szlachty do umocnienia wpływów i osłabienia władzy króla. Na Litwie ideologia kalwińska wspierała autonomiczne dążenia szlachty litewskiej. Ośrodkami polskiego kalwinizmu były Małopolska, Litwa i Kujawy.51 Ruch reformacyjny w Małopolsce rozpoczął się ok. połowy XVI w. od wystąpienia niewielkiej liczby księży, mnichów, szlachciców i mieszczan. W 1555 r. na zjeździe w Gołuchowie koło Kalisza większość obecnych opowiedziała się za kalwińskim pojmowaniem sakramentów. Początki zboru były bardzo trudne i naznaczone samowolą magnatów i szlachty, którzy dla osobistych zysków rabowali dobra kościelne. Innym problemem było pojawienie się heretyków: Piotra z Goniądza (†1572) głoszącego poglądy ariańskie oraz Franciszka Stankara (†1574) nauczającego, że pośrednictwo Chrystusa opiera się wyłącznie na jego ludzkiej naturze.52 Głównym ośrodkiem tej grupy kalwinów stał się Pińczów, gdzie założono opartą na wzorach lowańskich szkołę oraz drukarnię. Dla umocnienia tego ośrodka sprowadzono do Pińczowa kalwinów francuskich: Grzegorza Orszaka, Piotra Statoriusa i Jana Tenaudusa.53 Poszukując konkretnych ram organizacyjnych, grupa ta, podobnie jak litewska, zwróciła się w stronę Genewy, z którą jednak kontakt nie był łatwy. Dlatego zaczęto poszukiwać innych rozwiązań, zawierając porozumienie z osiadłymi w Wielkopolsce braćmi czeskimi, którzy stanowili już grupę o określonej doktrynie i organizacji. Na synodzie w Koźminku w 1555 r. zawarto pakt mię- 49 50 51 52 Zob. E. Wiśniowski, Bracia czescy, EK II, k. 992-994; W. Urban, Epizod..., dz. cyt., s. 22-23. Por. H. Gmiterek, dz. cyt., s. 12-13. Zob. J. Tazbir, Reformacja – kontrreformacja..., dz. cyt., s. 15-16; W. Urban, Epizod..., dz. cyt., s. 23-24. Zob. A. Jobert, dz. cyt., s. 35-36. 79-80; A. Brückner, Różnowiercy polscy. Szkice obyczajowe i literackie, Warszawa 1962, s. 50; J. Tazbir, Reformacja – kontrreformacja..., dz. cyt., s. 14-15; W. Urban, Epizod..., dz. cyt., s. 23. — 63 — dzy kalwinami a braćmi czeskimi, który został potwierdzony wspólnym przyjęciem sakramentu ołtarza. Była to jednak próba nieudana, gdyż Małopolanom ciążyła zależność od Czechów i zbytnia karność zboru. Pojawiały się również opory wobec doktryny i obrzędów braci czeskich.54 W tej sytuacji sięgnięto po inny środek, wzywając w 1556 r. do kraju sławnego na Zachodzie reformatora polskiego Jana Łaskiego, licząc na to, że stanie on u steru polskiej reformacji i – podobnie jak to uczynił we Fryzji i w Anglii – nada polskim zborom stabilne struktury. Ponadto kalwini małopolscy potrzebowali osoby biegłej w teologii, która swoim autorytetem poprze ideę zwołania synodu narodowego, a może nawet zdoła pozyskać dla reformacji samego króla. Ideę synodu narodowego w Polsce popierał sam Kalwin, który w 1555 r. w tej sprawie korespondował z Zygmuntem Augustem.55 Swoją misję rozpoczął Łaski w 1557 od nieudanej próby pozyskania króla. Fiaskiem zakończyła się również podjęta rok później próba sprzymierzenia się, na podstawie wspólnie wypracowanego wyznania wiary, z pruskimi i wielkopolskimi luteranami oraz braćmi czeskimi. W tej sytuacji Łaski zajął się zborem małopolskim umacniając jego pozycję. Przewodniczył kilku synodom, które miały regulować życie zborów. Podczas synodów rozstrzygano również problemy związane z herezjami kwestionującymi dogmaty trynitarne. Pomimo że rozłamy dotyczące doktryny pojawiały się z coraz większą siłą, Łaski swoim autorytetem potrafił zachować aż do końca swojego życia jedność zboru. 56 Łaski miał również udział w powstaniu Biblii brzeskiej, której tłumaczenie popierał. Utenhove wspomina raz, w liście z 18 lutego 1557, że Łaski poprawia NT polski i dzieli artykuły jego wg flandryjskiego tekstu.57 Po śmierci reformatora rozpoczął się czas anarchii oraz sporów dogmatycznych, co ostatecznie doprowadziło do podziału w 1562 r. W zborze panował coraz większy chaos, który pogłębiali magnaci i szlachta, hołdując „złotej wolności‖.58 W drugiej połowie lat 60-tych nastąpiła wyraźna krystalizacja konfesyjna zboru małopolskiego, który oparł się w 1567 r. na drugiej Konfesji Helweckiej Henryka Bullingera (†1575). Świeccy przywódcy polskiego kalwinizmu, wojewodowie Stanisław Myszkowski (†1570) i Piotr Zborowski, wystąpili z ponowną inicjatywą zjednoczenia wyznań protestanckich i utworzenia kościoła narodowego. Dążenia te zakończyły się zawarciem ugody sandomierskiej w 1570 r.59 ——– 53 54 55 56 57 58 59 Zob. S. Kot, Pierwsza szkoła protestancka w Polsce. Z historii wpływów francuskich na kulturę polską, „Reformacja w Polsce‖, r. I, 1921, s. 15-34. Zob. H. Gmiterek, dz. cyt., s. 14-25; A. Brückner, Różnowiercy..., dz. cyt., s. 50. 55. Zob. tamże, s. 49-51; J. Stahl, Kalwin Jan, EK VIII, k. 426-427. Zob. A. Brückner, Różnowiercy..., dz. cyt., s. 52-55. 58-59; A. Jobert, dz. cyt., 65-77. Zob. A. Brückner, Różnowiercy..., dz. cyt., s. 55. Zob. tamże, s. 62-63; W. Urban, Epizod..., dz. cyt., s. 24. Zob. H. Gmiterek, dz. cyt., s. 36-40. — 64 — Drugim ośrodkiem kalwinizmu w Rzeczypospolitej była północna Litwa, gdzie w posiadłościach Radziwiłłów z linii kiejdańskiej i birżańskiej organizowano zbory, szkoły i drukarnie. Do najważniejszych ośrodków helweckich na tych terenach należały Birże, Kiejdany, Nieśwież, Kleck, Węgrów, Brześć Litewski oraz Wilno. Silna protekcja Radziwiłłów sprawiła, że jeszcze w latach 1611-40 działało tam ponad 140 zborów. Zbory litewskie również były nękane przez podziały i spory dogmatyczne z antytrynitarzami i zwolennikami nurtu judaizującego.60 5. Bracia polscy (arianie) Po zorganizowaniu na nowo w 1542 r. inkwizycji rzymskiej rozpoczęły się we Włoszech prześladowania osób kwestionujących dogmat o Trójcy Świętej i szerzących radykalne poglądy społeczne. Zwolennicy antytrynitaryzmu wyemigrowali początkowo do kalwińskiej części Szwajcarii, gdzie również spotkały ich prześladowania, a następnie do Polski, w której zostali przyjęci przez zbory kalwińskie, szerząc w nich swoje poglądy. Do tej grupy należeli Leliusz Socyn († 1562), Giorgio Blandrata (Biandrata, †1588), Valentino Gentilis (†1566), Bernardo Ochino (†ok. 1565) i inni.61 Nowinki religijne przywoziła do Polski młodzież, która studiowała za granicą. Wśród niej był Piotr z Goniądza, który we Włoszech poznał naukę Miguela Serveta (†1553) i Leliusza Socyna. Piotr wystąpił z deklaracją antytrynitarską w 1556 r. podczas synodu w Seceminie, ale jego poglądy zostały odrzucone. Ważną rolę w przeciwstawianiu się arianom odegrał w latach 1557-60 autorytet Jana Łaskiego, ale problem odżył po jego śmierci w latach 1560-61, gdy w zborze małopolskim na tym tle wybuchły spory w związku z osobą Franciszka Stankara. Spór ten wywołał kolejne dyskusje wokół relacji między osobami Trójcy Świętej. W okresie szczególnie gorących dyskusji zjawił się w Polsce Giorgio Blandrata62, który zaproponował rezygnację z opartych na filozofii scholastycznej formuł dogmatycznych i powrót do języka biblijnego św. Pawła, co wprowadziło jeszcze większy zamęt zmierzający ku trydeizmowi. Propozycję Blandrata podjęło kilku ministrów na czele z Grzegorzem Pawłem z Brzezin (†1591). Oni to jesienią 1562 r. wywołali nową falę dyskusji, która doprowadziła w roku 1565 do podziału zboru małopolskiego na tzw. zbór większy (kalwiński) i mniejszy (ariański).63 Doktryna teologiczna i społeczna arian przeszła wiele przeobrażeń i pojawiała się w różnych zwalczających się odłamach. Pierwszym krokiem było porzucenie trydeizmu, który wyznawał 60 61 62 63 Zob. J. Tazbir, Reformacja w Polsce..., Warszawa 1993, s. 114; J. Tazbir, Szlachta..., s. 18. 23. Zob. A. Brückner, Różnowiercy..., dz. cyt., s. 110-114. Na temat działalności Blandrata (Biandrata) zob. H. Wojtyska, Biandrata Giorgio, EK II, k. 374-375. Zob. K. Górski, Bracia polscy, EK II, k. 1003. — 65 — m. in. Tomasz Falconius (Sokołowski). W 1566 r. Grzegorz Paweł zaczął głosić, że jedynym Bogiem jest Ojciec; Jezus Chrystus był według niego tylko człowiekiem podniesionym do godności bóstwa po zmartwychwstaniu, a Duch Święty bezosobową mocą Boga. Tezy te doprowadziły do nowych rozłamów. Część wyznawców przyjęła unitariańską naukę Grzegorza Pawła, a część skłoniła się ku dyteizmowi.64 Po zwycięstwie unitarianizmu w 1568 r. zaczęły szerzyć się wśród braci polskich idee anabaptystów kładące nacisk na etyczny aspekt religijności. Nurt ten zainicjował Piotr z Goniądza, występując już w 1558 r. przeciwko chrzczeniu dzieci65, a w 1566 przeciwko wielu objawom życia społecznego (odrzucał udział w wojnach, piastowanie urzędów, udział w życiu społecznym) 66. Radykalizm społeczny przyjął się wśród braci pochodzenia plebejskiego, którzy dążyli do zniesienia pańszczyzny, poddaństwa chłopów oraz wprowadzenia powszechnego obowiązku zarabiania na życie pracą własnych rąk. Hasła te były świadectwem przenikania do „Zboru Mniejszego‖ idei anabaptyzmu niemieckiego67. Aby umożliwić realizację swoich postulatów społecznych, grupa ta założyła miasto Raków. Eksperyment prowadzony w latach 1569-72 zakończył się jednak klęską.68 Wspólnoty braci polskich rozwijały się również na Litwie, gdzie działali Szymon Budny (†1593)69, Stanisław Budziński († po 1593), Jakub Paleolog (†1585). Za swoje poglądy Budny był kilka razy wykluczany ze zboru przez radykalnych współwyznawców. Skrajne odłamy arian litewskich skłaniały się nawet ku odrzucaniu objawienia zawartego w NT i zaniechaniu odmawiania czci Chrystusowi (nonadoranci)70. Uważali oni, że Jezus nie zniósł przepisów zawartych w Prawie ST i głosili, że nadal obowiązuje etyka Pierwszego Przymierza, a nawet kwestionowali mesjańskie posłannictwo Jezusa (judaizanci).71 Pewną stabilizację w rozrywanych nieustannymi sporami zborach ariańskich wprowadzili w latach 70-tych Marcin Czechowic (†1613)72 i Jan Niemojewski (†1598) reprezentujący drugi co do ważności ośrodek braci polskich w Bełżycach na Lubelszczyźnie. Skłaniali się oni ku unitarianizmowi, anabaptyzmowi i idei równości społecznej. Potępiali poglądy Budnego.73 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 Zob. tamże, k. 1003; W. Urban, Epizod..., dz. cyt., s. 51-53 A. Jobert, dz. cyt., s. 84-86. Zob. A. Brückner, Różnowiercy..., s. 140-142. Zob. także: W. Urban, Epizod..., dz. cyt., s. 53. Zob. A. Brückner, Różnowiercy..., dz. cyt., s. 151-158. Por. J. Tazbir, Reformacja w Polsce..., dz. cyt., s. 148-169. Zob. K. Górski, Bracia..., art. cyt., k. 1003-1004; W. Urban, Epizod..., dz. cyt., s. 53-55; J. Tazbir, Reformacja w Polsce..., dz. cyt., s. 170-200; A. Jobert, dz. cyt., s. 86-89. Zob. F. Gryglewicz, R. Łużny, Budny Szymon, EK II, k. 1172-1173; E. Mieczkowska, M. Pawlak, Poglądy społecznoetyczne Szymona Budnego, „Res historica‖, 2000, z. 10, s. 47-65. Zob. W. Sławiński, Polemika teologiczna Jana Niemojewskiego z Faustem Socynem na tle doktrynalnych przemian w ideologii braci polskich, „Res historica‖, 2000, z. 10, s. 19-22. Zob. A. Brückner, Różnowiercy..., dz. cyt., 117-118. 149-150; K. Górski, Bracia..., art. cyt., k. 1004; A. Jobert, dz. cyt., s. 165-171. Zob. J. Misiurek, Czechowic Marcin, EK II, k. 792-794; zob. też: A. Brückner, Różnowiercy..., dz. cyt., s. 150. Zob. K. Górski, Bracia..., art. cyt., k. 1004. — 66 — W 1578 r. przybył do Polski bratanek Leliusza Socyna, Faust Socyn (†1604), który zdominował ruch, wprowadzając racjonalizm i kolejne zmiany doktrynalne: odrzucenie nauki o grzechu pierworodnym i związanej z nim nauki o odkupieniu. Według Fausta zbawienie można osiągnąć przez zachowywanie w życiu nauki moralnej, nawet bez konieczności przyjęcia chrztu z wody74. Od czasów Sucyna braci polskich nazywano również socynianami75. Socynianizm powszechnie przyjęty przez arian na początku XVII w. złagodził radykalizm społeczno-etyczny głoszony w poprzednich latach. Głównie dzięki niemu zostały przezwyciężone podziały i spory doktrynalne. W XVII w. arianizm wchodził jako ruch zjednoczony i posiadający dobre zaplecze intelektualne i pedagogiczne, na czele z takim ośrodkiem jak Raków76. Arianizm w tej postaci stawał się ruchem o charakterze międzynarodowym, w którym coraz większe znaczenie zdobywali Niemcy i Holendrzy przybywający do Polski: Marcin Ruar (†1657), Walenty Szmalc, Jan Crell (†1633), Jonasz Szlichtyng (†1661). Udział cudzoziemców w ruchu spowodował w piśmiennictwie dominację dzieł łacińskich, które zdobywały popularność w Polsce i za granicą.77 W XVII w. obserwuje się coraz większą wrogość społeczeństwa polskiego wobec arian. W 1638 zlikwidowano ośrodek ariański w Rakowie wraz ze szkołą i drukarnią78, a po opowiedzeniu się sekty po stronie najeźdźcy szwedzkiego w 1658 r. sejm podjął uchwałę nakazującą arianom opuszczenie kraju lub przejście na katolicyzm. Większość z nich wyemigrowała do Siedmiogrodu, Prus i Holandii, gdzie w Amsterdamie powstał nowy ośrodek ariański wraz z drukarnią.79 D. OBLICZE WYZNANIOWE DRUKARSTWA W RENESANSOWEJ POLSCE Od samego początku możemy zauważyć w Polsce związek działalności drukarzy z potrzebami religijnymi społeczeństwa. Duża część wydanych przez nich książek to dzieła o treści religijnej oraz księgi liturgiczne drukowane na zamówienie Kościoła. W pierwszej połowie XVI stulecia nie można jeszcze mówić o wyraźnym ukierunkowaniu konfesyjnym polskiego drukarstwa. Pojawiło się ono wraz z krystalizacją poszczególnych obozów wyznaniowych wyłaniających się z reformacyjnego zamętu. W drugiej połowie wieku możemy już wyraźnie wskazać ośrodki i oficyny powoływane do życia w celu propagowania konkretnego wyznania: katolicyzmu, kalwinizmu, luteranizmu, arianizmu oraz wyznania braci czeskich. Drukarnie 74 75 76 77 78 79 Zob. W. Sławiński, art. cyt., s. 27-45. Na temat znaczenia F. Socyna dla polskiego arianizmu zob. A. Brückner, Różnowiercy..., dz. cyt., s. 166. Zob. W. Urban, Epizod..., dz. cyt., s. 55-60. Zob. K. Górski, Bracia..., art. cyt., k. 1004; J. Tazbir, Reformacja w Polsce..., dz. cyt., s. 190-200; A Jobert, dz. cyt., s. 157-179. Zob. J. Tazbir, Arianie i katolicy, Warszawa 1971, s. 7-45. Zob. K. Górski, Bracia..., art. cyt., k. 1005. — 67 — wyznaniowe zakładano w ośrodkach różnowierczych i posiadłościach możnych protektorów, szczególnie tam, gdzie były szkoły. Drukarnie innowiercze stanowiły blisko połowę oficyn polskiego odrodzenia80. W okresie tym pojawiły się oficyny jezuickie. W ostatnim dwudziestoleciu tego wieku na skutek nasilającej się kontrreformacji, zubożenia mieszczaństwa i przemian politycznych drukarstwo polskie, a szczególnie różnowiercze, znacznie podupadło.81 1. Drukarnie katolickie Śledząc początki drukarstwa polskiego, nie można nazwać go w sensie ścisłym drukarstwem katolickim, gdyż jego motorem napędowym były raczej względy ekonomiczno-handlowe niż wyznaniowe. O katolickiej orientacji tego drukarstwa można więc mówić w tym sensie, że było ono częściowo przeznaczone dla potrzeb Kościoła katolickiego i znajdowało się w rękach katolików. Czynniki ekonomiczne w połączeniu z niejednoznaczną sytuacją religijną początkowego okresu reformacji sprawiły, że z tej samej oficyny prowadzonej przez katolika wychodziły dzieła różnych konfesji. Warsztaty drukarzy krakowskich z pierwszej połowy XVI w. propagują idee humanizmu i przecierają szlaki dla literatury w języku polskim. W tym nurcie należy umieścić działalność Floriana Unglera († 1536), Hieronima Wietora (†1546/7) oraz Macieja (†1547) i Marka Szarfenbergów (†1545).82 W pierwszej połowie XVI w. dostrzegamy pewne związki katolickich drukarzy krakowskich z ruchem reformacyjnym, ale są one raczej wynikiem panującego zamętu wyznaniowego, czasem nawet słabej orientacji w problematyce teologicznej oraz chęci zysku. Każdy z wymienionych wyżej typografów miał w swoim repertuarze książki związane z obozem innowierczym. Ostatecznie jednak pozostali oni przy katolicyzmie.83 Najwięcej związków z reformacją miał chyba Hieronim Wietor. W latach 30-tych znajdujemy w jego repertuarze protestanckie książki węgierskie. Ponadto sprowadzał z zagranicy wbrew zakazom królewskim heretyckie książki i skandaliczne obrazki obrażające wiarę katolicką, co doprowadziło do krótkotrwałego aresztowania drukarza w 1536 r. Wydawał też dzieła pochodzące ze środowiska sympatyzującego z luteranizmem (Jakuba Przyłuskiego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Bernarda Wojewódki). W 1545 r. Bernard Wojewódka polecił Wietora księciu Albrechtowi, który poszukiwał drukarza dla Akademii Królewieckiej. Książę zabiegał o dobrego typografa, gdyż chciał mu powierzyć druk przekładu Biblii przygotowany przez Stanisława Rapagelana (Rafajłowicza) (†1549) oraz druk innych 80 81 82 83 Zob. J. Tazbir, Reformacja – kontrreformacja..., dz. cyt., s. 43. Podane etapy w historii drukarstwa polskiego przyjmuje A. Kawecka-Gryczowa, zob. Zdz, s. 31-105. Por. Zdz, s. 45-61. Por. J. Ptaśnik, Drukarze różnowiercy w Krakowie wieku XVI, „Reformacja w Polsce‖, r. I, 1921, s. 184. Na temat Unglera zob. NK III, s. 161; DDP I/1, s. 317. 324. Na temat Wietora i Szarfenbergów zob. niżej. — 68 — pism reformacyjnych. Ostatecznie Wietor nie zdecydował się na założenie filii w Królewcu, bo niechybnie musiałoby to doprowadzić do zerwania jego kontaktów z Polską. W 1546 Wietor wydrukował Psalm 13 w przekładzie Wojewódki oraz inne druki z nutami, które stanowiły pierwociny ulotnych druków różnowierczych popularyzujących polskie pieśni religijne.84 Szarfenbergowie oddali swoje prasy na usługi polemistów katolickich i kontrreformacji, choć i w ich oficynach tłoczono sporadycznie książki pochodzące z kręgów reformacyjnych 85. W nurcie drukarstwa kontrreformacyjnego należy również umieścić biblijne druki Szarfenbergów na czele z NTS 1556 i BL 1561 w opracowaniu Jana Nicza (†1572), które od nazwiska drukarzy nazywane są Szarfenbergowskimi. Na usługi reformacji swoje prasy oddał początkowo Mateusz Siebeneicher (†1582) drukując w 1558 serię pieśni reformacyjnych. Szybko jednak zerwał związki z grupami różnowierczymi i zaczął tłoczyć podręczniki szkolne oraz katolicką literaturę dewocyjną i propagandową na czele z Postyllą (1573-75) Jakuba Wujka.86 Tę samą linię kontynuował syn Mateusza, Jakub (†1604)87. Inny z drukarzy krakowskich, Łazarz Andrysowicz (†1577), nastawił swoją placówkę na rentowność, drukując zarówno dzieła zagorzałych polemistów katolickich, jak i zwolenników reformacji. Z tej oficyny wyszło dzieło Modrzewskiego De Republika emendanda (1551), jednak bez Księgi o Kościele skonfiskowanej przez cenzurę.88 Następca Andrysowicza Jan Januszowski (†1613) stanął wyraźnie po stronie katolickiej i otrzymał w 1589 r. tytuł typografa kościelnego. W jego oficynie ukazywały się edycje Psałterza w przekładzie Jana Kochanowskiego (†1584), a w 1599 r. Biblia w tłumaczeniu Jakuba Wujka oraz dzieła polemiczne i dewocyjne.89 Swoją oficynę na usługi jezuitów oddał Andrzej Piotrkowczyk (†1620), drukując dzieła propagujące reformy trydenckie, księgi liturgiczne, polemiki, dokumentację synodów oraz literaturę dogmatyczno-moralną i dewocyjną. Do najważniejszych klientów drukarza należał Skarga ze swoimi Żywotami świętych oraz Wujek, który w tej oficynie drukował przekład Psałterza i Nowy Testament. W 1603 oficyna wydała pierwszy w Polsce Index auctorum et librorum prohibitorum in Polonia editum. Katolicka literatura religijna stanowi ponad 51,6 % repertuaru zakładu.90 Dopiero w drugiej połowie XVI w. powstały za przyczyną jezuitów oficyny, które można określić jako typowo katolickie. Celem ich założenia było propagowanie wiary i oświaty katolickiej 84 85 86 87 88 89 90 Zob. DDP I/1, s. 340-343; Zdz, s. 53-54. Por. DDP I/1, s. 272. Na temat Macieja Szarfenberga zob. DDP I/1, s. 243. 247. Na temat Mikołaja i Stanisława zob. DDP I/1, s. 261. 269. 272. 287-290. Zob. Zdz, s. 73-74; DDP I/1, s. 204-211. Zob. DDP I/1, s. 192-193. Zob. Zdz, s. 74-76; DDP I/1, s. 124-127. 132. DDP I/1, s. 74-82; Zdz, s. 84-85. Zob. DDP I/1, s. 150-156. — 69 — oraz wspieranie kontrreformacji. Takie zakłady funkcjonowały w Wilnie, Poznaniu i Kaliszu. W Wilnie przekazaną Towarzystwu Jezusowemu przez Radziwiłła Sierotkę dawną oficyną brzeską kierował z przerwami nawrócony na katolicyzm Daniel z Łęczycy († 1600?)91. W Poznaniu i Kaliszu drukowali sprowadzeni przez jezuitów Wolrabowie92. 2. Drukarnie luterańskie Ośrodki luterańskie drukujące literaturę polskojęzyczną znajdowały się głównie na Pomorzu, w Prusach Królewskich i Książęcych (Królewiec, Gdańsk, Toruń) oraz w wielkopolskim Grodzisku. Około połowy wieku najsilniejszym ośrodkiem polskiego drukarstwa luterańskiego był Królewiec, gdzie propagandową działalność wydawniczą prowadził Jan Seklucjan. Drukował on początkowo w warsztacie Niemca Jana Weinreicha (†1560), a później u Czecha Aleksandra Augezdeckiego (†1577) specjalnie sprowadzonego do Prus w 1549 r. dla produkcji propagandowej literatury polskiej93. W ostatnim etapie swej działalności Seklucjan wydawał u Jana Daubmanna (†1573). Seklucjan wciągnął w działalność edytorską również innych tamtejszych pisarzy: Eustachego Trepkę, Jana Radomskiego, Stanisława Murzynowskiego (†1553) i in., tworząc w Królewcu silny ośrodek polskiej literatury różnowierczej nazywany czasem „kolebką literatury polskiej‖94. Książki królewieckie, mimo zakazów, docierały za sprawą Seklucjana na ziemie Królestwa Polskiego i na Litwę. W Królewcu wyszły pierwsze polskie postylle, modlitewniki, kancjonały, nie licząc literatury propagandowej. W tym środowisku w latach 1551-1553 powstał tzw. Nowy Testament królewiecki.95 Konkurencyjny dla Królewca ośrodek luterańskiej propagandy usiłował założyć znany z krakowskich druków biblijnych polemista Seklucjana, Jan Sandecki-Malecki, który ok. 1536 przeszedł na luteranizm i jako pastor prowadził drukarnie w Ełku i Pułtusku. Malecki był pierwszym drukarzem Polakiem, który zdecydowanie opowiedział się za luteranizmem. Występując przeciwko biblijnej pracy Murzynowskiego i Seklucjana, opracował i wydrukował w 1552 próbkę własnego przekładu Mt: Nowy Testament z przełożenia Erazma Roterdamskiego... Z powodu niepowodzeń Sandecki sprzedał drukarnię w 1558 r.96 91 92 93 94 95 96 Zob. DDP V, s. 13-21. 205-210. 244; Zdz, s. 90-91. Zob. DDP III/1, s. 99. 137. 190. 269-298. Na temat działalności Augezdeckiego w Królewcu, zob. DDP IV, s. 19-28. Zdz, s. 63. Zob. I. Warmińskiego, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, Poznań 1906; Zdz, s. 63-64. Zob. J. Ptaśnik, art. cyt., s. 182-184; Malecki, EWoK, k. 1453-1454; J. Janów, Wstęp, w: Jan Sandecki (Malecki), Ewangeliarz z początku XVI w. i dwa późniejsze druki polskie tegoż autora, Kraków 1947, s. CXLVII-CLIII. — 70 — Pierwsze próby uruchomienia drukarni w Gdańsku sięgają przełomu XV i XVI w. Na dobre drukarstwo w tym mieście rozwinęło się dopiero w czasach reformacji, drukowały tu od 1538 r. rodziny Rhode i Rhete. W 1605 r. założył swoją oficynę przybyły z Niderlandów Wilhelm Guillemot (†1606), ale jego zakład rychło dostał się w ręce Andrzeja Hünefelda (†1666), który poszukując szerszych rynków zbytu, nawiązał kontakt ze zborami kalwińskimi i braci czeskich, i drukował dużo polskiej literatury różnowierczej na czele z Biblią gdańską (1632).97 Dobry grunt dla rozwoju drukarstwa luterańskiego w Toruniu stworzyły przywileje nadane miastom pruskim przez Zygmunta Augusta w 1558 r. zapewniające swobodę wyznania i kultu dla konfesji augsburskiej. Miasto stało się ośrodkiem ruchu różnowierczego, oddziaływując na ziemie sąsiednie. Od drugiej połowy XVI w. do połowy wieku następnego Toruń stał się centrum drukarstwa protestanckiego, służąc głownie luteranom i osiedlającym się tu braciom czeskim oraz kalwinom. Pierwszą drukarnię z inicjatywy Erazma Glinczera założył tu w 1568 r. Stanisław Worffschauffel (Reiss). Oficyna jednak szybko upadła z powodów finansowych. Umacnianie się zamożności miasta i rozwój oświaty stworzyły warunki dla powstania kolejnej oficyny, którą założył w 1581, przy pomocy burmistrza i krzewiciela oświaty Henryka Strobanda, Melchior Nering (†1587). Oficyna działała do 1587 r., po czym przeszła w ręce Andrzeja Koteniusza (†ok. 1607/8), a następnie Augusta Ferbera (†1621). Zakład służył nie tylko luteranom, ale również kalwinom i braciom czeskim.98 3. Drukarnie braci czeskich Wypędzeni z ojczyzny bracia czescy znaleźli schronienie w posiadłościach rodziny Górków i Leszczyńskich. W interesującym nas okresie posiadali dwie oficyny: najpierw w Szamotułach99, gdzie w latach ok. 1557-61 drukował Aleksander Augezdecki oraz bardziej trwały zakład w Lesznie, który pod kierunkiem Mateusza Krokoczyńskiego (†1632), a następnie Daniela Vettera (†1669) działał aż do spalenia miasta w 1556 r.100 97 98 99 100 Zob. DDP IV, s. 117-121. Na temat drukarstwa w Toruniu, zob. DDP IV, s. 432-434. Zob. DDP III/1, s. 238-240. Zob. DDP III/1, s. 156-159; Zdz, s. 320-379. — 71 — 4. Drukarnie kalwińskie Początkowe sukcesy polskiej reformacji w latach ok. 1550-80 umożliwiły założenie drukarni pracujących głównie dla celów propagandy nowej wiary i szerzenia innowierczej oświaty. Historia tych oficyn dobrze odzwierciedlała etapy rozwoju i upadku polskiej reformacji. Były one pod względem ekonomicznym ściśle zależne od możnych protektorów, którzy po wywalczeniu przywilejów przestali się interesować protestantyzmem, co skazało drukarnie na upadek. Innym czynnikiem, nie pozwalającym na utworzenie stałych placówek, były spory wewnątrz obozu reformacyjnego. Ponadto umieszczenie drukarń na prowincji utrudniało kolportaż książek.101 W połowie XVI w. Mikołaj Radziwiłł założył w Brześciu nad Bugiem ośrodek propagandy kalwińskiej, fundując zbór i w 1553 r. drukarnię. Zarządzali nią kolejno Bernard Wojewódka, Stanisław Murmelius, Cyprain Bazylik (†ok. 1591), który przejął oficynę na własność. Największym dziełem oficyny była Biblia brzeska (1563). Prasy brzeskie obsługiwały grono pisarzy związanych z dworem Radziwiłła. Należeli do niego Szymon Zacius (†ok. 1591), Wawrzyniec Krzyszkowski († po 1581), Tomasz Falconius, Marcin Czechowic, Szymon Budny. Niektórzy z nich ulegli wpływom ariańskim, co znalazło odbicie w repertuarze drukarni. Oficyna brzeska miała ogromne zasługi dla rozwoju piśmiennictwa w języku narodowym, gdyż wszystkie jej druki ukazywały się w języku polskim. Spadkobierca fundatora drukarni, nawrócony na katolicyzm Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, przekazał zakład wileńskim jezuitom.102 Kolejnym ośrodkiem drukarstwa kalwińskiego był Pińczów, gdzie na mocy postanowień synodu w Książu w 1558 r. osadzono typografa Daniela z Łęczycy. Rozłam zboru kalwińskiego i trudna sytuacja ekonomiczna oficyny spowodowały osłabienie ośrodka i upadek zakładu jesienią 1562 r. Daniel z Łęczycy opowiedział się po stronie antytrynitarian, przeniósł się do Nieświeża i rozpoczął pracę na rzecz placówki kierowanej przez Budnego.103 Drugim obok Brześcia kalwińskim ośrodkiem na Litwie był leżący na ziemiach Radziwiłłów Nieśwież. Ok. 1562 r., zapewne za namową kalwińskich ministrów Wawrzyńca Krzyszkowskiego i Szymona Budnego, Maciej Kawieczyński (†1571) założył w Nieświeżu drukarnię, która miała służyć propagandzie protestanckiej wśród ludności prawosławnej. W 1563 r. oficyna, pod kierunkiem Daniela z Łęczycy, zmieniła swój charakter i zaczęła wydawać książki polskie. Między innymi pod wpływem Budnego produkcja drukarni nieświeskiej skłaniała się ku antytrynitaryzmowi. W roku 1568 ukazał się tu NT przedrukowany z Biblii brzeskiej, a w 1570 NT wraz z księgami deuterokanonicznymi ST. W 1571 r. nawrócony na katolicyzm Radziwiłł Sierotka kazał zlikwidować oficy- 101 102 103 Zob. Zdz, s. 70. 82. Zob. Zdz, s. 66-68; Drukarnie różnowiercze w dawnej Polsce, EWoK, k. 575-576; DDP V, s. 65-66. 211-213. Zob. DDP I/1, s. 140-144; DDP V, s. 72-77; Zdz, s. 68-69; Drukarnie różnowiercze..., k. 576. — 72 — nę. Ostatnim rozpoczętym w niej drukiem była Biblia w przekładzie Budnego, którą ukończono zapewne w Zasławiu.104 Funkcję drukarni pińczowskiej przejął działający w Krakowie od 1557 zakład gorliwego kalwina Macieja Wirzbięty (†1605), który był głównym typografem zboru małopolskiego aż do końca swojej działalności w 1605 r. Do końca został wierny kalwinizmowi opierając się propagandzie ariańskiej. W jego repertuarze znajdujemy sporo dzieł o tematyce biblijnej, np.: Rejowy przekład Apokalipsis (1565) i Postyllę tego samego autora (od 1557), Komentarz albo wykład na proroctwo Hozeasza opracowany na podstawie wykładów Lutra (1559), Summariusz Wszystkiego Nowego Testamentu (1570) Marcina Czechowica, bez podania jednak nazwiska autora, Pieśń z Ewanieliej wyjęta u Łukasza świętego... (1557) w opracowaniu Jakuba Lubelczyka oraz Psałterz (1558) w przekładzie tego samego autora. Stojący na najwyższym poziomie warsztat przyciągał również katolickich pisarzy na czele z Janem Kochanowskim. Maciej sam chwytał za pióro, propagując ducha moralności reformatorskiej i ostro piętnując szerzące się herezje (arianizm, anabaptyzm). Po śmierci drukarza oficynę przejął jego syn Paweł (†1610) nadając jej charakter katolicki.105 Aby dorównać stojącym na wysokim poziomie drukarniom ariańskim, kalwini próbowali założyć na początku XVII w. kilka innych drukarni: w Paniowcach na Podolu (1608-1611)106, być może w Łaszczowie (ok. 1611) i w Wielkanocy (1625/6), ale przeważnie były to efemerydy. Z powodu braku stałej drukarni kalwini korzystali z tłoczni braci polskich w Rakowie i braci czeskich w Lesznie. W XVII w. zdołali utworzyć stałą drukarnię w Baranowie (1628-47).107 Innym silnym ośrodkiem protestantyzmu na Litwie było Wilno. Tu też pod protektoratem Radziwiłła Rudego zorganizowano zbór, szkołę i drukarnię. Drukarnię prowadził w latach 1581-91 Daniel z Łęczycy108, a po jego przejściu na katolicyzm Jakub Markowicz (1592-1607) 109, który w 1593 r. przedrukował z Biblii brzeskiej NT. W latach 1580-1611 własny zakład w Wilnie prowadził Jan Karcan (†1611), początkowo służąc obozowi kalwińskiemu. Z czasem jednak, zapewne z powodu braku dobrego zakładu w stolicy Księstwa Litewskiego, przyjmował także zamówienia jezuitów. Drukarnię po Janie przejął jego syn Józef, który był już z całą pewnością katolikiem.110 Kolejnym ośrodkiem kalwińskiego drukarstwa był Lubcz należący do Radziwiłłów z linii birżańskiej. Druki pochodzące z lubczańskiej oficyny są datowane od 1612 r. Pierwszym drukarzem (w latach 1612-ok.1629) był tu zięć Jana Karcana, Piotr Blastus Kmita (†1629/31?), a po nim kie104 105 106 107 108 109 110 Zob. DDP V, s. 77-78; 120-122. 190. Zob. DDP I/1, s. 358-371; PT IX-XI; Zdz, s. 77-79; J. Ptaśnik, art. cyt., s. 184-186. Zob. DDP VI, s. 173-174. Zob. Drukarnie różnowiercze..., art. cyt., k. 576-577. Zob. DDP V, s. 81-85. 98-99. 210-211. 264. Zob. DDP V, s. 160-166. Zob. DDP V, 111-114. 116. — 73 — rował tłocznią jego syn Jan do ok. 1646 r. Ostatnim właścicielem zakładu był Jan Lange. Placówka upadła dopiero ok. 1656. Żadna inna drukarnia różnowiercza na Litwie w XVII w. nie mogła poszczycić się taką długowiecznością i aktywnością. W pewnym okresie stała się ona największym kalwińskim ośrodkiem wydawniczym na Litwie wyprzedzającym nawet Wilno, w którym działalność dysydentów stawała się coraz trudniejsza z powodu nasilającej się kontrreformacji. Oficyna obsługiwała nie tylko obozy kalwiński i luterański, ale również socyniański. Skupiała się jednak przede wszystkim na produkcji literatury świeckiej. Z tej oficyny w 1614 r. wyszły Niektóre psalmy Dawidowe w przekładzie Salomona Rysińskiego (†1625).111 5. Drukarnie ariańskie Omawiając drukarstwo kalwińskie zaznaczyliśmy, że na początku lat 60-tych skłaniało się ono w pewnym stopniu ku antytrynitaryzmowi. W ten sposób drukarstwo różnowiercze było odzwierciedleniem rozłamów, które ok. 1562 r. miały miejsce wśród zwolenników kalwinizmu. W pierwszym okresie rozwoju arianizmu polskiego druki antytrynitarne ukazywały się w oficynach kalwińskich. W latach ok. 1567-1569 prawdopodobnie w Krakowie działał anonimowy drukarz wydający dzieła Grzegorza Pawła z Brzezin. Po przeniesieniu się pisarza do Rakowa w 1569 r. zakład został zlikwidowany.112 Wspominaliśmy już o antytrynitarnych inklinacjach oficyny w Nieświeżu, która po nawróceniu Radziwiłła Sierotki została przeniesiona w 1571 r. do Zasławia, gdzie ministrem był Budny. Tam też Daniel z Łęczycy ukończył rozpoczęty w Nieświeżu druk ST w tłumaczeniu Szymona Budnego.113 Gorliwym wyznawcą arianizmu był jeden z najbogatszych magnatów w kraju, Jan Kiszka. W Węgrowie założył on zbór, który kierowany był przez Piotra z Goniądza. Być może za jego przyczyną i dla druku jego prac w 1570 r. powstała tam drukarnia. Z powodu niezgodności poglądów patrona i pisarza oficyna szybko upadła.114 Magnat nie zrezygnował jednak z działalności wydawniczej. Nabył oficynę nieświeską, zapewne połączył ją z pozostałościami zakładu z Węgrowa i umieścił na zamku w Łosku. Oficyna zaczęła pracę po przybyciu na zamek Szymona Budnego, który jesienią 1573 r. objął na dworze Kiszki urząd kaznodziei. Początkowo drukarnią kierował Daniel z Łęczycy (do końca 1574), a na- 111 112 113 114 Zob. DDP V, 127-144. Zob. DDP I/1, s. 22-25. Zob. DDP V, s. 78-79. 262-263. Zob. DDP V, s. 123-124. — 74 — stępnie do 1580 r. Jan Karcan oraz do 1589 Feliks Bolemowski. Spod pras łoskiej tłoczni wychodziły najbardziej radykalne pisma Budnego na czele z NT wydanym w 1574 r. W 1589 r. ukazało się tu ostatnie wydanie NT Szymona Budnego, w którym herezjarcha wycofał się ze swoich radykalnych poglądów. Po roku 1589 słuch po tej drukarni ginie.115 W 1574 r. w Krakowie powstaje inna oficyna ariańska kierowana przez Aleksego Rodeckiego (†1605). W pierwszym okresie działalności drukarz tłoczył głównie dzieła Czechowica. W 1577 r. ukazał się tu NT w przekładzie tegoż autora (wyd. 2 w 1594). Od początku lat 80-tych coraz częściej z pras Aleksego schodzą pisma przyszłego pioniera polskich arian Fausta Socyna. Nasilające się działania kontrreformacyjne zmusiły Rodeckiego do używania pseudonimów oraz wypuszczania druków z zatajonymi lub fałszywymi adresami wydawniczymi. W 1585 r. dochodzi do uwięzienia drukarza i zniszczenia zakładu. Chwiejna postawa Rodeckiego, wyrażająca się w tłoczeniu dzieł dla przedstawicieli różnych obozów ariańskich (być może z powodów ekonomicznych), stała się powodem licznych nieporozumień, a nawet wykluczenia Aleksego ze zboru małopolskiego. Po tych zajściach oficyna przyjmuje zamówienia innych obozów wyznaniowych: kalwinów, a nawet jezuitów. W 1588 r. konflikt ze zborem został złagodzony i ponownie prasy Aleksego zaczęły tłoczyć dzieła socynian. Pogarszające się położenie innowierców w Krakowie spowodowało ok. 1600 r. przeniesienie zakładu do Rakowa.116 Już od 1593 r. niektóre druki ukazujące się w krakowskiej oficynie Rodeckiego podpisywał jego zięć Sebastian Sternacki (†1635), który objął kierownictwo zakładu po jego przeniesieniu do Rakowa. Sternacki pracuje dla potrzeb zboru i akademii pod kierunkiem Szmalca, który objął kierownictwo sekty po śmierci Socyna. W oficynie ukazuje się w 1605 r. słynny Katechizm rakowski, który doczekał się edycji po niemiecku (1608) i po łacinie (1609). W 1606 r. spod pras Sebastiana wychodzi NT Czechowica poprawiony przez Walentego Szmalca, Hieronima Moskorzowskiego (†1625) i Jana Licinusa (wyd. 2 w 1620). Do repertuaru oficyny należały również kancjonały, psałterze, modlitewniki, podręczniki szkolne, traktaty teologiczne, polemiki. Pod kierownictwem Sternackiego tłocznia wysunęła się na czoło polskich oficyn pierwszej połowy XVII w. W latach 1634/5 drukarnia przeszła w ręce Pawła, syna Sebastiana. Paweł kierował oficyną do wydania edyktu likwidującego ariańską wspólnotę w Rakowie w 1638 r.117 115 116 117 DDP V, 52-53. 79-80. 109-111. 123-127. 145. Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie..., dz. cyt. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974, s. 25-46; DDP I/1, s. 175-186. Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie..., dz. cyt., s. 48-67. — 75 — ROZDZIAŁ III POLSKIE PRZEKŁADY BIBLIJNE (XIII – XVI W.). TRADYCJA RĘKOPIŚMIENNA JAKO ZAPOWIEDŹ EDYCJI DRUKOWANYCH Nie wiadomo dokładnie, kiedy dokonano pierwszego tłumaczenia Biblii na język polski. Można przypuszczać tylko, że jakieś fragmentaryczne teksty powstały dość wcześnie, gdyż samo przyjęcie chrztu przez Mieszka I musiało być poprzedzone nauczaniem prawd wiary w języku polskim. Szczególnie potrzebne były ewangelie oraz psałterz1. Spoglądając na biblijne zabytki czeskie, o wiele liczniejsze i starsze, możemy przypuszczać, że również Polacy posiadali swój ewangeliarz. Nie odkryto jednak żadnych egzemplarzy zawierających odpisy tych najstarszych przekładów. Hipotezy oparte na dostępnym materiale mówią o możliwości istnienia w XIII w. Psałterza, a w XIV w. przekładu NT. Jednak najstarsze ślady istnienia tłumaczeń pochodzą dopiero z końca XIV i XV w.2 W tym miejscu omówimy krótko przekłady Pisma Świętego na język polski zachowane w rękopisach (p. A) i na podstawie zgromadzonego materiału wyciągniemy kilka wniosków natury bibliologicznej (p. B). Rozdział ten wprowadzi nas bezpośrednio w historię drukowanych w XVI w. polskich przekładów Pisma Świętego, które należy widzieć jako kontynuację biblijnej tradycji rękopiśmiennej. A. GENEZA I OPIS RĘKOPISÓW 1. Psałterz św. Kingi (tzw. Psałterz sądecki) – XIII w. Najstarszym zachowanym do dziś biblijnym tekstem w języku polskim jest Psałterz floriański (PsF) z przełomu XIV i XV w. Prowadzone jednak badania porównujące teksty polskich psałterzy 1 2 Zob. J. Janów, Rękopis Biblioteki Jagiellońskiej nr 3336 w porównaniu z najstarszym tekstem drukowanym pisma św. w języku polskim, „Prace filologiczne‖, t. XII, 1927, s. 68-69. Zob. R. Gustaw, art. cyt., s. 299. — 76 — naprowadzają nas na ślady istnienia przekładu wcześniejszego przynajmniej o 100 lat, który stał się źródłem dla kilku psałterzy późniejszych.3 Istnienie w XIII w. przekładu psalmów na język polski potwierdza świadectwo hagiograficzne4, które wiąże ów średniowieczny psałterz z osobą św. Kingi (1234-1292) i założonym przez nią w 1280 r. klasztorem klarysek w Starym Sączu (stąd A. Brückner nazywa Psałterz św. Kingi również Psałterzem sądeckim). W Żywocie św. Kingi napisanym w XIV w. czytamy, że święta przed wejściem do kościoła miała zwyczaj odmawiać dziesięć psalmów w języku ojczystym (in vulgari), przechodząc w ten sposób cały psałterz (totum psalterium)5. Słowa te ukazują nam również przeznaczenie księgi, która służyła Kindze i innym klaryskom jako modlitewnik. A. Brückner uważa, że powstanie psałterza wiązało się bezpośrednio z zapotrzebowaniem polskich kobiet na modlitewniki i inną literaturę religijną w języku rodzimym. Kobiety nie mając dostępu do ówczesnych szkół, nie posługiwały się łaciną i aby zaspokoić swoje potrzeby religijne, domagały się ksiąg w języku polskim. Inicjatywa tworzenia, a następnie kopiowania polskiej literatury religijnej, wśród której Biblia, a szczególnie Psałterz, zajmowały ważne miejsce, pochodziła więc od zamożnych kobiet polskich lub od żeńskich klasztorów.6 Według Brücknera Psałterz Kingi mógł powstać ok. 1280 r. Po 100 latach jego tekst podobno został poprawiony w oparciu o Vlg. W XV w., gdy zapotrzebowanie na psałterze wzrosło, nie wystarczał już przekład z niekonsekwentnymi poprawkami. Ok. 1470 r. dokonano w Krakowie kolejnej rewizji i w ten sposób powstała tzw. wersja krakowska psałterza. Cytowany autor uważa, że PsF jest jedną ze zmodernizowanych wersji Psałterza Kingi. Psałterz puławski (PsP) zawierałby wersję starszą i bardziej archaiczną niż PsF. Podobnego zdania był W. Nehring7. Wersję krakowską miał wydrukować Wietor w 1532 r. Ze średniowieczną tradycją polskiego psałterza zerwał dopiero w XVI w. Walenty Wróbel (ok. 1475-1537), który dokonał zupełnie nowego przekładu.8 3 4 5 6 7 8 Zob. np. A. Brückner, Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, t. II: Pismo święte i apokryfy. Szkice literackie i obyczajowe, Warszawa 1903; W. Nehring, Iter Florianense. O Psałterzu floriańskim łacińsko-polsko-niemieckim w szczególności o polskim jego dziale, Poznań 1871, s. 24-30. 35-37; L. Bernacki, Geneza i historia psałterza floriańskiego, Lwów 1927, s. 24; Koss. I, s. 15-18. W istnienie Psałterza wcześniejszego niż floriański wątpi J. Fijałek, zob. recenzja kilku publikacji A. Brücknera, PLit, r. III, 1904, z. 4, s. 662-664. Właśnie ze względu na charakter hagiografii, do której należy odnosić się bardzo krytycznie pod względem historycznym, J. Fijałek wątpi o istnieniu Psałterza Kingi. Zob. cyt. recenzja. Zob. Vita et miracula sanctae Kyngae ducissae cracoviensis (wyd. W. Kętrzyński), w: Monumenta Poloniae Historica, t. IV, Lwów 1884, s. 706 (roz. XXIV, w. 22). Zob. A. Brückner, Literatura..., dz. cyt., t. II, s. 5-6; W. Bruchnalski, Początki literatury polskiej a kobiety, LwówWarszawa 1924 (odbitka z „Przeglądu humanistycznego‖). W. Nehring, Iter..., dz. cyt., s. 37-39. Zob. także: S. Rospond, Psałterz floriański a tak zwana Karta medycka czyli Świdzińskiego, Wrocław 1953, s. 47. Zob. A. Brückner, Literatura..., dz. cyt., t. II, s. 28-29. 41. — 77 — Porównując PsF ze średniowiecznymi tłumaczeniami czeskimi, W. Nehring doszedł do wniosku, że stary przekład czeski stanowił pomoc i wzór dla tłumaczy polskiego prapsałterza, choć odkryty związek nie jest niewolniczy i wykazuje sporą samodzielność polskiego tłumacza.9 2. Psałterz floriański – XIV/XV w. Jak już wspominaliśmy, najstarszą zachowaną do dziś księgą zawierającą polski przekład tekstu biblijnego jest PsF. Został on odnaleziony w 1825 r. w bibliotece opactwa św. Floriana zgromadzenia kanoników regularnych koło miasta Linz w Austrii. 10 Jest to pergaminowy kodeks in folio liczący 296 kart, o wymiarach 34,5 x 24,5 cm, o ciężarze ok. 4 kg (rps BN 8002).11 Od czasu odnalezienia zabytku poświęcono mu wiele opracowań, które starały się wyjaśnić jego genezę i przeznaczenie, nie dając zresztą odpowiedzi na wszystkie pytania 12. Łączono zatem psałterz z osobą Małgorzaty Morawskiej († 1349), żony króla Ludwika Węgierskiego lub z jego starszą córką Marią († 1395)13. Najbardziej jednak przekonujące wydaje się łączenie księgi ze św. Jadwigą14. M. Gębarowicz utrzymuje, że księga została zamówiona przez sekretarza królowej, biskupa krakowskiego Piotra Wysza w skryptorium kanoników regularnych w Kłodzku z przeznaczeniem jako prezent z okazji szczęśliwego rozwiązania. Śmierć królowej i jej dziecka w 1399 r. miała spowodować wstrzymanie prac nad kodeksem. Prace były wznawiane jeszcze dwukrotnie, ale tym razem w skryptorium kanoników regularnych w Krakowie. Księga powstała w trzech etapach i w pierwszych latach XV w. uzyskała dzisiejszą formę.15 Teksty psalmów były przepisywane z wcześniej istniejących egzemplarzy (łacińskiego, polskiego i niemieckiego). Jeśli zatem PsF po- 9 10 11 12 13 14 15 Samodzielność tłumacza polskiego wykazała M. Kossowska, zob. Koss. I, s. 31-36. Zob. też: S. Rospond, Psałterz..., dz. cyt., s. 51. Pierwszą informację o PsF podał Jerzy Samuel Bandtkie w artykule wydanym później w formie broszury: Wiadomość o naystarszym moze psałterzu polskim w bibliotece ww. kanoników lateranskich w klasztorze s. Floryana niedaleko miasta Lintz w Wyzszej Austryi wydana nakładem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego w Krakowie, Kraków 1827. Dokładny opis zabytku, zob. L. Bernacki, Geneza..., dz. cyt., s. 11-14; zob. także: W. Nehring, Iter..., dz. cyt., s. 10-12; M. Gębarowicz, Psałterz floriański i jego geneza, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965, s. 150. Przegląd wyników badań podaje Koss. I, s. 21-26. Psałterz królowej Małgorzaty pierwszej małżonki Ludwika I króla polskiego i węgierskiego..., wyd. S. Dunin-Borkowski, Wiedeń 1834, s. VI-VIII; W. Nehring, Iter..., dz. cyt., s. 10-12; L. Bernacki, Geneza..., dz. cyt., s. 19-20. W bardzo nieśmiały sposób ze św. Jadwigą wiązał psałterz już w 1827 r. J. S. Bandtkie, zob. dz. cyt., s. 16-18. Zob. M. Gębarowicz, dz. cyt., s. 148-223. Jeśli chodzi o powstanie psałterza w etapach (zazwyczaj trzech), to zbliżone hipotezy do poglądów Gębarowicza zaproponowali wcześniej W. Nehring (na podstawie badań języka i pisma), A. Birkenmajer (na podstawie badań paleograficznych) oraz W. Podlacha (na podstawie badań miniatur). Zob. Nehring, Iter..., dz. cyt., s. 20-23; A. Birkenmajer, Psałterz floriański jako zabytek kaligrafii. Paleograficzny rozbiór rękopisu, w: Psałterz floriański łacińsko-polsko-niemiecki. Rękopis Biblioteki Narodowej w Warszawie, wyd. R. Gnaszyniec, W. Taszycki, S. Kubica, pod red. L. Bernackiego, Lwów 1939, s. 33-60; W. Podlacha, Miniatury Psałterza floriańskiego, w: Psałterz floriański łacińsko-polsko-niemiecki..., dz. cyt., s. 68-70. Podobną hipotezę do M. Gębarowicza postawił L. Bernacki, który księgę wiąże również z osobą św. Jadwigi, z tym, że pomysłodawcami prezentu dla królowej mieli być kanonicy regularni z Kłodzka. Psałterz był przygotowywany przez zanonników jako dar z okazji szczęśliwego rozwiązania. Dalsza część hipotezy podobna jak u Gębarowicza. Zob. L. Bernacki, Geneza..., dz. cyt., 21-23. — 78 — wstał w trzech etapach i w różnych miejscach, to należy przyjąć, że w czasie, gdy powstawał, istniało więcej odpisów zawierających polski przekład całego Psałterza16. Najnowszą hipotezę na temat genezy PsF postawiła E. Śnieżyńska-Stolot, która wykazała, że ilustracje zdobiące kodeks oraz tajemnicza plecionka to znaki o charakterze astrologicznochrześcijańskim. Autorka twierdzi, że księga nie jest dziełem skryptorium klasztornego ani też profesjonalnego miniaturzysty dworskiego. Jej twórcą był amator operujący większą wiedzą teologiczno-moralną i astrologiczną niż umiejętnościami artystycznymi. Według Śnieżyńskiej-Stolot fundatorką PsF była sama Jadwiga, a wykonawcą najprawdopodobniej Bartłomiej z Jasła, który w 1399 r. wyjechał z Krakowa przerywając prace nad kodeksem.17 Z PsF jest związany inny zabytek zwany Psalterium trilingue lub Kartą praską. Jest to pojedyncza karta, która pochodzi od pierwszego pisarza PsF. Wszystko wskazuje na to, że stanowi ona próbkę ujęcia tekstu trójjęzycznego pod względem graficznym. Tekst jest ułożony w kilku wariantach kaligraficznych, co pozwala widzieć w Karcie praskiej załącznik oferty dla zamawiającego celem ustalenia szaty zewnętrznej rękopisu.18 Ciekawy jest również fakt, że tekst polski wersetu Ps 1, 1 na karcie i tego samego wersu w PsF, choć zapisany tą samą ręką, nie pochodzi z tego samego przekładu19. Świadczy to o istnieniu obok wzorca PsF również innych przekładów Księgi Psalmów na język polski. W czasach Jadwigi psałterze były używane jako księgi służące do nabożeństw prywatnych i liturgicznych (liturgia godzin). Od przeznaczenia psałterzy uzależniona była ich forma, która mogła przyjmować jedną z dwóch postaci. Pierwsza z nich zawierała tekst 150 psalmów, kantyki i inne dodatki, takie jak np. Credo. Była ona przeznaczona dla osób świeckich lub duchownych i pełniła rolę osobistego modlitewnika. Ze względu na prywatny charakter modłów odprawianych przy użyciu księgi, ten typ psałterza chętnie tłumaczono na języki narodowe. Druga postać psałterza związana jest ze sprawowaną chóralnie liturgią godzin. Psalmy w tej księdze były przystosowane do zbiorowego, chóralnego śpiewu, ułożone w tzw. psalmodię, która oprócz tekstów psalmów zawierała antyfony, responsoria, hymny i była często wyposażona w nuty. Z czasem tego typu ksiąg liturgicznych (tzw. brewiarzy) zaczęto używać do indywidualnego odprawiania godzin kanonicznych, usuwając z nich nuty, aby zmniejszyć objętość.20 Omawiany zabytek posiada ferialny podział psalmów wykonany przy pomocy wyróżniających się inicjałów. Był zapewne przeznaczony do użytku dworu Jadwigi. Prawdopodobnie miano z niego odprawiać zbiorowe nabożeństwa wzorowane na godzinach kanonicznych. Na pewno nie był 16 17 18 19 Por. W. Nehring, Iter..., dz. cyt., s. 29. Zob. E. Śnieżyńska-Stolot, Głos historyka sztuki w sprawie powstania Psałterza floriańskiego, „Język Polski‖, r. LXX, 1990, z. 5, s. 166-174. Zob. M. Gębarowicz, dz. cyt., s. 173-174. Zob. A. Birkenmajer, art., cyt., s. 60-63. — 79 — to modlitewnik podręczny (jak PsP), o czym świadczą jego spore wymiary i ciężar. Gębarowicz uważa, że księga była przeznaczona do prywatnych nabożeństw św. Jadwigi, w których zapewne uczestniczyli również goście i przebywające na dworze duchowieństwo. Stąd rzeczą bardzo praktyczną było zawarcie w jednej księdze obok siebie tekstu w trzech najczęściej używanych na dworze Jadwigi językach: łacińskim, polskim i niemieckim.21 Tekst polski PsF jest zależny od czternastowiecznych odpisów prapsałterza czeskiego: Psałterza wittenberskiego i Psałterza klementyńskiego22. Jest więc bardzo prawdopodobne, że używanie w Polsce czeskich psałterzy stało się jednym z bodźców budzących ambicje i przyśpieszających powstanie psałterza w języku polskim. 3. Karta medycka (Karta Świdzińskiego) – ok. 1405 Omawiany zabytek (rps Ossol., Zbiory Bibl. Pawlik. 132) to karta pergaminowa, prawie kwadratowa, o nieregularnych wymiarach (szerokość na górze wynosi 194 mm, a na dole 192 mm, wysokość strony prawej wynosi 206 mm, a lewej 203 mm). Pokryta jest w czterech piątych pismem z początku XV w., u dołu jest w jednej piątej czysta, a na odwrocie niezapisana. Karta stanowiła pierwotnie wyklejkę kodeksu, po czym oderwano ją i napisano na niej tekst polskiego przekładu Ps 51(50): Miserere mei. Tekst zawiera glosy wpisane między liniami psalmu.23 Napis u dołu zabytku świadczy, że powstał on ok. 1405 r. w skryptorium kanoników regularnych przy kościele Bożego Ciała w Krakowie, kiedy to zakonnicy przybyli z Kłodzka do Krakowa24. Karta została sporządzona w sposób staranny, specjalnie do celów liturgicznych, stanowiąc oddzielną pieśń, którą wykonywano prawdopodobnie jako część liturgii pogrzebowej. Podczas wykonywania psalmu kartę trzymano prawą ręką od dołu, o czym świadczy zatarcie napisu w jej dolnym prawym rogu.25 Tekst Ps 51(50) został odpisany z większej całości, być może z PsF lub z tekstu, który stanowił wspólne źródło dla obu zabytków. Glosy korygują tekst według wzorca staropolskiego, staroczeskiego i łacińskiego. Zarówno glosator, jak i kopista, okazali się pisarzami, którzy wnieśli swoje poprawki do tekstu, kierując się kryterium czystości języka, archaizacji i uroczystego charakteru ——– 20 Zob. M. Gębarowicz, dz. cyt., s. 149. 21 Zob. tamże, s. 150. 156; Zob. E. Śnieżyńska-Stolot, Głos..., art. cyt., s. 168. 172; E. Śnieżyńska-Stolot, Tajemnice dekoracji Psałterza floriańskiego. Z dziejów średniowiecznej koncepcji uniwersum, Warszawa 1992, s. 17-20. 85. 22 W. Nehring, Iter..., dz. cyt., s. 50-66. O dyskusji na temat poglądów Nehringa o czechizmach w PsF, zob. M. Kamińska, Psałterz floriański. Monografia językowa, cz. 1: Ortografia, fonetyka, fleksja imion, w: Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału I – językoznawstwa, nauki o literaturze i filozofii, nr 81, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1981, s. 7-9. 23 Zob. L. Bernacki, Geneza..., dz. cyt., s. 10. 24 S. Rospond, Psałterz..., dz. cyt., s. 7. 25 Zob. tamże, s. 7-8. 48-49. — 80 — tekstu, choć możemy też tam znaleźć ślady modernizacji i wprowadzenia lokalnego materiału leksykalnego.26 Z bibliologicznego punktu widzenia zabytek ten nasuwa dwa ciekawe wnioski: 1. Po pierwsze wydaje się, że taki sposób użycia tekstu biblijnego nie był przypadkiem odosobnionym. Można przyjąć, że w średniowieczu produkowano większe ilości kart z tekstami poszczególnych psalmów lub ich zbiorów i korzystano z nich podczas liturgii oraz modlitw osobistych. Należy przypuszczać, że potrzeby liturgiczne (np. w liturgii pogrzebowej) stały się przyczyną powstania, jeszcze przed przekładem całości psałterza w języku polskim, tłumaczeń pojedynczych psalmów, szczególnie pokutnych. 2. Ponadto wzajemne związki Karty Świdzińskiego z PsF i PsP są kolejnym dowodem na istnienie w średniowiecznej Polsce licznych egzemplarzy psałterzy w języku narodowym, które posiadają wspólne źródło w trzynastowiecznym przekładzie.27 4. Ewangeliarz kanoników regularnych z Krakowa – ok. 142028 Kodeks nr 933 będący własnością biblioteki klasztoru kanoników regularnych w Krakowie zawiera zbiór anonimowych 107 kazań łacińskich. Osiem z nich zostało poprzedzonych fragmentami ewangelii, które posiadają obfite glosy polskie tworzące prawie ciągły przekład następujących perykop: Mt 5, 20-24; Mk 11, 1-3; 16, 1-7; Łk 2, 42-52; 8, 4-15; 21, 25-27; 24, 13-35; J 3, 16-21; 8, 46-59; 15, 26-27; 16, 1-4. 5-15; 18, 1-40; 19, 1-42. Kodeks powstał ok. 1420 r. w skryptorium augustiańskim na Kazimierzu w Krakowie. Pozostawienie podwójnej interlinii między wersetami łacińskich tekstów ewangelii świadczy o tym, że glosy nie zostały dodane później, ale były zaplanowane i wykonane przez kopistę. Glosy nie są napisane czystą polszczyzną, lecz językiem polskoczeskim z wyraźną przewagą elementów czeskich. Na temat powstania glos istnieją dwie hipotezy: 1. J. Janów uważał, że sporządził je duchowny czeskiego pochodzenia, mając przed sobą jakiś archaiczny przekład ewangelii w języku polskim, który przepisując modernizował. Zresztą rozwiązanie to harmonizowało z wcześniejszą tezą Janowa, który był przekonany o istnieniu bardzo starego ewangeliarza polskiego, który mógł powstać nawet zaraz po chrzcie Polski29. 26 27 28 29 Zob. tamże, s. 39. 47-48. Por. tamże, s. 5. 47. W. R. Rzepka, W. Wydra, Ewangeliarz kanoników regularnych w Krakowie z około 1420 r. (uwagi wstępne), „Poradnik językowy‖, 1986, z. 2, s. 92; J. Janów, Najstarsze szczątki ewangeliarza polskiego, „Sprawozdania z czynności i posiedzeń PAU za rok 1950‖, t. LI, nr 2, Kraków 1951, s. 40-44; ChS, s. 403. Taki pogląd wyraził J. Janów na podstawie porównań z najstarszymi zabytkami językowymi narodów słowiańskich, wśród których ewangeliarze zajmują pierwsze miejsce, a sięgają nawet czasów św. Cyryla. Zob. J. Janów, Wstęp, w: Jan Sandecki (Malecki), Ewangeliarz z początku XVI w..., dz. cyt., s. LXXXII-LXXXVIII. — 81 — 2. W. R. Rzepka i W. Wydra uważają, że glosy są polskim przekładem (niekonsekwentną polonizacją) ewangelii w języku czeskim. Niezależnie od proponowanych rozwiązań mamy do czynienia z kolejną księgą zawierającą tekst biblijny, która powstała na skutek zapotrzebowania liturgii (kaznodziejstwa). Należy również podkreślić, że jest to kolejny zabytek biblijny związany z augustiańskim skryptorium w Krakowie. 5. Biblia królowej Zofii – 145530 Jest to najobszerniejszy zabytek staropolszczyzny, który pierwotnie obejmował przekład przynajmniej całego ST w dwóch tomach. Pierwszy z nich zawierał tekst do Hi, a drugi pozostałą część ST. Całość przekładu mieściła się na ok. 1000 kartach w formacie dużego folio. Niestety kodeks Biblii, przechowywany jeszcze przed rokiem 1939 w gimnazjum szaroszpatackim na Węgrzech, został zniszczony w czasie wojny. Tekst i podobizna kodeksu zachowały się w trzech wydaniach31. Z oryginału pozostało tylko sześć kart z drugiego tomu32. Symeon Teofil Turowski, zwierzchnik Zboru Braci Czeskich na całą Wielkopolskę, w 1603 lub 1604 r. odnalazł omawianą Biblię w prywatnej bibliotece Krotowskich i przekazał wiadomość, że po zakończeniu Księgi Hioba została umieszczona rękopiśmienna notatka pochodząca prawdopodobnie od kopisty. Zapisek podaje, że Biblia została przetłumaczona przez Jędrzeja z Jaszowic na polecenie królowej Zofii († 1461), ostatniej żony Jagiełły. A.Małecki uważał, że początkowe księgi ST zostały przełożone jeszcze za czasów św. Jadwigi33, czyli przed 1399 r., a dopiero pozostałe przetłumaczono na prośbę Zofii. Przekład mógł więc powstawać stopniowo przez okres kilkudziesięciu lat, a następnie został przepisany kolejno przez pięciu lub sześciu kopistów. Ostatnim z nich był Piotr z Radoszyc, który zakończył pracę nad pierwszym tomem 6 maja 1455 r. w Korczynie 34. Tekst był tłumaczony w oparciu o przekłady staroczeskie. Trudno jednak ustalić, który z przekładów został tu wykorzystany. Najczęściej wskazuje się na Biblię leskowiecką (znany jest odpis z lat 1390-1410), ołomuniecką (odpis z 1417) i Biblię Zablackiego (późniejsza) lub inne przekady35. Ma- 30 31 32 33 34 35 Skrótowo wyniki badań nad BKZ omawia S. Wielgus, Średniowieczna literatura biblijna w języku polskim, Lublin 1991, s. 12-15. Biblia królowej Zofii żony Jagiełły z kodexu szaroszpatackiego nakładem księcia Jerzego Henryka Lubomirskiego wydana przez Antoniego Małeckiego, Lwów 1871; Biblia szaroszpatacka. Podobizna kodeksu Biblioteki Ref. Gimnazjum w Szaroszpataku, wyd. L. Bernacki, Kraków 1930 (wyd. fototypiczne); Biblia królowej Zofii (szaroszpatacka) wraz ze staroczeskim przekładem Biblii, wyd. S. Urbańczyk, V. Kyas, Wrocław 1965-1971 (translit.). Z przedmów do tych wydań czerpiemy prezentowane tu informacje. Zob. L. Bernacki, Wstęp, w: Biblia szaroszpatacka. Podobizna..., dz. cyt., s. 10-16. Opinia przeciwna, zob. S. Urbańczyk, Z dawnych stosunków językowych polsko-czeskich, cz. 1: Biblia królowej Zofii a staroczeskie przekłady Pisma św., Kraków 1946. Zob. Biblia królowej Zofii żony Jagiełły..., dz. cyt., s. XXV-XXIX; L. Bernacki, Wstęp, w: Biblia szaroszpatacka. Podobizna..., dz. cyt., s. 16-20. Zob. Koss. I, s. 76-77; S. Urbańczyk, V. Kyas, Od wydawców, w: Biblia królowej Zofii (szaroszpatacka)..., dz. cyt., s. V. — 82 — łecki uważa, że najbardziej niewolniczo przekładał tłumacz pierwszych części Biblii, a najwięcej samodzielności wykazał Jędrzej z Jaszowic. On też opracował swój przekład, posługując się najlepszą polszczyzną. Wydaje się, że tłumacze korzystali nie tylko z tekstu staroczeskiego, ale również z Vlg, pierwszeństwo przyznawali jednak tekstom czeskim36. Podsumowując możemy stwierdzić, że mamy tu do czynienia z przekładem, który powstał jako owoc indywidualnej pobożności polskiej królowej (lub, jak chce Małecki, polskich królowych: Jadwigi i Zofii). Badania nad zależnością tekstu polskiego od przekładów czeskich ponownie potwierdzają popularność na ziemiach polskich Biblii w języku czeskim, co niewątpliwie mobilizowało Polaków do dokonania własnego tłumaczenia i równocześnie znacznie ułatwiło prace nad przekładem. 6. Psałterz puławski – druga połowa XV w. (ok. 1470?) Z drugiej połowy XV w. (Brückner podaje r. ok. 147037) pochodzi drugi kompletny psałterz przechowywany w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie (nr 1269). Do dziś trwają spory o miejsce powstania rękopisu: mówi się o Ziemi Sieradzkiej, środkowej Małopolsce i Wielkopolsce38. Kodeks (mierzony z oprawą) posiada niewielkie wymiary: 16 x 12 cm, jego grubość wynosi 10 cm. Psalmy wraz z kilkoma kantykami i atanazjańskim wyznaniem wiary zajmują 312 kart pergaminowych zapisanych obustronnie jedną kolumną tekstu. Każda z kolumn liczy po 14 wierszy spisanych literami sporych rozmiarów jak na tak mały format.39 Tekst przekładu jest zbliżony do PsF, ale można znaleźć pomiędzy nimi różnice40. Brückner uważa, że PsP przekazał tekst bardziej archaiczny, choć oddany nowszą pisownią. Oba psałterze pochodzą więc z tego samego źródła, a różnice między nimi wynikają z własnej inwencji kopistów i modernizatorów41. PsP jest pierwszym polskim psałterzem opatrzonym komentarzem w postaci argumentów. Możemy tam znaleźć głównie argumenty wprowadzające w duchową lekturę psalmów (przede wszystkim alegoryczno-chrystologiczne oraz tropologiczne i anagogiczne), choć można również znaleźć argumenty mówiące o historycznym tle powstania poszczególnych utworów. Badając ar- 36 37 38 39 40 41 Zob. Biblia królowej Zofii żony Jagiełły..., dz. cyt., s. XXVII-XXVIII. Zob. A. Brückner, Literatura..., dz. cyt., t. II, s. 8. Przegląd literatury na ten temat, zob. W. Żurowska-Górecka, Fragment zaginionego psałterza staropolskiego a Psałterz puławski, „Język Polski‖, t. XXXVI, 1956, s. 347-349. Zob. S. Słoński, Psałterz puławski, Warszawa 1916, s. I-II. Zob. Koss. I, s. 49-55. Zob. A. Brückner, Psałterze Polskie do połowy XVI w., RAUWfil, t. XXXIV, 1902, s. 265. 272-273. Zob. także: S. Rospond, Psałterz..., dz. cyt., s. 47. — 83 — gumenty PsP Brückner wskazuje na ich związek z łacińskim Wykładem Psałterza Ludolfa Saksończyka oraz na obecne w nich naleciałości czeskie.42 Na marginesach kart czerwonym atramentem zostały zapisane wskazówki dotyczące czasu odmawiania poszczególnych psalmów43. Wskazówki te wyznaczają psalmy na poszczególne dni tygodnia i pory dnia (jutrznia, pryma, tercja, sexta, nona, nieszpory), tak jak to ma miejsce w brewiarzach przeznaczonych dla duchownych.44 Format kodeksu, argumenty i wskazówki dotyczące czasu odmawiania psalmów wskazują na funkcję tej księgi. Był to modlitewnik wzorowany na brewiarzu, przeznaczony do codziennego osobistego użytku. Mógł być używany przez osobę świecką, najprawdopodobniej przez kobietę lub duchownego świeckiego.45 Z PsP związany jest jeszcze inny zabytek starej polszczyzny odnaleziony przez W. ŻurowskąGórecką w tzw. „Tekach‖ Bolesława Erzepkiego (Po BR rkp. 1277/4-5). Jest to karta sporządzona przez Erzepkiego z piętnastowiecznego oryginału fragmentu Ps 45(44). Odpis jest bardzo dokładny i oddaje nie tylko tekst, ale również wygląd pierwowzoru (format, układ tekstu, uszkodzenia). Karta, którą skopiował Erzepki, miała podobny format i analogiczny układ wersów jak PsP. Pochodziła prawdopodobnie z kodeksu zawierającego cały Psałterz, tego samego typu co PsP. Odnaleziony fragment Ps 45(44) jest odpisem oryginału starszego niż PsP.46 Wspomniane wyżej odkrycie Żurowskiej w zestawieniu z PsP pozwala przypuszczać, że podobnych psałterzy-modlitewników w języku polskim krążyło więcej w piętnastowiecznej Polsce. Zostały one jednak zaczytane lub uległy zniszczeniu podczas częstych pożarów i wojen. 7. Żołtarz Proroka Dawida w przekładzie Walentego Wróbla († 1537) – ok. 1528 a. Geneza i przeznaczenie przekładu rękopiśmiennego Żołtarz Dawidow powstał na zamówienie wojewodziny poznańskiej Katarzyny z Szamotuł, która wyrażając pragnienie wielu polskich kobiet zgłaszała zapotrzebowanie na przekład zrozumiały i opatrzony komentarzem47. Andrzej Glaber, wydawca Żołtarza, w następujący sposób pisze o przeznaczeniu pracy Wróbla: 42 43 44 45 46 47 Zob. A. Brückner, Psałterze Polskie..., art. cyt., s. 265-272. Zob. Psałterz puławski z kodeksu pergaminowego księcia Władysława Czartoryskiego, przedruk homograficzny wykonali Adam i Stanisław Pilińscy, Kórnik 1880. Zob. S. Słoński, dz. cyt., s. IV-V. Zob. W. Bruchnalski, art., cyt., s. 12-13; A. Brückner, Literatura..., dz. cyt., t. II, s. 17; tenże, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 272. 273-274; Koss. I, s. 45-46. Zob. W. Żurowska-Górecka, art. cyt., s. 346-354; Koss. I, s. 44-45. Zob. A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 318-319. — 84 — Pannom zakonnym, które w obrzędzie kościelnym żołtarz śpiewając, słowa swoje stąd będą umiały wyrozumieć. Także i innym ludziom bogomyślnym, którzy tu rozliczne a gruntowne modlitwy ku swemu nabożeństwu najdą. A zwłaszcza to będzie pożyteczno kapłanom prostym, a w Piśmie Świętym mało uczonym, gdy stąd wyrozumieją k’czemu się ściąga proroctwo Dawidowo, bowiem ku Panu Chrystusowi48. Żołtarz miał być pomocą w zrozumieniu tekstów liturgicznych śpiewanych po łacinie oraz źródłem codziennego pokarmu duchowego (rodzajem modlitewnika) dla niewykształconych osób świeckich, zakonnych, księży, a szczególnie dla kobiet, które miały trudności w posługiwaniu się łaciną. Mistrz Wróbel starał się dać do rąk ludziom prostym Żołtarz tak opracowany, aby pomógł w duchowym zrozumieniu psalmów. Zgodnie ze średniowiecznymi poglądami, w których dzieło Wróbla jest mocno osadzone, zasadniczym sensem Psałterza był sens duchowy, głównie alegoryczno-chrystologiczny poszukujący w psalmach zapowiedzi wielu szczegółów z życia Jezusa i ukazujący Go jako przykład do naśladowania: Przeto mądrze uczynił ten uczony a dobry człowiek M. Walenty, który bacząc sposób płci panieńskiej i też jej rozum, opuściwszy insze dworne a głębokie wykłady telko tego się jął, w którym zależy bogomyślność i pobudzenie ku nabożeństwu49. Należy również przyjąć, że tak gorliwy polemista jak Wróbel widział zapewne w swoim dziele okazję do szerzenia poglądów ortodoksyjnych. Tym bardziej, że dzieło powstaje w Wielkopolsce, a więc na terenach graniczących bezpośrednio z Niemcami objętymi ogniem reformacji. b. Wygląd, zawartość i funkcje rękopisu Zachowany kodeks z rękopisem ZD z 1528 r. (BK nr 7 – fot. 025) to księga in 4° licząca 316 kart papierowych, oprawiona w grubą drewnianą i powleczoną skórą oprawę.50 Ciekawy był z bibliologicznego punktu widzenia sposób realizacji wyznaczonych przez Wróbla funkcji, które miał pełnić ZD. Wiele mówi nam już sam układ graficzny tekstu 51. Tekst psalmów był pisany w pojedynczej, wąskiej kolumnie, która pozostawia na karcie szerokie marginesy. Kolumna z zasadniczym tekstem zawiera pisany na czerwono argument, numer psalmu, pierwsze słowa każdego łacińskiego wersetu, polski przekład, komentarz do wersetu itd. Szerokie marginesy są przeznaczone dla drobniejszych komentarzy, które wyjaśniają poszczególne słowa lub zwroty. Komentarze na marginesach są powiązane z tekstem przy pomocy różnego rodzaju znaczków. Każ- 48 49 50 51 ZD 1539 HU, k. A3. ZD 1539 HU, k. A4. Opis rękopisu podaję za A. Brücknerem, zob. Psałterze polskie..., art. cyt., s. 319; ChS, s. 79 podaje, że jest to kodeks pergaminowy liczący 313 kart in 4°. Korzystam z rps BK nr 7. — 85 — dy z elementów tekstu podany jest innym pismem, fragmenty wersów łacińskich są podkreślone, a polskie zaczynają się od większych inicjałów, komentarze są spisane drobniejszymi literami. Na wielu kartach możemy znaleźć wskazówki pouczające o liturgicznym przeznaczeniu psalmów, które są tradycyjnie wyznaczone, tak jak w PsP, na odpowiednie ferie. Psałterz podzielony jest na dwie części. Cezurę znajdujemy na k. 253, gdzie zaczynają się psalmy przeznaczone na nieszpory (czyli od Ps 110(109)): „Iws tv gydą psalmi myesporw nyedzyelnego...‖.52 Taka struktura tekstu umożliwiała osobistą modlitwę połączoną z medytacją, ewentualnie wspólną recytację psalmów w języku polskim. Psałterz nie nadawał się do odmawiania psalmów po łacinie, gdyż zawiera tylko pierwsze słowa każdego z wersetów. Za to mógł służyć pomocą osobom posługującym się psałterzem łacińskim. Na płaszczyźnie treściowej Wróbel realizuje obrane cele, posługując się argumentami, komentarzami, odpowiednim sposobem przekładu. Argumenty ukierunkowują w odpowiedni sposób czytelnika. Jak już wspomniano, Mistrz Walenty preferuje alegoryczny wykład psalmów. Stąd argumenty rozpoczynające lekturę wprowadzają czytelnika w odpowiedni nastrój i pomagają w przeżywaniu całego utworu. Zapowiadają one, iż poszczególne psalmy będą opowiadały o Chrystusie, którego stawia się jako wzór życia chrześcijańskiego i pobożności. W argumentach nie brak aluzji do współczesnej sytuacji społecznej i religijnej. Kwestionowane przez przedstawicieli reformacji prawdy wiary Wróbel prezentuje w sposób pozytywny i niezmiernie kulturalny. Bezpośrednich nawiązań do obecności „kacerzy‖, zbliżających się prześladowań Kościoła, przepędzania dobrych kapłanów jest niewiele. Komentarze umieszczone pod tekstem polskim umożliwiają duchową lekturę kolejnych wersów, również według średniowiecznego klucza alegoryczno-chrystologicznego z wyraźnymi celami moralizatorskimi. Podobnie jak w argumentach, możemy i tu znaleźć aluzje do ówczesnej sytuacji społecznoreligijnej, są tam także akcenty antysemickie. Wśród komentarzy aktualizujących i chrystianizujących psalmy możemy znaleźć także wyjaśnienia dotyczące geografii, historii i kultury krajów biblijnych, wytłumaczenia zastosowanych terminów filozoficznych, liturgicznych i dogmatycznych, a także zalążki komentarza filologicznego uwzględniającego różnice między wersją BH a Vlg. Wyznaczone cele realizuje autor posługując się odpowiednim sposobem przekładu. Jego praca oscyluje między przekładem dosłownym a parafrazą. Znajdujemy w polskim tekście psalmów powprowadzane słowa, a nawet całe zdania, których nie zawiera Vlg. Wstawki Wróbla wyróżnione są często graficznie przy pomocy nawiasów. Zabiegi te mają na celu ułatwienie zrozumienia tekstu i pomagają w jego przeżywaniu (przez dodanie odpowiednich słów autor stara się zintensyfikować elementy uczuciowe, emocjonalne) i gwarantują ciągłość medytacji. Można nawet znaleźć wiele 52 Zob. tamże, s. 319. — 86 — przykładów „naginania‖ tłumaczenia (dobór odpowiednich słów, wprowadzanie dodatków) do przygotowanego wcześniej komentarza.53 8. Przekłady Tomasza ze Zbrudzewa († 1567) – ok. 1536-1555 Kolejne przekłady Pisma Świętego zachowane w rękopisie pochodzą z połowy XVI w. i zostały sporządzone przez Tomasza Łysego ze Zbrudzewa, najpierw świeckiego księdza poznańskiego, a następnie mnicha (od 1536) i przeora (od 1538) klasztoru benedyktyńskiego w Lubiniu Wielkopolskim54. Z jego licznych manuskryptów ocalały 24 tomy pism, głównie kazań, mów, rozpraw teologicznych, korespondencji w języku łacińskim i polskim, liczne polskie glosy do teksów biblijnych. Najważniejszą jednak część spuścizny Tomasza stanowią przekłady biblijne. Zachowały się następujące tłumaczenia: Sprzed 1536 r. pochodzą liczne glosy zapisane na marginesach druków należących do pisarza ze Zbrudzewa. W inkunabule zawierającym pisma św. Augustyna (Expositio in omnes Pauli epistolas, Paris 1499 – Gn BK nr 828) znajdujemy tak obszerne glosy polskie, że można z nich złożyć prawie kompletne fragmenty tekstu Rz, Ga, Hbr. Tego typu glosy są rozsiane po wszystkich pismach Tomasza i po drukach z jego biblioteki.55 Z 1549 r. pochodzą dwa bruliony z roboczym przekładem Pięcioksięgu i Pnp (przekład Rdz, Wj, Kpł znajduje się w rękopisie MS A1 przechowywanym w Gn BK, a tekst Lb, Pwt i Pnp w manuskrypcie MS I A 5 pochodzącym z BK). Rękopisy zawierają ułożone według następstwa tekstu biblijnego tłumaczenia pojedynczych wyrazów, zwrotów, zdań. Tekst jest dwujęzyczny, łacińsko-polski, a jego forma zbliżona do mamotrektu. Przy kolejnych propozycjach przekładu tłumacz zanotował źródła, z których korzystał. W obszerny komentarz zaopatrzony został tekst Pnp.56 Z 1551 r. pochodzą przekłady lekcji i epistoł przeznaczonych do użytku liturgicznego w okresie wielkiego postu (Gn BK MS A 2). Tłumaczenie jest jeszcze robocze, ale już obszerniejsze i le- 53 54 55 56 Argumenty, komentarze i sposób przekładu szeroko omawia Koss. I, s. 99-115, tam też liczne przykłady. Na temat biografii Tomasza ze Zbrudzewa zob. I. Kwilecka, Nieznany pisarz wielkopolski Tomasz Łysy ze Zbrudzewa, w: Munera Poznaniensia. Księga pamiątkowa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu dla uczczenia 600-lecia założenia Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. G. Labuda, Poznań 1965, s. 219-223. Zob. wydanie glos: Glosy i drobne teksty polskie do 1550 roku. Z inkunabułów Biblioteki Kapitulnej i Seminaryjnej w Gnieźnie zebrał i wydał J. Wojtkowski. Objaśnienia językowe i indeks glos Z. Krążyńska, red. W. Kuraszkiewicza, Warszawa – Poznań 1977, poz. 84, s. 87-118. Wyd. i opracowanie tekstów Pięcioksięgu i Pnp zob. Brulion przekładu pierwszych trzech ksiąg Biblii pióra Tomasza Łysego ze Zbrudzewa, czyli tzw. Mamotrept gnieźnieński, oprac. i wyd. I. Kwilecka, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1971; Brulion przekładu Biblii pióra Tomasza za Zbrudzewa, cz. II: Księgi Liczb, Powtórzonego Prawa, Pieśni nad Pieśniami, oprac. i wyd. I. Kwilecka, Wrocław – Warszawa – Kraków 1995. — 87 — piej dopracowane. Z przetłumaczonych zdań można złożyć prawie kompletne perykopy. Praca ta była pomyślana jako pomoc dla kaznodziejów57. Z 1555 r. pochodzi jedyny zachowany czystopis (Gn BK MS 39) zawierający polski tekst Ap. Rękopis reprezentuje ostatni etap pracy translatorskiej mnicha lubińskiego. Zostały usunięte z niego elementy robocze, notatki o źródłach, łacina została prawie wyeliminowana. Jest to więc czystopis przygotowany z myślą o czytelniku i przeznaczony zapewne do druku, który nie doszedł jednak do skutku. Kwilecka bardzo wysoko ocenia ten przekład.58 Należy sobie zdawać sprawę, że omówiony materiał reprezentuje tylko część prac translatorskich przeora z Lubinia, które mogą zdradzać zamiar przetłumaczenia na język polski całej Biblii. Aby zrozumieć przyczyny powstania omawianych przekładów, należy szerzej spojrzeć na środowisko, w którym zrodziły się i dojrzewały biblijne zainteresowania lubińskiego mnicha. Pochodził on z Wielkopolski i pełnił najpierw obowiązki księdza świeckiego w Poznaniu (do 1536). Tam zetknął się z osobami zainteresowanymi Pismem Świętym i szerzącymi kulturę języka ojczystego. Wydaje się, że największy wpływ na młodego Tomasza wywarł Walenty Wróbel. W Tomaszowych rękopisach odnaleziono nawet zbiór kazań Mistrza Walentego, które notował na bieżąco, a następnie opracował, być może z myślą o druku. Kazania zawierają ogromny materiał biblijny i stanowią w większej części homiletyczny komentarz do Izajasza. Każde z kazań rozpoczyna się od cytatu z Pisma Świętego, wiele cytatów jest też rozsianych w tekście homilii. Kazania opracował Tomasz po łacinie, ale wiemy jednak, że były wygłaszane w języku polskim, co zakłada posługiwanie się polskim tłumaczeniem używanych tekstów. Znając możliwości intelektualne tłumacza ZD, należy przypuszczać, że nie posługiwał się archaicznym przekładem średniowiecznym, ale własnym tłumaczeniem cytowanych fragmentów. Kwilecka przypuszcza, że Mistrz Walenty mógł myśleć o przekładzie całości Biblii na język ojczysty, a jego współpracownikiem i kontynuatorem byłby późniejszy przeor z Lubinia.59 Kolejnym środowiskiem, które wywarło wpływ na Tomasza, była wspólnota benedyktyńska z Lubinia. Analiza szczątek zachowanego klasztornego księgozbioru świadczy o biblijnych zainteresowaniach mnichów. Wśród lubińskich kodeksów znajdujemy sporo literatury biblijnej: łacińskie wydania Pisma Świętego z końca XIV i początku XV w., komentarze, ewangeliarze, postylle, różnojęzyczne słowniki, greckie i łacińskie wydania NT, poliglotty. W klasztorze lubińskim powsta- 57 58 59 Wyd. i opracowanie tekstu, zob. Perykopy wielkopostne w przekładzie Tomasza Łysego ze Zbrudzewa, oprac. i wyd. I. Kwilecka, Wrocław – Warszawa – Kraków 1967. Wyd. i opracowanie tekstu, zob. Apokalipsa św. Jana w przekładzie Tomasza ze Zbrudzewa, oprac. i wyd. I. Kwilecka, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976. Zob. Perykopy wielkopostne..., dz. cyt., s. 9-10. Cytowana autorka sugeruje również, że z tego właśnie środowiska mógł pochodzić przekład Biblii, który otrzymał do poprawki Jan Leopolita, a który wyszedł w druku w 1561 r. Zob. tamże, s. 10. — 88 — wały też przekłady tekstów religijnych na język polski. Nietrudno w tym kontekście umieścić pracę translatorską Tomasza ze Zbrudzewa.60 Jeśli chodzi o sam przekład, to należy stwierdzić, że wykraczał on poza ramy średniowiecznego werbalizmu. Dla Tomasza najważniejszy był sens tekstu, którego poszukiwał w obszernej literaturze stanowiącej jego warsztat naukowy61. Drugim kryterium tłumacza było piękno i zrozumiałość języka polskiego. Jeśli chodzi o wpływy Biblii czeskiej, to należy stwierdzić, że tłumacz korzystał z pierwszego wydania Biblii Sewerynowa z 1529 r., którą jednak traktował tylko jako arbitra pomagającego w pracy i źródło poszukiwania trudniejszego materiału leksykalnego 62. Badania Kwileckiej wykazały, że Tomasz nie korzystał z istniejących już polskich tłumaczeń średniowiecznych63. Wśród przyczyn, które doprowadziły do powstania omówionych przekładów, na pierwszym miejscu należy wskazać powszechnie dostrzegane w dobie reformacji zapotrzebowanie na zrozumiałe i nowoczesne tłumaczenie całej Biblii na język polski. O nowy kompletny przekład dopominała się liturgia i praktyka homiletyczna, która obficiej zaczęła korzystać ze skarbca Bożego słowa. Opracowanie i przygotowanie do druku Ap świadczy o antyreformacyjnym i polemicznym charakterze działalności lubińskiego przeora, który zainteresował się księgą stanowiącą narzędzie walki reformatorów z Kościołem. Podsumowując możemy powiedzieć, że omówione przekłady stanowią, z punktu widzenia niniejszej pracy, ciekawy materiał wyjściowy dla dalszych poszukiwań, gdyż wprowadzają nas w klimat renesansowych zainteresowań Pismem Świętym. 9. Fragmenty ST Z ok. 1450 r. pochodzi przechowywany w Ossolineum we Wrocławiu rękopis (nr 50) zawierający polski anonimowy przekład Prawa magdeburskiego. Na karcie 6v księgi czytamy: jura que solus Deus dedit populo Israhelico per Moysen, a później następuje zajmujący 12 kolumn (k. 6v-9) polski przekład fragmentów Wj 21 – 23 i Kpł 26. Inny odpis tych urywków znajduje się w rękopisie 60 61 62 63 Zob. I. Kwilecka, Nieznany..., art. cyt., s. 210-214. Zob. szeroko na temat warsztatu naukowego Tomasza: I. Kwilecka, Uwagi o warsztacie pisarskim Tomasza ze Zbrudzewa, „Slavia Occidentalis‖, t. XXVI, 1967, s. 79-107. Na temat korzystania Tomasza z Biblii czeskiej Kwilecka wypowiada się wielokrotnie w swoich opracowaniach. Zob. np.: Brulion przekładu pierwszych trzech ksiąg Biblii..., dz. cyt., s. 44-59. Zob. I. Kwilecka, Uwagi..., art. cyt., s. 95. — 89 — Biblioteki PAN w Krakowie (nr 1588) i pochodzi z pierwszej połowy XVI w. Tłumaczenie jest niezależne od Biblii szaroszpatackiej i może pochodzić ze starszego istniejącego już przekładu.64 W 1879 r. w Bibliotece Uniwersyteckiej w Budapeszcie (sygn. VI Slav. 2) Aleksander hr. Przezdziecki odnalazł modlitewnik65, który zawierał polskie godzinki o Matce Bożej, o św. Annie i o Aniele Stróżu. Integralną część godzinek stanowią teksty psalmów (tłumaczone w całości, we fragmentach lub parafrazowane) pochodzące z trzech różnych źródeł (kolejny dowód na istnienie licznych średniowiecznych odpisów i przekładów psałterza). Książeczka ma małe wymiary (146 pergaminowych kart in 12°) i była przeznaczona do użytku osobistego. Modlitewnik został przepisany własnoręcznie przed 1482 r. ze starszego egzemplarza przez prof. Uniwersytetu Krakowskiego i pisarza Kapituły Krakowskiej, Wacława Ubogiego z Brodni.66 Język psalmów wykazuje zarówno podobieństwa, jak i różnice w porównaniu z PsF, skąd możemy wnioskować, że teksty modlitewnika i PsF były przepisywane z różnych egzemplarzy, które posiadały wspólne starsze źródło 67. Brückner wykazuje, że tekst tej samej redakcji co w Modlitewniku Wacława ukazał się w zmodernizowanej postaci drukiem w 1532 r. jako tzw. Psałterz krakowski68. Omówiony przykład daje pewne wyobrażenie o wykorzystaniu tekstów psalmów w średniowiecznej pobożności prywatnej. Liczne glosy i przetłumaczone ustępy z różnych ksiąg biblijnych obu Testamentów są rozsiane po kodeksach zawierających teksty łacińskich kazań.69 Zupełnie inny cel posiadały przekłady niektórych ksiąg ST opowiadające o intrygujących losach bohaterów. Przekłady te funkcjonowały jako tzw. „romanse religijne‖ albo „historyje‖. Do tego typu tłumaczeń należą: Historia o Judith (Jdt) i O dwu starcoch, którzy pożądali Zuzanny a sądzeni są od Dawida (Dn 13, 1-64). Obydwa teksty znajdują się w rękopisie BJ nr 1588 pochodzącym z początku XVI w., ale są to zapewne odpisy starszych wersji.70 64 65 66 67 68 69 70 Zob. Wiszn. V, s. 67; E. Kałużniacki, Kleinere altpolnische Texte aus Handschriften des XV. und des Anfangs des XVI. Jahrhundertes, „Sitzungsberichte der Philosophisch-Historischen Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften‖, Bd. 101, Wien 1882, s. 268-270; ChS, s. 75-78; R. Gustaw, art. cyt., s. 305. Pierwsza informacja o rękopisie, zob. H. Suchecki, Modlitwy Wacława. Zabytek mowy staropolskiej odkryty przez Aleksandra hr. Przezdzieckiego. Wiadomość o nich z rozbiorem filologicznym i lingwistycznym podaje Henryk Suchecki. Rzecz, czytana i oceniana na posiedzeniach Towarzystwa Naukowego Krakowskiego w oddziale nauk moralnych dnia 3. czerwca i 5. lipca 1871, Kraków 1871. Zob. także: L. Malinowski, Modlitwy Wacława. Zabytek języka polskiego z w. XV. Z kodeksu VI N. 2 Biblioteki Uniwersyteckiej w Budapeszcie, z dołączeniem gloss polskich z rękopisów łac. N. 64, 79, 100 tejże biblioteki. Powtórnie wydał Lucyjan Malinowski, Kraków 1887 Zob. ChS, s. 34; A.A. Kryński, M. Kryński, Zabytki języka staropolskiego z wieku XIV-go, XV-go i początku XVI-go, Warszawa 1918, s. 120-121; R. Gustaw, art. cyt., s. 303. Zob. L. Malinowski, Modlitwy Wacława. Zabytek języka polskiego z w. XV. odkryty i skopiowany przez Ś. P. Aleksandra hr. Przezdzieckiego. Wydał i objaśnił Lucyjan Malinowski, Doktór Filozofii, Kraków 1875, s. 8; W. Nehring, Iter..., dz. cyt., s. 41-43. Zob. A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 292-298. Zob. L. Malinowski, Ewangelia ś. Mateusza R. V, 1-12. Kazanie na dzień Wszech Świętych. Zabytki języka polskiego z wieku XV, z rękopisu DLII biblioteki kapitulnej w Pradze, RAUWfil, t. XXII, 1895, s. 230-255; S. Wielgus, dz. cyt., s. 45-51. Zob. J. Łoś, Początki piśmiennictwa polskiego (Przegląd zabytków językowych), wyd. 2, Lwów – Warszawa – Kraków 1922, s. 172; M. Adamczyk, Religijna proza narracyjna do końca XVI wieku, w: Proza polska w kręgu religijnych inspiracji, red. M. Jasińska-Wojtkowska, K. Dybciak, Lublin 1993, s. 25-26; J. Krzyżanowski, Romans polski wieku XVI, Warszawa 1962, s. 179. — 90 — Rękopiśmienne kodeksy zawierające teksty polskich przekładów biblijnych powstawały nie tylko do XV w. Zwyczaj ręcznego kopiowania książek był przez jakiś czas praktykowany równolegle z wydawaniem druków. Z pierwszej połowy XVI w. zachowały się takie rękopisy z fragmentami wcześniejszych przekładów biblijnych. Przekład całości bądź fragmentów poszczególnych psalmów zawierają tzw. Wigilie za umarłe ludzie. Psalmy te nie wykazują żadnego związku ze znanymi psałterzami z XIV i XV w. Rękopis modlitewnika zawierającego tekst Wigilii pochodzący z ok. 1520 r. znajdował się do 1939 r. w Bibliotece Krasińskich w Warszawie (sygn. 401)71. Rękopis Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu (sygn. Ms. 116) zawiera spisany tekst Ps 51(50). Pierwotnie karty z psalmem były współoprawione w klocku z pięcioma inkunabułami. Omawiany tekst powstał na początku XVI w.72 10. Fragmenty NT Z XV w. zachowały się tylko fragmentaryczne przekłady ewangelii pochodzące ze środowiska katolickiego. Są to w większości glosy z tekstów piętnastowiecznych kazań łacińskich. Kaznodzieje średniowieczni powtarzali w języku narodowym tekst ewangelii lub innych czytań i aby ułatwić sobie przemówienie, dopisywali na marginesach kodeksów łacińskich fragmentaryczne przekłady tekstów biblijnych. Na początek wieku datuje się fragment Mt 18, 23-35, który pochodzi z tzw. Plenariusza krakowskiego (BJ nr 1299). Kodeks ten zawiera łacińskie teksty z lekcjami listów i ewangelii na niedziele całego roku. Glosy do Mt 18 tworzą prawie ciągły przekład połowy rozdziału. W zbiorze kazań niedzielnych z pierwszej połowy XV w. (tzw. Plenariusz petersburski przechowywany w BN, nr 3019 IV), na początkowych kartach zamieszczone są niedzielne perykopy ewangeliczne. Jedna z nich (k. 1) została opatrzona polskimi glosami, które tworzą prawie kompletny przekład Mt 21, 1-9.73 Z tego samego wieku (być może z ok. 1430 r.) pochodzi przekład Mt 5, 1-12, który został umieszczony w polskim Kazaniu na dzień Wszech Świętych (rękopis Biblioteki Kapitulnej na Hradczanach w Pradze, nr DLII). Nie są to glosy, ale tekst ciągły stanowiący część kazania. 74 71 72 73 74 Zob. R. Gustaw, art. cyt., s. 303; Biblia IV (przekłady na język polski), EK II, k. 410; A. Brükner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 304; Psalterii Florianensis partem polonicam ad fidem codicis recensuit, apparatu critico, indice locupletissimo instruxit..., wyd. W. Nehring, Posnaniae 1883, s. 161. ChS, s. 78-79. Zob. wydania i krótkie omówienia tekstów: A.A. Kryński, M. Kryński, Zabytki..., dz. cyt., s. 119-122. Zob. także: A. Brückner, Literatura..., dz. cyt., t. II, s. 69-80; NK I, 182. 189; ChS, s. 84-86; R. Gustaw, art. cyt., s. 305-306; Biblia IV (przekłady na język polski), EK II, k. 411; A. Brückner, Kazania średniowieczne I, RAUWfil, t. XXIV, 1895, s. 38-97. Zob. L. Malinowski, Ewangelia..., art. cyt., s. 230-255. — 91 — Dyrektor Ossolineum lwowskiego, W. Kętrzyński, odnalazł w oprawie innej księgi kartę zapisaną dwustronnie z ok. 1450 r. Zawiera ona w dwóch kolumnach mocno zdefektowane fragmenty Mt 25. Wydaje się, że karta stanowiła część większej całości (może przekładu całego NT lub ewangelii). Brükner uważa, że sam przekład może sięgać czasów św. Jadwigi.75 Rękopis Biblioteki Ossolińskich we Wrocławiu (nr 810) wśród łacińskich kazań zawiera na k. 95v polski przekład Magnificat (Łk 1, 46-52). Przekład nie jest kompletny, brakuje wersów 53-55. Forma zapisu (skreślenia, nadpisania, powtórzenia) świadczy o tym, że fragment nie otrzymał jeszcze ostatecznej postaci. Tekst pochodzi z ok. połowy XV w.76 Z końca XV lub z początku XVI w. pochodzi tzw. Zespół ewangelijny Biblioteki Ord. Zamoyskich nr 1116 (dziś w BN), czyli fragment Harmonii ewangelicznej będącej kompozycją złożoną z tekstów czterech ewangelii. Zajmuje on karty 1-7v większego kodeksu. Tekst (pozbawiony dziś dwóch ostatnich kart) zawiera fragmenty z pierwszych rozdziałów Mt, Łk i J. Badania J. Janowa77 wykazały, że autor kompozycji posługiwał się starszym tekstem, zapewne przekładu czterech ewangelii, modernizując go i korygując w oparciu o Vlg. Źródło Harmonii jest to samo, z którego czerpał Jan Sandecki-Malecki w swoich drukach biblijnych oraz Szarfenberg, wydając w 1556 r. NT.78 W piętnastowiecznych kodeksach można znaleźć również glosy i fragmentaryczne przekłady innych ksiąg NT. Np. wspominany już kodeks z Biblioteki Kapitulnej z Pragi zawiera polskie glosy do ewangelii i listów (Mt, Łk, J, 1 Kor, Flp, 1 Tm, Jk)79. Wiele glos do różnych ksiąg NT podaje też w swoich opracowaniach A. Brückner80. Brückner uważa, że są to fragmenty istniejącego w XV, a nawet XIV w., przekładu całości NT. Jako dowód wskazuje na zgodność omówionych przekładów fragmentarycznych z drukowanymi wydaniami NTS 1556 i BL 1561.81 J. Janów porównując fragmenty ewangelii przekazane przez omówione wyżej rękopisy oraz najstarsze druki biblijne (Ewangeliarz Unglera, Postylla polska, NT Seklucjana i Szarfenberga) doszedł do wniosku, że w XV w. funkcjonowały przynajmniej dwie redakcje ewangeliarza w języku polskim (a może nawet całe przekłady NT). Jedna z tych wersji posiadała oficjalną aprobatę. Tę właśnie wersję po zmodyfikowaniu wydrukował Szarfenberg w 1556 r. Inną wersję (może tę nieoficjalną, nieortodoksyjną?) wydrukował Seklucjan w 1551-53 r., po wprowadzeniu koniecznych 75 76 77 78 79 80 81 A. Brückner, Literatura..., dz. cyt., t. II, s. 69-70. NK I, s. 182 podaje nawet XIV-XV w., podobnie W. Smereka. Zob. W. Smereka, Hymn Matki Boskiej, RBL 1951, s. 4445. Zob. J. Janów, Zespół ewangelijny Biblioteki Ord. Zamoyskich nr 1116 (=ZZ), „Prace filologiczne‖, t. XIII, 1928, s. 273278; J. Sandecki (Malecki), Ewangeliarz z początku XVI w...., dz. cyt., s. XX-XXI. CIV-CVII. 83-85. Zob. ChS, s. 86. Zob. L. Malinowski, Ewangelia..., art. cyt., s. 230-255. Zob. np.: A. Brückner, Kazania średniowieczne III, RAUWfil, t. XXV, 1895, s. 161-168. Zob. A. Brückner, Literatura..., dz. cyt., t. II, s. 69-80. — 92 — zmian. Jan Sandecki-Malecki przedrukował u Unglera tekst, który był kompilacją dwóch staropolskich redakcji ewangeliarza. To samo źródło, co druk Sandeckiego reprezentuje fragment Harmonii ewangelicznej.82 Na istnienie przynajmniej piętnastowiecznych przekładów NT na ziemiach polskich mamy również dowody z akt sądowych. Z 1455 r. z diecezji gnieźnieńskiej pochodzi informacja o procesie wytoczonym księdzu Stanisławowi z Pakości za to, że posiadał ewangelię w języku narodowym, która prawdopodobnie była pochodzenia husyckiego. Źródła określają tę księgę jako epistolas dominicales et Evangelia vulgari scripta lub novum testamentum vulgariter scriptum. Wydaje się więc, że w XV w. krążyło na ziemiach polskich więcej czeskich lub polskich przekładów NT pochodzących z kręgów reformatorskich.83 Na podstawie przedstawionego materiału możemy przyjąć, że w XV, a może już w XIV w., zostały przetłumaczone na język polski przynajmniej ewangelie, jeśli nie cały NT, co wydaje się bardzo prawdopodobne. Pewne jest jedno: piętnastowieczne społeczeństwo polskie zgłaszało spore zapotrzebowanie na tekst NT w języku narodowym, który potrzebny był głównie w kaznodziejstwie, liturgii i pobożności prywatnej. W BJ jest przechowywany rękopis (nr 3336) z pierwszej połowy XVI w., który przepisano z druku tzw. Ewangeliarza Unglera z 1527 lub 28 (zob. roz. IV, A, 3). Jest on mocno zdefektowany, zawiera tylko 5 kart papierowych in 8° z fragmentami Rdz i ewangelii. Trudno określić przeznaczenie tego rękopisu, wydaje się jednak, że mógł służyć, podobnie jak drukowany pierwowzór, celom liturgicznym lub pobożności prywatnej. W tym samym rękopisie zachowało się również 8 fragmentów z ewangelii Mt, Łk, J.84 B. WNIOSKI NATURY BIBLIOLOGICZNEJ Przedstawiony wyżej materiał pozwala na sformułowanie kilku ogólnych wniosków natury bibliologicznej odnoszących się do stanu rękopiśmiennictwa biblijnego w średniowiecznej Polsce oraz przyczyn jego rozwoju. Sytuacja Biblii jako książki rękopiśmiennej: 1. W księgozbiorach średniowiecznych Biblia (łacińska, polska) i komentarze do niej zajmują ważne miejsce. Świadczy to o zainteresowaniu człowieka średniowiecza tekstem Pisma Świętego. 82 83 84 Zob. J. Janów, Wstęp, w: Jan Sandecki (Malecki), Ewangeliarz z początku XVI w..., dz. cyt., s. CI-CIV. Zob. Koss. I, s. 67; NK I, s. 181. 188. Zob. J. Janów, Rękopis..., art. cyt., s. 68-92 – autor uważał, że jest to odpis manuskryptu z XV w., ale w wyniku badań zmienił zdanie i uznał, że rękopis BJ 3336 jest kopią druku. Zob. J. Janów, Wstęp, w: Jan Sandecki (Malecki), Ewangeliarz z początku XVI w..., dz. cyt., s. XX-XXI. — 93 — 2. Pierwsze teksty biblijne dotarły do królestwa Piastów wraz z misjonarzami przybywającymi na ziemie polskie. Przełomową datą był tu oczywiście rok 966, w którym Mieszko I przyjął chrzest i otworzył swój kraj na wpływy zachodnie. Pierwsze Biblie w języku łacińskim pochodziły więc z importu. Być może w tych czasach powstawały jakieś fragmentaryczne tłumaczenia ewangelii, która była głoszona ludowi przed chrztem. Wśród ksiąg przywiezionych przez misjonarzy pierwsze miejsce zajmowały księgi potrzebne w liturgii, np. ewangeliarze, psałterze, mszały. Może już od w. XII, a na pewno od XIII, księgi z tekstami Pisma Świętego kopiowano w Polsce.85 3. Badania starych polskich przekładów Pisma Świętego wyraźnie sygnalizują obecność czeskich Biblii na ziemiach polskich. 4. Najstarsze ślady przekładów Biblii na język polski prowadzą do XIII w. (Psałterz Kingi). Można przyjąć, że w XIV w. istniał przekład czterech ewangelii i prawdopodobnie całego NT. W połowie XV w. istniał przekład całości ST (Biblia królowej Zofii). 5. Ukazany materiał pozwala wyobrazić sobie proporcjonalne rozpowszechnienie poszczególnych ksiąg biblijnych na ziemiach polskich. Na pierwszym miejscu należy umieścić psałterze („summę całej Biblii‖), następnie ewangelie, cały NT i resztę tekstu (ST). Szczególna rola Psałterza wynika z jego znaczenia dla liturgii i pobożności osobistej. Wniosek ten dotyczy zarówno Biblii łacińskiej, jak i polskiej. 6. Trudno jest określić, ile przekładów funkcjonowało w średniowiecznej Polsce. Wydaje się, że nie były one liczne (może po dwie wersje Psałterza i ewangelii oraz po jednej wersji reszty NT i ST). Raczej należy przyjąć, że dokonane raz przekłady, po uzyskaniu ogólnej aprobaty, były kopiowane, modernizowane i na różne sposoby wykorzystywane. 7. Teksty biblijne były kopiowane w różnych postaciach: fragmenty ksiąg (poszczególne psalmy, np. pokutne) jako samodzielne pozycje; poszczególne księgi w całości (psałterze, ewangelie); całości NT, ST (zazwyczaj w tomach, jak Biblia królowej Zofii); w postaci ksiąg liturgicznych i modlitewników, w których teksty biblijne stanowiły zasadniczą część zawartości (np. ewangeliarze, psałterze ferialne); jako glosy i fragmenty w innych kodeksach (np. polskie glosy i fragmenty przekładów w kodeksach z łacińskimi kazaniami; poszczególne psalmy jako modlitwy w modlitewnikach); jako teksty przerabiane i parafrazowane, wykorzystane głównie w modlitewnikach. 85 Sporo informacji na temat używania i produkcji rękopiśmiennych tekstów biblijnych w średniowiecznej Polsce można znaleźć w następujących opracowaniach: E. Potkowski, Książka rękopiśmienna w kulturze Polski średniowiecznej, Warszawa 1984; M. Hornowska, H. Zdzitowiecka-Jasieńska, Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1947. — 94 — 8. Można również wskazać na pewne ośrodki, które specjalizowały się w produkcji ksiąg z tekstem biblijnym. Ogólnie mówiąc były to skryptoria klasztorne, np. w Kłodzku i Krakowie. Możliwe, że ośrodek na krakowskim Kazimierzu zajmował szczególne miejsce w produkcji tekstów biblijnych przeznaczonych głównie do celów liturgicznych. Ich kopiowaniem zajmowali się również inni duchowni i zapewne osoby świeckie. Teksty te wykorzystywano do własnych celów lub wykonywano je na zamówienie, traktując jako źródło dochodu. Przyczyny rozwoju rękopiśmiennej produkcji przekładów biblijnych: 1. Na pierwszym miejscu należy postawić zapotrzebowanie zgłaszane przez liturgię. Potrzebne były księgi do sprawowania liturgii (np. ewangeliarze, psałterze) oraz pomoce kaznodziejskie (wszelkiego rodzaju teksty z glosami). 2. Drugą ważną przyczyną powstawania Biblii w języku polskim była pobożność prywatna, która pragnęła karmić się zrozumiałym słowem Bożym. Najważniejsze miejsce zajmują psałterze, które były wykorzystywane w różny sposób jako modlitewniki lub ich części. Należy także podkreślić rolę kobiet polskich z możnych rodów i klasztorów, które zgłaszały zapotrzebowanie na Biblie w języku polskim i posiadały środki na realizację zamówienia.86 3. Kolejną przyczyną rozwoju produkcji ksiąg zawierających polskie przekłady biblijne było intensywne korzystanie z tych rękopisów, tak że do dziś zachowała się tylko niewielka ich część. Niszczone teksty były zastępowane przez nowe egzemplarze. 4. W parze w powyższą przyczyną szły jeszcze zmiany zachodzące w języku polskim, zarówno w mówionym jak i pisanym. Teksty stare stawały się archaiczne i trudno czytelne. W ten sposób pojawiało się wciąż zapotrzebowanie na egzemplarze, które były modernizowane pod względem stylu, słownictwa i pisowni (ortografii i grafiki pisma). W ten naturalny sposób dojrzewała również potrzeba nowego przekładu całej Biblii. 5. Ważną rolę w powstaniu Biblii po polsku miały Biblie w języku czeskim, których zapewne sporo było na ziemiach polskich. Początkowo mogły one hamować powstawanie polskich przekładów, gdyż język czeski był zrozumiały i przynajmniej na pewien czas zaspokajał głód słowa Bożego. Później jednak stawały się bodźcem mobilizującym do posiadania własnych przekładów i pomocą ułatwiającą tłumaczenie z łaciny. Ważną rolę w tym procesie odegrał stopniowy wzrost uznania dla pisanej polszczyzny. 6. Ogromną rolę odegrał rozwój administracji i oświaty, zarówno kościelnej, jak i świeckiej. Powstawanie nowych ośrodków kultu i życia religijnego (biskupstw, klasztorów i parafii) pociągało za sobą konieczność mnożenia księgozbiorów, wśród których nie mogło zabraknąć ksiąg potrzebnych do kultu, a więc i Pisma Świętego w różnych postaciach. Rozwój oświaty — 95 — ukoronowany powstaniem, a później odnowieniem Wszechnicy Jagiellońskiej z jednej strony pomnożył zapotrzebowanie na książkę, a z drugiej umożliwił wzrost produkcji. Rozwój życia politycznego i kontaktów zagranicznych (np. udział Polaków w soborach) zwiększał import książki, która stawała się wzorem dla produkcji rodzimej. 7. Jeśli chodzi o wpływy w Polsce ruchów heretyckich i reformatorskich, które z Biblii uczyniły narzędzie polemiki i agitacji religijnej, to wydaje się, że na razie nie miały one zbyt silnego wpływu na powstawanie tekstów biblijnych po polsku. Z jednej strony mogły one ograniczać powstawanie przekładów (co zostało przezwyciężone), a z drugiej otwierać nowe możliwości dla oddziaływania przy pomocy zrozumiałego tekstu zarówno przez stronę ortodoksyjną, jak i heretycką. Polskie średniowieczne Pismo Święte nie nosi jednak śladów wykorzystania jako narzędzia propagandy religijnej, co uwidacznia się w braku komentarzy. Co prawda istnieją w źródłach ślady krążenia po kraju Biblii pochodzenia husyckiego (czeskich, a może nawet polskich), ale nie wydaje się jednak, aby znacząco wpłynęły one na główny nurt średniowiecznej produkcji tekstów biblijnych. ——– 86 Szerzej, zob. W. Bruchnalski, Początki..., art. cyt. — 96 — ROZDZIAŁ IV PRZEKŁADY I EDYCJE PISMA ŚWIĘTEGO W JĘZYKU POLSKIM (1518-1638) W obecnym rozdziale opiszemy polskojęzyczne druki biblijne, które ukazały się w latach 1518-1638. Dla przejrzystości prezentowanego materiału podzielimy je na cztery grupy: fragmenty i pojedyncze księgi (p.A) z wyłączeniem psalmów, które umieścimy w drugiej grupie (p.B), Nowe Testamenty i całe Biblie (p.C) oraz komentarze biblijne (p.D). Druki będziemy opisywać według zaprezentowanych we wstępie 12 punktów. A. NIESAMOISTNE FRAGMENTY I POJEDYNCZE KSIĘGI Przyjmuje się, że najstarszym zachowanym drukiem biblijnym w języku polskim jest ProlJ z 1518/19 r. Nie jest to jednak informacja dokładna, gdyż formalnie rzecz biorąc, krótkie fragmenty tekstów biblijnych po polsku pojawiały się w druku już od XV w. Chodzi tu o teksty modlitw i przykazań umieszczone w dziełach łacińskich. Powszechnie nie zalicza się ich do tekstów biblijnych, gdyż posiadają odmienny charakter; istniały w języku polskim już od kilku wieków, były przekazywane i tłumaczone z pewnymi przeróbkami niejako poza Biblią, stanowiąc odrębną jednostkę tekstową1. Dlatego w tym miejscu tylko o nich wspominamy, podając ich biblijne źródła (Ojcze nasz – por. Mt 6, 9-13; Łk 11, 2-4; Zdrowaś Maryjo – por. Łk 1, 28. 42; Dziesięcioro przykazań – por. Wj 20, 1-17; Pwt 5, 6-21; dwa przykazania prawa ewangelicznego czyli dwa przykazania miłości – por. Pwt 6, 5; Kpł 19, 18; Mt 22, 37. 39; Mk 12, 30-31; Łk 10, 27.2 1 2 Por. J. Janów, Rękopis..., art. cyt., s. 68-69. Listę tych fragmentów można znaleźć w: W. Wydra, W. R. Rzepka, Niesamoistne drukowane teksty polskie sprzed roku 1521 i ich znaczenie dla historii drukarstwa i języka polskiego, w: Dawna książka i kultura. Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce, red. S. Grzeszczuk, A. Kawecka-Gryczowa, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1975, s. 265-267. — 97 — 1. Prolog Ewangelii wg św. Jana (1518/19) 1. ProlJ został wytłoczony w oficynie Jana Hallera na przełomie 1518/19 r. 3 na ostatniej stronie Septem canonicae epistolae apostolorum Iacobi, Petri, Ioannis et Iudae (fot. 001). Perykopa zatytułowana Początek święte Ewanielije podług świętego Jana4, zawiera fragment J 1, 1-14 (fot. 002) i nie wykazuje związku z resztą książki. 2-3. Na genezę tego niesamoistnego druku biblijnego rzuca trochę światła zastosowana tam ortografia5 oraz historia dwóch drukarzy krakowskich: F. Unglera i J. Hallera. Prawdopodobnie ok. 1513 r. Ungler zwrócił się do ks. Stanisława Zaborowskiego († po 1529) z prośbą o opracowanie zasad rodzimej ortografii i odpowiedniego kroju liter, które były konieczne do dobrego oddania w druku głosek polskich nieobecnych w łacinie. Projekt Zaborowskiego ukazał się w oficynie Florianowej w latach 1514-15 pt. Ortographia seu modus recte scribendi et legendi Polonicum idioma quam utilissimus6. Porównanie czcionek i ortografii zastosowanej w wydaniu pierwszej polskiej książki Hortulus animae wykazuje, że modlitewnik i polskie partie Ortographia były tłoczone tym samym pismem, w którym zastosowano pomysły Zaborowskiego. W latach 1516-20 Ungler wszedł w spółkę z Hallerem. W 1518 r. w oficynie Hallera prowadzonej przez Unglera ukazało się drugie wydanie pracy Zaborowskiego ze zmodyfikowanym projektem ortografii, który zastosowano po raz pierwszy w druku ProlJ adiustowanym prawdopodobnie przez współpracownika Unglera i Hallera: Jana z Sącza (Sandeckiego-Maleckiego)7. Wydaje się więc, że podobnie jak kiedyś Raj duszny, tak teraz ProlJ stanowił próbę praktycznego wykorzystania niektórych pomysłów z nowego projektu pisma polskiego. Jest to zatem druk eksperymentalny, który można uważać za dokument dyskusji, prób i doświadczeń, jakie w ciągu pierwszego dwudziestolecia XVI w. były podejmowane w oficynach krakowskich przed przystąpieniem do masowej produkcji książki polskiej.8 Nie jest to nowy przekład Sandeckiego, ale przeróbka wcześniejszego tłumaczenia pochodzącego być może ze średniowiecznego przekładu NT.9 3 4 5 6 7 8 9 Druk, w którym znajduje się interesujący nas fragment, nie posiada wyraźnego adresu wydawniczego ani daty druku. Na głównej stronie tytułowej widnieje tylko sygnet drukarski Hallera. Datacja druku była dyskutowana. E XVI, s. 74 podaje, że druk mógł ujrzeć światło dzienne ok. 1500 r. W katalogu kartkowym Biblioteki im. Ossolińskich we Wrocławiu znajdujemy przypuszczalną datę druku ok. 1516. Analiza typograficzna inicjałów użytych w książce pozwoliła ustalić datę druku na przełom lat 1518/19 – zob. PT IV, s. 16. 59 (w wykazie druków Hallera nr 175). Datację za PT podaje KSD XVI Ossol., s. 191, poz. 693; KP BJ I, s. 100-101, poz. 231. W. Wydra, W. R. Rzepka, Niesamoistne..., s. 267. 280. Korzystam z egz. Ossol. XVI.Qu.3064. Na temat ortografii ProlJ zob. W. Wydra, W. R. Rzepka, Niesamoistne..., art. cyt., s. 274-287; PT IV, s. 16; A. Kryński, M. Kryński, dz. cyt., s. 362-363; W. Taszycki, Historia języka polskiego, Wrocław – Kraków – Warszawa 1965, s. 53-58. Zob. PT III, s. 29. Na temat tej hipotezy zob. DDP IV, s. 245. Zob. W. Wydra, W. R. Rzepka, Niesamoistne..., art. cyt., s. 270-274, cytat s. 288. A. Kryński i M. Kryński uważają, że ProlJ jest przeróbką tekstu, który zachował się w rękopisie z przełomu XV i XVI w. (Zespół ewangelijny Biblioteki Ord. Zamoyskich nr 1116 (dziś w BN), czyli fragment Harmonii ewangelicznej). Zob. roz. III, A, 10 oraz A. Kryński i M. Kryński, dz. cyt., s. 122-123. 362-363. — 98 — Dlaczego jednak ProlJ umieszczono na końcu łacińskiego dzieła bez związku z wcześniejszym tekstem i dlaczego do eksperymentu użyto początku J? Na pierwsze pytanie można odpowiedzieć, odwołując się do praktyki wydawniczej Hallera, który umieszczał opracowane do druku polskojęzyczne fragmenty w dziełach łacińskich. Tak np. było z tekstem Bogurodzicy zamieszczonym w Commune Poloniae Regni privilegium (1506) Jana Łaskiego.10 Na uzasadnienie wyboru J 1, 1-14 może rzucić trochę światła data powstania druku. Jest to przełom roku, a więc liturgiczny okres Bożego Narodzenia, kiedy czytało się podczas Mszy św. Janowy prolog. Być może więc, aby przedstawić wyniki prac nad polską ortografią na znanym tekście, drukarze wybrali fragment, który w dniach przygotowywania druku pojawiał się na kościelnych ambonach. 11 Prolog Janowy jest ponadto tekstem bardzo znanym, o ogromnym znaczeniu dla dogmatów chrystologicznych. 4-5. Tekst przekładu nie zawiera dedykacji ani prób ukierunkowania lektury. 6. ProlJ to niesamoistny druk zajmujący verso nlb. ostatniej karty (D6) pozycji Septem canonicae Epistolae.... Cała książeczka była drukowana w formacie quarto na czterech składkach, z których ostatnia D liczy 6 kart. Razem druk liczy 18 nlb. kart. Pojedyncza karta ma wymiary ok. 203 x 151 mm, a kolumna tekstu ProlJ wraz z tytułem ok. 105 x 99 mm. 7. Omawiana strona zawiera tytuł perykopy w dwóch centrowanych liniach: „POCZAVTEK SWIÆTE EVANIELIE | podług swiætego Iaana.‖ Oraz tekst J 1, 1-14 w 18-to wersowej kolumnie. 8. Wersety perykopy, pomimo jej hymnicznego charakteru, nie zostały w żaden sposób wyodrębnione ani oznaczone. Tekst tworzy zwartą kolumnę, w której zdania następują jedno po drugim. 9. Materiału ilustracyjnego brak. 10. ProlJ wydrukowano dwoma rodzajami pisma. Pierwszą linię tytułu wersalikami antykwowymi pisma tekstowego nr 11 (krój Q/u (C), stopień 20 ww. = 92 mm)12. Pozostałe linie pismem tekstowym typu rotundowego nr 7 (krój M88, stopień 20 ww. = 82 mm), z tym, że zwiększono tu interlinię, być może po to, aby równomiernie zapełnić pustą stronę (ze zwiększoną interlinią 10 ww. = 55 mm). Omawiając pisma użyte do druku ProlJ, należy wspomnieć, że tekst zasadniczy perykopy został wydrukowany pismem pochodzącym jeszcze z zasobów Hochfedera, które Haller uzupełnił polskimi znakami. Na szczególną uwagę zasługuje tu sposób oddania nosówek. Dźwięk ą oddał drukarz przy pomocy znaku a| a ę za pomocą zwykłego e lub ligatury æ. Nowość tego rozwiązania polegała na użyciu po raz pierwszy dla wyrażenia nosówki ę znaku e, z którego powstała później litera ę13. 10 11 12 13 Zob. DDP I/1, s. 52. Ten sam fragment Ewangelii wg św. Jana (J 1, 1-14) czytano w dzień Bożego Narodzenia, zob. np. Missale Cracoviense, Kraków, J. Haller, [ok. 1515/16], k. XIIIr (Ossol. XVI.F.4059); Missale Cracoviense, Kraków, J. Haller, 1509, k. XIIIIr (Ossol. XVI.Qu. 3262). Przy opisie ProlJ oznaczenia materiału typograficznego podajemy za PT IV. Zob. W. Taszycki, Historia..., art. cyt., s. 53-57. — 99 — 11. Tekst biblijny rozpoczyna się od lombardowego inicjału „U‖, nr 48 (13 mm). Inicjał pełni wyłącznie funkcję ozdobną. 12. Elementów ułatwiających korzystanie z druku brak. 2. Ecclesiastes w przekładzie Hieronima z Wielunia (1522) 1. Druk Eccl 1522 był nieznany aż do 1858 r., kiedy to hr. Dzieduszycki nabył unikatowy egzemplarz (Ossol.XVI.Qu.2891 – fot. 003-00414) od profesora Erazma Strzetelskiego ze Stanisławowa15. 2. Autorem przekładu z łaciny był Hieronim Spiczyński z Wielunia (†1550). Ziemia wieluńska, z której pochodził tłumacz Eccl 1522, należała na początku XVI w. do ważnych ośrodków docierającego do Polski odrodzenia. Działał tam teatr renesansowy, rozwijało się szkolnictwo i zainteresowania naukowe. W takim klimacie przyszedł na świat i wzrastał Hieronim.16 Hieronim był w historii literatury polskiej osobą mało znaną17. Prowadzone w latach 80-tych badania doprowadziły do utożsamienia tłumacza Eccl 1522 z Hieronimem Spiczyńskim, zwanym też Polyconiusem, późniejszym współpracownikiem Unglera18. Hieronim pochodził z mieszczańskiej rodziny Polkonów, był synem Bartłomieja z Wielunia. W roku 1517 rozpoczął studia na Akademii Krakowskiej. Został nobilitowany dzięki wojewodzie wileńskiemu i kanclerzowi litewskiemu Olbrachtowi Gasztołdowi (†1539), u którego służył jako zielarz. Istnieją przypuszczenia, że sprawował również obowiązki lekarza Zygmunta Augusta. Zasłynął nie tylko jako pierwszy tłumacz drukowanej księgi biblijnej, ale również jako przyrodnik, lekarz, astronom, tłumacz Erazma z Rotterdamu, autor słynnego zielnika wydanego przez Unglerową w 1542 r. W przedmowie do tego ostatniego dzieła napisał broniąc języka ojczystego: Pamiętajmy na przodki nasze, którzy o sławę swą i potomków swych ni statków, ni zdrowia swego nie litowali, język swój miłowali, wyższyli, bronili, obcemu językowi nigdy go potłumić nie dopuszczali, strzegąc w tym z pilnością czci swej, prawa przyrodzonego i ustaw Pana Boga wszechmogącego.19 Spiczyński zapisał się jako obrońca języka polskiego, domagając się w 1536 r. wygłaszania po polsku kazań w kościele Mariackim. 14 15 16 17 18 19 Fototypiczny przedruk unikatu: Ecclesiastes. Księgi Salomonowe, wstęp: H. Skoczylas-Stawska, Wieluń 2000. Zob. Bernacki L., Wstęp, w: Rozmowy które miał król Salomon mądry z Marchołtem..., Haarlem 1913, s. 9. Zob. H. Skoczylas-Stawska, Hieronim z Wielunia i jego wkład do kultury polskiej doby oświecenia, w: Siedem wieków Wielunia. Studia i materiały, red. R. Rosin, Warszawa – Łódź 1987, s.50-51. Zob. np. F. M. Sobieszczański, Wielunia (Hieronim z), w: Encyklopedyja powszechna, t. XXVI, Warszawa (Orgelbrand) 1867, s. 942; NK III, s. 388. Wyniki badań podsumowuje H. Skoczylas-Stawaka, zob. art. cyt. Tam też podaje wyczerpującą literaturę. Poniższe dane biograficzne Hieronima zaczerpnęliśmy z tego opracowania. Cytuję za H. Skoczylas-Stawską, art. cyt., s. 59. — 100 — Mamy więc do czynienia z prawdziwym humanistą, wszechstronnie wykształconym obrońcą i propagatorem języka narodowego. Osobę Hieronima stawia się w rzędzie pionierów polskiej literatury związanych z oficyną Hieronima Wietora: Biernatem z Lublina, Janem z Sącza, Janem z Koszyczek, Baltazarem Opeciem oraz Andrzejem Glaberem z Kobylina. Był on zatem jednym z pierwszych pisarzy, którzy doceniali wartość i piękno języka polskiego. Można w nim zobaczyć człowieka odznaczającego się wysoką kulturą umysłową i duchową. Był z całą pewnością głębokim patriotą, prekursorem polskiej myśli, polskiego słowa20. 3. Zatrzymując się nad genezą wydania Eccl 1522, należy zwrócić uwagę na współtwórcę tej pozycji, czyli na jej drukarza Hieronima Wietora. Przybyły z Wiednia drukarz, przesiąknięty ideami nowej epoki, pragnął nie tylko wydawać klasyków, ale również postawił sobie za cel tworzenie i propagowanie literatury w języku narodowym, o czym wielokrotnie wspomina w dedykacjach i przedmowach do swoich druków. Niewątpliwie jako człowiek nowej epoki był zainteresowany również drukami biblijnymi.21 Dlaczego jednak wybór obydwu Hieronimów padł na Ecclesiastesa? Odpowiedzi należy szukać głównie w humanistyczno-biblijnych zainteresowaniach tłumacza i drukarza. Księga Koheleta dobrze pasuje do ducha epoki. Zawiera złote myśli, jakie zebrać mogła ludzkość od początku swego istnienia, myśli o nieprzemijającej wartości, myśli ponadczasowe, wciąż żywe i aktualne22. Księga uczy realnego spojrzenia na świat, który szybko przemija, jest prawdziwym traktatem o człowieku i jego życiu. Nie tylko dostarcza wielu refleksji religijnych, ale również uczy cnoty i wychowuje.23 Echa humanistycznego poszukiwania mądrości w Biblii dochodzą do nas z kart samego druku: Tu mądrość i naukę czerpaj, przyjacielu miły. Jeśli chcesz, przydź wrychle między niebieskie siły (k. 1r). Takież zaiste najdzie niemało ksiąg maluśkich, nad inne a wielkie przełożeńszych. Bowiem więcej rozumu a mądrości w nich najdujemy, a przetoż te przełożeńsze czyniemy. [...] Przyjmisz, miłość twoja, łaskawie ten dar miasto kamienia drogiego, a przeczytaj słowa Salomona mądrego, a najdziecie w nich Smaraga, Turkusa i Rubina daleko kosztowniejszego (k. 1v). Tłumacz i typograf zdawali sobie sprawę z braku drukowanego Pisma Świętego w języku polskim, co pozostawiało nas w tyle za takimi narodami, jak Niemcy, Włosi czy Czesi. Jeżeli nawet istniał stary rękopiśmienny przekład Biblii, to zapewne nie był on w stanie zaspokoić duchowych potrzeb poszukujących natchnionej mądrości Polaków: A wszakże nie bez przyczynyśmy to udziałali, iżeśmy ty księgi Salomonowe, z łaciny na polskie przełożone, na światło wydali. Dlatego pewno, jako by wżdy polskie księgi były, ażeby się Polacy w mądrości mnożyli. Gdy 20 21 22 23 Zob. H. Skoczylas-Stawska, art. cyt., s. 51. Zob. DDP I/1, s. 334-336. 350-351. H. Skoczylas-Stawska, art. cyt., s. 54. Por. tamże, s. 54-55. — 101 — zaiste wszytcy inni narodowie: Włochowie, Niemcy, Czechowie, swoje Biblie mają, a w mądrości niewymownie się kochają (k. 15v). Tę lukę wydawniczą postanowił zapełnić Wietor, tym bardziej, że jako pierwszy wydawca biblijnej księgi po polsku mógł liczyć na dobrą sprzedaż swego dzieła. Drukarz chwali się, że do niego należała inicjatywa w powstaniu książki, która zrodziła się, gdy sam czytał, a później tłoczył po łacinie nie zachowaną do dziś edycję Ecclesiastesa. Zachwycony lekturą zachęcił swojego przyjaciela z Wielunia do przetłumaczenia księgi: To, gdym jest sobie z dobrą bacznością rozmyślał, wpadły mi są na myśl Ecclesiastes księgi maluśkie Salomonowe, któreż (moim skazanim) kaznodziejskie mianujemy, każdemu wiernemu krześcijaninowi ku przeczytaniu rozkoszne, a barzo pożyteczne. Które, gdym pilnie przeczytał i też po łacinie wybijał, tak mi się barzo spodobały, żem się też nie mógł wstrzymać, ażeby na mowę sławnego ludu tego polskiego, przez Jeronima z Wielunia, drużbę mojego, były przełożony z łaciny w polskie, co też jest z niemałą pracą i pilnością uczyniono... (k. 1v). 4. Edycja została zadedykowana Mikołajowi Wolskiemu (†ok. 1548-50), kasztelanowi sochaczewskiemu i ochmistrzowi Bony, który przebywając w otoczeniu przybyłej z ojczyzny renesansu królowej, na pewno potrafił docenić to małe, ale jakże cenne dzieło (por. k. 1v). Wolski miał również okazję do poznania kultury włoskiego renesansu, gdy brał udział w soborze laterańskim, gdzie zasiadał między najznakomitszymi rodami włoskimi.24 5. Twórcy książki starali się ukierunkować czytelnika w stronę duchowej interpretacji: ...kto w tych księgach przeczytać będzie, tę naukę od nas weźmie, iż tu ma być rozumiano duchownie, a kto by chciał to pismo prostym telko szermem rozumieć, mielibyśmy onego za błazna takowego, któremu cokolwiek do ust przyjdzie, mówi, a żadnego słowa w rozumie swym nie rozważy (k. 15v). Obok jednak wyżej przytoczonego zdania o potrzebie duchowego rozumienia tekstu nie znajdziemy ani w przedmowie, ani w zakończeniu dokładniejszych wskazówek ukierunkowujących czytelnika. Brak również wyjaśnienia, na czym miałaby polegać ta duchowa lektura Ecclesiastesa. Bardzo często duchowe znaczenie tekstu biblijnego odsłaniały tzw. argumenty, streszczenia umieszczane przed poszczególnymi rozdziałami lub komentarze. W druku Wietora zostały umieszczone krótkie streszczenia rozdziałów, które prezentują niżej zamieszczoną treść, ułatwiając jej zapamiętanie oraz odnajdywanie interesujących czytelnika tematów. Tylko w trzech streszczeniach (do roz. 4, 6 i 7) znajdujemy wskazówki ukierunkowujące czytelnika w stronę duchowej lektury tekstu: O wtórym młodzieńcu, to jest Antykryście, i też o posłuszeństwie. Capitulum Czwarte. (k. 6r) ... i o przyściu w ciało pana Jezusowym, i też o sądzie. Capitulum Szóste. (k. 8r) ... a iż żadny nie jest nalezion wolny bez śmierci i też grzechu, prócz jednego Jesusa miłego, który jest nasz pan, a tylko jedno dobry sam. Capitulum Siódme. (k. 8v) 24 Zob. Niesiecki IX, s. 405. — 102 — W wyżej zaprezentowanych fragmentach proponuje się lekturę typiczno-chrystologiczną. Czytelnik ma dostrzec w Ecclesiastesie zapowiedź motywów nowotestamentalnych: Antychrysta, sądu, wcielenia Syna Bożego i Jego świętości. Innych wskazówek w druku nie zamieszczono, poprzestając na udostępnieniu polskiemu czytelnikowi samego tekstu i jego streszczeń. 6. Format. Druk mieści się na 4 składkach in 4° sygn. A-D4, razem więc liczy 16 k. Wymiary z oprawą 200 x 150 x 6 mm. Książka przetrwała do naszych czasów bez defektów, jest to więc najstarsza zachowana w całości książka drukowana wyłącznie po polsku 25. Kolumny tekstu są przeważnie równe i liczą na ogół po 27 linii wraz z nagłówkiem. 7. Eccl 1522 zawiera: Główną stronę tytułową (k. 1r) z nadrukiem26: „ECCLESIASTES Xyegi Salomonowe / ktore polskim wykładem kaznodźieyskie mianuiemy. Bowyem ten kaznodźieyca Salomon mądry / przez ninieysse xięgi naucza nas wzgardźyć ten świat marny. Gdźie więc iesli pilnie przeczytać będźiemy / nyemały pożytek y pociessenie nasse weźmiemy.‖ Niżej: „Przedmowa do wyernego krzesćyanina. Ltory (sic!) wiernye nasladuiess boga nawyssego...‖ Dedykację (k. 1v-2r): „Wielmożnemu panu Mikołaiowi Wolskyemu / Kasstellanowi Sochaczowskyemu...‖ Pod dedykacją Półkozic – herb Mikołaja Wolskiego27. Tekst Ecclesiastesa (k. 2v-15r). Zakończenie (k.15v-19r): „Proza do czćiciela...‖ Adres wydawniczy (k. 19r): „Wybiyano wkrakowie przez Jeronima Wietora / iego własnym nakładem. Ku czći y chwale boga wsshechmogącego (sic!) / a wiernym krzesćyanom ku mądrości mnożeniu. Lata narodzenia bożego M.D.X.X.I.I.‖ Pod adresem drzeworyt ze św. Łukaszem Ewangelistą. Ośmiowiersz pióra Hieronima z Wielunia28 przedzielony herbem Półkozic (k. 19v). 8. Tekst biblijny został podzielony na rozdziały, które poprzedzono krótkimi streszczeniami. W ostatniej linii streszczenia tym samym pismem podano numer rozdziału, np.: „Capitulum pirwe‖ (k. 2v), „Capitulum. Siodme‖ (k. 8v); gdy brak miejsca: „Capit. ij‖ (k. 3r), „Capitul. viiii‖ (k. 11v); gdy numer rozdziału nie mieścił się w ostatniej linii streszczenia, umieszczano linię niżej wyśrod- 25 26 27 28 Dotychczasowa literatura podawała błędnie, że w druku brak k. 16, 17, 18 (lub 17, 18, 19), zob. np. E XXVII, s. 37; W. Bartynowski, Rzadkie książki, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne‖, t. II, r. VI, 1894, nr 1-2 (19-20), s. 183; H. Skoczylas-Stawska, art. cyt., s. 52; A.A. Kryński, M. Kryński, dz. cyt., s. 360-361; podobnie podawał katalog kartkowy Ossol. (poprawiony po mojej interwencji). Nieporozumienie wynikało stąd, że druk posiada błędną numerację ostatniej karty: zamiast 16 jest 19 (odwrócona cyfra 6). Tekst między stronami 15v a 19r zachowuje ciągłość. Tę samą uwagę znajdujemy we wstępie H. Skoczylas-Stawskiej do reprintu dziełka. Zawartość początkowych i końcowych stron druku podaje W. Bartynowski, art. cyt., k. 183. HSP, tab. LXV, s. 260-261. Zob. H. Skoczylas-Stawska, art. cyt., s. 54. — 103 — kowując ją (zob. k. 10r. 12v).29 Tekst rozdziałów jest ciągły, brak jakiegokolwiek podziału na wiersze. 9. Materiał ilustracyjny omawianej pozycji jest bardzo skromny. Znajdują się tam tylko trzy drzeworyty niezwiązane z tekstem biblijnym. Dwukrotnie powtórzony jest herb Półkozic (86 x 71 mm; k. 2r. k. 19v)30 i jeden raz (k. 19r) w prostokątnej ramce (93 x 67 mm) św. Łukasz Ewangelista przedstawiony jako biskup z pastorałem opierający się o symbol trzeciej Ewangelii – skrzydlatego wołu31. 10. Eccl 1522 został wytłoczony trzema rodzajami pisma: Jeden raz w tytule użyto wersalików antykwy (ok. 8,5 - 9 mm): „ECCLESIASTES‖. Reszta tekstu została wytłoczona ozdobną frakturą dwóch stopni: 20 ww. = 114 mm (główna strona tytułowa, tekst biblijny, nagłówek dedykacji, zakończenie) oraz 20 ww. = 84 mm (tekst dedykacji, streszczenia rozdziałów wraz z numerami rozdziałów, ośmiowiersz). Wietor wytłoczył Eccl 1522 (podobnie jak Żywot Pana Jezu Krysta Baltazara Opecia – 1522) nowo sprowadzoną do Polski frakturą32, którą chwali się w przedmowie: ...a tymi literami nowemi, nadobnemi, niedawno w krainie niemieckiej nalezionymi, a z wielkim nakładem i z pracą też nad fortunę moję do mnie przywiezionymi, innych wiele liter i punktów, których temu językowi potrzeba było przyciniwszy, imprymowany a okraszony były (k. 1v). 11. Inicjały pojawiają się w książce 14 razy, otwierając dedykację, zakończenie oraz tekst biblijny każdego z rozdziałów. W ten sposób początek rozdziałów jest dobrze widoczny, co ułatwia korzystanie z tekstu na wyrywki. Jako inicjałów użyto wersalików antykwowych:17 mm i w dwóch miejscach (k. 6r. 8v) ok. 8,5 i 9 mm. 12. Wśród elementów ułatwiających korzystanie z druku należy wymienić numerację kart (listów), wspomniane już streszczenia, podział na rozdziały i inicjały umieszczane na początku rozdziałów. Nagłówek stron zawiera tylko tytuł księgi: „Ecclesiastes xięgi || Salomonowe‖. 3. Tzw. Ewangeliarz Unglera w opracowaniu Jana z Sącza (ok. 1527/8) 1-2. Około 1870 r. Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Lwowie nabył od S. Morawskiego ze Starego Sącza uszkodzony druk w formacie małej ósemki, zawierający kilkanaście fragmentów ze ST, kilka wyjątków z Historii o św. Annie oraz kilkadziesiąt perykop ewangelijnych33. Obecnie 29 30 31 32 33 Taki sposób numerowania rozdziałów stosowano w XV i na pocz. XVI w. w Bibliach drukowanych na Zachodzie, zob. np. CHB III, fot. 6-8. 18. Ten sam, co u Unglera, zob. PT V, drzew. nr 19, s. 18, tab. 182. Muczk. 384. Na temat tego pisma, zob. DDP I/1, s. 344. J. Janów, Wstęp, w: Jan Sandecki (Malecki), Ewangeliarz z początku XVI w..., dz. cyt., s. IX. — 104 — ten unikatowy zabytek skatalogowany jest w zbiorach wrocławskiego Ossolineum pod sygn. XVI.O.863 (fot. 005). Książka nie posiadała ani strony tytułowej, ani karty z adresem wydawniczym, co stało się przyczyną powstania różnych hipotez na temat tego druku34. Estreicher opisał go pod hasłem Testament Stary i Nowy, rozpoznał w nim materiał typograficzny Unglera i datował na lata 1520-1530 podając równocześnie, że zawarte tam perykopy nie są dosłownym tłumaczeniem łac. oryginału, ale przeróbką35. Wyczerpujące badania nad zabytkiem przeprowadził J. Janów. Sądził on początkowo, że jest to inkunabuł, a tym samym najstarszy biblijny druk po polsku36. Późniejsze badania doprowadziły go do powszechnie przyjmowanej dziś opinii, że jest to rodzaj ewangeliarza opracowany przez Jana z Sącza, wytłoczony w 1527 lub 1528 r. przez F. Unglera w Krakowie. Janów, na podstawie badań notatek rękopiśmiennych znajdujących się w książce i jej zawartości, nazwał ją Ewangeliarzem Unglera37. 3. Wydaje się, że na genezę druku decydująco wpłynęły następujące czynniki: 1) Pod wpływem humanizmu rodzi się wśród krakowskich drukarzy zainteresowanie Biblią w języku polskim. Pewne próby edytorskie podejmował w tej dziedzinie Jan z Sącza, który prawdopodobnie nosił się z zamiarem wydania całego NT38. Pojawienie się w tych latach pozycji biblijnych świadczy również o zainteresowaniu społeczeństwa takimi książkami. 2) Ukazanie się w tym samym roku dwu edycji Żywotu Pana Jezu Krysta (Haller-Ungler i Wietor, 1522) w opracowaniu Sandeckiego to ślad konkurencji na rynku publikacji o tematyce biblijnej39. Być może więc Sandecki, powracając do współpracy z Unglerem, chciał opracować dzieło konkurencyjne w stosunku do Żywotu. Jeżeli chodzi o źródła EU, to Janów uważa, że Jan z Sącza posługiwał się istniejącym już średniowiecznym przekładem Biblii, NT lub ewangeliarzem (tekst ewangelii z tego samego źródła znajdujemy w tzw. Harmonii ewangelicznej z końca XV lub początku XVI w. – zob. roz. III, A,10). Sandecki dokonał pewnych przeróbek starego tekstu, korzystając z przekładu czeskiego i Vlg.40 Innym źródłem, na którym redaktor EU się wzorował, był Żywot Pana Jezu Krysta, o czym świadczy analogiczny układ tekstów uszeregowanych nie według liturgicznego następstwa (co było charakterystyczne dla ewangeliarzy), ale tak jak to było w Żywocie, według następstwa wydarzeń z 34 35 36 37 38 39 40 Literatura na ten temat, zob. J. Janów, Wstęp, w: Jan Sandecki (Malecki), Ewangeliarz z początku XVI w..., dz. cyt. s. X. E XXXI, s. 114-115, zob. też E VIII pod r. 1520. E XXXI, s. 223 i XXV, s. 412 ten sam druk opisuje błędnie jako: [Historya bardzo piękna ... o stworzeniu nieba y ziemie...] (E XXV, s. 412). Zob. J. Janów, Rękopis..., art. cyt., s. 70-72. Zob. J. Janów, Wstęp, w: Jan Sandecki (Malecki), Ewangeliarz z początku XVI w.., dz. cyt., s. VIII-CLVIII. Podobnie KSD XVI Ossol., s. 200, poz. 731; PT V, s. 37, poz. 54. Zob. J. Janów, Wstęp, w: Jan Sandecki (Malecki), Ewangeliarz z początku XVI w..., dz. cyt., s. CXLIX. Por. DDP I/1, s. 301-302. 305-306. 331. Zob. J. Janów, Wstęp, w: Jan Sandecki (Malecki), Ewangeliarz z początku XVI w..., dz. cyt., s. LXXXII-CXXXIII. — 105 — życia Jezusa. Stwarzało to pewną niedogodność w korzystaniu z książki jako z ewangeliarza, co jednak mogło być rozwiązane przez dodanie na końcu wykazu czytań liturgicznych. 41 Porównanie tekstów EU z Harmonią ukazuje poprawki Jana z Sącza w stosunku do dawnego przekładu. Redaktor nadawał perykopom styl bardziej literacki, modernizując tekst, wprowadzał wiele czechizmów, które uważał za godne stylu biblijnego.42 EU jest więc świadectwem podejmowanych w pierwszej połowie XVI w. prób wypracowania polskiego stylu biblijnego. 4. Defekty druku nie pozwalają ustalić, czy był on dedykowany. 5. Obok korekt stylistyczno-leksykalnych Sandecki stosuje skróty i streszczenia, szczególnie w obszernych tekstach ze ST. Typowym przykładem mogą tu być długie opisy stworzenia i potopu, które redaktor zmieścił na jednej stronie małej ósemki (k. 1r, 7r43). W perykopach znajdziemy również charakterystyczne dla lekcjonarzy i ewangeliarzy formuły wprowadzające oraz cięcia tekstu44. Ciekawą praktyką Sandeckiego, stosowaną również we współczesnych Historiach biblijnych, było uzgadnianie tzw. dubletów. Charakterystycznym przykładem jest opis potopu (Rdz 6 – 7) oraz tekst o stworzeniu Adama (Rdz 2, 4b; 1, 26-27b; 2, 7b. 20. 8 – k. 2r). Redaktor książki umieszczał wśród tekstu Pisma Świętego pochodzące od siebie uwagi i komentarze, np. rozpoczynając opis stworzenia (kursywą wstawki Sandeckiego): Na początku Bóg wszechmogący (jako o tym s. doktorowie świadczą) z niewymowne dobroci swe, a nie z potrzeby żadne, stworzył niebo i ziemię. Jako o tym pismo zakonu starego w księgach Rodz. Ca. j. powieda. Że Pan Bóg pirwego dnia stworzył jest światłość... (k. 1r). Takie wstawki należą jednak do wyjątków. Najwięcej komentarzy umieścił Sandecki pod poszczególnymi przykazaniami dekalogu (k. 8r-11r). Wobec często powtarzanej opinii, że EU nie jest przekładem, ale przeróbką czy parafrazą, należy wyraźnie stwierdzić, iż rzeczywiście w wielu miejscach tekst jest skracany i przerabiany; gdy jednak spojrzymy na perykopy ewangelijne i większość fragmentów ze ST, to z łatwością rozpoznamy w nich tekst biblijny zawierający tylko wyliczone wyżej korekty. Można więc śmiało uznać EU za najstarszy tak obszerny druk wyboru tekstów Pisma Świętego w tłumaczeniu na język polski. 6. Książka jest w formacie małej ósemki (z oprawą ok. 157 x 105 x 16 mm). Zachowały się fragmenty lub całości 14 składek, głównie po 8 kart, ale również dwie (C i D) po 4 karty. Składki były sygnowane: A-B8, C-D4, E-O8, reszty brak. Składki C i D były z nieznanych przyczyn drukowane później, po wytłoczeniu dalszych arkuszów45. Obecnie zabytek liczy 76 kart i posiada liczne 41 42 43 44 45 Zob. tamże, s. XI. Zob. tamże, s. XXVI-XXVII. XXXIX-XL. Teksty, zob. tamże, s. 1. 5-6. Numerację kart podajemy wg foliacji ręcznej. Zob. tamże, s. CI-CIII. Zob. PT V, s. 9. — 106 — defekty, brak: początku do A1 oraz A3.7, B2-3.5-8, E3.6-8, G1, J5.8, M4.7, N1-8, O1.8 i końca). Pełna kolumna tekstu mieści 27 wersów (ok. 110 x 60 mm). 7. Ze względu na defekty egz. niemożliwe jest podanie jego pełnej zawartości. Na ocalałych kartach książki znajdujemy46: 7 dłuższych perykop z pierwszych rozdziałów Rdz oraz 5 opartych na tekście biblijnym czterowierszy, którymi podpisywano ilustracje (k. 1-7). Skrót tekstu Wj 19 – 20 (k. 8r-11r). Graficznie wyróżnione są poszczególne przykazania Boże, pod którymi znajduje się ich wyjaśnienie w duchu chrześcijańskim. Tekst Pwt 28, 1-66, bez komentarzy i ilustracji k. 11r-19r. 4 fragmenty z apokryficznej Historii o św. Annie (k. 15v-19r). 66 perykop ewangelijnych (k. 20v-76v). Janów uzupełnia niektóre z brakujących fragmentów na podstawie pochodzącego z XVI w. rękopisu (BJ 3336), który jest odpisem części EU. Jest to 6 kolejnych perykop z Rdz oraz 4 z ewangelii. Na podstawie innych zabytków (Harmonia ewangeliczna, Rozmyślania przymyskie i Żywot Pana Jezu Krysta) autor dokonuje rekonstrukcji dalszych kilku tekstów z NT.47 8. Podział tekstu w zabytku jest bardzo przejrzysty. Prawie każdy fragment zaczyna się od widocznego nagłówka. Tekst z Wj jest podzielony na poszczególne przykazania, które zaczynają się od rubryki ¶. Prawie zawsze po nagłówku lub na końcu perykopy podane jest źródło tekstu (księga i rozdział). Sposób oznaczania ksiąg i ich rozdziałów nie jest uporządkowany, stąd znajdujemy różne zapisy, np.: „W księgach Rodzaiu w pirwem Kapitulum.‖ (k. 1r); „Napisano o tym w księgach Rodzaiu, w pierwym ij wtorym Kapitulum.‖ (k. 2r); „czytaj o tym w księgach Rodzaiu, w ii. kapit.‖ (k. 3r); „w księgach Rodz. w iij. kapit.‖ (k. 5r); „w księgach Rodz. 6. ij 7. kapit.‖ (k. 7r); „Lu. j.‖ (k. 20r); „Lukasz. j. kapit.‖ (k. 21r); „Matheusz 2.‖ (k. 27r); „Lukasz 2.‖ (k. 28r); „Jan 1.‖ (k. 34v). 9. W omawianym druku po raz pierwszy zastosowano ilustracje powiązane bezpośrednio z tekstem biblijnym. Niewątpliwie inspiracją były tu bogato ilustrowane w podobny sposób edycje Żywotu Pana Jezu Krysta. W zachowanej części druku drzeworytnicze ilustracje odbite są 59 razy (szczątkowe karty sygnalizują większą liczbę odbić). Niektóre obrazki powtarzają się (drzew. 210 – 7x; 222 – 3x; 224 – 3x; 44 – 2x; 46 – 2x48). Łącznie zachowały się odciski 47 różnych klocków49. Trzy z nich pochodzą z zasobu pierwszej drukarni Unglera (nr 194, 202, 204), 8 znajdujemy w Żywocie (nr 36-37, 40-41, 43-46), 36 było prawdopodobnie sporządzonych specjalnie dla EU. Wyglą- 46 47 48 49 Dokładnie zawartość druku podał J. Janów w: Jan Sandecki (Malecki), Ewangeliarz z początku XVI w..., s. XCI-XCVIII. 1-82. Zob. tamże, s. XX-XXI. 75-98; J. Janów, Rękopis..., art. cyt., s. 68-93; Numery wg PT V. E XXXI, s. 115 podaje błędnie liczbę 50 różnych klocków. — 107 — da więc na to, że twórcy książki przywiązywali do niego sporą wagę, być może licząc na dobry zbyt książki, skoro dla tej pozycji wykonali serię ilustracji50. W pierwszej części druku (k. 1-7) harmonijnie powiązano ze sobą 4 elementy, które czytelnik widział równocześnie po otwarciu książki (fot. 005): 1) na stronie verso znajduje się drzeworyt ze sceną biblijną; 2) pod nim jako streszczenie, bądź też podsumowanie, czterowiersz; 3-4) na sąsiedniej stronie recto tytulik perykopy i tekst biblijny. W ten sposób dana perykopa przemawiała do czytelnika cztery razy: przez obraz, krótkie streszczenie, tytuł i pełny tekst. Jest to pierwszy druk biblijny, w którym wprowadzono podobne rozwiązanie znane choćby z Biblii niemieckich. Ilustracje pełnią tu jeszcze inne funkcje: ułatwiają szybkie odnalezienie poszukiwanego tekstu oraz mogą stanowić coś w rodzaju Biblia pauperum. W dalszych partiach ST zdarzają się fragmenty bez ilustracji (k. 8r-11r), które ponownie pojawiają się w ewangeliach w podobnym powiązaniu z tekstem, ale już bez streszczających czterowierszy. Poza ilustracjami użyto wielu innych drzeworytów pełniących wyłącznie funkcje ozdobne. Każda strona z ilustracjami i tekstem jest otoczona ramą wykonaną z listew ozdobnych (np. drzew. 230-245, 254, 262, 268, 274), często pojawiają się także inne ozdobniki w kształcie esów-floresów (np. drzew. 296). 10. W zachowanych częściach druku użyto dwóch pism. Do nagłówków szwabachy M81 (nr 4; 20 ww. = 103 mm), a do tekstu zromanizowanej szwabachy M81 (nr 9; 20 ww. = 80/81 mm). W tym miejscu należy zwrócić uwagę na pismo 9, które pojawiło się u Unglera w 1527 r. i być może było wykonane dla druku opisywanej książki. Miało ono oryginalny krój i mogło stanowić próbę stworzenia przez drukarza własnego pisma dostosowanego do składu pozycji polskojęzycznych51. 11. Inicjały wykorzystano do zaznaczenia początku każdej nowej perykopy. Użyto tu inicjałów z serii nr 3, z dwoma wyjątkami: na k. 1r inicjał „N‖ z serii nr 15 wskazuje na początek biblijnej części druku; na k. 76r użycie inicjału „B‖ z serii nr 14 jest przypadkowe. 12. Wśród elementów ułatwiających korzystanie z druku na wyrywki można wymienić wspomniane już oznaczenia rozdziałów oraz sam układ graficzny całej książki. Szczegółowe analizy Janowa prowadzą do wniosku, iż druk jest rodzajem ewangeliarza, sugerują, że na końcu mógł być wykaz perykop liturgicznych, czego jednak nie da się stwierdzić z powodu defektów zabytku 52. Przeciwko temu przypuszczeniu wydaje się przemawiać brak numeracji kart, co utrudniałoby odnalezienie fragmentu. Co prawda przed każdą perykopą ewangelijną podano księgę i rozdział, ale same fragmenty nie były ułożone w porządku kanonicznym, lecz wg harmonizowanej biografii Jezusa. Noty rękopiśmienne na marginesach wielu kart podające liturgiczne przeznaczenie fragmentów 50 51 52 Na temat tych drzeworytów zob. DDP I/1, s. 301. 307. 310. Zob. DDP I/1, s. 309. Por. J. Janów, Wstęp, w: Jan Sandecki (Malecki), Ewangeliarz z początku XVI w..., dz. cyt., s. XI. — 108 — świadczą o tym, że zamierzona przez twórców dwufunkcyjność książki (tzn. udostępnienie tekstu biblijnego w wyborze podającym historię biblijną; ewangeliarz) mogła wywołać u czytelnika pewne trudności natury praktycznej, które użytkownik rozwiązał własnoręcznie53. 4. Teksty biblijne w Hortulusach polskich (od ok. 1527)54 1-5. Najstarszą drukowaną po polsku książką był tzw. Hortulus animae (HP), czyli Raj duszny w przekładzie Biernata z Lublina (Ungler, ok. 1513-14)55. W istniejącym przed wojną fragmencie HP 1513 tekstów z Pisma Świętego nie było56. Wiadomo jednak, że wiele podobnych modlitewników łacińskich zawierało fragmenty biblijne, zazwyczaj pasję wg św. Jana i siedem psalmów pokutnych. Po 1510 r. dodano do nich również pozostałe pasje i incipity czterech ewangelii57. Czy zatem w najstarszej polskiej książce znajdowały się perykopy biblijne? Na to pytanie nie da się jednoznacznie odpowiedzieć, gdyż z badań L. Bernackiego wynika, że nasz modlitewnik nie był wzorowany na klasycznych łacińskich Hortulusach, które zawierały teksty biblijne. Raj duszny powstał w oparciu o dwa inne źródła: 1) łaciński modlitewnik, tzw. Antidotarius animae w opracowaniu Mikołaja Salicetusa, który ani pasji, ani psalmów pokutnych nie zawierał58; 2) niezachowany rękopiśmienny modlitewnik polski59. Czy w tym ostatnim były teksty biblijne? Tego nie da się ani potwierdzić, ani wykluczyć60 (w polskim Modlitewniku Wacława z ok. 1482 r. znajdujemy teksty z Psałterza – zob. roz. III, A, 9). W BJ (Cim.217) znajduje się nieznany Bernackiemu fragment HP (Mac. Szarfenberga, ok. 1527)61, który zawiera uszkodzone karty z fragmentami pasji: Mk 14, 30 – 15, 43; Łk 22, 12-55. 59-66. 71; 23, 1-6 (k. LXXXI-LXXXIIII. LXXXVI-LXXXVII czyli L1-4.6-7); z tej edycji zachowała się też 1 karta (Cim.1556) z drzeworytem św. Jerzego. W tym miejscu można przyjąć, że HP 1527 zawierał już wszystkie cztery pasje, ale mógł nie zawierać jeszcze początków ewangelii umieszczanych zazwyczaj po pasjach, gdyż następne ocalałe z niego fragmenty, prawdopodobnie ze składki 53 54 55 56 57 58 59 60 61 Listę not rękopiśmiennych z EU podaje J. Janów, zob. tamże, s. LXXXVIII-XCI. W tytule punktu A niniejszego rozdziału zastrzegliśmy, że omówimy tu tylko fragmenty i poszczególne księgi bez psalmów. W tym miejscu odstępujemy od tej zasady, gdyż byłoby rzeczą niepraktyczną omawiać oddzielnie perykopy ewangelijne i psalmy zamieszczone obok siebie w jednej książce. Zob. monografię L. Bernackiego, Pierwsza książka polska. Studyum bibliograficzne z 86 podobiznami, Lwów 1918 i reprint Warszawa 1979. Tamże, s. 116-117. Tamże, s. 10. 17-19. 30. 33. 36. 42. 49. 154. Tamże, s. 54-68. 154. Tamże, s. 153-154. 390. Por. tamże, s. 392. Początkowo uważano, że Cim.217 to fragment HP drukowanego przez Mac. Szarfenberga ok. 1540 r. (zob. np. KP BJ, s. 324, p. 1116-7) A. Lewicka-Kamińska (Nieznany fragment polskiego „Hortulusa” z około 1527 roku, „Rocznik Biblioteki Narodowej‖, t. IV, 1968, s. 63-68) dowodzi, że Cim.217 i Cim.1556 pochodzą z tego samego HP drukowanego ok. 1527 r. przez Mac. Szarfenberga. — 109 — M, są wypełnione tekstami niebiblijnymi (chyba że incipity znajdowały się w innym miejscu 62) . Są to teksty jakiegoś wcześniejszego średniowiecznego tłumaczenia. Kolejny ocalały fragment polskiego modlitewnika (BJ Cim.218) wydrukowanego przez Wietora ok. 1530 r. (fot. 006) zawiera zdefektowane teksty biblijne: fragment pasji wg św. Jana (J 18, 17 – 19, 42), a spośród psalmów pokutnych Ps 6; 32(31); 38(37); 51(50), 1-463. Jeśli chodzi o psalmy, to Brückner porównując je z PsK, doszedł do wniosku, że są to dwie różne przeróbki tekstu pochodzącego z tego samego pierwotnego źródła. Nie wiadomo też, czy nie jest to wersja, którą sporządzono do drukowanego zbioru 7 psalmów pokutnych.64 Z powodu braku materiału porównawczego nie da się bliżej określić pochodzenia tekstu pasji. Ale chyba można założyć, że pochodzi ona z tego samego źródła, co pasje HP 1527. Dalsze opisane przez Bernackiego edycje polskich Hortulusów również zawierały teksty biblijne65. Edycja Mik. Szarfenberga66 (po 1585 – fot. 007) mieści 4 pasje, 4 incipity ewangelijne, 7 psalmów pokutnych, wiele innych psalmów stanowiących część Godzinek oraz biblijne kantyki brewiarzowe. Wg Bernackiego psalmy zaczerpnięto z BL 1575, z wyjątkiem Ps 3 i 13(12), które pochodzą z nieznanego źródła.67 Należałoby się spodziewać, że wymieniono również perykopy ewangelijne. Jednak porównanie tekstów HP 1585 z BL 1561 i BL 1575 dało wynik negatywny. Co prawda można zauważyć między obydwoma wersjami podobieństwa, ale także wiele różnic. Skąd zatem pochodziły perykopy w HP 1585? Porównanie tekstu pasji wg św. Jana umieszczonego w HP 1530 z HP 1585 prowadzi do wniosku, że są to identyczne wersje. Należy więc przypuszczać, że pozostałe fragmenty ewangelijne z HP 1585 również zostały wzięte z tego samego źródła, co teksty Janowej pasji.68 Dlaczego jednak nie wszystkie teksty biblijne z HP 1585 zostały wymienione na wersję Jana Nicza? To pytanie pozostaje bez odpowiedzi. Ciekawą rzeczą jest również fakt poszerzenia zestawów perykop biblijnych o ewangelijne incipity, które pełniły bardzo oryginalną funkcję: Ty czterzy początki S. Ewangeliej pożytecznie Kościół Święty Krześcijański czyta na każdy rok w dzień Bożego Ciała, jedne na Zachód, druga na Północy, trzecia na Wschód, a czwarta na Południe, naprzeciw burzom i wszemu złemu powietrzu. Tak też wierni Krześcijanie, naśladując matki swej, z dobrą a mocną wiarą mogą 62 63 64 65 66 67 68 Teksty biblijne w Hortulusach mogły się znajdować w różnych miejscach, por. wykazy i omówienie zawartości Hortulusów łac.: L. Bernacki, Pierwsza książka..., dz. cyt., s. 8-68. Tamże, s. 154-162. Zob. tamże, s. 162-163; A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 308-311. Bernacki opisał dwa HP z ok. 1585 r. Jeden z nich był w zbiorach Ordynacji Krasińskich w Warszawie (sygn. 1421) i uległ zniszczeniu wraz z Biblioteką podczas wojny. Drugi egz. to Ossol. XVI.O.737. HP 1585 Bernacki przypisał Mikołajowi Szarfenbergowi na podstawie analizy drzeworytów i pisma, zob. Pierwsza książka..., dz. cyt., s. 96-97. KSD XVI Ossol, s. 442, p. 1594 przypisuje ten druk A. Piotrkowczykowi. L. Bernacki, Pierwsza książka..., dz. cyt.,, s. 82-89. 184-234. 372-374. Wnioski te pochodzą z własnych porównań autora niniejszej pracy, gdyż Biernacki nie określił jednoznacznie źródeł tekstów ewangelijnych z HP 1585, pozostawiając to badaniom historyków przekładów biblijnych. Autor zestawił tylko fragmenty J 1, 1-14 z HP 1585 i ProlJ, udowadniając w ten sposób prawie całkowitą ich zgodność. Zob. tamże, s. 372-374. — 110 — czynić, a mocą i obroną najświętszych słów mocy diabelskiej się zastawiać. W imię Ojca i Syna, i Ducha świętego. Amen (HP 1585, k. 269v-270r). W ostatniej znanej edycji modlitewnika (A. Piotrkowczyk 1636 – BJ 311160/I) zmieniono tekst Ps z BL na nowy przekład z PsW. Przy tekstach z ewangelii (pasje i incipity) napotykamy jednak na nowe trudności. Część z nich pochodzi z NTW 1593 (np. pasja wg św. Jana), a część z jakiegoś innego źródła (np. prolog Janowy)69, które jednak bardzo przypomina tłumaczenie Wujka. Jak widać, teksty biblijne z HP kryją w sobie jeszcze kilka tajemnic, które domagają się bardziej szczegółowych badań. Dla większej przejrzystości zestawmy w tabeli 1. zawarte w HP fragmenty z ewangelii wraz z określeniem ich źródeł. Tabela 1. Teksty biblijne w Hortulusach polskich Pasje Incipty Psalmy Mt Mk Łk HP 1530 zaw. źr 14,30 – 15,43 22,12-55.59-66.71; 23,1-6 HP 1585 źr p zaw. 26,1 – 27,61 (c) p 14,1 – 15,46 (c) p 14,1 – 15,46 (c) p 22,1 – 23,53 (c) p 22,1 – 23,53 (c) 18,1 – 19,42 (c) p 18,1 – 19,42 (c) 1,1-16 (c) p 1,1-16 (c) 1,1-8 (c) p 1,1-8 (c) 1,5-17 (c) p 1,5-17 (c) 1,1-14 (c) p 1,1-14 (c) 7 Ps pok. (c) BL 7 Ps pok. (c) PsW + BL, p + PsW J Mt Mk Łk J Pokutne Inne zaw. 18,17 – 19,42 6; 32; 38; 51,1-4 źr HP 1636 zaw. 26,1 – 27,61 (c) Tłumaczenie z NTW 1593 lub bardzo do niego zbliżone HP 1527 p p źr Legenda: p – źródło pierwotne (może wspólne dla HP i ProlJ); (c) – tekst zachował się bez defektów. Omówione druki przynoszą nam ciekawy przykład lektury tekstów biblijnych, których używano jako modlitw, materiału do medytacji oraz pomocy do przeżywania liturgii. Na przykładzie HP porównywanych z innymi wersjami Pisma Świętego po polsku można zaobserwować wpływ powstających nowych przekładów biblijnych (BL, NTW, PsW) na zawartość innych książek religijnych, w tym przypadku modlitewników. Przebadanie biblijnych fragmentów HP dostarcza nam kolejnych dowodów na istnienie starego przekładu przynajmniej czterech ewangelii. Z tego źródła pochodziły prawdopodobnie fragmenty ewangelijne HP 1527, HP 1530, HP 1585 oraz ProlJ. 6. Wszystkie przebadane HP wydane zostały w formacie octavo (np. 167 x 110 x 36 mm dla HP 1636). Kompletna edycja przeciętnego HP liczyła ok. 300 – 350 kart. 7. Wśród charakterystycznych dla modlitewnika tekstów HP zawierały psalmy i perykopy ewangelijne, które omówiliśmy wyżej. 69 Tamże, s. 197-202. — 111 — 8. Karty z tekstami biblijnymi mają układ konwencjonalny dla modlitewników. Każda strona została obramowana ozdobnymi listwami lub kandelabrami. Strony z psalmami z Godzinek są wyposażone w nagłówek, teksty psalmów są drukowane podobnie jak w brewiarzach (np. w HP 1585: antyfona, wycentrowany napis „PSALM‖, niżej każdy wers od nowej linii). Psalmy pokutne zostały umieszczone wśród modlitw „naprzeciw siedmi grzechom smiertelnym‖. Są one drukowane w sposób ciągły z zaznaczeniem każdej pierwszej litery nowego wersu przez czerwoną majuskułę (HP 1530) lub podobnie jak w godzinkach (HP 1585, 1636). Każdy z psalmów jest poprzedzony czerwonym napisem „Psalm‖, umieszczonym na końcu poprzedzającej utwór linii, bez podania numeru psalmu (HP 1530) lub czarnym tytulikiem tłoczonym kursywą, np.: „Psalm wtóry pokutny‖ (HP 1636). Perykopy ewangelijne są drukowane w sposób ciągły, bez podziału na wersy. Każda z perykop posiada swój tytulik wprowadzający, np.: „Passya świętego Mattheusza, ktorą w Kwietną Niedzielę czytaią: Matth.: 26. y 27. Cap.‖ (HP 1636). W HP 1527, 1585 zostały oddzielone opisy męki i śmierci Jezusa od opisów pogrzebu rubryką i napisem „Ewangelia‖. 9. Materiał ilustrujący teksty biblijne jest bardzo skromny i ogranicza się do umieszczenia przed psalmami pokutnymi drzeworytu z modlącym się Dawidem (HP 1585 – fot. 007, HP 1636) lub Dawidem patrzącym na kąpiącą się Betszebę (HP 1530 – fot. 006). 10. W HP stosowano pismo gotyckie – szwabachę lub frakturę (20 ww. = ok. 90 mm) i tylko niektóre elementy tłoczono antykwą i kursywą (np. tytuliki w HP 1636). W HP z XVI w. druk jest dwubarwny, a w HP 1636 tylko czarny. 11. Czerwone lub czarne inicjały rozpoczynają każdą nową partię tekstu: nowy psalm, nową perykopę ewangelijną. W HP 1527, 1585 inicjały oddzielają opisy męki od opisów pogrzebu. 12. Wśród elementów ułatwiających posługiwanie się tekstem na wyrywki znajdujemy czarne lub czerwone nagłówki, np. w HP 1585: „Passye o Bożym || Umęczeniu.‖, „Ewangelie || Ewangelie‖ oraz „Siedm Psalmow || pokutnych.‖ W odnalezieniu początku psalmu czy perykopy pomagają inicjały i tytuliki. Modlitewniki mają na ogół numerowane karty, a HP 1636 podaje numery stron. W HP 1636 zachował się „Regestr dla snadnieyszego znalezienia rzeczy‖, który odsyła do partii biblijnych, podając ich stronę i zaznaczając przy pasjach liturgiczne przeznaczenie tekstów. 5. Teksty z Pisma Świętego w historiach biblijno-apokryficznych (od 1530) Wśród prozaicznego gatunku „romansu religijnego‖ J. Krzyżanowski wymienił tzw. historie biblijno-apokryficzne, które powstawały pod koniec XV i na początku XVI w.70 Do tej grupy nale- 70 J. Krzyżanowski: Romans..., dz. cyt., s. 24. — 112 — żą dzieła oparte na wątkach biblijnych, często uzupełniane elementami apokryficznymi. Znajdujemy tutaj również dwie pozycje drukowane, w których do tekstów pozabiblijnych włączono spore partie tłumaczonych fragmentów Rdz. Są to: Istoryja o świętym Józefie... (Józ 1530) oraz Historia barzo cudna [...] o stworzeniu nieba i ziemie... (Hist).71 W wymienionych wyżej dziełach nie widać akcentów polemiki religijnej72, gdyż są one jeszcze mocno związane z wiekami średnimi. Dopiero później, zarówno reformacja wrogo nastawiona do treści apokryficznych, jak również reforma katolicka podejrzliwie spoglądająca na nieautoryzowane teksty biblijne, wydały wojnę podobnym edycjom, które zaczęły znikać z półek księgarskich, a nawet dostawały się na indeks. Niektóre jednak z nich przetrwały i tak jak Hist były przedrukowywane jeszcze w wiekach następnych73. a. „Istoryja o świętym Józefie...” (H. Wietor 1530) 1. Pełny tytuł dzieła brzmi: Istoryja o świętym Józefie, Patryjarsze Starego Zakonu, którego byli bracia zaprzedali74. Pierwsza edycja dzieła ukazała się w 1530 r. u H. Wietora (fot. 008), druga wytłoczona u Unglerowej w 1540 nie zachowała się i znamy ją tylko z bibliografii75. 2-3. Anonimowy tłumacz Józ 1530 czerpał z Rdz 37; 39 – 50, trzymając się tekstu biblijnego dość wiernie z nieznacznymi tylko skróceniami (opuścił szczegółowe wyliczenia rodu Izraela z Rdz 46 oraz skrócił opowiadanie o śmierci Józefa – Rdz 48 – 49) i zmianami, o których powiemy niżej. Po wersecie 41, 45 znajdujemy apokryficzną historię o nawróceniu pięknej Aseneth, córki egipskiego kapłana, i jej małżeństwie z Józefem (k. B3r-C5v). Ta część pochodzi ze Speculum historiale... Wincentego z Beauvais (†1264) i jest w sposób niezauważalny łączona z tekstem Pisma Świętego. Polski tekst biblijny ma wiele punktów wspólnych z Biblią szaroszpatacką i Biblią Leopolity.76 4. Książka nie posiada dedykacji. 71 72 73 74 75 76 Spośród liczniejszej grupy historii biblijno-apokryficznych omówimy tu tylko te dwie pozycje, gdyż w nich znajdujemy dłuższe fragmenty z PS. Pominiemy takie dzieła, jak np. Żywot Pana Jezu Krysta, gdzie teksty natchnione są mocniej parafrazowane i co kilka słów łączone z wątkami niekanonicznymi. Pewne tendencje polemiczne możemy znaleźć w „romansach religijnych‖ opartych na wątkach biblijnych, które wyszły spod pióra protestantów. Do takich swobodnych przeróbek tekstów Pisma Świętego należy np. Niniwe miasto czyli inaczej Historya o Jonaszu proroku oraz Historya o Heliaszu proroku z trzecich Ksiąg Królewskich (oba dzieła u M. Wirzbięty 1572). Na ten temat zob. Krzyżanowski, Romans..., dz. cyt., s. 183-184. Por. M. Adamczyk: Religijna proza..., art. cyt., s. 17-20; M. Adamczyk, Biblijno-apokryficzne narracje w literaturze staropolskiej do końca XVI w., Poznań 1980, s. 9-12; S. Dobrzycki, Z literatury apokryficznej w Polsce, „Prace filologiczne‖, t. VII, z. 2, 1911, s. 298-299; E XVIII, s. 223. Korzystam z egz. BJ Cim.103. Zob. np. E XVIII, s. 640; Maciej. III, dod. s., 340-341. Zob. S. Dobrzycki, Historia o świętym Józefie. Druk z roku 1530, „Pracy filologiczne‖, t. VII, z. 1, 1909, s. 1-2; Tenże, Z literatury..., art. cyt. s., 267-285; M. Adamczyk, Biblijno-apokryficzne narracje..., dz. cyt., s. 22. 52-58; J. Krzyżanowski, Romans..., dz. cyt., s. 180-181; Cały świat nie pomieściłby ksiąg. Staropolskie opowieści i przekazy apokryficzne, wyd. W. R. Rzepka, W. Wydra, wstęp M. Adamczyk, Warszawa – Poznań 1996, s. 361. — 113 — 5. Na uwagę zasługują pewne niewielkie zmiany, które tłumacz wprowadził do partii biblijnych. Np. czytamy, że bracia sprzedali Józefa za 30 srebrników, a nie tak, jak to jest w oryginale, za 20. Ten szczegół wydaje się prowadzić czytelnika ku duchowej lekturze, która według starej chrześcijańskiej tradycji widziała w historii Józefa prefigurację losów Jezusa sprzedanego przez Judasza. Taki sposób lektury wzmacniają fragmenty niekanoniczne, w których czytamy, że Józef przybył do swojej oblubienicy ubrany w suknię białą, płaszcz pawłoczny (szkarłatny), że korona złota była na głowie jego, a trzymał w ręku rózgę złotą, na wierzchu której była różczka oliwna. Nietrudno dopatrzyć się tutaj aluzji do Jezusowej pasji (por. J 19, 1-2).77 6. Omawiany druk ma format małego octavo (141 x 101 x 3 mm) i 20 nlb. k. sygnowanych A-E4 (5 półarkuszy po 4 k., czyli 2,5 ark.). Jest to więc mała kieszonkowa broszura. 7. Książeczka zawiera: Główną stronę tytułową (k. A1r) z napisem: „Jstorya o swietym Jozefye Patryarsse starego zakonu ktorego byli bracya zaprzedali.‖ Tekst Historii na k. A2v-E4v, a po nim adres wydawniczy: „Drukowano. Wkrakowie przez Jeronima Wietora Anno. D. 1.5.3.0‖. 8. Tekst tworzy jednolitą zwartą kolumnę bez oddzielenia tekstu biblijnego od apokryfu. Brak wyodrębnienia jakichkolwiek części tekstu. Nie ma nawet akapitów. 9. W całym druku jest tylko jeden drzeworyt umieszczony na stronie tytułowej przedstawiający Józefa siedzącego na liściu (fot. 008). 10. Tekst został wydrukowany szwabachą (20 ww. = ok. 90 mm). 11. W książeczce występuje tylko jeden antykwowy inicjał „I‖ (17 mm) otwierający tekst główny. 12. Elementów ułatwiających korzystanie z książki brak. b. „Historia barzo cudna [...] o stworzeniu nieba i ziemie...” (1551) 1. Pełny tytuł tego dziełka brzmi: Historia bardzo cudna i ku wiedzeniu potrzebna o stworzeniu nieba i ziemie, i innych wszytkich rzeczy, które i żywą na świecie, i jako potym Pan Bóg człowieka, to jest Jadama i Jewę z kości jego stworzył, a jako żywota swego na tym świecie dokonali etc. Teraz nowo na polskie z pilnością wyłożona. Najstarsza znana dziś edycja dziełka (unikat BK Cim.450) ukazała się u Hieronima Szarfenberga w 1551 r. (fot. 009). Tytuł tej edycji zawierający słowa teraz nowo na polskie z pilnością wyłożona (k. A1r) oraz data 1543 pod przedmową (k. 77 Zob. M. Adamczyk: Religijna proza..., art. cyt., s. 34-35. — 114 — A3r) sugerują, że było wcześniejsze wydanie z 1543 r.78 Znane jest jeszcze jedno wydanie tego dzieła, zachowane we fragmencie (BJ Cim.769). Ta edycja została wydrukowana przez anonimowego typografa prawdopodobnie po 1551 r.79 2-4. Tłumaczem książki z łaciny był Krzysztof Pussman. Wiemy o nim tylko tyle, że ok. 1543 r. przebywał na dworze kasztelana bieckiego Seweryna Bonara (†1549), bankiera Zygmunta I, mecenasa uczonych i napływających z Niemiec humanistów80. Z niewiadomych przyczyn utracił łaski pana i aby je odzyskać, ofiarował jego małżonce, Jadwidze z Kościelca, polskie opracowanie Hist.81 Szukając protekcji Pussman w sprytny sposób posłużył się tekstami biblijnymi. W omawianym dziele używa nie tylko fragmentów z Rdz, ale także jednego zdania z Łk 6, 36 i perykop z Syr (1, 1-2. 7-9. 11-13 wg Vlg, niżej kursywą), które z pewnymi przeróbkami zaczerpnął z przekładu Piotra Poznańczyka (zob. p.6): Wielmożna a miłościwa Pani przodkiem życząc W.W. zdrowia i tego wszytkiego, co by sobie W.W. od Pana Boga wszechmogącego żędać i winszować raczyła, w którym wszyscy wątpić nie mamy, i owszem w nim nadzieję mając, ku Jego świętej miłości się uciekać i Jego samego się bać, chwalić i Jemu służyć. Jako mamy napisano w księgach, które zową Ecclesiastes, w wtórym położeniu, gdzie prorok mówi: Synu, przystępując ku służbie Bożej, stój w sprawiedliwości i przyprawuj duszę twoję ku pokusam, uniż serce twoje a cirp i nachyl ucha twego, i przyjmj słowa rozumu etc. Dalej jeszcze mówi: Wy, którzy się boicie Pana Boga, czekajcie miłosierdzia Jego, a nie odstępujcie od Niego, byście nie upadli, wierzcie Jemu, a nie będzie próżna odpłata wasza, i miejcie nadzieję w Nim, a przyjdzie wam w pocieszenie miłosierdzie. Patrzajcie, synowie, na rodzaje ludzi, a wiedzcie, iż żadny nie jest pohańbion, który miał nadzieję w Panie Bodze. I któż jest opuszczon, który trwa w przykazaniu Jego, albo kto wzywa Jego, a jest wzgardzon, abowiem jest łaskawy i miłosierny Pan, a czasu zasmucenia odpuszcza grzechy i obrońca jest wszytkich, którzy go wzywają w prawdzie etc. A tych słów też poświadcza Ewangelia przez Łukasza świętego w szóstym położeniu, mówiąc: Bądźcie tedy miłosierni, jako Ociec wasz niebieski miłosierny jest etc. A tako, Miłościwa Pani, ja (nie tylko z powieści i z sławy pospolitej, która o W.W. wszędy słynie) słysząc, ale i naonczas na posługach i na dworze jego M. Pana Bieckiego Małżonka W. W. będąc, i służąc, to dobrze bacząc, iż W.W., będąc przychylną k’tim słowam wyżej namienionym i w swym sercu je mając jako pani szlachetna, nie tylko prośbie służebników swych, z których liczby niegdyś jam też niegdyś był, ale też i każdego innego obcego, który się ku W.W. ucieka, łaskawe miejsce raczy dawać. Ja jako ten zasmucony, a poniekąd od jego M. Pana Bieckiego Małżonka W.W. opuszczony, a od pana skarany, nadzieję i wiarę zupełną mając, iż Pan Bóg wszechmogący, który w nim nadzieję ma, a k’niemu się ucieka, żadnego nie opuszcza, tudzież też w waszej W. łasce nie wątpiąc umyśliłem się ku W.W. uciec, ofiarując W.W. ty książeczki, w których są istorie bardzo cudne i ku widzeniu owszejki użyteczne, które w sobie mają naprzod, jako Pan Bóg stworzył Adama i Ewę z kości jego, a potym jako żywota swego na tym świecie dokonali, którem z pilnością teraz na polskie wyłożył, pokornie prosząc, aby je W.W. ode mnie łaskawie a miłościwie przyjąć, a w nich czytając, mnie jego M. Panu Bieckiemu zalecić tudzież i w liczbę służebników jego i W.W. z łaski i przyczyny swej przyjąć i policzyć raczyła. [...] Dano w Krakowie xiiij. dnia księżyca sierpnia lata od narodzenia Bożego 1543 (k. A1v-3r). Na tym jednak nie koniec. Dziełko posiada dwustronicowy dodatek, w którym autor umieścił kilka zdań z Syr; wybór tych fragmentów nie był przypadkowy, lecz miał pobudzić Jadwigę i jej męża do przywrócenia do łask ukaranego sługi. Stąd znalazły się tam teksty o więzi łączącej męża i żonę oraz o miłosierdziu panów względem sług (Hist 1551: Syr 7, 21- 26; 9, 1-6.8). W dodatku do 78 79 80 81 Zob. S. Dobrzycki, Z literatury..., art. cyt. s., 267, przyp. 1; NK III, s. 145; E XXV, s. 412. Zob. KP BJ, s. 136-7, p. 2012. Por. W. Pociecha, Boner Seweryn, PSB II, s. 300-301. NK III, s. 145. — 115 — Hist. 15?? było więcej tekstów z Syr (oprócz wymienionych wyżej: Syr 10, 28. 10. 6; 28, 1). Te, które się zachowały, mówią m. in. o poniechaniu zemsty, cierpliwym znoszeniu kary i zgubnej miłości pieniądza. Czy to oznacza, że Pussman nie znalazł łaski u dawnego Pana? Na to pytanie nie pozwalają odpowiedzieć defekty druku. Możemy w tym miejscu zaobserwować, w jaki sposób autor posługiwał się istniejącym już przekładem KsSyr. Tekst natchniony uzupełniał on notami, które z dopiskiem alias występowały w tekście (KsSyr 1535) lub na marginesach w KsSyr (1541). Oto dwa przykłady: Syr 9, 4: KsSyr 1535 KsSyr 1541 Hist 1551 Hist 15?? Z skoczką (alias z tanecznicą) Z skoczką + niebyway usta- S skoczką albo z tanecznicą Z skoczką abo z tanecznicą niebiway y ustawiczny wiczny niebyway ustawiczny nie byway ustawiczny (+ alias z staniecznicą) Syr 10, 28: KsSyr 1535 KsSyr 1541 Hist 1551 Słudze smyslnemu wolny Słudze smyslnemu wolni + brak tekstu (alias synowie) będą służyć będą służyć (+ alias synowie) Hist 15?? Słudze zmyślnemu wolny abo synowie będą służyć Z włączenia not do tekstu można wnioskować, że autor korzystał z KsSyr 1535, gdzie noty alias zostały umieszczone w nawiasach i włączone w tekst natchniony. Odwoływanie się Pussmana do Biblii w wyżej ukazany sposób można potraktować jako świadectwo dużego znaczenia Pisma Świętego w kształtowaniu życia społecznego w połowie XVI w. w Polsce. 5. Jeśli chodzi o teksty z Rdz, to stanowią one uzupełnienie utworu pozabiblijnego, któremu w oryginale brakowało opisów stworzenia i upadku. Komponując swoje dzieło Pussman posługiwał się istniejącym już przekładem Pisma Świętego.82 Część biblijna zawiera drobne dodatki i modyfikacje, które podobnie jak w Józ 1530 miały pomóc czytelnikowi w lekturze duchowej.83 6. Hist w obydwu zachowanych do dziś renesansowych wydaniach ma format małej ósemki (ok. 150 x 100 x 5 mm dla Hist. 1551). Hist 1551 liczy 20 nlb. kart, z których dziś brak k. E 384. Z Hist 15?? zachowały się tylko k. C1-D4 oraz E1-3, a więc 11 mocno zniszczonych kart. Książki były składane z półarkuszy liczących po 4 k. W Hist 1551 jest ich 5 (A-E4)85. 7. Hist 1551 zawiera: Stronę tytułową (k. A1r), z podanym wyżej tytułem i adresem wydawniczym: „Drukowano w Krakowie przez Hieronima Scharffenberga. 1551.‖ 82 83 84 85 Zob. S. Dobrzycki, Z literatury..., art. cyt. s., 286-299; M. Adamczyk, Biblijno-apokryficzne narracje..., dz. cyt., s.50-52. Zob. szerzej na ten temat: tamże, s. 66-67. Druk ma mylnie sygnowane karty. Po D2 idzie E3, ale tekst jest ciągły. Właściwej karty E3 brak. W sygnowaniu kart jest błąd: po D2 idzie E3. — 116 — Dedykację „Wielmożney Paniey a Paniey Jadwidze s Koscielca...‖ (k. A1v-3r). Na k. A4v-E2v znajduje się główny tekst dziełka podzielony na rozdziały. Rozdziały 1-5 zawierają tekst z Rdz 1 – 3 przedstawiający historię biblijną do wypędzenia pierwszych rodziców z raju. Rozdział 12 mieści tekst z Rdz 4 opowiadający historię Kaina i Abla. Reszta narracji to tekst apokryfu umiejętnie zespolony z urywkami biblijnymi. Na k. E4r-v w Hist 1551 i E2v-3v w Hist 15?? znajduje się dodatek: „Rzecży wybrane s ksiąg ktore żową Eccleźiastik / cudne ku widzeniu‖ (wg Hist 1551). 8. Tekst Hist jest podzielony na rozdziały, które zaczynają się od wyróżnionych tytulików, np.: „Historia pirwsza iako Pan Bog ktorego dnia co stworżył aż do siodmego dnia / a dnia siodmego odpocżynął y ten dźień błogosławił y poswięćił.‖ (Hist 1551, k. A3v). Oczywiście podział dotyczy całości dzieła i nie odpowiada rozdziałom biblijnym. We fragmentach z Rdz nie ma wyróżnionych wersów. W wyjątkach z Syr podano rozdziały, np.: „W położeniu IX‖ (Hist 15??, k. E2v), „W położeniu dziewiątym‖ (Hist 1551, k. E4r). Po raz pierwszy w polskich drukach biblijnych spotykamy takie oznaczenie rozdziałów. W Hist 1551 tekst Syr jest drukowany w zwartej kolumnie, tylko ze zwiększoną spacją między nowymi wersetami. W Hist 15?? każdy wers Syr zaczyna się od nowej linii. 9. W Hist 15?? ilustracje nie zachowały się. W Hist 1551 jest 5 drzeworytniczych ilustracji do tekstu (k. A3r, B1v, B4r, D1v, D2v – fot. 010). 10. W obydwu edycjach tekst główny został wydrukowany szwabachą (20 ww. = ok. 90 mm). W tytulikach pojawia się fraktura większego stopnia (np. w Hist 1551 – 10 ww. = ok. 60 mm). W Hist. 15?? teksty z Syr wytłoczono większą szwabachą (20 ww. = ok. 112 mm). 11. Tekst każdego z rozdzialików zaczyna się od inicjału. W Hist 1551 są to wersaliki frakturowe (11-13 mm), a w Hist 15?? wersaliki antykwowe z różnych kompletów (np. 8, 12, 13 mm). 12. Spośród elementów ułatwiających korzystanie z tekstu należy wspomnieć podział na rozdziały, który współgra z użyciem tytulików i inicjałów. Trzeba jednak zaznaczyć, że teksty biblijne z Rdz nie zostały w żaden sposób wyróżnione, wprost przeciwnie, intencją autora było niezauważalne włączenie ich w apokryf. Inaczej jest w przypadku wypisów z Syr, gdzie zaznaczono rozdział, z którego teksty pochodziły. 6. Księgi Jezusa Syna Syrachowego... w tłum. Piotra z Poznania (od 1535) 1. Dziś znamy dwie edycje tego dzieła. Pierwsza, zatytułowana Księgi Jezusa syna Syrachowego Ecclesiasticus rzeczone, które wszytkich cnót naukę zamykają w sobie. Obecnie unikat tej — 117 — edycji znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali (fot. 011-012).86 Nie posiada on kolofonu, który podawałby drukarza i dokładną datę druku. List dedykacyjny pisany był przez tłumacza w lutym 1535 r., co pozwala przyjąć, że książka w tym roku ujrzała światło dzienne. Za Pilchowskim i Lelewelem przyjmujemy, że drukarzem książeczki był Ungler 87. Drugie wydanie wyszło u Wietora w 1541 r. (fot. 013-014). 88 2. Tłumacz KsSyr, Piotr z Poznania, urodził się na początku XVI w. w rodzinie mieszczańskiej, kształcił się w Akademii Lubrańskiego i w Akademii Krakowskiej. Po uzyskaniu stopnia magistra w latach 1537-40 podjął w Krakowie wykłady nauk wyzwolonych, po czym udał się do Włoch na studia medyczne, które zakończył w 1543 r. uzyskaniem dyplomu doktorskiego. Po powrocie objął katedrę medycyny na krakowskiej uczelni. Od roku 1548 rozpoczął służbę na dworze Zygmunta Augusta jako jego osobisty lekarz i towarzyszył mu aż do śmierci w 1572 r. Piastował wiele godności kościelnych, był kantorem przemyskim, kanonikiem krakowskim i sandomierskim. Zmarł w 1579 r.89 Tych kilka informacji o tłumaczu Ecclesiasticusa wystarczy, aby uświadomić sobie, że mamy do czynienia z człowiekiem epoki odrodzenia, wszechstronnie wykształconym, obeznanym z kulturą Italii i zapewne rozmiłowanym w klasyce oraz w Biblii. 3. Ogólna prezentacja osoby tłumacza oraz sam tytuł dzieła, które wszytkich cnót nauke zamykają w sobie, każe umieścić je w tym samym nurcie poszukiwania starożytnej mądrości i dobrych wzorów wychowawczych, co Eccl 1522. Zresztą obie księgi biblijne posiadają podobny mądrościowy charakter. Tłumacz w dedykacji ujawnia genezę swojej pracy: Uczyniłem na żądanie waszej miłości, panie mój łaskawy, iżem przełożył z łacińskiego na polskie, pilnością jakom nawiętszą mógł, Ecclesiasticum, chcąc się jako i wszelką inszą zasługą W. M. zachować (k. A2r). 4. Swoją pracę przekładową tłumacz zadedykował Slachetnemu i sławętnemu Panu Janowi Lubomelskiemu... (k. A2r), szlachcicowi herbu Zadora, który należał do najzamożniejszych i najbar- 86 87 88 89 Korzystam z mf. BN ZSD 130. Druk notowany jest w: PVUps, s. 13, poz. 222 oraz Pilch., s. 62, p. 53. Sygn.: Up BU 55.XI.136. Edycji tej długo nie znano i tylko podejrzewano jej istnienie. Wspominał o niej J. Lelewel (Lelew. I, s. 110), kiedy pisał: Jest podobieństwo, że tłómaczenie Jezusa Syracha ksiąg 1536 i przekład na Polski język Miechowity ksiąg o Sarmacji 1535, że były własnością Unglera officyny przez Vjetora 1541 i Szarfenberga 1545 przywłaszczoną. J. S. Bandtkie (Hist. dr. KP I, s. 110) i W. Maciejowski (Maciej. III, s. 336-337 oraz notatkę w egz. KsSyr 1541 z BK na 2 str. wewnętrzej, pierwszej okładki, sygn. Cim.O.286) byli zdania, że KsSyr miały nie jedno wydanie. Esrteicher (XXV, s. 99) pominął milczeniem powyższe zdanie Lelewela, datując wyd. 1 KsSyr na r. 1541. Natomiast G. Korbut (Literatura polska, Warszawa 1929, t. I, s. 110. 117 przyjmuje za datę wydania rok 1535) podał: Domniemanego pierwszego wydania z r. 1535 nie odszukano. NK III, s. 133: Unikat ed. 1535 (nie znany Estr.) Bibl. Uniw. Uppsala. Egz. uppsalski KsSyr jest wyd. 1 KsSyr, czyli wcześniejszym od KsSyr 1541, świadczą o tym: układ karty tytułowej, skład typograficzny i ortografia dzieła oraz dodanie Modlitwy Pańskiej, która w drugim wyd. dla większej czystości treściowej dzieła, jak również ze względów opisanych przez Lelewela, została z pewnością opuszczona. Większość powyższych informacji, zob. Pilch., s. 21. Pilch. przyjmuje, że dziełko wyszło w 1536 u Unglerowej. Jednak data pod listem dedykacyjnym pozwala z pewnością przyjąć rok 1535 i przypisać dzieło Unglerowi, który zmarł rok później. Korzystam z wyd. z r. 1541: BU Wr 328626, Ossol. XVI.O.632. Z tej też ed. pochodzą poniższe cytaty. NK III, s. 132-133; ChS, s. 386-387. — 118 — dziej szanowanych obywateli Lublina (do dziś w Lublinie jedna z ulic nosi jego imię). W latach 1532-1534 i 1535/6 był burmistrzem Lublina. O szacunku wobec jego osoby świadczy fakt, że księgi miejskie nazywały go nobilis et honorabilis oraz spectabilis ac famatus (por. pol. i łac. dedykację z KsSyr 1541, k. A1v-2r). Dokumenty źródłowe zanotowały, że w latach 1535 i 1541 zdobył się on na piękne gesty wobec miasta, najpierw odsprzedając swoją ziemię na rozbudowę szpitala Świętego Ducha, o którego utrzymanie później zabiegał, a następnie odstępując swój folwark dla rozszerzenia wygonu miejskiego.90 Być może z tymi wydarzeniami należy wiązać dedykacje obydwu wydań KsSyr. Zauważmy, że autor przekładu interesował się medycyną i mógł być zainteresowany pierwszym rozbudową szpitala. W tej samej dedykacji, po raz pierwszy w polskim druku biblijnym, znajdujemy prośbę o wzięcie w obronę dedykowanego dzieła: W. M. ofiaruję, prosząc, aby W. M. błędy i niedostatki w dobre obracał, tudzież i od nieprzyjacieli złorzeczących bronił (k. A2r). Być może są to echa docierającego do Polski zamętu reformacyjnego, który wzbudził nieufność wobec biblijnych przekładów na języki narodowe. 5. Argumenty umieszczone przed poszczególnymi rozdziałami KsSyr 1541 podają nie tylko treść, ale również starają się ukierunkować lekturę według klucza chrystologicznego, np. w argumencie do Syr 1 czytamy: O trojakiej mądrości Boskiej i początku jej. O wcieleniu Syna Bożego. O chwale bojaźni Boskiej. A iż sprawiedliwość jest stopień ku mądrości (k. A4r). Chrześcijański punkt widzenia zaciążył na rozumieniu innych miejsc. Np. tekst Syr 17, 21-31 mówiący o nawróceniu i szczerości wobec Boga streszcza słowami: ...o pokucie, o spowiedzi (k. E7r). Podobnie jest w streszczeniu Syr 38 (k. M1v). 6. KsSyr 1535 wydrukowany in octavo zawierał 144 nlb. k., czyli 18 ark. (sygn. A-S8)91. KsSyr 1541 ma również format małej ósemki (ok. 159 x 100 x 16 mm dla egz. Ossol.) i składa się z 15 składek po 8 kart, ostatnia składka Q liczy 4 karty (sygn. A-P8, Q4). Razem pełny druk posiada 124 nlb. k. (15,5 ark.). 7. Edycja z 1541 zawiera: Stronę tytułową z rotundowym nadrukiem: „Xiegi Jesusa Syna Syrachowego Eklesiastycus: rzeczone: ktore wssytkich cnot nauke zamykaia wsobie‖ (k. A1r). Wiersze łacińskie ad candidum lectorem oraz na herb Lubomelskich (k. A1v). Tekst dedykacji polskiej (k. A2r). 90 91 Zob. S. Paulowa, Lubomelski Jan, PSB XVII, s. 622. Pilch., s. 62, p. 53. Obecnie brak k. S8. Są błędy w sygnowaniu kart, np. po A2 idzie B3, A4. — 119 — Tekst Syr (k. A2v-Q3v). Pod tekstem adres wydawniczy: „Wybiyano w Krakowie przez Yeronima Vietora: Lata Bożego: M: D: Xli.‖ KsSyr 1535 zawiera dodatkowo na k. S7-8 „Modlitwę Pańską‖ z krótkim komentarzem św. Bernarda. 8. W KsSyr 1541 obok kolumny z tekstem głównym na wielu kartach znajdują się noty marginalne tłoczone zawsze na zewnętrznym marginesie. Można wyróżnić tu trzy rodzaje not: Konkordancje, np.: Pro.1; Psalm. xxxvi; psal.33; psa.140; Exo.20; Deut.5; Mat.15; Math.25; Mar.7; Gene.2; Ro.13, itd. Jak widać, autor przyjął jako skróty pierwsze litery łacińskich nazw ksiąg biblijnych i obok nich podawał cytowany rozdział. System ten jest jeszcze nieuporządkowany i niekonsekwentny. Noty podające warianty przekładowe (typu alias). Autor na marginesie podaje inne niż użyte w tekście głównym słowa polskie, które nasuwają mu się jako odpowiedniki słów łacińskich. Noty te są poprzedzone słowem alias. Tekst główny został tu połączony z notą przy pomocy znaku „+‖. Np. k. F6v. I3v: Człowiek mądry będzie milczał aż do czasu: ale iurny + y nieopatrzny nie będzie patrzał czasu... + alias zły Dęga + biczowa czyni sinosć... + alias plaga Noty typu alias pełnią czasem funkcję komentarza, np. k. A6v, O3r: ...niekwap sie ku czasu obwiedzenia : + ... A Izaakowi takież uczynił dla Abrama oyca iego: Błogosławieństwo wssytkiego ludu dał mu pan bog: a swiadectwo swoie utwierdził na głowę Jakobowę: Uznał go w błogosławieństwie swoim + y dał mu dziedzictwo y oddzielił mu częsć w dwanascie pokoleniu: y zachował mu ludzie miłosierdzia naydujące łaskę przed oczyma wssytkiego ciała: + + alias śmierci + alias poznał go być godnym błogosławieństwa swego + alias ludu Jeden raz w książce pojawia się nota krytyczna (k. G4r): Myslenie smyslnego na wsselki czas ani boyaźnią bywa pogorssone: Jako plewy na wysokości: a wapno bez przyprawy położone na przeciwko wiatrowi niezostaną: tak y serce boiaźliwe w mysleniu ssalonego naprzeciwko nawałnosci boiaźni nieprzeciwisie na tym miescu nie iednako iest w wssit kich bibliach KsSyr 1541 jest pierwszym drukiem biblijnym, w którym konsekwentnie zastosowano noty marginalne. Co prawda już w Tob 1539 spotykamy noty marginalne, ale tylko na kilku pierwszych kartach. W KsSyr 1535 nie ma not na marginesach, gdyż zostały one umieszczone w nawiasach w kolumnie głównej. Nota krytyczna w KsSyr 1535 zajmuje osobny akapit w kolumnie głównej i nie została nawet umieszczona w nawiasach, stąd jej obecność można wykryć tylko po zapoznaniu się z treścią akapitu (por. fot. 012 i 014). — 120 — Sam tekst biblijny podzielony został na rozdziały, w których wyodrębniono poszczególne tematy stosując akapity. Każdy z rozdziałów poprzedzony jest wycentrowanym napisem „Argumentum.‖, pod nim następuje argument, po odstępie oznaczenie rozdziału, np.: „Caput xlv‖, a niżej tekst natchniony. Początki rozdziałów są dobrze widoczne. 9. W KsSyr 1541 występuje tylko jedna ilustracja drzeworytnicza, którą jest niewielkich rozmiarów (23 x 20 mm) herb Lubomelskich – Zadora (k. A1v). W KsSyr 1535 ilustracji brak. 10. Tekst biblijny i argumenty w KsSyr 1541 wytłoczono frakturą (20 ww. = ok. 110 mm). Noty marginalne frakturą mniejszą (20 ww. = ok. 88 mm), a napisy „Argumentum‖ i „Caput‖ frakturą większą. Sporadycznie w nagłówkach i na stronie tytułowej pojawia się duża rotunda (20 ww. = ok. 262 mm). Teksty łacińskie odbito antykwą i kursywą. Tekst główny w KsSyr 1535 tłoczony był również frakturą. Sporadycznie pojawia się w książce rotunda (np. w komentarzu do Ojcze nasz). 11. W KsSyr 1541 rozdziały biblijne zaczynają się od inicjału rotundowego. Układ elementów: napis „Argumentum‖, argument, napis „Caput‖, inicjał, tekst, czyni bardzo dobrze widocznym początek każdego z rozdziałów. KsSyr 1535 rozdziały zaczynają się tylko od rubryki ¶. 12. Wśród elementów ułatwiających korzystanie z tekstu biblijnego na wyrywki należy wymienić omówione wyżej noty odsyłające oraz podział na rozdziały i akapity. Brak nagłówków, karty nie są liczbowane. 7. Tobias Patriarcha Starego Zakonu... (od 1539) 1. Znane są trzy edycje tego dzieła. Pierwsze wydanie, pt.: Tobias Patriarcha Starego Zakonu z łacińskiego języka na polski nowo a pilnie przełożony (Tob), ukazało się u Macieja Ostrogórskiego, czyli Szarfenberga w 1539 r. (fot. 015-016), drugie u Unglerowej w 1540 (fot. 017), a ostatnie u Marka Szarfenberga w 1545 (fot. 018). W 1881 W. Bartynowski wydał w Krakowie facsimile Tob 1539.92 2-3. Tłumacz księgi jest anonimowy. Wspominaliśmy już o istnieniu w rękopisach przekładów tekstów biblijnych ST (Jdt i Dn 13), które pełniły pod koniec XV i w XVI w. rolę tzw. „romansów religijnych‖ (zob. roz. III, A, 9). W tej samej grupie należy umieścić tłumaczenie Tob.93 Książka, w przeciwieństwie do Józ 1530 i Hist, jest wiernym przekładem łacińskiego tekstu biblijnego bez dodatków pozakanonicznych. Między edycjami są nieznaczne różnice w tekście, 92 93 Zob. E XXXI, 180-181. E zna tylko wyd. z 1539 i 1545. Egz. wyd. Unglerowej znajduje się w Ossol., zob. KSD XVI Ossol., s. 694, poz. 2531, sygn. XVI.O.1016; Tob. 1545 zob. Ossol. XVI.O.660. Facsimile Tob. 1539 znajdują się w BJ (Cim.752) oraz w Czart. (XVI.2256/I), różnią się one nieznacznie od oryginału: jest to odbitka minimalnie większa i nie posiada wszystkich not marginalnych, które w egz. Tob. 1539 (Czart. XVI.1127/I) zostały przycięte przez introligatora. Zob. J. Krzyżanowski, Romans..., dz. cyt., s. 24. — 121 — który wg Estreichera w Tob 1545 jest wygładzony w stosunku do Tob 1539. Między Tob 1540 a 1545 są tylko niewielkie różnice w ortografii. Porównując tekst Tob z późniejszymi tłumaczeniami BL i BW okazuje się, że albo ci ostatni korzystali z Tob, albo też dysponowali tym samym źródłem, z którego korzystał wydawca interesującego nas dzieła.94 4. Żadna z edycji przekładu nie posiadała dedykacji. 5. Argumenty podają tylko treść rozdziałów. Jedynym elementem, w jakiś sposób ukierunkowującym lekturę, są umieszczone na końcu modlitwy związane bezpośrednio z tekstem Tb. Twórcy książki pragnęli, aby lektura doprowadziła czytelnika do zawierzenia Bożej opatrzności w chwili, gdy ma on wyruszyć w podróż, a młodych ludzi pobudziła do modlitwy o znalezienie dobrej żony i zawarcie szczęśliwego małżeństwa. Wyraźnie widać tu założony przez wydawców wychowawczy cel omawianej książeczki. Sama fabuła Tb, jej kieszonkowy format i dołączona modlitwa o dobrą podróż pozwalają przypuszczać, że była ona przeznaczona również dla osób podróżujących. 6. Wszystkie wydania Tob ukazały się w formacie małej ósemki (np. 159 x 102 x 7 mm dla Tob 1545). Druki liczą 20 (Tob 1539, 1545) lub 32 (Tob 1540) nlb. k. (5 lub 8 półarkuszów x 4 k.). Jest to więc mała kieszonkowa książeczka. Składki są sygnowane w następujący sposób: Tob 153995, 1545: A-E4; Tob 1540: A-H4. 7. Wszystkie edycje zawierają: 1) główną stronę tytułową; 2) spis streszczeń każdego z rozdziałów: „Krotkie ogarnienie czo się zamyka we wssytkim Tobiassu.‖ (Tob 1539, k. A1v); 3) tekst Tb; 4) na ostatnich kartach umieszczono dwie modlitwy związane z treścią Tb: „Gdy na drogę masz iachać (!). Modlitwa.‖ oraz „Modlitwa dla sscżesliwego Manżeństwa.‖ (Tob 1539, ostatnie 2 k.). Pod modlitwami adresy wydawnicze. 8. Tekst biblijny został podzielony na rozdziały, co zaznaczono przez tytulik tłoczony większym pismem, np.: „Capitula wtora.‖ (Tob 1539). W późniejszych edycjach jest: „Kapituła‖. Każdy wers zaczyna się od nowej linii i poprzedzony jest rubryką. Początkowe strony wszystkich edycji obok tekstu głównego posiadają noty drukowane drobniejszym pismem na zewnętrznych marginesach. Są one dwojakiego rodzaju: 1) 4 noty streszczające, np.: „Tobiasz w niewolą wzięty. Tobiasz miłosierny‖, „Tobiasz syna boga sie bac uczył‖ (Tob 1540, k. A3r-v); 2) 5 not odsyłających do miejsc paralelnych, np.: 4.krol.17, 3.Krolow.12, 3.krol.9 (Tob 1540, k. A3r-v). Noty te występują na k. A3-4, na k. C2v umieszczono notę ostatnią. Wygląda to tak, jakby drukarz zamierzał wyposażyć całą książkę w podobne przypisy, ale w trakcie składu wycofał się z tego pomysłu. Być może doszedł on do wniosku, że wystarczą streszczenia rozdziałów umieszczone w spisie, a może miał techniczne problemy z drukiem na marginesach? 94 95 Zob. tamże, s. 179-180; NK I, 181. Por. też. M. Adamczyk, Biblijno-apokryficzne narracje..., dz. cyt., s.45-46. Dyskusje na temat zależności tekstu Tob., BW i BL, zob. E XXXI, s. 181. W Tob 1539 błędnie sygnowano dwie karty E2. — 122 — 9. Jedynym materiałem ilustracyjnym są drzeworyty umieszczone na pierwszej karcie: piękna renesansowa winieta architektoniczna z postaciami Adama i Ewy (Tob 1539, k. tyt. – fot. 015)96; drzeworyt przedstawiający Tobiasza97 (Tob 1540, k. A1v). 10. Tekst biblijny został wydrukowany pismem gotyckim: szwabachą (20 ww. = ok. 90 mm dla Tob 1539; 20 ww. = ok. 115 mm dla Tob 1540) lub frakturą (20 ww. = ok. 90 mm dla Tob 1545). Tytuliki wytłoczono pismami większymi, a noty marginalne mniejszymi. W Tob 1539 w notach użyto również drobnej kursywy. 11. Inicjały występują sporadycznie, np. w Tob 1539 pierwszy z nich otwiera spis streszczeń, drugi tekst natchniony, a ostatnie dwa teksty modlitw. W następnych wyd. jest podobnie. 12. Wśród elementów ułatwiających korzystanie z tekstu na wyrywki należy wspomnieć o spisie zawierającym streszczenia, notach marginalnych oraz oznaczeniach rozdziałów. Żadna z edycji nie posiada numeracji kart ani stron, ale w tak małej książeczce z tekstem podzielonym na rozdziały nie było to zbyt uciążliwe. 8. Ecclesiastes w tłum. Jana z Sanoka (1590) 1. Tytuł dzieła brzmi: ECCLESIASTES Księgi Salomona Króla Izraelskiego, po polsku Kaznodziejskie nazwane (fot. 019-020). Książka nie posiada adresu wydawniczego, tylko na karcie tytułowej możemy przeczytać: „Roku Pańskiego / 1590. Piekarski druk ten przypisał A. Piotrkowczykowi.98 2. Tłumaczem księgi był Jan z Sanoka. Z wierszowanej dedykacji (k. A1v-2r) podpisanej: Jan z Sanoka, sługa Słowa Bożego z Hoczwie i słów Niech cię Bóg mnoży, cieszy, o cny Senatorze ja prosząc mówię: Amen, w swym hoczewskim zborze, wnioskujemy, że tłumacz pełnił urząd pastora w Hoczewie na Pogórzu w posiadłości Balów.99 Wiersz dedykacyjny zawiera pewne szczegóły z życia tłumacza: Pierwszy skład wyorany na królewskim łanie Daruje prosty oracz, o cny Kasztelanie. Proszę, racz wdzięcznie przyjąć, z takową ochotą, Z jakową ja daruję, nie gardź mą prostotą. Ty książki kaznodziejskie Salomona króla Oddaję z wdzięczną Różą z hieryjskiego pola. 96 97 98 99 Racz przyjąć ty książeczki w łaskawą obronę, Gdyż idą na wędrowkę, tam w siradzką stronę. Gdy doznam, czego żądam, a ja zaś chętliwszy Do pługa z swym i z tykiem nie będę leniwyszy. Iż się w mej powinności, a zwłaszcza w tej czuję, Przetoć tak w tym cnym stanie od Boga winszuję (k. A2r). Opis, zob. E XXXI, 180. Drzew. nr 921, PT VII, s. 52, tab. 328. Korzystam z egz. BK Cim.2490. E VIII, s. 90 i XXVII, s. 37 w ogóle nie podaje drukarza i miejsca druku. KBK, s. 50, poz. 378 przypisuje druk A. Piotrkowczykowi. Zob. E XXVII, s. 37-38. Zob. J. Łukaszewicz, Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce, Poznań 1853, s. 338-339; Maciej. III, s. 339; W. Hejnosz, Bal Michał, PSB I, s. 228. Szerzej na temat Balów i ich kalwińskich zainteresowań zob. T. Mańkowski, Hoczew i Balowie, „Miesięcznik heraldyczny‖, r. II, 1909, nr 8-9, s. 109-116; nr 11, s. 153-158; r. III, 1910, nr 10, s. 133-138. — 123 — 3-4. Swoje dzieło pastor zadedykował Andrzejowi Męczyńskiemu (†1603) lub też Męcińskiemu herbu Poraj (białej róży) z Kurożwał (Kurozwęk), kasztelanowi wieluńskiemu i staroście brzeźnickiemu, posiadającemu wielkie dobra w Ziemi Sieradzkiej. Rodzina Męcińskich w końcu XVI i na początku XVII w. przyłączyła się do reformacji, ale prędko „wyrzekła się herezji‖, jak wówczas mówiono, popierając gorliwie Kościół katolicki. Andrzej należał do najgorliwszych zwolenników protestantyzmu z tej rodziny. W 1590 r. został kasztelanem wieluńskim. Zabiegał o zjednoczenie protestantyzmu polskiego. W roku 1599 synod w Wilnie ogłosił go opiekunem wszystkich prześladowanych protestantów. Ożenił się on z Katarzyną Balówną z Hoczwi.100 Być może książka była darem złożonym magnatowi przez pastora z posiadłości jego małżonki z okazji otrzymania wieluńskiego kasztelaństwa. Przekład pochodził więc z kręgów protestanckich, ale był tłoczony w oficynie katolika A. Piotrkowczyka, co może wyjaśniać zatajenie adresu wydawniczego. W wierszu Do Czytelnika tłumacz wyjaśnia pożytki płynące z lektury Ecclesiastesa oraz tłumaczy, dlaczego podjął się pracy nad przekładem: Hieronim, on mąż święty, w wierze w sprawach zacny, W naukach i w pisaniu doktor prawie znaczny, Zaleca ty książeczki tam w swojey przedmowie, Iże są pożyteczne, potrzebne w rozmowie, Które sam często czytał przed Blezyllą świętą, By marność tego świata okazał przeklętą, Aby ją łatwiej przywiódł tam ku wzgardzie świata, Gdzie człowiek bez nauki marnie trawi lata. [...] Pokazał król Salomon w tych książkach trzy rzeczy: By człowiek wszego stanu mógł to mieć na pieczy. To naprzód, iże Mądrość nad wszystko zaleca, A marność wszystkich rzeczy na świecie wylicza. To gani, cokolwiek tu człowiekowi szkodzi, A chwali i naucza, co się czynić godzi. A o tym nade wszystkich on najlepiej trzyma, Który się tu Bożego przykazania trzyma. Ostatnie przypomina tu o Bożym sądzie, By człowiek w grzechu nie zmarł i w sprośnym nierządzie. [...] Czytajcież ty książeczki, o królowie zacni, Czytajcież, o książęta, hetmani waleczni, Czytajcież, ludzie mądrzy, księgi od mądrego, Czytajcież kaznodzieje słowa uczonego. Znajdzie tu wszego stanu, czego się ma trzymać. Zda mi się, że czytając nie będzie mógł drzymać. [...] Salomon mądry pisał, Hieronim przełożył. Nie będzie mędrszy nad tych. Słuchaj, abyś tak żył. Przjmże, czytelniku, ty książki z ochotą. Nauka, Prawda w nich jest pisana prostotą (k. A2v). Trzeba więc to dzieło umieścić, podobnie jak Eccl 1522 i KsSyr 1535, 1541 w nurcie humanistycznych zainteresowań biblijną mądrością starożytnych, która uczyła realnego spojrzenia na życie i kazała pamiętać o przemijaniu spraw tego świata i Bożym sądzie. Warte podkreślenia jest tu też zachęcanie do lektury ludzi wszystkich stanów. 5. Eccl 1590 nie jest dosłownym przekładem, ale wierszowaną parafrazą tekstu łacińskiego. Nie jest to dzieło polemiczne. 6. Eccl.1590 został wydany w formacie 4° (ok. 191 x 150 x 8 mm). Cała książka liczy 18 nlb. k. i składa się z trzech składek po 4 k. i jednaj 6-cio kartowej (sygn. A-C4, D6). 100 Zob. Niesiecki VI, s. 359. 366-367; Żychl. I, s. 166. 170; W. Dworzaczek, Męciński Andrzej, PSB XX, s. 493. — 124 — 7. Edycja zawiera: stronę tytułową (k. A1r), dedykację z herbem Róża wraz z cytowanym wyżej wierszem (k. A1v-2r), wierszowaną przedmowę „Do Cżytelnika‖ (k. A2v-3r), tekst parafrazy Ecclesiastesa. 8. Układ elementów strony wyznaczony jest przez ramkę. W górnym oknie jest nagłówek: „Kśięgi Salomona || Krola Izrahelskiego‖. Centralną część ramki (okno 135 x 100 mm) wypełnia tekst główny. W tekście Księgi zachowano podział na rozdziały. Każdy rozdział jest poprzedzony centrowanym i wyróżnionym przez odstępy napisem, np. „CAPVT. II‖, pod nim znajduje się łaciński incipit rozdziału, a niżej następuje tekst parafrazy. Tekst nie posiada numeracji wersów, są one tylko umieszczone w stychach właściwych dla poezji. 9. Materiału ilustracyjnego związanego z tekstem głównym brak. Jest tylko herb Róża (71x57 mm) związany z dedykacją i plecionki ozdobne. 10. Tekst biblijnej parafrazy wytłoczono szwabachą (20 ww. = 80 mm), a tytuliki rozdziałów i łacińskie incipity antykwą. 11. Każdy rozdział rozpoczyna się od ozdobnego inicjału, który współgra z tytulikami numerującymi rozdział i łacińskimi incipitami. W ten sposób układ tytulików i łac. incipitów drukowanych antykwą, odstępów, inicjałów i parafrazy tłoczonej szwabachą służy podziałowi i przejrzystości tekstu głównego. Początki rozdziałów są bardzo dobrze widoczne. 12. Wśród elementów ułatwiających korzystanie z tekstu należy wymienić wspomniany już podział tekstu na rozdziały. Innych elementów brak, bądź nie ułatwiają one wyrywkowego korzystania z książki (np. nagłówki nie podają numerów rozdziałów). Zresztą w tak niewielkiej publikacji elementy te nie są konieczne. 9. Tobiasz w tłum. W. Ulatowskiego (1615) 1. Dzieło pt. Tobiasz z Pisma Świętego wyjęty, polskim wierszem napisany przez Ks. Wojciecha Ulatowskiego..., ukazało się w 1615 r. in 4° w oficynie Szymona Kempiniego w Krakowie. Znane jest tylko jedno wydanie tego przekładu (fot. 021-022).101 2. O tłumaczu Tob 1615 wiadomo tylko tyle, że był paulinem, zakonnikiem i profesem częstochowskim, jak podpisał się pod dedykacją (k. A3v). Tekst przekładu jest bardzo luźną parafrazą Tb. Oto niewielka próbka tekstu (Tb 2, 10-14) w zestawieniu z przekładem z BW 1599: 101 Korzystam z egz. Kr PAN 13436. Zob. E XXXII, s. 21; Maciej. III, s. 608. — 125 — Przyda się z tej roboty, gdy był spracowany, Położy się w swym domu podle samej ściany, Ażci z gniazda z podstrzesza gnój jaskółczy spadnie, Zmorzonemu twardym snem na oczy przypadnie. Stąd staruszek już letni wpadł w wielką ślepotę, On przecie nie narzekał na taką chromotę, Lecz Bogu dobrorzeczył za to nawiedzenie, Opak tego nie sądząc, tylko miał cierpienie, Biorąc przykład z Jobowej dziwnej cierpliwości, Jakiej go zaś Bóg potym nabawił radości. I trafiło się, że jednego dnia, będąc spracowany z pogrzebu, przyszedszy do domu swego porzucił się podle ściany i zasnął, a z gniazda jaskółczego, gdy spał, gorący gnój upadł na oczy jego i zstał się ślepym. A tę pokusę dlatego Bóg nań przepuścił, żeby potomkom był dan przykład cierpliwości jego jako Hioba świętego. Bo gdyż z młodości swej zawżdy się Boga bał i strzegł przykazania jego, nie zasmucił się przeciw Bogu, że plaga ślepoty potkała go, ale nieporuszony trwał w bojaźni Bożej, dziękując Bogu przez wszytkie dni żywota swego.102 3. Podobnie jak w omówionych wyżej wydaniach Tob z połowy XVI w., tak i tu celem tej pracy było podanie wiernym wzoru do naśladowania. Mamy więc do czynienia z celem wychowawczym. O swoich intencjach wspomina w liście dedykacyjnym sam autor przekładu: Z dawna się to zachowywało, Wielmożny Miłościwy Panie, że zacne sprawy i dzieje tych ludzi, którzy się w jakich rzeczach wspaniałych i dzielnych obierali, na potomne czasy na piśmie podawane były, aby ludzie następujących wieków mieli skąd wzór podobnych przykładów i obyczajów brać. [...] Toż mi też na myśl przyszło uczynić, Miłościwy Panie, gdym sobie uważał wysokie cnoty Tobiasza Patriarchy świętego i dziwne postępki Boskie z nim, żeby, one osobno zebrał, aby tym wiadomsze jego zacne sprawy ludziom były, im są oddzielnie od inszych Biblijej pism spisane (k. A2r-v). 4. Swoją pracę Ulatowski zadedykował Stanisławowi Koniecpolskiemu. Książeczka miała być darem nie tylko dla Stanisława, ale też dla całego rodu Koniecpolskich za ich zasługi dla ojczyzny i Kościoła. W sposób szczególny tłumacz akcentuje życzliwość Koniecpolskich wobec zakonu paulinów (k. A2v-3v). 5. Jeśli chodzi o proponowany sposób interpretacji i lektury tekstu, to należy powiedzieć to, co zawsze przy parafrazach, które ze swej natury zawierają element interpretacyjny. Poza tym praktyczny sposób lektury wyznacza wychowawczy cel książki. Na stronie tytułowej tłumacz umieścił zawołanie, którym pragnie zachęcić czytelników do naśladowania pobożnego Tobiasza: Bona est oratio cum elæmosina magis, quam Thesauros auri recordere. 6. Książka wyszła w formacie quarto, liczy 20 nlb. k. czyli 5 ark. (sygn. A-E4). Badany egz. ma w broszurowej oprawie wymiary 174 x 145 mm. 7. Książka zawiera: stronę tytułową (k. A1r), herb Koniecpolskich i wiersz Na starożytny Klejnot Ich PP. Koniecpolskich (k. A1v), list dedykacyjny (k. A2r-3r), tekst parafrazy (k. A4r-E4r). 8. Tekst jest podzielony na stychy ułożone jeden pod drugim, bez żadnych przerw. Tłumacz zachował podział na rozdziały zaznaczone przy pomocy rączki przy wierszu, który odpowiada początkowi nowego rozdziału biblijnego. Numerów rozdziałów nie podaje. Całość jest rozłożona w prostej ramce. W oknie górnym jest nagłówek kolumnowy: „Præfacya. || Præfacya.‖ – przy liście dedykacyjnym; „Tobiasz. || Tobiasz.‖ – przy parafrazie. Pod tekstem głównym, w otwartym oknie, umieszczono sygnatury kart i kustosze. 102 Korzystam z gotowej transkrypcji: Biblia w przekładzie księdza Jakuba Wujka z 1599 r., transkrypcja i wstęp J. Frankow- — 126 — 9. Jest tu tylko jedna ilustracja: herb Koniecpolskich związany z dedykacją. 10. Tekst główny wytłoczono szwabachą (20 ww. = 110 mm), a list dedykacyjny kursywą (20 ww. = 115 mm). 11. Inicjałów ozdobnych użyto dwukrotnie: antykwowe „Z‖ otwiera list dedykacyjny, a gotyckie „C‖ tekst parafrazy. 12. Poza wspomnianymi już rączkami wyznaczającymi partie tekstu, odpowiadające biblijnym rozdziałom, elementów ułatwiających korzystanie z druku brak. 10. Przekłady i edycje niezachowane Opisane wyżej druki z polskimi przekładami Pisma Świętego nie stanowią kompletu. Musimy założyć, że zarówno przekładów biblijnych, jak i ich edycji było więcej, ale się nie zachowały. Uwaga ta dotyczy szczególnie druków drobnych, które łatwo ulegały zagubieniu i zniszczeniu (np. Józ 1540; Hist 1543). Z bibliografii wiemy przynajmniej o jednym przekładzie, który nie dotarł do naszych czasów. Było to tłumaczenie Hi dokonane przez Lubelczyka (Kraków, M. Wirzbięta, 1559) 103: Joba onego sprawiedliwego męża cierpliwość i wiara, nowo po polsku przełożona, z ksiąg pisma Bożego wyjęta. Edycja ta była znana z nietypowego podpisu tłumacza: LUBy EvangeLii CZYtelniK. B. PSAŁTERZE I PSALMY Opisując polskie druki biblijne zawierające psalmy, zajmiemy się najpierw, w porządku chronologicznym, edycjami całej Księgi Psalmów (p. 1-11). Następnie zaprezentujemy wydania pojedynczych psalmów i ich zbiorów (p. 12), a na końcu (p. 13) poświęcimy trochę miejsca psalmom przedrukowywanym w innych dziełach. Do prezentowanego w niniejszym punkcie materiału włączymy również przedruki Księgi Psalmów z wydań całych Biblii (PsB, PsTryd, PsBG), gdyż pod względem edytorskim stanowią one odrębny przedmiot badań. Omawiając poszczególne dzieła zatrzymamy się najpierw na aspekcie bibliograficznohistorycznym (nry 1-5), a następnie na aspekcie typograficzno-funkcjonalnym (nry 6-12). ——– ski, wyd. 2, Warszawa 1999. 103 E XVIII, 604-605; PT X, s. 5; NK II, s. 458. — 127 — 1. Psałterz krakowski (od 1532) 1. Najstarszy drukowany po polsku psałterz, nazywany Psałterzem krakowskim, wyszedł in 8° w 1532 r. pt.: Psałterz albo kościelne śpiewanie króla Dawida, nowo pilnie przełożony, z łacińskiego języka w polski, według szczerego tekstu (fot. 023). Kolejne wydanie ukazało się w 1535 r. również in 8° (fot. 024). Obydwie edycje są bardzo podobne do siebie, obydwie wyszły z oficyny Wietora, który podpisał się tylko pod drugim wydaniem.104 Estreicher notuje jeszcze jedno wydanie tego psałterza z 1535 r. w dwunastce105, powołując się na Jochera (p. 2374) i Maciejowskiego (Piśm. I). Spośród innych bibliografów Bandtkie zna tylko edycję z 1532 r.106, a Wiszniewski, mieszając dane o dwóch pierwszych edycjach, nie wspomina o wydaniu w dwunastce107. Sam Estreicher wydania in 12° nie widział, gdyż lokalizując jego egzemplarz w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, stawia przy oznaczeniu biblioteki znak zapytania. Brückner o trzecim wydaniu PsKr pisze, że jego istnienie jest nieco wątpliwe108. Prowadzone dla celów niniejszej pracy poszukiwanie wspomnianego przez Estreichera egzemplarza w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego oraz przez centralny katalog starych druków BN zakończyło się fiaskiem. Jeżeli więc taki egzemplarz kiedykolwiek istniał, to dziś należy go uznać za zaginiony. 2-3. Na temat genezy i twórców PsKr wypowiadał się A. Brückner, podając do dziś aktualne wyniki badań. Uważał on, że interesująca nas książka to drukowana wersja zmodernizowanego w latach 1470-80 średniowiecznego prapsałterza polskiego (Psałterza sądeckiego), wspólnego źródła dla PsF i PsP. Do takich wniosków doszedł Brückner porównując z PsKr z PsF, PsP i Modlitwami Wacława.109 Nie jest to więc, jak głosi tytuł, nowy przekład, ale edycja starego tekstu zmodernizowanego ok. 60 lat wcześniej. Według Brücknera, pochodzący z drugiej połowy XV w. rękopis postanowił wydać Wietor, najpierw jednak zlecił nieznanemu dziś redaktorowi poprawienie tekstu. W PsKr można więc wyróżnić podwójną modernizację: 1) dotyczącą języka (pisownia, fleksja, słownictwo), wprowadzoną przez autora rękopisu ok. 1470 r.; ten sam redaktor podjął również próbę częściowego uzgodnienia tekstu średniowiecznego z Vlg; 2) dotyczącą ortografii i przygotowania rękopisu do druku, wykonaną przez anonimowego redaktora na początku lat 30-tych XVI w.110 104 105 106 107 108 109 110 Zob. E XV, s. 66. Korzystam z PsKr 1532 – BJ Cim.907 oraz fragm. korektowego odbicia BJ Cim.vol.25; PsKr 1535 – Ossol. XVI.O.1021; Kr PAN 62 oraz z przedrukowanej podobizny całości egz. krakowskiego: Psałterz albo kościelne śpiewanie króla Dawida (tzw. Psałterz krakowski), Biblioteka Tradycji Literackich, nr 25, Kraków 1999. E XV, s. 66. Hist. dr. KP I, s. 436-439. Wiszn. VI, s. 481-482. A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 274. Korzystamy tu z dwóch podstawowych prac o PsKr: Psałterze polskie..., art. cyt., s. 274-318; Literatura religijna..., dz. cyt., t. II, s. 18-31. Por. M. Cybulski, Staropolskie przekłady Psałterza, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN‖, t. XLI, 1996, z. 1, s. 54-58. — 128 — Na jak wielką samodzielność zdobyli się twórcy PsKr? Brückner uważał, że wkład osób przygotowujących druk był niewielki, trzymali się oni kurczowo literalnego sposobu przekładu, nieznacznie tylko odstępując od starej wersji. Poprawki wniesione przez piętnastowiecznego modernizatora wg Brücknera naśladują niewolniczo nawet łacińskie konstrukcje zdań 111. Jeszcze mniejszy wkład przyznaje Brückner redaktorowi druku. Twierdzi, że tytuł wydania kłamie bezczelnie, nie „nowo pilnie przełożony”, lecz nowo pilnie przepisany brzmieć powinno112. M. Kossowaka była podobnego zdania, twierdząc, że jako typ pracy PsKr nie wnosi nic nowego113. Najnowsze jednak badania przemawiają za większą inwencją twórczą obydwu redaktorów, dowodząc, że wydrukowana przez Wietora wersja jest etapem przejściowym między średniowieczną a renesansową metodą przekładu tekstów biblijnych114. Kim był pierwszy modernizator? Dokładnie nie wiadomo. Brückner umieszcza go w środowisku ówczesnego Uniwersytetu Krakowskiego lub wśród bernardynów. Obydwa środowiska pod koniec XV w. dały dowody swojej troskliwości o język narodowy115. Na temat drugiego redaktora nie mamy informacji. 4. Żadne z wydań nie posiada dedykacji. 5. Niektóre psalmy z PsKr zostały wyposażone w argumenty, które podają na ogół historyczny kontekst powstania utworów, a więc uczą literalnej interpretacji Biblii. Wyjątkowo można tu spotkać wskazówki służące egzegezie moralnej (tropologicznej) i alegorycznej (widzącej w psalmach zapowiedź wydarzeń nowotestamentalnych). Na uwagę zasługują argumenty podające przeznaczenie psalmów. Np. przy Ps 15: ...jest dobry ku przeżegnaniu; przed Ps 19: Mów ji za kapłana, kiedy mszej słuchasz itd.116 Porównując argumenty PsKr z PsP, mamy tu chyba do czynienia z pewnym zubożeniem proponowanego sposobu interpretacji117. 6. PsKr drukowano in 8° (np. 151x105x 23 dla Ossol. XVI.O.1021 w oprawie). Edycje złożone są z 8 składek po 4 k. i 14 po 8 kart (sygn: +4, A-E8, F4, G-H8, J-O4.8, P8, Q4, R8, S-X8.4; w sygn. PsKr 1532 są błędy w skł. U). Każda z nich zawiera po 144 k. (18 ark.). Była to więc książeczka małych rozmiarów właściwych dla modlitewników. Obydwa wydania różnią się tylko nieznacznie składem i pisownią. W drugiej edycji Wietor poprawił niektóre z błędów drukarskich pierwodruku. 7. Przykładowo podajemy zawartość wydania z 1532 r.: Główna strona tytułowa (k. +1r). 111 112 113 114 115 116 117 A. Brücker, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 306. Tamże, s. 292-293. Koss. I, s. 86. Por. E. Woźniak, Cechy charakterystyczne polskiego tłumaczenia Psałterza krakowskiego, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN‖, t. XLI, 1996, z. 2, s. 75-96. Zob. A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 307. Zob. szerzej: tamże, s. 275-276; M. Cybulski, Staropolskie przekłady, art. cyt., s. 53-54. Tam też więcej przykładów. Por. Psałterz albo kościelne śpiewanie..., dz. cyt., s. 297. — 129 — „Regestr psalmow alb (!) iako porzędu idą psalmy według liczby tu naydżiesz y podług licżby listu na ktorym iest położon‖ (k. +1v-4v);. Zasadnicza część książki zawiera tekst psalmów i pieśni (k. 1-140r), które ułożone są podobnie jak w innych psałterzach i brewiarzach z tego okresu118. Tabela 2. zestawia układ psalmów w łacińskim Breviarium Cracoviense z 1538 r.119 z układem PsKr 1532. Tabela 2. Układ psalmów w Breviarium Cracoviense (1538) i Psałterzu krakowskim (1532) Brev. Crac. 1538 PsKr 1532 Ps 1 – 20 Te Deum zob. cz. X Psalmy wspólne jutrzni Ps 92; 99; 62; 66; Kantyk trzech młodzieńców – Dn 3 zob. cz. X Ps 148 – 150; Benedictus – Łk 1 Psalmy na prymę Ps 21 – 25; 53; 117 Cz. VIII: Ps 118 ab gd Ps 118 ab gd Symbol św. Ahanazego zob. cz. X Psalmy na tercję Ps 118 hw zy xj Ps 118 hw zy xj Psalmy na sekstę Ps 118 kl mn s[ Ps 118 kl mn s[ Psalmy na nonę Ps 118 pc qr vt Ps 118 pc qr vt Psalmy nokturnu ferii II pon. Ps 26 – 37; 50 Cz. I: Ps 1 – 37; Pieśń Izajasza – Iz 12 Iz 12, 1-6 Psalmy nokturnu ferii III wt. Ps 38 – 41; 43 – 49; 51; 42 Cz. II: Ps 38 – 51; Pieśń Izajasza – Iz 38 Iz 38, 10-20 Psalmy nokturnu ferii IV śr. Ps 52; 54 – 61; 63; 65; 67; 64 Cz. III: Ps 52 – 67; Pieśń Anny – 1 Sm 2 1 Sm 2, 1-10 Psalmy nokturnu ferii V czw. Ps 68 – 79 Cz. IV: Ps 68 – 79; Pieśń Mojżesza – Wj 15 Wj 15, 1-19 Psalmy nokturnu ferii VI pt. Ps 80 – 96; 142 Cz. V: Ps 80 – 96; Pieśń Habakuka – Ha 3 Ha 3, 1-19 Psalmy nokturnu sobotniego Ps 97 – 108; 91 Cz. VI: Ps 97 – 108; Pieśń Mojżesza – Pwt 32 Pwt 32, 1-43 Psalmy nieszporów niedzielnych Ps 109 – 113 Cz. VII: Ps 109 – 117; Magnificat – Łk 1 Psalmy nieszporów ferii II pon. Ps 114 – 120 Cz. IX: Ps 119 – 150; Psalmy nieszporów ferii III wt. Ps 121 – 125 Cz. X: Psalmy nieszporów ferii IV śr. Ps 126 – 130 Pieśń trzech młodzieńców – Dn 3, 57-88 Psalmy nieszporów ferii V czw. Ps 131 – 136 Benedictus – Łk 1, 68-79 Psalmy nieszporów ferii VI pt. Ps 137 – 141 Te Deum Psalmy nieszporów sobotnich Ps 143 – 147 Symbol św. Atanazego Układ PsKr podano w takiej kolejności, aby ukazać podobieństwa z brewiarzem. Kolejność poszczególnych partii PsKr zaznaczono, numerując kolejno bloki tekstu. Numeracja wg Vlg. Psalmy nokturnu niedzielnego Jak widać z tabeli 2., redaktorzy z jednej strony zachowali kolejność 150 psalmów, ale równocześnie umieszczając w odpowiednich miejscach kantyki, przystosowali książkę do funkcji osobistego modlitewnika, z którego można było odmawiać po polsku modlitwy zbliżone w swej formie do brewiarzowych godzin kanonicznych. Zauważmy, że niektóre psalmy i pieśni są tu podane w wersji liturgicznej, a więc z dodaną na końcu doksologią: Chwała Ojcu i Synowi i Du118 119 Por. A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 275. Breviarium Cracoviense. Venezia, Petrus Lichtenstein, nakł.: Michał Wechter, Marek Szarfenberg i Jan Püttener, 1538, 8º (Ossol. XVI.O.528). — 130 — chowi Świętemu... (np. k. 1-4). Teksty używane częściej w różnych dniach tygodnia zestawiono na końcu książki. Brak tam jednak ważnego kantyku Magnificat, odmawianego podczas każdych nieszporów, co można chyba uznać za zwykłe niedopatrzenie. Psałterz raczej nie służył wspólnym modlitwom, gdyż te sprawowano zazwyczaj po łacinie. Ponadto książka nie zawierała pełnej gamy tekstów potrzebnych do sprawowania liturgii godzin. W tym miejscu warto jeszcze podkreślić, że pieśni ze ST i NT mogły pochodzić, podobnie jak tekst psalmów, z jakiegoś wcześniejszego tłumaczenia Biblii. Na k. 140r znajduje się krótka errata, a na jej odwrocie drzeworyt przedstawiający Dawida przyglądającego się kąpiącej się Betszebie. 8. Kompozycja strony jest bardzo prosta. Cały tekst zawarty jest w głównej kolumnie. Poza nią pojawia się tylko nagłówek, który na k. 1-77r podaje wyłącznie numer listu, a później również (k. 77v-136r) tytuł całego dzieła: „Psalmy albo Zołtarz || Krola Dawida‖. Nagłówek zmienia się jeszcze czterokrotnie, zależnie od zawartości stron: „Psalm świętego || Krola Dawida.‖ (k. 136v137r), „Psalmy świętego || Augustina y Ambrożego.‖ (k. 137v-138r), „Psalm świętego || Atanaziusa.‖ (k. 138v-139r), „Psalmy świętego Atanaziusza. || ostatni list.‖ (k. 139v-140r). W PsKr 1535 in 8° nagłówki zawierają tylko numery listów. Tekst główny podzielony jest na poszczególne, numerowane według Vlg, psalmy. Przy pomocy tytulików i argumentów wyróżniono graficznie początek psalmów i pieśni. Nie jest to praktyka konsekwentna, gdyż przy pewnej liczbie psalmów pojawia się tylko tytulik: „Psalm Dawidow‖ z numerem (np. Ps 1-7), a przy innych argument wprowadzający, np.: Ten psalm uczynił Dawid, gdy... i dopiero na końcu argumentu jest numer psalmu. Po tytulikach i argumentach podano łacińskie incipity psalmów i pieśni. Trzeba stwierdzić, że kolumna tekstu nie jest przejrzysta, kolejne psalmy nie zostały oddzielone światłem i są słabo widoczne. Na szczególną uwagę zasługuje wprowadzona po raz pierwszy w polskim druku biblijnym numeracja wierszy. Znajdziemy ją zarówno przy psalmach, jak i przy kantykach, a nawet przy Te Deum i Symbolu św. Atanazego. Po prostu Wietor ponumerował wersy każdego z utworów, rozpoczynając zawsze od 1, nawet przy kantykach, które pochodzą z dowolnych części rozdziału biblijnego (fot. 024). Własne numeracje wierszy, zaczynające się od 1, posiada również każda ze zwrotek Ps 118. 9. Materiał ilustracyjny jest tu bardzo skąpy. Bezpośrednio z tekstem psałterza związany jest tylko drzeworyt ukazujący Dawida i kąpiącą się Betszebę. Ramka tytułowa z twarzą diabła w centrum i dwoma aniołkami po bokach pełni wyłącznie funkcję ozdobną. Można wspomnieć jeszcze o ilustracji wypełniającej wnętrze otwierającego psalmy inicjału (prawdopodobnie „D‖, choć jest użyty jako „B‖ – fot. 024), który przedstawia popiersie Chrystusa (k.1r). — 131 — 10. Teksty natchnione drukowane są frakturą (20 ww. = ok. 89 mm). Początki argumentów i tytuliki tłoczone są frakturą nieco większą (20 ww. = ok. 124 mm), co trochę poprawia przejrzystość. Łacińskie incipity drukowano antykwą, z wyjątkiem Ps 118, gdzie użyto fraktury tego samego stopnia, co w tytulikach. 11. Poza wspomnianym już inicjałem z wizerunkiem Chrystusa, każdy z psalmów rozpoczyna się od wersalika antykwowego o wysokości 2 linii tekstu. Ułatwia to odnalezienie nowego psalmu w niezbyt dobrze zaprojektowanej kolumnie. W obydwu edycjach inicjały są mało estetyczne i niedbale odbijane. Np. „W‖ oddano przy pomocy odwróconego „M‖, a „Z‖ przez odwrócone o 90° „N‖. 12. Przystosowanie psałterza do funkcji osobistego modlitewnika zakłada wyrywkową lekturę tekstu. Aby ją ułatwić, wprowadzono indeks podający numer psalmu, jego polski incipit i numer karty. W indeksie uwzględniono również kantyki. Poza indeksem do elementów ułatwiających posługiwanie się książką należy numeracja kart i wspomniane wyżej zastosowanie materiału typograficznego (większa fraktura, inicjały). Numery psalmów są często słabo widoczne, szczególnie tam, gdzie dodano argumenty. Szybkie odnalezienie jakiegoś interesującego wersetu mógł ułatwiać podział i numeracja wierszy, choć jeszcze nie odwoływała się ona do jakiegoś uniwersalnego sposobu podziału Biblii na wersety (przypomnijmy, że podziału Biblii na wiersze dokonał R. Estienne w latach 50-tych XVI w.). Używania PsKr 1532 nie ułatwiają nagłówki, które są tu właściwie niepotrzebnym dodatkiem, słabo widocznym, nie niosącym praktycznie żadnej informacji o zawartości strony (poza kilkoma ostatnimi kartami). Czasami nagłówek może nawet przeszkadzać w lekturze, gdyż na pierwszy rzut oka wydaje się, że jest to początkowa linia kolumny głównej. Nic dziwnego, że w PsKr 1535 zrezygnowano zupełnie z żywej paginy, a w nagłówku pozostawiono tylko numery listów. Brak żywej paginy podającej numery psalmów odczuwał zapewne czytelnik egz. PsKr 1535 (Ossol. XVI.O.1021), który ręcznie powpisywał numery psalmów w nagłówkach stron. Podsumowując, należy bardzo nisko ocenić typograficzny poziom PsKr. Wydanie z 1532 r. jest wykonane niestarannie, farba często przebija na drugą stronę utrudniając lekturę. Książkę musiał składać niedoświadczony zecer, który zapomniał o zasadzie lustrzanego odbicia i złożył numery kart i psalmów, począwszy od 100, w następujący sposób: 001, 101, 201 itd. Błąd ten zauważył Wietor dodając uwagę: Liczba ta nie jest prawie położona u psalmów, bo gdy przydziesz do sta, najdziesz tak pisano: 001, 501. Jest wywrócono. Ale tak ma być pisano: 100, 105. A tako i na liczbie listu, aże do końca ksiąg tych ( k.+4v). Trochę lepiej jest w PsKr 1535, gdzie usunięto błędy w numeracjach. Ale np. nie usunięto innego uchybienia, a mianowicie mylnego incipitu Ps 1. Drukarz zdobył się tylko na umieszczenie podobnej jak w PsKr 1532 uwagi: — 132 — Nad psalmem napirwszym tytuł, który stoi tak: Beatus vir qui timet Dominum, ma być: beatus vir qui non abiit, a tak przyjacielu krześcijański głupstwa nie przysądzaj, bo snadź i sam Argusem nie jesteś, przydać się też podczas z pierwszego stopnia na czwarty skoczyć (k. +4v). 2. Żołtarz Dawidów w tłum. W. Wróbla (od 1539) 1. Żołtarz Dawidów w przekładzie Walentego Wróbla ukazywał się w XVI w. ośmiokrotnie. Pierwsza edycja wyszła u Heleny Unglerowej w 1539 (fot. 026) i w tym samym roku została przedrukowana przez Macieja Szarfenberga. W 1540 pojawiły się przedruki Macieja Szarfenberga i H. Wietora (fot. 027). Ukazanie się czterech edycji tego samego dzieła doprowadziło do procesu, który Unglerowa wytoczyła swoim konkurentom. Sąd odrzucił oskarżenia Heleny, gdyż nie posiadała ona przywileju na druk. Po procesie ZD ukazywał się jeszcze czterokrotnie: u Maciej Szarfenberga w 1543 i 1547120; u wdowy po Unglerze w 1551 i u Mikołaja Szarfenberga w 1567.121 Dzisiaj znane są egzemplarze wszystkich wymienionych edycji z wyjątkiem tej z 1551 r., o której wiemy dzięki Lelewelowi122. Ilość wydań ZD świadczy o jego popularności i zapotrzebowaniu na psałterze polskie. 2. O Walentym Wróblu, tłumaczu ZD, pisaliśmy już wyżej (roz. III, A, 7). W tym miejscu podamy tylko kilka informacji o redaktorze wydań drukowanych Andrzeju Glaberze. Urodził się on ok. 1502 r. w Kobylinie, w Wielkopolsce, w rodzinie mieszczańskiej niemieckiego pochodzenia. Ukończył Akademię Krakowską, znał łacinę, grekę i niemiecki, w latach 1531-42 był wykładowcą Akademii. Łatwo zauważyć, że mamy tu do czynienia z osobą podobnego pokroju jak tłumacz Eccl 1522, Hieronim z Wielunia. Obydwu zalicza się do renesansowych szermierzy języka narodowego.123 3. Jak już wspomniano, praca Mistrza Walentego była rozpowszechniana początkowo w formie rękopiśmiennej i zapewne istniała w wielu egzemplarzach. Jeden z nich dotarł do rąk profesorów krakowskich, którzy po dokonaniu odpowiedniej cenzury polecili Glaberowi przygotowanie ZD do druku124. Nie było to zadanie proste, gdyż drukowanie przekładów biblijnych w pierwszej połowie XVI w. rzucało na twórców dzieła podejrzenie o sympatyzowanie z nauką Lutra i mogło budzić 120 121 122 123 Warto w tym miejscu wspomnieć o pewnej notatce, którą zostawił w swojej Bibliografii Estreicher (XV, s. 70). Oglądał on jakiś zdefektowany egzemplarz ZD z BJ (Cim.O.211) i stwierdził, że nie wiadomo, która to edycja. Podane przez bibliografa cechy druku wskazują jednoznacznie, że był to ZD 1547. Zresztą tak został później skatalogowany przez pracowników BJ (KP BJ I, s. 94, poz. 205). Wydaje się, że doszło tu do błędu dlatego, iż Estreicher nie widział osobiście, opisanego przez siebie wyżej (XV, s. 69), kompletnego ZD 1547. Opis ten jest mało dokładny, nie podaje pomyłek w liczbowaniu kart, a w św. Janie z Maryją pod krzyżem (z drzeworytu) widzi dwie kobiety. Pełny wykaz edycji zob. E XV, s. 68-70. Korzystam z egz.: 1539 HU – Ossol. XVI.O.389; XVI.O.481; XVI.O.966; 1539 MacS – BK Cim.O.117; Czart. 1031/I; 1540 HW – Wr BU 305158; 1540 MacS – Ossol. XVI.O.576; 1543 – Ossol. XVI.O.880; XVI.O.881; 1547 – Wr BU 300306; Ossol. XVI.O.724; 1567 – Ossol. XVI.O.273; XVI.O.274; XVI.O.848. Lelew. I, s. 111-114. Por. NK II, 191. — 133 — niepokoje, a nawet sprzeciwy. Zresztą wielu hierarchów kościelnych obawiało się dawania do rąk ludziom prostym tłumaczeń Biblii, ponieważ wątpili w możliwość wiernego oddania tekstu łacińskiego. Jako przykład może tu posłużyć postawa kard. Hozjusza, który sprzeciwiając się tłumaczeniu Księgi Psalmów na język polski, twierdził: któryż to uczony rozumie cośkolwiek z największej ilości Psalmów, w jakimkolwiek języku świata125. Z drugiej strony zapotrzebowanie na biblijne przekłady polskie rosło, a zgłaszali je wszyscy ci, którzy mieli trudności ze zrozumieniem tekstu łacińskiego. Obok wspomnianych już kobiet o drukowaną Biblię po polsku upominała się również szlachta. Dobrym przykładem są tu obrady sejmiku w Środzie Wielkopolskiej (1534), na którym szlachta domagała się polskiej literatury religijnej: Item prosiemy, aby nam księża nie bronili imprymować historyj, kronik,... a zwłaszcza o Bibliją. Albowiem każą sobie bić rzeczy rozmaite, a czemu też nie mają bić naszym językiem? Tu też nam się wielka krzywda widzi od księży, albowiem każdy język ma swym językiem pisma, a nam księża każą głupiemi być126. Naprzeciw temu zapotrzebowaniu wychodziło naukowe środowisko Uniwersytetu Jagiellońskiego, do którego należeli Wróbel i Glaber127. 4. Z istniejących potrzeb i oporów dobrze zdawał sobie sprawę Andrzej Glaber i aby ochronić dzieło przed atakami, postanowił posłużyć się zwyczajową dedykacją ofiarowaną osobie wpływowej, która swoim autorytetem onieśmieli ewentualnych przeciwników. Wydawca chciał początkowo ofiarować swoją pracę córce inicjatorki przekładu, Annie z Górki, wojewodzinie i starościnie krakowskiej, żonie Piotra Kmity. Anna jednak zmarła w trakcie pracy nad edycją. W tej sytuacji Glaber zadedykował dzieło jej mężowi, panu znakomitemu, po królu niemal pierwszemu128. Aby podkreślić prawowierność dzieła, wychwala tłumacza i autora komentarzy. Na końcu dodaje: Gdyż tedy ten człowiek tak był dobry, a jest pospolita przypowieść, iż dobry ptak dobrze śpiewa. Nie trzeba się nikomu o to starać, aby ten jego wykład Żołtarza miał być w czym podejrzany, tak jak się tego wiele najdzie tych czasów w księgach nowych, zwłaszcza w piśmie niemieckim (ZD 1539 MacS, k. A4v-5r). Aby zapobiec podejrzeniom, Glaber powołuje się na najwyższe autorytety, za sprawą których dzieło zostało dokładnie przejrzane i dopuszczone do druku: Jest też ten wykład przeźrzany i doświadczony przez doktory Pisma Świętego nauki krakowskiej, których to urząd jest od Króla jego Miłości i od biskupów, osobliwie od jego Miłości księdza biskupa krakowskiego, polecony, żeby oni tego pilnie doglądali i strzegli, aby żaden impressor królestwa tego nie śmiał robić ksiąg żadnych ani przedawać znikąd przywożonych krom ich oglądania, pod winą im ułożoną. A jednak barzo słusznie ich Mi——– 124 ZD 1539 HU, k. A2. 125 Cytuję za A. Brücknerem, Literatura..., dz. cyt., t. II, s. 9. 126 Cytuję za A. Brücknerem, Literatura..., dz. cyt., t. II, s. 36. 127 Zob. tamże, s. 33-34. 128 ZD 1539 HU, k. A2. — 134 — łość uczynili to zakazanie, by snadź do nas ten jadowity pożar nie doszedł, o którym u sąsiadów naszych słychamy, czego się Panie Boże pożal, wszakoż to nie jest moja rzecz (ZD 1539 MacS, k. A5r). Nietrudno w przytoczonych wyżej tekstach rozpoznać klimat wyznaniowych sporów, które przez Wielkopolskę zaczynały przenikać na teren całego królestwa. Warto również zaznaczyć, że zarówno list dedykacyjny skierowany do Kmity, jak i list polecający wydanie teologom krakowskim, pełnią w książce rolę imprimatur, które po soborze trydenckim pojawi się na stałe w drukach katolickich. Wracając do samych dedykacji, należy zaznaczyć, że Kmicie ofiarował swoje przedruki ZD również Maciej Szarfenberg. Kolejnym drukarzem, który zainteresował się Żołtarzem, był Hieronim Wietor. Zadedykował on swój druk Wielmożnej Paniej Jadwidze Bonarowej z Kościelca, Kastelanowej Bierzeńskiej, Żupniczce ziemię polskiej, Burgrabinej nawyższej Krakowskiej (ZD 1540 HW, k. *2r). W przedmowie Wietor wspomniał o funkcjach, które miała pełnić ta dedykacja, polecająca polski przekład Psałterza możnej i wpływowej pani: Raczże dlatego, Wielmożna pani, tę moję pracę łaskawie ode mnie, sługi W. P. M. przyjąć, a od nienawistnych ludzi bronić, łaskawe abowiem przyjęcie od W. P. M. tego Żołtarza, insze barzo pobudzi ku jego czytaniu, mnie też ku inszym księgam polskim (ZD 1540 HW, k. *2v). Oprócz istotnych motywów ekonomicznych, o których Wietor wprost nie wspomina, zauważamy tu trzy funkcje, które dedykacja pełni: 1. Ma bronić przed nienawistnymi ludźmi. Być może chodzi tu o przeciwników tłumaczenia Biblii na języki narodowe, lub o osoby, z którymi Wietor konkurował na polu wydawniczym (Unglerowa, Maciej Szarfenberg). 2. Jest to reklama Żołtarza i nadanie mu autorytetu. Przyjęcie dedykacji przez możną panią przyczyni się do zwiększenia popularności dzieła, głównie wśród kobiet. 3. Dobre przyjęcie książki przez środowisko zachęci drukarza do dalszej popularyzacji literatury w języku polskim. Chodzi tu zapewne o czynnik ekonomiczny, ale nie tylko. Wietor jako popularyzator i zwolennik polskiej książki bada zapotrzebowanie na nią. Pozytywny oddźwięk ze strony czytelników skłania go do dalszych prac na tym polu. Słowa Wietora ukazują proces torowania sobie drogi przez książkę w języku polskim. Wśród tych książek ważne miejsce zajmowała popularna literatura religijna na czele z Pismem Świętym. Aby tę drogę ułatwić, autorzy, wydawcy i drukarze używali różnych środków. Jednym z nich była właśnie dedykacja. ZD ukazuje również funkcjonowanie i dynamikę różnych dedykacji tego samego dzieła. Zmieniały się tu osoby obdarowywane i dedykujące. — 135 — Nową dedykację do swojego wydania ZD 1567 zamieścił Mikołaj Szarfenberg. Drukarz zachwala tam pożytki płynące z nauki Pisma Świętego, bez której ani Pana Boga poznać, ani dróg jego zbawiennych naśladować możemy129. Wynosi biegłość w Biblii ponad dobrą znajomość nauk wyzwolonych: A jako dusza nad ciało jest ślachetniejsza, tak też nauka Pisma Świętego, która jest pokarm duszny, nad umiejętność nauk wyzwolonych... (ZD 1567, k. A2v). Mikołaj Szarfenberg podjął się nowego wydania Żołtarza na uprzejme żądanie wiele bogobojnych i pobożnych ludzi, nie litując nakładem obfitszem wydrukować, aby tak nie tylko ludzie uczeni, którzy pismo łacińskie rozumieją, ale też i prostaczkowie językiem swym własnym on czytali i uczyli się (ZD 1567, k. A3r). Podobnie jak poprzednicy, Mikołaj szukał protektora, pod którego imieniem mógłby bezpiecznie wydać Żołtarz, nie narażając się na ataki. Postanowił zadedykować go siostrzeńcowi nieżyjącego już Piotra Kmity, staroście śniatyńskiemu, Stanisławowi Barzemu, sekretarzowi królewskiemu130. Dwukrotnie w dedykacji wspomina drukarz, iż Żołtarz już po wtóre na świat wypuszcza z wykładem obfitszem131. Nic jednak nie wiadomo o wcześniejszym wydaniu Żołtarza przez Mikołaja Szarfenberga. Omawiana dedykacja z 1567 r. potwierdza popularność Żołtarza, który pełnił funkcję wyznaczoną mu przez Mistrza Walentego i Andrzeja Glabera bez większych zmian jeszcze w drugiej połowie XVI w. Osiem wydań książki w XVI w. oraz treść ostatniej dedykacji świadczą o ciągle wzrastającym zainteresowaniu Biblią w szesnastowiecznej Polsce. 5. Proponowany, przy pomocy argumentów i komentarzy, sposób lektury ZD zaprezentowaliśmy wyżej (roz. III, A, 7). Obecnie pokażemy, w jaki sposób zamierzenia Wróbla zostały zrealizowane w edycjach drukowanych. Przygotowując do druku dzieło Mistrza Walentego, Glaber rozszerzył łacińską partię tekstu, umieszczając w całości każdy z wersetów przed przekładem polskim. W ten sposób w druku ukazał się psałterz dwujęzyczny z kompletnym tekstem łacińskim i polskim. Jest to ukłon w stronę zakonnic i księży, którzy posługiwali się na co dzień tekstem łacińskim, a polskiego używali tylko pomocniczo. Wszystkie komentarze, które u Wróbla znajdowały się na marginesach, Glaber przeniósł pod tekst polski. Ponadto uwspółcześnił pisownię, formy gramatyczne i zmienił trochę słownictwo132. 129 130 131 132 ZD 1567, k. A2v. Zob. ZD 1567, k. A3r-v. Por. z E XV, s. 70. ZD 1567, k. A3v i A4r. W egz. Ossol. XVI.O.274 w obydwu miejscach słowo „powtore‖ zostało podkreślone przez późniejszą rękę. Przykłady zmian dokonanych przez Glabera, zob. A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 325-327. — 136 — Jeśli chodzi o tekst, to wydawca wprowadził niewiele zmian. Czasem tylko złagodził niektóre Wróblowe wyrażenia w argumentach i komentarzach133. Glaber ograniczył funkcję liturgiczną Żołtarza, rezygnując ze wskazówek liturgicznych w pierwszej części psałterza (czyli do Ps 108 włącznie). Wskazówki liturgiczne zachował począwszy od Ps 109, a więc głównie przy psalmach przeznaczonych na nieszpory i przy Ps 118 odmawianym w częściach podczas godzin mniejszych.134 Każdy z psalmów został zaprezentowany niejako na czterech poziomach: 1. Argument wprowadzający w lekturę całości. 2. Werset łaciński. 3. Przekład na język polski, tzw. wykład prosty. 4. Komentarz, czyli tzw. wyrozumienie tekstu itd. Wymienione wyżej elementy zostały umieszczone w oddzielnych wersetach, które są poprzedzone wcięciem. Komentarz zaczyna się zazwyczaj od rubryki. Dzięki użyciu kilku rodzajów pism o różnym kroju i stopniu uzyskano sporą przejrzystość, co niezmiernie ułatwiało techniczny odbiór tekstu oraz umożliwiało lekturę w sposób zamierzony przez tłumacza i wydawców. Opisany układ został zachowany przez wszystkich wydawców Żołtarza. 6. Wszystkie edycje ZD ukazały się w formacie octavo. Przykładowe rozmiary wraz z oprawą to 169 x 105 mm (dla ZD 1539 HU, Ossol. XVI.O.481). Poszczególne egzemplarze były drukowane na różnym papierze, co wpłynęło na grubość bloku, która waha się od 37 do 50 mm (bez oprawy). Jest to więc książka podręczna, wygodna w przenoszeniu i używaniu, jej wielkość jest zbliżona do tradycyjnego brewiarza dla osób duchownych135. Format jednoznacznie wyznacza jej funkcję podręcznego modlitewnika. Liczbę składek, kart i arkuszy dla poszczególnych edycji podaje tabela 3. Tabela 3. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych ZD 1539-67 1539 HU 1539 MacS 1540 MacS 1540 HW sygn. skł. składki liczba kart liczba arkuszy liczbowanie kart (z błędami) 133 134 135 1543 1547 A-Z8, aa-vv8 A-Z8, Aa-Tt8 A-Z8, Aa-Tt8 *6, B-Z8, aa- A-Z8, Aa-Tt8 A-Z8, aa-yy8 tt8, vv4 43 x 8 k. 42 x 8 k. 42 x 8 k. 1 x 6 k. 42 x 8 k. 45 x 8 k. 41 x 8 k. 1 x 4 k. 344 336 336 338 336 360 43 42 42 42,25 42 45 k. nlb. k. nlb. 8 k. nlb, 6 k. nlb., 8 k. nlb., 8 k. nlb., 11-339 1-336 1-339 349, 2 k. nlb. (z błędami) (z błędami) (z błędami) 1567 A4, A-Z8, aa-tt8, vv4 2 x 4 k. 42 x 8 k. 344 43 4 k. nlb., 1-336, 4 k. nlb. Np. w komentarzu do Ps 2 u Wróbla „herod (sic!) takyess sham tak zdechł‖, a u Glabera „Herod marnie zszedł ze świata‖. Inne przykłady zob. A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 326. Tamże, s. 326. Zob. np. format Breviarium Cracoviense, 1538, dz. cyt. Wymiary tej książki w oprawie są następujące: 178x118 mm, grubość bloku bez oprawy 53 mm. — 137 — 7. Przykładowo podamy zawartość pierwszej edycji ZD 1539 HU: Główna strona tytułowa: tytuł, adres wydawniczy i rok wydania w ozdobnej ołtarzowej winiecie (k. A1r): „Zołtarz Dawidow / przez Mistrza Walanthego Wrobla z Poznania na rzecz polską wyłożony. Cracouiae ex Officina Vungleriana M. D. XXXIX. 24 Maij.‖ Herb Śreniawa Piotra Kmity wraz z dziesięcioma łacińskimi wierszami, pod którymi podpisał się „Jakob Prziłusius de Jesow seruitor‖ (k. A1v). List dedykacyjny w języku polskim poświęcony „Oswieczonemu panu / Panu Piotrowi Kmicie...‖ (k. A2r-5v). Łaciński list polecający edycję teologom krakowskim (k. A6r-v). Drzeworyt przedstawiający modlącego się Dawida (k. A7r), a po nim strona pusta (A7v). Tekst psalmów z argumentami i komentarzami (k. B1r-vv7r). Podpis drukarza pod ostatnim psalmem: „CRACOVIAE EX OFFICINA VNGLERIANA. M. D. XXXIX. 24 Maij‖ (k. vv7r); pusta strona (k. vv7v). Niektóre edycje Macieja Szarfenberga (1540, 1543, 1547) nie posiadają listu dedykacyjnego w języku polskim, choć są ofiarowane Piotrowi Kmicie. ZD 1540 HW i ZD 1567 mają list dedykacyjny do Jadwigi Bonerowej i Stanisława Barzego. Wraz z dedykacją zmianie ulegały także herby i łacińskie wiersze dedykacyjne In arma. Edycje począwszy od 1540 r. posiadały spisy psalmów. Ponadto ZD 1567 zawiera łacińskopolski tekst Magnificat, ale bez komentarza. 8. Tekst natchniony podzielony jest klasycznie na 150 psalmów według Vlg. Wersety nie mają numeracji, każdy z nich umieszczony został w oddzielnej linii poprzedzonej wcięciem. Psałterz podzielony jest ponadto na dwie części według kryterium liturgicznego. Pierwsza z nich obejmuje Ps 1 – 108 i kończy się ozdobną plecionką. Druga część (Ps 109 – 150) zaczyna się od nowej strony słowami: „Juz tu idą Psalmy Nieszporne. A naprzod dnia Niedżielnego.‖ Tutaj przed odpowiednimi grupami psalmów umieszczone zostały wskazówki określające ich liturgiczne przeznaczanie w modlitwie brewiarzowej. Każda ze stron składa się z kolumny wypełnionej łacińsko-polskim tekstem psalmów, argumentami i komentarzami. Psalmy poprzedzone zostały tytulikami, np.: „Psalm. 109. Pienie. 109‖. W kolumnie głównej znajdują się także wyróżnione wskazówki liturgiczne. Na górze strony znajduje się nagłówek podający numer psalmu i jeżeli karty są liczbowane, numer listu. 9. Śledząc użycie materiału ilustracyjnego, można zauważyć pewien schemat, który stał się właściwy dla psałterzy. Powtarzającą się ilustracją jest zawsze drzeworyt przedstawiający modlącego się Dawida, umieszczony przed Ps 1 (u Wietora na stronie tytułowej). W przebadanych edycjach motyw ten występuje w 4 wariantach, właściwych dla 4 drukarzy ZD. Do tej grupy tematycznej należy jeszcze jedna ilustracja użyta przez Wietora na ostatniej stronie książki, przedstawiająca — 138 — Dawida patrzącego na kąpiącą się Betszebę (k. 336v). Dodajmy, że ten sam drzeworyt, umieszczony również na ostatniej stronie, odbijał drukarz w PsKr 1532 i 1535. Drugą grupę tematyczną stanowią drzeworyty z motywami pasyjnymi: Ukrzyżowanie (ZD 1547, k. A7v i [351r]); Matka Boża Bolesna (ZD 1547, k. 350v). Być może drukarz używając tych drzeworytów, chciał podkreślić chrystologiczną lekturę Psałterza. Trzeci rodzaj ilustracji to drzeworyt o treści liturgicznej przedstawiający Mszę papieża Grzegorza (ZD 1540 HW, k. *6v). Czwarta grupa to drzeworyty heraldyczne: herby związane z dedykacjami, umieszczane zawsze na odwrocie pierwszej karty. Jeden raz został użyty ozdobny sygnet Mikołaja Szarfenberga (ZD 1567). Osobną grupę stanowią ozdobne ramki tytułowe (brak tylko u Wietora), zawierające wkomponowane w motywy architektoniczne lub ołtarzowe elementy heraldyczne (ZD 1539 HU, ZD MacS) lub biblijne (ZD 1567). Umieszczenie motywów heraldycznych podnosiło rangę książki i zapewniało jej ewentualnych obrońców. 10. Bardzo ważną funkcję w ZD pełnią odpowiednio dobrane pisma. Omówiony już układ: tytulik psalmu, argument, wers łaciński, polski, komentarz domagał się dużej przejrzystości, co próbowano osiągnąć, używając różnych krojów i stopni pism (fot. 027). Zastosowanie pism w poszczególnych edycjach pokazuje tabela 4.136 tytulik argument wers łac. wers pol. komentarz f f a f r 1539 HU 73 45 45 45 37,5 Tabela 4. Pisma zastosowane w ZD 1539-67 1539 MacS 1540 MacS 1540 HW 1543 f 60 f 60 f 62 f 60 f 45 f 45 f 45 f 45 a 45 a 45 a 45 a 45 f 45 f 45 f 45 f 45 r 32,5 r 32,5 s 35 r 32,5 f s a s s 1547 60 45 45 45 37 f s a s s 1567 70 45 45 45 38 a – antykwa; f – fraktura; s – szwabacha; r – rotunda; stopień podano w mm dla 10 ww. (pomiar jest przybliżony) W wydaniu Heleny Unglerowej komentarz nie zawsze jest oddzielony od polskiego przekładu. Często można znaleźć całe frazy drukowane rotundą między zdaniami tłumaczenia tłoczonego frakturą. W ten sposób w jednej linii możemy spotkać zarówno rotundę, jak i frakturę. Taki zabieg może pomóc w medytacji długich wersetów, ale równocześnie zaciera granice między tekstem biblijnym a komentarzem.137 Podobne przykłady możemy znaleźć w edycji z 1567 r. W partiach zawierających tekst polski możemy również spotkać wstawki w nawiasach nie należące do tłumaczenia, które uściślają przekład i pomagają w jego zrozumieniu. W nawiasach występuje zarówno tekst drukowany frakturą jak i rotundą. Zabieg ten również odpowiednio ukierun- 136 137 Pisma Unglerowej zob. PT VII, nr 15a-b, 17, 18, 19, 20, tab. 357. 360-361, s. 47. Np. w Ps 50, ZD 1539 HU, k. Q6v. — 139 — kowuje lekturę, a więc jest podporządkowany funkcji zaplanowanej przez wydawcę, a wcześniej przez tłumacza.138 Na uwagę zasługuje także podkreślenie przy pomocy pism, o większym stopniu i odstępów, wskazówek liturgicznych znajdujących się w drugiej części Żołtarza, co ułatwiało posługiwanie się książką jako brewiarzem. Odpowiednio dobrane pisma ułatwiają znacznie techniczny odbiór tekstu łacińskiego, polskiego, komentarzy i argumentów. ZD jest dobrym przykładem na to, w jaki sposób materiał typograficzny, w tym wypadku pisma różnego kroju i stopnia, rozszerzają zakres funkcji książki. 11. Wspomnieliśmy wyżej, że Glaber przystosowując dzieło Wróbla do druku, usunął z pierwszej części psałterza wskazówki liturgiczne odnoszące się do odpowiednich nokturnów brewiarzowych i w ten sposób ograniczył funkcję liturgiczną książki. Badając jednak druk wdowy Unglerowej, zauważamy, że funkcję pełnioną w rękopisie przez wskazówki liturgiczne zrealizowano przy pomocy materiału typograficznego, a konkretnie przy pomocy inicjałów. Szereg ozdobnych inicjałów otwiera, bez żadnego komentarza słownego, zbiory psalmów przeznaczonych na nokturny i nieszpory danego dnia tygodnia, ułatwiając szybkie ich odnalezienie139. O praktycznej stronie takiego rozwiązania świadczą zapiski rękopiśmienne w egz. ZD 1547 (Wr BU 303306). W wielu miejscach, przy psalmach rozpoczynających poszczególne godziny kanoniczne, jeden z czytelników pozostawił znak „X‖ lub „+‖, a w jego pobliżu kolejne cyfry od 2 do 9. Zapiski te są dokładnie przy tych psalmach, które u wdowy Unglerowej zaczynają się od ozdobnych inicjałów. Zabieg Unglerowej był zatem przemyślany, celowy i zapewne wykorzystywany zgodnie z zamysłem drukarzy. Tego elementu zabrakło w wydaniach Macieja Szarfenberga (również w innych edycjach) i któryś z czytelników uzupełnił ten brak własnoręcznie. Obok omówionej wyżej funkcji inicjały podkreślają podział Psałterza na 150 utworów. Każdy z psalmów rozpoczyna się od pozbawionego ozdób inicjału. Są to zazwyczaj antykwowe lub frakturowe wersaliki. 138 139 Np. z ZD 1539 HU: Ps 118, k. nn7r: fr.: Hoć wielce pożądała dusza moia żądać u= | sprawiedliwienia twego. | ant.: Increpasti superbos : maledicti qui decli- | nanta mandatis tuis. | rot.: (A tom dla tego pożądał, bo) | fr.: Zbakałes miły panie pyszne przeklęci są ktorzi | sie skłaniają od przykazania twego. Ps 4, k. B6v: fr.: (A przeto) gniewajcie sie a niechciejcie grzye | szyć... | Ofiaruycie ofiarę sprawiedliwosci a (zatim) | pokładaycie nadzieję w panie bodze. Ps 7, k. C4r: Domine deus meus si feci istud : si est ini- | quitas in manibus meis. | Rot.: Czo namię kładą zydowie izbych był bluznierz, | abo izbym zakazował dani Cesarskiey, tby znasz | fr.: Miły panie iestlim ia to uczynił ty znasz acz | iest ktora złosć w rękach (abo uczynkach) moich. Np. ozdobne inicjały rozpoczynają: Ps 1 – początek nokturnu niedzielnego; Ps 26 – początek nokturnu ferii II (poniedziałek); Ps 38 – początek nokturnu ferii III (wtorek); Ps 52 – początek nokturnu ferii IV (środa); Ps 68 – początek nokturnu ferii V (czwartek); Ps 80 – początek nokturnu ferii VI (piątek); Ps 97 – początek nokturnu sobotniego; Ps 109 – początek nieszporów niedzielnych; Ps 114 – początek nieszporów ferii II; Ps 121 – początek nieszporów ferii III; Ps 126 – początek nieszporów ferii IV; Ps 131 – początek nieszporów ferii V; Ps 137 – początek nieszporów ferii VI; Ps 143 – początek nieszporów sobotnich. — 140 — 12. Wśród elementów ułatwiających korzystanie z książki na wyrywki należy wymienić występującą we wszystkich edycjach żywą paginę, która podaje numer psalmu (po raz pierwszy w polskich drukach biblijnych). Numeracji kart brak tylko w obydwu wydaniach z 1539 r., co częściowo jest usprawiedliwione zastosowaniem żywej paginy. Elementami pozwalającymi na szybkie odnalezienie początku psalmu na danej stronie są tytuliki: „Psalm. 2. Pienie. 2‖ oraz inicjały. W odnalezieniu początku wersetów pomaga umieszczanie każdego z nich w nowym akapicie poprzedzonym wcięciem. Aby wyraźniej zaznaczyć początek wersetów z komentarzem, poprzedzano je rubryką. Ważnym elementem ułatwiającym odnalezienie odpowiedniego miejsca w psałterzu były spisy psalmów nazywane regestrami lub indeksami. Brak ich tylko w pierwszych dwóch edycjach140, co jeden z użytkowników starał się uzupełnić, sporządzając na pustej karcie vv7 próbkę własnego spisu (egz. Ossol. XVI.O.389) i umieszczając tam numery psalmów wraz z łacińskimi incipitami. Tego typu indeks był pomocny szczególnie w używaniu Żołtarza jako brewiarza; zresztą bardzo często do dziś wskazując na konkretny psalm, używa się jego łacińskiego incipitu. Tym potrzebom zaradzają kolejne edycje z lat 1540-47, które posiadają rejestry wyszczególniające numer psalmu, jego polski incipit i numer karty, na której psalm się znajduje. W tych spisach uwzględniono również wskazówki liturgiczne, co pozwalało na szybkie odnalezienie psalmów z odpowiedniej godziny kanonicznej, nawet gdy nie pamiętało się numeru psalmu otwierającego oficjum. Wskazówki liturgiczne w rejestrach nie są jednak kompletne. Najbardziej użyteczny indeks stworzył Mikołaj Szarfenberg, który podaje alfabetyczny wykaz incipitów łacińskich z podaniem numeru psalmu i folio, na którym psalm się rozpoczyna. Sama koncepcja ZD, jak również umiejętne zastosowanie materiału typograficznego uczyniło z dzieła Wróbla i Glabera książkę wielofunkcyjną. Aby wspomniane już funkcje psałterza nie uszły naszej uwadze, niżej zestawimy je obok siebie. 1. Funkcja udostępnienia tekstu biblijnego. Jak każdy druk biblijny, tak i ZD przede wszystkim udostępniał czytelnikowi tekst natchniony. Omawiane książki czyniły to w sposób podwójny, podając tekst łaciński i polski. Chodziło o udostępnienie tekstu biblijnego ze względu na jego szczególny charakter, czyli o popularyzację słowa Bożego. Ta funkcja szła w parze z popularyzacją książki polskiej, która rozpowszechnia znajomość Biblii wśród osób nie posługujących się łaciną. Dochodziły tu do głosu pobudki ideowe: teologiczne, patriotyczne, jak i humanistyczne. 140 Edycje z 1539 r. Unglerowej i Macieja Szarfenberga są prawie identyczne. Wynika to chyba z pośpiechu, w jakim Maciej przedrukował pierwodruk, do którego nie wprowadził żadnych zmian ani ulepszeń. Uczynił to dopiero w następnych edycjach ZD. — 141 — Następujące elementy książki służyły tej funkcji: tekst polski, tekst łaciński, odpowiedni układ wersetów z tekstem polskim, łacińskim i komentarzem. Sprawne korzystanie z tekstu ułatwiały wcięcia, rubryki oraz pisma o różnych krojach i stopniach. 2. Funkcja polemiczna (antyreformacyjna). Żołtarz miał przekonać hierarchię katolicką o potrzebie i możliwości wydania dobrego ortodoksyjnego tłumaczenia teksów biblijnych (w tym przypadku Psałterza). Była to próba pozytywnych działań antyreformacyjnych. Funkcję tę wzmacniały wszelkie działania nadające książce autorytet i osłaniające ją przed atakami, a więc: dedykacje, wstęp polecający wydanie teologom, umieszczenie herbów znaczących osób i instytucji. Ważnym elementem było również zaopatrzenie tekstu w argumenty i komentarze, które ukierunkowywały lekturę. 3. Funkcja kultyczna: a. W wymiarze pobożności prywatnej. Książka dostarczała zrozumiałego słowa, które stawało się pokarmem duchowym. Podstawową rolę odgrywał nie tylko tekst natchniony, ale wszelkie pomoce ukierunkowujące i ułatwiające zrozumienie i medytację tekstu biblijnego. W ten sposób książka stawała się osobistym modlitewnikiem. Tutaj zasadniczą rolę odgrywały, obok tekstu biblijnego, argumenty, komentarze oraz list dedykacyjny, w którym Glaber wykładał zastosowaną metodę interpretacji. Ważne były również wspomagające tę funkcję elementy typograficzne, które zapewniały przejrzystość tekstu: odpowiednie ułożenie wersetów, wcięcia, rubryki, różne kroje i stopnie pisma. W tej funkcji istotne też były takie elementy, jak niewielki format i ciężar książki, co umożliwiało posługiwanie się nią w różnych okolicznościach. b. W wymiarze liturgicznym. Umożliwienie wykorzystania psałterza do modlitwy liturgicznej, brewiarzowej lub wzorowanej na godzinach kanonicznych, które można z Żołtarza odmawiać po polsku i po łacinie. Funkcja ta podobna była do poprzedniej, z tym że tu na pierwsze miejsce wysuwa się możliwość ciągłej recytacji psalmów, w grupie bądź prywatnie. Mniejsze znaczenie miał komentarz do tekstu, gdyż w liturgicznej recytacji nie ma czasu na jego czytanie. Zachowywały swoje znaczenie argumenty, szczególnie gdy są krótkie. Większej wagi nabierały elementy typograficzne ułatwiające techniczny odbiór tekstu. Przy korzystaniu równolegle z ZD i łacińskiego brewiarza pomocne były w odnajdywaniu poszczególnych psalmów indeksy. Sprawne posługiwanie się książką ułatwiały inicjały, szczególnie ozdobne, umieszczone na początku oficjum. Ważną rolę odgrywały dobrze widoczne wskazówki liturgiczne, a także inne elementy wizualne kończące poszczególne partie tekstu (np. plecionki i listwy ozdobne). Modlitwę czyniły pełniejszą dodatki zawierające pieśni wykonywane podczas godzin kanonicznych, szczególnie Magnificat. — 142 — 3. Psałterz Dawidów w przekładzie M. Reja (od ok. 1546) 1. W pierwszej połowie XVI w. ukazał się jeszcze jeden przekład Księgi Psalmów, przypisywany Mikołajowi Rejowi. Został on wydany anonimowo, bez podania nazwiska tłumacza, drukarza i daty druku, co stało się przyczyną trudności w opisie bibliograficznym zdefektowanych egzemplarzy141. Znamy dziś dwie edycje tego dzieła142: Psałterz Dawidów, który snadź jest prawy fundament wszytkiego pisma krześcijańskiego, teraz nowo prawie na polski język przełożon, acz nie jednakością słów, co być nie może, ale iż wżdy położenie rzeczy w każdem wierszu według łacińskiego języka się zamyka... (fot. 029). Edycja ta zadedykowana była Zygmuntowi Staremu, a więc musiała się ukazać najpóźniej w 1548 r. Jeśli chodzi o drukarza tej edycji, to najczęściej wymienia się Macieja Szarfenberga, choć również przypisywano ją Unglerowej i Wietorowi. Podobne trudności występują przy ustaleniu daty edycji, którą zamyka się między 1541 a 1546 r.143 Wydanie drugie ukazało się prawdopodobnie przed 1550 r. w oficynie Szarfenbergów, Wietorowej lub Unglerowej (fot. 030)144. Edycje pierwsza i druga różnią się doborem pism, stąd PsRej 1550 ma więcej kart. Nieznaczne różnice zachodzą w języku i pisowni145. 2. Badacze psałterza wskazują na Mikołaja Reja jako na autora tłumaczenia. Wśród argumentów przemawiających za jego autorstwem podaje się podobieństwo języka i stylu z dziełami niewątpliwie Rejowymi, analogię między PsRej a Żywotem Józefa (1545) i Catechismusem (1543) w sposobie dedykacji, anonimowość dzieła, umieszczenie typowych dla Reja wierszy do czytelnika, swobodny stosunek tłumacza do podstawy przekładu. Ważnym argumentem jest również nagroda (podarowanie Temerowic), którą pisarz otrzymał od Zygmunta I w 1546 r. za osiągnięcia literackie, wśród których Psałterz dedykowany królowi mógł odegrać decydującą rolę.146 141 142 143 144 145 146 Wyniki dyskusji nad PsRej zebrał T. Witczak, Studia nad twórczością Mikołaja Reja, Warszawa – Poznań 1975, s. 53-90. Zob. również: Lelew. I, 113-114; Jocher II, p. 2381, s. 22. 142-148; Wiszn. VI, s. 512-513; E XV, s. 66-67; S. Ptaszycki, przedmowa do (Mikołaj Rej z Nagłowic) Psałterz Dawidów, wyd. S. Ptaszycki, Petersburg 1901, s. V-VI; A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 328-329. Opisy przyjmuję za Rostk., s. 21-22, p. 18-19. Zachowały się następujące egz.: PsRej 1546 – BK Cim.O.343, Czart. XVI.1039 (tylko ten egz. zachował kartę tytułową i dedykację w całości), Bibl. Klarysek w St. Sączu sygn. 75; PsRej 1550 – Po BTPN 100009 (zachował większą część dedykacji, od k. A 2), Wa BU Sd.618.66. Dla celów niniejszej pracy przebadano wszystkie egz. z wyjątkiem sądeckiego. Na ten temat, zob. T. Witczak, dz. cyt. 58-59, s. 113-119; Koss. I, s. 120. 144. Próby opisu bibliograficznego, zob. Maciej. III, s. 19; A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 331. 334; Rostk., s. 21; KBK, s. 157, p. 1179. Zob. T. Witczak, dz. cyt., s. 58; Stel., s. 111, p. 417; KBU Wa II/1, s. 373, p. 1173. Zob. A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 338; M. Cybulski, O dwóch XVI-wiecznych polskich przekładach Psałterza. „Psałterz Dawidow” Mikołaja Reja i „Psałterz Dawida” Jakuba Lubelczyka, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN‖, t. XLIV, 1999, s. 19-20. Zob. A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 331-334; A. Brückner, Mikołaj Rej. Studium krytyczne, dz. cyt., s. 4647; Koss. I, s. 119-121; T. Witczak, dz. cyt., s. 64-65; M. Cybulski, O dwóch..., art. cyt., s. 14-15. Na temat argumentów przeciw Rejowemu autorstwu, zob. T. Witczak, dz. cyt., s. 65-67. — 143 — Badacze PsRej podkreślali, że dzieło to jest owocem głębokiej religijności poety z Nagłowic.147 3. Nie należy się dziwić, że Rej sięgnął w swych literackich zainteresowaniach po Księgę Psalmów. Epoka, do której należał, interesowała się Biblią coraz bardziej, a sam Psałterz uważany był za prawy fundament wszytkiego pisma krześcijańskiego148. Zresztą o miłości poety z Nagłowic do tej księgi biblijnej świadczy jego komentarz zamieszczony w Postylli: ...tam nic inszego nie najdziesz, jedno wszytki stany wielmożności niezmiernego bóstwa Jego. Tam najdziesz wszytki kstałty i pociechy żywota człowieka poczciwego. Tam najdziesz proroctwa o Panu swoim i o ś[więtym] odkupieniu Jego. Tam najdziesz wszytki obrony na czarta sprzeciwnika swego i na każde niebezpieczeństwo swoje. Tam najdziesz, jako wierny nigdy nie był opuszczon, ktokolwiek mocno kładzie nadzieję wszystkę swoję w opiece, a w obronie Pana swego. A co nadnawyższe, tam najdziesz wszytki kstałty wszytkiej chwały Jego, jakie On potrzebuje od człowieka nędznego. Tam najdziesz wszystki modlitwy, wszytki prośby, jako masz ubłagać to święte a miłościwe bóstwo tego to wszechmocnego Pana swego.149 Psałterz Dawidów nie jest przekładem wprost z hebrajskiego czy z Wulgaty. Rej sięgnął do popularnej wówczas łacińskiej parafrazy psalmów autorstwa Jana van den Campena, znanego pod zlatynizowanym nazwiskiem Campensis, która ukazała się u Unglera w 1532 r. 150 Praca Reja nie jest dosłownym przekładem Campensisa, ale luźną parafrazą jego tekstu. Jest to parafraza parafrazy Księgi Psalmów, a więc jej tekst odstaje znacznie od wersji oryginalnych. Niewątpliwie Rej w pracy nad psałterzem posługiwał się również Vlg i istniejącym już, również luźnym, tłumaczeniem Wróbla.151 Być może czytając Wróbla i Kampeńczyka, dostrzegł niewątpliwie, jak swobodnie, odmiennie ten sam tekst u dwu rozmaitych tłumaczy się przedstawia, i stąd zaczerpnął upoważnienia, podniety, żeby i samemu spróbować, żeby włożyć w psałterz to, czego sam w nim poszukiwał152. Badacze PsRej zauważają w omawianym dziele ślady obcego pióra i stawiają hipotezę, że Rej korzystał z pomocy jakiegoś współpracownika, bardziej biegłego w znajomości spraw biblijnych. Najczęściej wskazuje się na Andrzeja Trzecieskiego Starszego, wybitnego humanistę i znawcę języków biblijnych.153 4. PsRej jest pierwszym polskim drukiem biblijnym zadedykowanym głowie koronowanej: Najjaśniejszemu Książęciu a Panu, Panu Zygmuntowi z Bożego miłosierdzia Królowi Polskiemu, Wielkiemu Księdzu Litewskiemu, Ruskiemu, Pruskiemu, Mazowieckiemu etc. Panu a Dziedzicowi, niektóry poddany Jego K. M. wieczną a powolną służbę swą wskazuje.154 147 148 149 150 151 152 153 154 A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 336; Koss. I, s. 121. Por. tytuł PsRej 1546. Cytuję za A. Brückner, Mikołaj Rej..., dz. cyt., s. 44. Psalmorum omnium iuxta hebraicum veritatem paraphrastica interpretatio, Kraków, F. Ungler, 1532, zob. PT VII, s. 62, p. 99. Zob. (Mikołaj Rej z Nagłowic) Psałterz Dawidów, dz. cyt., s. VIII; M. Cybulski, O dwóch..., art. cyt., s. 17-18. A. Brückner, Mikołaj Rej..., dz. cyt., s. 53. Zob. Koss. I, s. 137-140; M. Cybulski, O dwóch..., art. cyt., s. 15-16. PsRej 1546, k. A1r. Korzystam z gotowej transkrypcji: (Mikołaj Rej z Nagłowic) Psałterz Dawidów, dz. cyt., s. 1*. — 144 — Najczęściej uważa się, że ta anonimowa dedykacja jest przeznaczona dla Zygmunta Starego, gdyż do jego długiego i pomyślnego panowania pasują inne słowa z listu dedykacyjnego: A iż państwa W. K. M. i rozszerzania granic swych, i wiele zwycięstwa nad postronnemi narody, i wdzięcznego pokoju, który wszem ludziom rozkosz i kochanie mnoży, przez niemały czas już z radością używają, snadź Pan Bóg nam Polakom, acz źle zasłużonym, raczył W. K. M. też dać polskiego Dawida, którego żywot, sprawy, cnoty, ja inaczej rzec nie mogę, są nie tylko poddanym, ale i wiele postronnym ludziom obficie jasne a znaczne.155 Porównanie starego króla do biblijnego Dawida również jest uważane za zwyczaj Rejowy. Pisarz podobnie uczynił w 1545 r., gdy zadedykował Żywot Józefa księżniczce, której doświadczenia porównał z losem Józefa egipskiego. Sama dedykacja jest pozbawiona czołobitności, godna wolnego szlachcica, który z pokorą i prawdziwym szacunkiem składa swemu władcy wspaniały dar, nie prze żadne pochlebstwo, ani też w nadzieję jakiej łaski znania. Szczerość pisarza została sowicie nagrodzona nadaniem Temerowic.156 O przeznaczeniu psałterza dla niechętnego religijnym nowinkom Zygmunta I świadczy również katolicki charakter książki. Znajdziemy tam ślady kultu maryjnego (np. dodawane po wielu modlitwach Zdrowaś Maryja) oraz wskazówki liturgiczne typowe dla psałterzy katolickich. Z drugiej strony możemy zauważyć pewne ślady przenikania do umysłu poety nowych idei wyznaniowych. Są one jednak nieliczne i giną wobec cech wybitnie katolickich. Losy PsRej i jego tłumacza stanowią ciekawy przykład przemian, które dokonywały się w wielu umysłach ówczesnych Polaków utożsamiających się powoli z poglądami Lutra. Po śmierci starego króla w 1548 r. zwolennicy Wittenbergi wyszli z konspiracji, jednym z nich był autor omawianego przekładu. Wydaje się, że późniejsze jawne i zdecydowane opowiedzenie się Reja po stronie reformacji stało się przyczyną niechęci do jego psałterza. Dla protestantów, a więc i dla samego autora, książka, ze względu na swój katolicki charakter, mogła być świadectwem bałwochwalczej przeszłości. Katolicy mogli spoglądać na nią niechętnie, gdyż znali już wyznaniową orientację Reja. Stąd po drugim wydaniu sprzed 1550 roku książka nie doczekała się już wznowienia, choć nadal była czytana, a nawet wywarła pewien wpływ na kolejne tłumaczenia: J. Lubelczyka i J. Kochanowskiego.157 5. Rej każdy z psalmów prezentuje czterokrotnie. Rozpoczyna od argumentu, podaje tekst parafrazy, na marginesie w nocie streszczającej krótko zaznacza główną myśl utworu, którą jeszcze 155 156 157 PsRej 1546, k. A2r-v. Korzystam z gotowej transkrypcji: (Mikołaj Rej z Nagłowic) Psałterz Dawidów, dz. cyt., s. 2*. Na temat dedykacji dzieła, zob. A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 332-334; tenże, Mikołaj Rej..., dz. cyt., s. 4547; T. Witczak, dz. cyt., s. 59; M. Cybulski, O dwóch..., art. cyt., s. 14-15. Zob. A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 333-336; A. Brückner, Mikołaj Rej..., dz. cyt., s. 48. 50-52; M. Cybulski, O dwóch..., art. cyt., s. 13-14. 16-17. 21. Szerzej na temat katolickości PsRej, zob. Koss. I, s. 141-143; T. Witczak, dz. cyt., s. 60-63. — 145 — raz podaje na końcu w rejestrze. M. Kossowska uważa, że noty marginalne i rejestr pełnią jeszcze jedną funkcję: są to sygnały dla odbiorcy uwzględniające różne jego [...] stany psychiczne i podsuwające mu odpowiednie do nich treści psalmowe158. Po każdym psalmie następuje modlitwa nawiązująca do jego treści. Przy pomocy argumentów, not streszczających, modlitw i samego przekładu Rej stara się ukierunkować lekturę. Na ogół naprowadza czytelnika na sens historyczny, często też moralizuje, proponując tzw. sens tropologiczny (etyczny, parenetyczny), rzadko pojawia się tu sens anagogiczny.159 Ponadto w argumentach zdarzają się wskazówki liturgiczne umieszczające dane psalmy w odpowiednim oficjum (Ps 95; 119; 122) oraz wskazówki proponujące modlitwę psalmem w określonych okolicznościach. W ten sposób PsRej został zaprojektowany jako osobisty modlitewnik zawierający modlitwy na różne pory dnia i różne sytuacje życiowe.160 Zaproponowany sposób lektury, jak i cała koncepcja psałterza-modlitewnika, niewiele odbiega od poznanego wcześniej, np. w ZD, średniowiecznego katolickiego podejścia do Księgi Psalmów. 6. Psałterze Rejowe były drukowane w ósemce. Niewielkie wymiary psałterza czyniły z niego podręczny i wygodny w użyciu modlitewnik. Elementy druków związane z formatem podaje tabela 5., ze względu na defekty egz. dane mogą być niedokładne. Tabela 5. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych PsRej 1546 i 1550 format przykładowe wymiary w oprawie sygn. składek liczba kart liczba ark. liczbowanie kart PsRej 1546 PsRej 1550 8° 153 x 115 x 36 mm 8° 145 x 100 x 35 mm dla BK Cim.O.343 dla Po BTPN 100009 A-Z, Aa-Ff8 232? 29 4 k. nlb., 1-220, 8 k. nlb. A-Z, Aa-Hh8 248? 31 8 k. nlb., 1-226 (dalej def., było chyba do 234), 8 k. nlb. 7. Zachowało się 5 egz. omawianego psałterza, wszystkie jednak posiadają defekty. Porównując obydwie edycje, dochodzimy do wniosku, że miały one identyczną zawartość161: Strona tytułowa (zachowana tylko w egz. Czart. Cim.1039); Dedykacja dla Zygmunta Starego: „Naiasnieyszemu Kxiążęćiu a Panu / Panu Sygmuntowi z bożego miłosierdzia Krolowi Polskiemu [...] Panu / a dziedźicowi / niektory poddany iego. K. M. Wieczną a powolną służbę swą wskazuie‖. 158 159 160 161 Koss. I, s. 126. Przykłady podaje M. Cybulski, O dwóch..., art. cyt., s. 16. Por. Koss. I, s. 127. Spis zawartości PsRej powstał w wyniku zestawienia czterech egz. pochodzących z 2 wydań. Nie podajemy numerów kart, gdyż są one różne dla obydwu edycji. — 146 — Wiersz: „Ku temu: co by miał wolą cżysć kxiąszki‖. Zachowało się tylko 9 zwrotek. Reszty nie posiada żaden z egz. Przekład Księgi Psalmów wraz z argumentami i modlitwami. „Modlitwa ku panu Bogu / aby raczył wdzięcznie przyimowac służby y prozby nasse‖. Rejestr podający tematy kolejnych psalmów oraz numery kart, na których się znajdują. Być może na końcu, po spisie, był kolofon z datą druku i sygnetem drukarza. Żaden jednak z zachowanych egz. nie posiada ostatnich kart książki. 8. Na stronie można wyróżnić 3 elementy: 1) kolumnę główną; 2) noty maginalne; 3) nagłówek kolumnowy. Psalmy umieszczone w kolumnie głównej zaczynają się od podania autorstwa utworu (jeżeli jest ono znane), łacińskiego incipitu i numeru psalmu oddanego słownie po łacinie lub przy pomocy cyfry arabskiej, napisu „Argument‖, pod którym znajduje się tekst argumentu, numeru psalmu oddanego przy pomocy polskiego słownego liczebnika, niżej idzie przekład psalmów. Pod psalmem znajduje się napis „Modlitwa‖, a pod nim tekst modlitwy. Na wysokości inicjału otwierającego psalm znajduje się nota marginalna. Obydwa wydania zawierają podobny schemat, z tym że trochę inaczej zrealizowany w sposób graficzny (zob. pisma). Układ całości jest przejrzysty (fot. 029 i 030). Psalmy podane są według numeracji hebrajskiej. Każdy wers przekładu (niekoniecznie odpowiadający wersom oryginału) zaczyna się od nowej linii. 9. Materiału ilustracyjnego w PsRej brak. 10. Jeśli chodzi o pisma, to w obydwu edycjach zostały one dobrane w odmienny sposób, który ilustruje poniższa tabela 6. Tabela 6. Pisma zastosowane w PsRej 1546 i 1550 PsRej 1546 określenie autorstwa psalmu rot. incipit łaciński linia 1: fr. linia 2: rot. napis „Argument‖ fr. tekst argumentu fr. polski numer psalmu fr. tekst psalmu fr. napis „Modlitwa‖ fr. tekst modlitwy rot. noty marginalne rot. 1 w. = 6 mm 1 w. = 13 mm 1 w. = 6 mm 1 w. = 6 mm 10 ww. = 44 mm 1 w. = 6 mm 10 ww. = 44 mm 1 w. = 6 mm 10 ww. = 32 mm 10 ww. = 32 mm PsRej 1550 ant. ant. 1 w. = 4 mm 1 w. = 4 mm fr. szw. fr. szw. szw. szw. szw. 1 w. = 6 mm 10 ww. = 44 mm 1 w. = 6 mm 10 ww. = 44 mm 10 ww. = 44 mm 10 ww. = 37 mm 10 ww.=37 mm Trzeba przyznać, że taki dobór pism zwiększa przejrzystość psałterza i ułatwia posługiwanie się nim. Początki psalmów są dobrze widoczne, słabiej jednak widać numery psalmów podane często słownie. Numery podane cyframi znajdują się w tej samej linii co łacińskie incipity i również są słabo widoczne. Bardzo charakterystyczne jest wydanie pierwsze, w którym pierwsze linie łacińskich incipitów wytłoczone zostały nagłówkową frakturą o sporym stopniu (1 w. = ok. 13 mm). Pismo to wizualnie oddziela poszczególne psalmy. — 147 — 11. W PsRej 1546 każdy psalm zaczyna się od gotyckiego inicjału wykonanego przy pomocy wersalików nagłówkowej fraktury (1 w. = 13 mm), a tekst modlitw od inicjałów mniejszych wykonanych przy pomocy wersalików pisma nagłówkowego o mniejszym stopniu. W wydaniu drugim użyto drzeworytowych inicjałów kaligraficznych (14-16 mm), które otwierają psalmy oraz wspomnianych wyżej wersalików nagłówkowej fraktury (1 w. = 13 mm), które inicjują teksty modlitw. Inicjały w obu edycjach wzmacniają i tak dość dobrą przejrzystość tekstu. 12. Wśród elementów ułatwiających korzystanie z psałterza należy wymienić numerację kart oraz ciekawy, stanowiący nowość, indeks, który nie podaje incipitów psalmów, ale ich tematykę. Ponadto na początku każdego psalmu umieszczono na marginesie streszczające noty, prezentujące krótko treść utworów i pomagające w ustaleniu ich modlitewnego przeznaczenia. Treść niektórych not została powtórzona w indeksie tematycznym. Do słabszych rozwiązań graficznych należy zaliczyć numerację psalmów. Numeracja liczbowa jest zazwyczaj umieszczona w tej samej linii, co łaciński incipit i zlewa się z nim, a numeracja wyrażona przy pomocy słownych liczebników polskich również nie jest zbyt wygodna w użyciu, gdyż wymaga dłuższego czasu na odczytanie liczebnika. Dobrym rozwiązaniem byłaby tu żywa pagina podająca numery psalmów, ale nie ma jej w żadnym z wydań. 4. Psałterz Dawida w tłum. J. Lubelczyka (1558) 1. Pierwszy wierszowany przekład całego psałterza na język polski ukazał się in 2° wraz z melodiami około połowy roku 1558162 w oficynie M. Wirzbięty, pt.: Psałterz Dawida onego świętego a wiecznej pamięci godnego króla i proroka, teraz na nowo na piosneczki po polsku przełożony a według żydowskiego rozdziału na pięcioro ksiąg rozdzielony... (fot. 031-032). Chociaż dzieło Lubelczyka było dość popularne, doczekało się tylko jednej edycji 163. Według Mellerowej przyczyną takiego stanu rzeczy mogły być ciągłe trudności i podziały w łonie polskiej reformacji, co powodowało, że żadna z używanych ksiąg nie miała szans na długowieczność w życiu zborowym164. Inną przyczyną mogło być pojawienie się wydawnictw konkurencyjnych, szczególnie kancjonałów, które zawierały zresztą utwory Lubelczyka.165 2. Autor przekładu nie podpisał się na druku w sposób wyraźny, ale zostawił ślady, które wskazują jednoznacznie, że był to Jakub Lubelczyk. Pod dedykacją podpisał się on jako „Namniey- 162 163 164 165 Zob. K. Meller, Jakuba Lubelczyka Psałterz Dawida z roku 1558. Studium filologiczne, Poznań 1992, s. 18. E XV, s. 67-68. K. Meller, dz. cyt., s. 138. Zob. tamże, s. 137-140. Por. P. Buchwald-Pelcowa, Nad psalmami i psałterzami polskimi XVI wieku, w: Nurt religijny w literaturze polskiego średniowiecza i renesansu, red. S. Nieznanowski, J. Pelc, Lublin 1994, s. 255-256. — 148 — szy prawie Jak. sLUżeBnicżek‖. W końcowej części druku na herbie znajdujemy inicjały: „IA. LU‖. Pełne brzmienie imienia i nazwiska ujawniają wyróżnione litery z Ps 148.166 Na temat tłumacza niewiele wiadomo. Nie znamy nawet dat jego narodzin i śmierci, wiemy tylko, że umarł po 1564 r. Między 1556 a 1560 był domownikiem i sługą Reja. 27 czerwca 1559 r. wstąpił do małopolskiego zboru kalwińskiego. Interesował się Pismem Świętym, które tłumaczył na język polski.167 Oprócz Psałterza Dawida wydał jeszcze poszczególne psalmy (np. Ps 36 i 79) i wspomnianą już Księgę Hioba, był współtłumaczem Biblii brzeskiej i być może Komentarza do Ozeasza. Spod jego pióra wychodziły pieśni religijne.168 3. Genezę PsLub należy widzieć w kontekście przemian wyznaniowych, które dokonały się w Polsce w latach 50-tych XVI w. Powstające młode akatolickie wspólnoty odrzucając dawną obrzędowość i niektóre dogmaty, pragnęły oprzeć swój kult i prawdy wiary wyłącznie na Biblii. Kształtująca się liturgia nowych wspólnot składała się głównie z głoszenia słowa Bożego oraz śpiewu pieśni i psalmów. W tej sytuacji pojawiło się zapotrzebowanie na nowe księgi utrzymane w duchu reformy: kancjonały, psałterze, komentarze biblijne, postylle, wyznania wiary. Na to zapotrzebowanie zaczęło odpowiadać wielu wykształconych wyznawców nowej wiary: Rej, Trzecieski, Orszak oraz Lubelczyk, który posiadał dobry wzór w swoim panu z Nagłowic. W realizacji tych zamierzeń znacznie pomogło uruchomienie ok. 1555/7 r. przez Wirzbiętę oficyny, która została oddana na usługi reformacji. W 1556 r. protestanci nie posiadali psałterza, który zaspokoiłby potrzeby rozrastającego się zboru małopolskiego. W tym samym roku synod w Pińczowie polecił Grzegorzowi Orszakowi, autorowi postylli i organizatorowi szkoły pińczowskiej, przygotowanie polskiego tłumaczenia Księgi Psalmów. Prace podjęte przez Orszaka, zgromadzony przez niego materiał i zespół tłumaczy, do którego od 1560 r. należał też Lubelczyk, zaowocowały dziełem o wiele większym: przekładem całej Biblii. W tym samym czasie, w klimacie przygotowywania polskiego tłumaczenia całego Pisma Świętego, prace nad własnym przekładem psalmów prowadził Lubelczyk pragnący oddać do rąk szerokiego grona współwyznawców Psałterz wierszowany na piosneczki po Polsku przełożony, który ułatwiłby śpiew podczas nabożeństw. Zapewne Lubelczyk, tłumacząc swój psałterz, korzystał z dogodnego klimatu biblijnych zainteresowań i z obecności tak wybitnych znawców Pisma Świętego i języków biblijnych, jak Trzecieski czy Orszak. Wysiłki Rejowego sługi zaowocowały wydaniem wspaniałego foliału Psałterza Dawida.169 166 167 168 169 Zob. K. Meller, dz. cyt., s. 17. Zob. M. Cybulski, O dwóch..., art. cyt., s. 23-24. E XV, 64; Wiszn. VI, s. 506-511; Maciej. III dod., 360-361. Por. K. Meller, dz. cyt., 23-27. — 149 — Jeśli chodzi o podstawę przekładu, to badania K. Mellerowej wykazały, że tłumacz opierał się głównie na Vlg, uwzględniając łacińskie przekłady z hebrajskiego (głównie Hieronimowe Psalterium iuxta Hebraeos) oraz zaglądając do innych, bliżej nieokreślonych, ówczesnych tłumaczeń. 170 4. Pewne zdziwienie może wywołać dedykacja dzieła. Związany z małopolskim zborem kalwińskim Lubelczyk, dedykuje swoją pracę Łukaszowi Górce, protektorowi luteran i braci czeskich chroniących się w Wielkopolsce. Wyjaśniając przyczynę tej dedykacji, należy odwołać się ponownie do klimatu panującego wśród polskich protestantów. W tym czasie, gdy powstawał wierszowany psałterz Lubelczyka, trwały pertraktacje między małopolskimi kalwinami a braćmi czeskimi, których celem było doprowadzenie do zjednoczenia polskiego protestantyzmu opartego na wspólnym wyznaniu wiary i ujednoliconej obrzędowości. Po przybyciu do Polski Łaskiego idea ta nie upadła, a sam reformator podejmował rozmowy również z luteranami. W latach 1556-58 Łaski odbywał swoją ireniczną podróż przez Wielkopolskę i Prusy, aby rozmawiać na temat powstania kościoła narodowego między innymi z Łukaszem Górką. Wydaje się prawdopodobne przypuszczenie Mellerowej, że ofiarowanie Psałterza Dawida Górce, oprócz celów ekonomicznych, było również próbą zjednania sobie możnego protektora, a może nawet zabiegiem, który miał ułatwić ujednolicenie obrządków.171 List dedykacyjny skierowany do Górki jest świadectwem funkcji, którą w XVI w. pełniły dedykacje. Lubelczyk liczy na to, że książka przyjęta przez możnego i wpływowego magnata otworzy jej drogę do innych wyznawców nowej wiary. W tym samym miejscu tłumacz wyjaśnia, dlaczego przekłady Psałterza są zwykle ofiarowane osobom znamienitym. Ofiarowanie Psałterza królom czy magnatom jest niejako podaniem im zwierciadła, w którym mogą ujrzeć wspaniały wzór sprawowania urzędu, samego króla Dawida: Bo rozumiem temu, Wielmożny a Miłościwy Panie, iż praca a pisanie moje, gdy będzie od W. W. wdzięcznie przyjęta, a potym też z rąk W. W. między inne ludzi podane, iż to u wszytkich stanów, tym też wdzięczniejsza rzecz będzie. A też tego Króla świętego i tak zacnego Proroka pismo i proroctwa nie zdało mi się jakiej lekkiej osobie przypisać, acz u Pana Boga nie masz braku w personach, jako o tym pismo swiadczy. Ale iż osoba świętego Kóla a tego Proroka jest tak zacna i u Pana Boga, i u wszech ludzi, przeto też właśnie jest wielkim a poważnym stanom, królom i książętom a wielkiem panom, prawie jako źwierciadłem wystawiona. Aby też oni takież przykładem jego, poprawując zacności stanów swoich, tak się sprawowali jako ten sławny król a święty prorok, jako to jawnie a jaśnie jego pisma okazują (k. A2r) 5. Z podanych wyżej dat ukazania się dzieła i oficjalnego przystąpienia Lubelczyka do zboru małopolskiego wynika, że praca nad Psałterzem zakończyła się na rok przed ostatecznym opowiedzeniem się tłumacza po stronie reformacji. Czas powstawania dzieła musiał więc być okresem stopniowego utożsamiania się autora z protestantyzmem, co można zauważyć, studiując nawołującą do reformy Kościoła przedmowę oraz przekład i komentarze. 170 171 Zob. tamże, s. 31-37. Zob. tamże, s. 28-30. — 150 — Przekład Lubelczyka nie jest tłumaczeniem dosłownym, ale wierszowaną parafrazą, co zawsze daje możliwość dość szerokiej interpretacji oryginału przy pomocy samej techniki translatorskiej. W kilku miejscach Lubelczyk wykorzystał tę możliwość, aby ukierunkować lekturę psalmów zgodnie z duchem reformacji. Np. wielokrotnie podkreślał marność i grzeszność człowieka oraz jego nieprzezwyciężalną skłonność do zła, której nie da się usprawiedliwić dobrymi uczynkami. Jedyną możliwością wyrwania się z mocy grzechu jest łaska usprawiedliwienia udzielana wierzącym. Luterański sposób rozumienia Biblii widać wyraźnie, gdy Lubelczyk przekłada łac. iustitia (sprawiedliwość) przez usprawiedliwienie (np. Ps 37, 6; 71, 2) i wielokrotnie używa w protestanckim rozumieniu słów łaska i miłosierdzie. Nietrudno w takim sposobie przekładania dopatrzyć się wittenberskiej koncepcji Bożej sprawiedliwości jako niezasłużonego daru. W przekładzie możemy znaleźć również ślady przyjmowania przez Lubelczyka kalwińskiego poglądu o predestynacji (np. Ps 86, 13; 71, 6). Wspomnianych świadomych adaptacji przekładu w duchu luterańskim czy kalwińskim jest jednak niewiele. Szerzej swoje poglądy prezentuje tłumacz w komentarzach i argumentach do poszczególnych psalmów. Tam też odnajdujemy polemiczne i antykatolickie myśli, które są podsuwane szerokiej rzeszy czytelników, dla których PsLub był przeznaczony. Aktualizacja psalmów w duchu reformacji to nie jedyny sposób ukierunkowania przez Lubelczyka lektury. Argumenty i komentarze zawierają uwagi, które uczą czytelnika rozumienia tej trudnej księgi. Przeważa tu poszukiwanie sensu tropologicznego (etycznego). Psałterz w rozumieniu Lubelczyka to księga, która poucza i wychowuje. Na drugim miejscu należy wymienić sens alegoryczny (najczęściej chrystologiczny) oraz historyczny. Najrzadziej tłumacz proponuje lekturę według klucza anagogicznego. Taki sposób poszukiwania sensu biblijnego nie różni dzieła Lubelczyka od psałterzy wcześniejszych.172 Na zakończenie rozważań nad proponowanym sposobem lektury PsLub należy jeszcze wspomnieć o największej nowości tej edycji. Obok tekstu psalmów zawiera ona również melodie. W zamyśle autora książka nie była przeznaczona tylko do osobistego studium słowa Bożego, w czym pomagały argumenty i noty, ale również do śpiewania, co umożliwiały nuty. W ten sposób tekst psalmów w połączeniu z melodiami mógł się usamodzielniać w stosunku do książki, gdyż teksty śpiewane można było wykonywać z pamięci173. 6. PsLub ukazał się in folio (315 x 200 x 42 mm dla Ossol. F.4081 z oprawą). Całość składała się z 13 składek po 4 k. i 22 po 6 k. (sygn. A-B6, C-M4, N-P6, Q4, R-Z6, aa-ee6, ff4, gg-kk6, ll4, druga skł. gg6). Razem druk liczył 184 nlb. k. (92 ark.). 172 173 Studium nad sposobem przekładu i interpretacji tekstu PsLub przeprowadziła K. Mellerowa (dz. cyt., 97-107. 121-136), z jej też pracy korzystam w niniejszym punkcie. Tam zob. liczne przykłady. Por. tamże, s. 138-139. — 151 — Duży format książki wyznaczał jej odpowiednią funkcję. Nie był to modlitewnik, podobny do wcześniejszych katolickich psałterzy drukowanych in octavo. Była to raczej książka pulpitowa, a więc mniej wygodna w przenoszeniu od podręcznych Żołtarzy. Podczas nabożeństw w zborach mogła spoczywać na pulpicie i służyć wielu osobom jako śpiewnik. W indywidualnej lekturze wykorzystywano ją zapewne jako źródło materiału do rozważania i studium słowa Bożego, co umożliwiały noty komentarzowe. Wtedy również należałoby wyobrazić sobie tę księgę leżącą na pulpicie lub na stole. 7. Zawartość druku: Główna strona tytułowa z tytułem i pełnym adresem wydawniczym (k. A1r). Herb „Łodzia‖ i wiersz na herb (k. A1v). List dedykacyjny: „Jasnye wielmożnemu Panu / Panu Lukaszowi Grabi z Gorki / Woiewodzye Brzeskiemu / Staroscie Buskiemu y Lopacżyńskiemu etc...‖ Podpisany: „Dan z niepewnego mieszkania moiego. Roku od narodzenya Krystusa Pana M. D. L viij. Waszey Pańskiey Wielmożnośći. Namnieyszy prawie Jak. sLUżeBnicżek.‖ (k. A2). „Ku każdemu Krześćiyańskiemu cżłowieku / a brathu w Panu Krystusie / krotka przedmowa.‖ (k. A3r-6r). Wiersz: „Ku themu co będzye używał Psałterza tego.‖ (k. A6r-v). Tekst psalmów z nutami, argumentami i komentarzami: „Psałterz Dawida Krola onego zacnego Zydowskyego / ku cżći a ku chwale Panu Bogu na pyosnecżki po Polsku s pilnoscią / iako nalepyey mogło być / nowo przełożony.‖ (k. B1r-gg1r). Wiersz: „Ostatecżna namowa ku Krześćiańskiemu bratu.‖ (k. gg1v). „Pyosnecżki s starego y znowego Zakonu / kthore własnie ku Psałterzowi mogą być przyrownane a przydane / według zwycżaiu dawnego też tu przyłożone / ku ćći a ku chwale imieniu Psńskyemu.‖ (k. gg2r-kk6r). Tu jest przeszło 20 kantyków pochodzacych ze ST i NT. „Patris sapientia po polsku‖ (k. kk6v-ll3r). Tu dodano pieśni religijne, np. Te Deum. „Co za pożytek iest Psalmow Dawida swiętego / a dla cżego ich słusznie używać mamy. A tu iest krociuchne okazanie / co ktory w sobie zamyka.‖ (k. ll3v-gg’1v). Jest to spis tematów, które są zawarte w danych psalmach. „Reyestr wszytkich Psalmow dla łacnieyszego znalezyenia / porządnie spisany.‖ (k. gg’2r-4v). Herb Lubelczyka „Kur‖ i wiersz na ten herb (k. gg’5). K. gg’6r jest pusta, a na jej odwrocie sygnet Wirzbięty. 8. Elementy znajdujące się na stronie można podzielić na trzy grupy: W kolumnie głównej znajdują się psalmy. Każdy z nich poprzedzony jest tytulikiem podającym numer psalmu. Niżej umieszczony jest łaciński incipit, napis „Argument‖, tekst argumentu. Pod — 152 — argumentem znajdują się nuty podające melodie pierwszej zwrotki, a następnie kolejne zwrotki psalmu. Na zewnętrznych marginesach umieszczono noty komentarzowe. Są one dość obfite i czasami tworzą kolumnę równoległą do tekstu głównego. Szereg not do danego psalmu otwiera poprzedzone rączką hasło zachęcające do wgłębienia się w treść przypisów, np.: „Co nam ten Psalm za nauki podawa‖. Niżej idą noty zawierające wyjaśnienie tekstu. Każda z nich poprzedzona jest specjalną rubryką, przy której stoi rzymski numer. Nad kolumną znajduje się nagłówek zawierający żywą paginę podającą numer psalmu i część Psałterza, np.: „Psalm sseśćdzyesiąty osmy. || Księgi Wtore.‖ Psałterz jest podzielony na 5 części według Biblii hebrajskiej, z której wzięto również numerację psalmów. 9. Pierwszą grupę ilustracji stanowią herby i sygnety. Na k. A1v znajduje się herb Górków, „Łodzia‖ złożony z tarczy herbowej i klejnotu. W końcowej części druku umieszczono herb Lubelczyka „Kur‖ z inicjałami tłumacza: „IA LV‖ (k. gg’5r), a na stronie ostatniej sygnet Wirzbięty. Ponadto na stronie tytułowej umieszczono listwę z ornamentem maureskowym i sceną ukrzyżowania. Ta sama listwa ozdabia tytuł każdej z 5 części psałterza.174 Jedyną ilustracją bezpośrednio związaną z treścią Psałterza jest piękny renesansowy drzeworyt (nr 107) przedstawiający modlącego się Dawida. Ilustruje on treść wyżej umieszczonego wiersza Ku temu, co będzie używał Psałterza tego, który zachęca do naśladowania Dawida w chwaleniu Boga bez oglądania się na ludzką opinię. Drzeworyt na pierwszym planie przedstawia modlącego się w komnacie swego pałacu króla. Przez okno komnaty można zauważyć Dawida kroczącego na czele procesji przenoszącej Arkę do Jerozolimy. Król idąc na przedzie, tańczy z harfą w ręku. Z balkonu spogląda jego żona, gardząc zachowaniem męża (nie jest to więc scena powrotu Dawida na czele wojska, jak chce PT IX). Wiersz i drzeworyt należy chyba łączyć z dedykacją, w której Lubelczyk przekonywał, że Psałterz Dawidowy jest prawie jako źwierciadłem wystawionym ludziom, aby też oni [...] przykładem jego [...] sie sprawowali (k. A2r). A oto fragment wiersza: Otoż się tu przypatruj tej zacnej osobie, Która jest wystáwiona tu ná przykład tobie. Wiesz, jakiego ten król był stanu poważnego I był wielki miłośnik Bogá wszechmocnego. A wżdy się nic nie wstydał ku czci Páná swego Skákáć przed oną Arką przymierza Páńskiego. Acz się z niego náonczás żona jego śmiałá I prawie go ku błaznu byłá przyrównáłá. Wszákoż on stanu swego nic tem nie ubliżył, Iż się ták przed Pánem swem pokornie uniżył. A oná niebożątko zá swe náśmiewánie Wzięłá srogie nád sobą od Páná skaránie. [...] 174 Są to kolejno drzeworyty nr 92, 106, 108, 1, 8, zob. PT IX, s. 18. 20, tab. 419, 459, 462, 463. — 153 — A ták i ty, mój miły krześcijáński brácie, Jesliżby tá pokusá przyszłá kiedy ná cie, A zwłaszczá ty, któryś jest stanu poważnego, Nic się nie wstydaj chwalić Páná Bogá swego. [...] Ty też, brácie mnie równy, w stanie uniżony, Chwal ty Páná swojego záwżdy ná wsze strony. Bo on błogosławieństwo tákiemu zostáwił, Który tu wieczną chwałę jego będzie sławił. (k. A6r-v) 10. PsLub jest drukiem skomplikowanym, zawierającym obok tekstu natchnionego komentarze, argumenty, nuty. Pomimo tego książka jest bardzo czytelna i przejrzysta, zachwyca swoim pięknem i konsekwencją w użyciu materiału typograficznego (zob. fot. 032). Ogromną rolę odegrały tu odpowiednio dobrane pisma. Tytuliki psalmów i pieśni wytłoczono nagłówkową frakturą (1 w. = 14,5 mm), tekst natchniony szwabachą (20 ww. = 113 mm). Użycie do druku tekstu psalmów pisma trochę większego ułatwiało czytanie z większej odległości przez kilka osób. Mniejszej szwabachy (20 ww. = 88 mm) użyto do druku argumentów, not marginalnych i tekstu podpisanego pod nutami. Sporadycznie przy Ps 119 pojawia się pismo hebrajskie.175 11. Wiele elegancji nadają książce piękne i dość konsekwentnie stosowane inicjały z serii 1-7 (PT IX). Inicjały większe (serie 1-3) otwierają psalmy z nowymi melodiami i znajdują się obok pięciolinii. Nigdy nie występują w części książki zawierającej pieśni. Inicjały mniejsze z serii 4-6 otwierają argumenty oraz teksty psalmów, które mają być śpiewane na melodie prezentowane wcześniej. W tej sytuacji drukarz przypominał melodię, podając tylko pierwszą linię zapisu nutowego, co wymuszało zastosowanie mniejszego inicjału. Te same inicjały otwierają również teksty pieśni. Inicjały z serii 7 występują sporadycznie.176 12. Posługiwanie się książką na wyrywki ułatwia sama koncepcja dzieła i konsekwentnie stosowany materiał typograficzny, szczególnie pisma, inicjały i nuty, które sprawiają, że każdy psalm jest dobrze widoczny i łatwy do odnalezienia. Dużą rolę odgrywa też żywa pagina podająca część Psałterza i numer psalmu, co właściwie czyni niezauważalnym brak liczbowania kart. Indeksy umieszczone na końcu książki ułatwiają odnalezienie psalmu o konkretnym numerze, jak i o konkretnym temacie teologicznym czy życiowym. Obok utworów, które należy wykonywać na podaną wyżej melodię, umieszczono słowne odsyłacze do miejsc wcześniejszych. 5. Psałterz brzeski (1564) 175 176 Są to kolejno pisma nr 1, 3, 4, 7, zob. PT IX, s. 17, tab. 469, 471. Zob. PT IX, s. 18, tab. 472-474. — 154 — 1. W rok po ukazaniu się Biblii brzeskiej, ostatniego dnia stycznia 1564 r. z rozkazania a nakładem177 Mikołaja Radziwiłła Czarnego, ukazał się brzeski przekład Psałterza (in 4º). Książka nosiła tytuł: Księgi Psalmów, abo pieśni Dawidowych, które pospolicie zową Psałterz (fot. 033034). Dzieło wyszło w drukarni Radziwiłła w Brześciu Litewskim i było prawdopodobnie tłoczone przez S. Murmeliusa lub C. Bazylika178. Psałterz brzeski miał tylko jedną edycję179. 2-4. Genezę tego przekładu omówimy szerzej przy okazji Biblii brzeskiej. Tutaj zajmiemy się tylko przyczynami powstania interesującej nas edycji. Radziwiłł zadedykował Psałterz Annie Jagiellonce (†1596), która niepokoiła się o los swoich sióstr: Zofii († 1575), od 1558 r. żony Henryka II księcia brunszwickiego oraz Katarzyny († 1583), od 1562 żony Jana księcia findzkiego. Radziwiłł pragnie przyjść z pomocą królewnie, ofiarując jej na pocieszenie Księgę Psalmów. Być może dar Radzwiłła miał przynieść Annie pociechę również w innych zmartwieniach, które wiązały się z jej osamotnieniem i nieudanymi próbami wydania księżniczki za mąż.180 Dedykacja ta jest wyjątkowa, gdyż pochodzi od gorliwego kalwina, a przeznaczona jest dla znanej ze swego przywiązania do katolicyzmu i nietolerancji wobec różnowierców córki Zygmunta I. Można jeszcze dodać, że Anna chyba nie była w zbyt dobrych stosunkach z Mikołajem Czarnym, gdyż wcześniej, w sprawie małżeństwa Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną, stała zdecydowanie po stronie matki, a po śmierci Barbary nie ukrywała swojego zadowolenia. Ofiarodawca książki zaleca Annie jako wzór do naśladowania Matkę Bożą: W. K. M. ten upominek za nowe lato posyłam, co czytając łacno wasza K. M. uleczysz żałość swą, a to świętym przykładem czystej Panny Matki naszego Zbawiciela, którego ona, acz wiedząc być Synem Nawyższego Boga, jednak z natury ludzkiej, z tych przeciwności, których tu na świecie używał, jako to matka będąc człowiekiem, żałowała i smęciła się Oń, o czym pisma dosyć świadczą, osobliwie przy jego błogosławionej śmierci [...] boleści niemałej święta Panna użyła. Ale iż zachowywała wszytki słowa i sprawy jego Boskie w sercu swym, jako Ewanjelistowie wielebni o tym świadczą, czytając i rozmyślając w nich, tym się cieszyła, wierząc mocnie, że się to wszytko ziścić miało, jako nasz Pan za sprawą Ducha Świętego, syn jej namilszy, o sobie powiedał, co się już wszytko dostatecznie wypełniło (k. *3r-v). Ani śladu typowych dla kalwińskich pism akcentów polemicznych. Wprost przeciwnie, przytoczony wyżej fragment listu dedykacyjnego mógłby równie dobrze wyjść spod pióra ortodoksyjnego katolika. Chociaż zaprezentowany wyżej stosunek Radziwiłła do Maryi mieścił się w innowierczej mentalności, to na pewno jego wybór w tym miejscu był podyktowany pragnieniem pozyskania królewny. 177 178 179 180 PsB, k. tyt. Korzystam z unikatowego egz. Czart. Cim.1517/I. Na temat drukarza oficyny brzeskiej zob. DDP V, s. 65-66. 181-183. Koss. I, s. 253 podaje, że były dwa wydania tego psałterza. Jest to jednak opinia błędna, która wzięła się prawdopodobnie stąd, że E XV, s. 61 i 70 opisał dwukrotnie tę samą edycję. Oprócz Estreichera PsB notują Jocher 2383 oraz Wiszn. IV, s. 489. Szczegóły biograficzne o Annie Jagiellonce, zob. W. Sobieski, K. Lepszy, Anna Jagiellonka, PSB I, s. 128. — 155 — Kończąc dedykację magnat zachęca Annę do płynącego z lektury Biblii zaufania wobec Bożej Opatrzności i zaleca swoją służbę: Raczże tedy Wasza K. M., przeczytając Zakon Boży, tak Pierwszy jako i Nowy Testament [...], wszytko woli, sprawie, a przyźrzeniu Bożemu podając, a Pan Bóg [...] otrze oczy, rozraduje Duchem swym Świętym serce Waszej K. M. i myśli przeciwne uspokoi, a wytrwanie da, pocieszając waszę K. M. szczęśliwemi a sławnemi sprawami Jego K. M., Pana brata Waszej K. M. wdzięczniejszemi nowinami o ich K. M. siostrach Waszej K. M., nadto samej Waszej K. M. wszytko po myśli szczodrze dać będzie raczył, bo to On umie i może, kiedy jedno zachce, czego ja Waszej K. M. swej miłościwej pannie od niego życzę i obecnie żądam, zalecaiąc przy tym siebie, służby swe i córek swych z ich młodemi i nieumieiętnemi posługami przeciw Waszej K. M. swej miłościwej Pannie a zwykłej i wielkiej domu mego dobrodziejce (k. *3v-4r). 5. Omówiona dedykacja próbuje ukierunkować lekturę Psałterza, który ukazany został jako księga pocieszenia. Edycja, podobnie jak cała Biblia z 1563 r,, została wyposażona w argumenty podające treść poszczególnych rozdziałów oraz noty marginalne komentujące tekst. Na ten temat jednak powiemy więcej, omawiając wydanie Biblii brzeskiej. 6. Psałterz brzeski ukazał się z woli nakładcy w formacie quarto. Na temat formatu książki Radziwiłł umieścił krótką uwagę w liście dedykacyjnym: A iż ten ratunek z czytania pism świętych narychlej wasza K. M. mieć możesz, tedy ja, który waszej K. M. od Pana Boga wszytkiego dobra życzę, zabiegając staraniem swym, ile zmogę zafrasowaniu waszej K. M., kazałem z Biblijej nowo po polsku pod imieniem jego K. M. u mnie przełożonej, na mały sekstern ty święte pienia, psalmy króla Dawida wydrukować, z których i pociechy zarazem, i poweselenia każdego w sumnieniu swym, a potym ku zbawieniu swemu radości i upewnienia wiecznego żywota waszej K. M. doskonale, jako z pewnych obietnic Boskich, dostaniesz (k. *2r) Chodziło więc o wyprodukowanie książki w podręcznym formacie, którą będzie można łatwo przenosić i czytać w różnych miejscach. Zresztą większego formatu nie wymagała objętość tekstu. Zachowany egz. ma w oprawie wymiary ok. 195 x 145 x 32 mm. Liczy 47 składek po 4 k. (sygn. *, A-Z, Aa-Zz4), co daje razem 188 k. (47 ark.) 7. Książka zawiera: Stronę tytułową z tytułem i kolofonem, a na jej odwrocie herb Mikołaja Radziwiłła z inicjałami M.R. (k. *1). List dedykacyjny: „Jasnie a Wysoce Oświeconey Pannie / Pannie Annie z Bożey łaski Krolewnie Polskiey. etc. Panni: mey Mi.‖, podpisany: „Waszey Kro. M. Służebnik życzliwy. Mikolay Radziwił. etc:‖ (k. *2-4). Tekst psalmów z argumentami i notami marginalnymi: „Księgi Psalmow / abo pieśni Dawidowych / ktore pospolićie zową Psałterz‖ (k. 1-177). „Reiestr Psalmow wedle porządku ich‖ (k. Zz1-4). 8. Na każdej ze stron (fot. 034) znajduje się nagłówek, główna kolumna oraz szeroki margines wypełniony notami. Szerokość kolumny głównej wynosi ok. 81 mm, a kolumny z notami ok. 27 mm. — 156 — Psalmy otwiera tytulik, np.: „Psalm. 1.‖, po nim znajduje się argument, a następnie tytuł psalmu (o ile psalm go posiada). Pierwszy wers tekstu natchnionego jest tłoczony większym pismem, a następne mniejszym. Łacińskich incipitów brak. Na marginesach znajdują się noty dwojakiego rodzaju: 1) odsyłające do tekstów paralelnych; 2) komentarzowe. Pierwsze z nich połączone są z tekstem głównym znaczkami, np. *, †. Drugi rodzaj not łączony jest z tekstem przy pomocy wersalików antykwowych A, B, C, D itd. Niektóre ze stron zawierają większą ilość not, które były drukowane również pod kolumną główną, opasając ją od strony marginesu zewnętrznego i dolnego (np. na k. 2r i 3r). W tej sytuacji strona przypomina dawne wydania Biblii z glosami. Tekst natchniony podzielony jest na rozdziały (psalmy) według numeracji hebrajskiej. Podziału księgi na 5 części brak. W tej edycji numerowane są również wiersze (zgodnie z ogólnie przyjętą od połowy XVI w. numeracją). Numer wiersza umieszczony jest zawsze na początku akapitu, jest on wysunięty i dobrze widoczny. Każdy wers zaczyna się od nowej linii. 9. W całej książce jest tylko jedna ilustracja drzeworytnicza: herb Radziwiłła z inicjałami M. R. (ok. 90 x 61 mm). 10. Dzięki właściwemu doborowi pism układ strony jest przejrzysty. Tekst natchniony wytłoczono szwabachą (20 ww. = ok. 110 mm), tytuliki psalmów i pierwsze ich wersy frakturą (1 w. = ok. 7,5 mm), teksty argumentów i noty szwabachą (20 ww. = ok. 88 mm). 11. Ozdobne inicjały drzeworytnicze otwierają każdy z psalmów, czyniąc je jeszcze lepiej widocznymi. Można wśród nich wyróżnić klocki pochodzące z przynajmniej dwóch serii (kaligraficzne, bez ramek o wymiarach ok. 35 x 34 mm i 14 x 26 mm). Na szczególną uwagę zasługuje inicjał „A‖ (ok. 38 x 35 mm), przyozdobiony koroną królewską i otwierający list dedykacyjny. 12. Posługiwanie się psałterzem ułatwia samo konsekwentne użycie materiału typograficznego (pisma, inicjały, światło) i czytelny układ strony. Numery psalmów i wersów są dobrze widoczne. Niestety brakuje żywej paginy. Nagłówek jest taki sam dla całej części zawierającej psalmy: „Psalmy || Dawidowe‖. Karty są numerowane. Na końcu książki znajduje się „Reiestr‖ podający kolejno: numer psalmu, jego polski i łaciński incipit (obok siebie) oraz numer karty. Psalmy są w rejestrze spisane kolejno od 1 do 150. Podanie w jednym spisie, obok siebie, polskich i łacińskich incipitów jest ciekawym, użytecznym i ekonomicznym rozwiązaniem, choć z drugiej strony może utrudniać odnalezienie psalmów, gdyż incipity nie są tu ułożone alfabetycznie. 6. Psałterz trydencki (1579) — 157 — 1. W roku 1579 w Drukarni Łazarzowej ukazał się in 12° tzw. Psałterz trydencki, pt.: Psałterz Dawidów porządkiem Kościoła Świętego, Powszechnego, Apostolskiego, według postanowienia S. Concilium Trydentskiego teraźniejszego na każdy dzień przez cały tydzień porządnie rozłożony (fot. 035-036). Psałterz miał tylko jedno wydanie.181 2. Tekst psalmów został wzięty z BL. 3. Nie jest to psałterz klasyczny podobny do wcześniejszych zawierających 150 psalmów w układzie kanonicznym. W tym przypadku mamy do czynienia z modlitewnikiem, który zawiera psalmy w układzie tygodniowego oficjum brewiarzowego oraz antyfony, kantyki, hymny, modlitwy, odsyłacze do czytań biblijnych, komentarze liturgiczne zwane tu „przestrogami‖ oraz kalendarz liturgiczny. Jest to więc prawie pełny brewiarz wzorowany na potrydenckim brewiarzu rzymskim. W tym miejscu warto przypomnieć pojawiającą się w opisanych wyżej psałterzach funkcję liturgiczną, która jednak była niejako funkcją drugorzędną, objawiającą się w różnym stopniu np. w podziale psalmów, umieszczeniu wśród nich kantyków, dodaniu wskazówek liturgicznych i doksologii. Jest to charakterystyczna cecha katolickich psałterzy-modlitewników. W PsTryd funkcja liturgiczna wysuwa się na pierwszy plan, jednak kosztem kanonicznego układu psalmów. Użytkownicy tej książki nie musieli posługiwać się indeksami ani zaznaczać ręcznie początków nokturnów, aby skompletować psalmy z danego oficjum. Wszystko mięli podane we właściwej kolejności i to po polsku. Eksponowanie przez typografów funkcji liturgicznej psałterzy świadczy o popularności modlitwy psalmami w XVI w., które odmawiano po polsku na wzór łacińskich oficjów brewiarzowych. PsTryd jest najlepszym tego przykładem. O genezie PsTryd i jego przeznaczeniu możemy przeczytać w przedmowie do dzieła, którą przytaczamy niżej: Mieliśmy dawno tę wolą, Czytelniku miły, abyśmy byli dla pospolitego pożytku wydali sam Psałterz Dawidów, jako jest w Bibliej Polskiej wydrukowany, ale prze trudności insze do tegośmy przyść nie mogli. Aż teraz, za prośbą niektórych ludzi nabożnych, do tego przywiedzieni, opuściwszy insze rzeczy na stronę, umyśliliśmy to przedsięwzięcie swe dawne skończyć. Ale wiedząc, że Psałterz porządkiem kościelnym położony miałby być pożyteczniejszy, tedyśmy tej pracę nie żałowali, wziąwszy nowy Brewiarz Rzymski, teraz nowo przez PIUSA V, Ojca świętego, papieża na Concilium Tridentskim postanowiony, statecznie się mu przypatrzywszy, według tego wszystkośmy położyli, iż jeśliby był który człowiek chrześcijański, którejkolwiek płci, co by nie wiele w szkole, albo w łacińskim języku ćwiczony był, a pragnąłby przypatrzyć się porządkowi Kościoła Świętego, Powszechnego, Apostolskiego, Rzymskiego, albo też jeśliby chciał, i tę wolą miał, nabożeństwo swoje prowadzić porządkiem kościelnym, aby mu tym snadniej przyszło. Najdziesz tu wszystkie jutrznie, wszystkie godziny i wszystkie nieszpory, które Kościół święty Powszechny, za dziwnym zrządzeniem Ducha Świętego na cześć a na chwałę Panu Bogu Wszechmogącemu w Trójcy jedynemu, na każdy dzień ustawicznie śpiewa. Najdziesz tu modlitwy rozmaite, których tenże Kościół święty przez cały rok, tak za żywe, jako za umarłe, używa. Najdziesz i inszych rzeczy barzo wiele, tobie, twej potrzebie cielesnej i zbawieniu twemu barzo potrzebnych. I będziesz li chciał gruntownie we wszystko wejźrzeć, najdziesz skarb pociechy nieprzebrany, barzo wielki. A co większe, 181 Zob. E XV, s. 70-71. Korzystam z bardzo dobrze zachowanego egz. Ossol. XVI.O.25 oraz Tor KM 35 (def.). — 158 — jeśli żywota polepszysz, Panu się ukorzysz a Pana w psalmiech tych i w rozmyślaniu Jego dobrodziejstw z Kościołem tym zarówno chwalić będziesz, dostąpisz onej wiecznej radości i wesela wielkiego, którego już zażywają wszyscy ci, którzy w tymże Kościele będąc, tymże porządkiem postępując, Pana swego we wszystkim naśladowali i Jemu, i Kościołowi Jego, we wszystkim posłuszni byli, co abyś nam dał, miły PANIE, pokornie prosimy (s. 2-4). Można w tym wstępie rozpoznać echa pozytywnych działań potrydenckiej kontrreformacji, która chętnie sięgała po słowo drukowane. Jeśli jednak chodzi o księgi liturgiczne, do których należy brewiarz, to bezwzględne pierwszeństwo katolicy dawali łacinie. Być może to stało się przyczyną braku wznowień PsTryd w następnych latach, kiedy kontrreformacja nieustannie rosła w siłę. Na razie jednak Polacy którejkolwiek płci nie znający łaciny otrzymali do swych rąk prawie kompletny brewiarz trydencki w języku ojczystym. 4. Psałterz nie posiada dedykacji. 5. Przedrukowane przez Januszowskiego psalmy z BL nie posiadają w PsTryd żadnych komentarzy ani argumentów. Zasadnicza i właściwie jedyna próba ukierunkowania lektury polega na umieszczeniu tekstu natchnionego w kontekście liturgicznym, który domagał się od użytkownika modlitewnego odmawiania psalmów. 6. PsTryd ukazał się w dwunastce (z oprawą 143 x 79 x 46 mm dla Ossol. XVI.O.25). Jest to więc książeczka niewielkich rozmiarów, ale dość gruba. Liczy 386 k. (32 skł. x 8 k; 32 skł. x 4k.; 1 skł. x 2 k.), czyli niewiele ponad 32 ark. (sygn. A-Z8.4, a-z4.8, Aa-Nn8.4, Oo2, Vv-Zz4.8, Aaa4). Liczbowane są tu strony: 1-712, 58 s. nlb. Przebadany egzemplarz w XVI-wiecznej oprawie źle się otwiera. Można było z niego korzystać, wyłącznie trzymając go w rękach. To jeszcze jedna cecha, która jednoznacznie ukierunkowuje funkcję PsTryd, który miał być osobistym modlitewnikiem. 7. PsTryd zawiera: Główną stronę tytułową z dwubarwnie tłoczonym tytułem i pełnym adresem wydawniczym (s. 1). „Do Czytelnika Przedmowa‖ (s. 2-4). „PSALTERZ DAWIDOW, Rozdźielony przez cały Tydźień‖ (s. 5-712). „REyestr Psalmów wszystkich / dla rychleyszego naleźienia porządnie spisany‖ (k. Oo2r-Xx2v), który podaje alfabetyczny spis psalmów wg ich polskich incipitów z zaznaczeniem numeru psalmu i strony. Taki spis był bardzo przydatny w psałterzu, który rezygnował z kanonicznej kolejności psalmów. „Psalmy naznaczone które w Kośćiele bywaią śpiewane na Jutrzniach y Nieszporzech / tak w Swięta Uroczyste / iako y w insze Swięta Apostolskie / Męczennicze / Spowiednicze / y Panienskie.‖ (k. Xx3r-Zz3v). Tu zostały wyszczególnione święta, a pod nimi podane polskie incipity psalmów przeznaczonych na dane oficjum, z zaznaczeniem strony. Takie połączenie kalendarza liturgicznego z indeksem psalmów umożliwiało odmawianie godzin kanonicznych również w święta. — 159 — „Reyestr Swiąt APOstolskich / Męczenniczych / Spowiedniczych / y Panien.‖ (k. Zz4r-Aaa2v). Jest to wykaz świąt z podaniem antyfon i modlitw. Na k. Aaa3r-4r podano wykaz antyfon i modlitw do oficjów na szczególne okazje, np. „Modlitwa przeciw nieprzyiaciołom‖, „Czasu Morowego powietrza‖. K. Aaa4v jest pusta. 8. Każda ze stron jest otoczona ramką. W głównej kolumnie znajduje się tekst oficjów lub innych dodatków. Każda ze stron posiada nagłówek z żywą paginą, która informuje o zawartości strony, podając dzień tygodnia i godzinę kanoniczną, np.: „Psalmy Jutrzniey || Niedźielney‖ (s. 667), „W Sobotę || Na Nieszpór‖ (s. 679-695). Psalmy są opatrzone numeracją wg Vlg. 9. Materiału ilustracyjnego brak. 10. W książce użyto kilku pism. Tekst psalmów i hymnów wytłoczono szwabachą (20 ww. = ok. 88 mm), uwagi liturgiczne (tzw. rubryki, ale te drukowane na czarno) odbijano szwabachą (20 ww. = ok. 76 mm). Innego rodzaju uwagi, tzw. Przestrogi, drukowano kursywą, tytuliki psalmów podające ich numer wersalikami antykwowymi. Na stronie tytułowej i na stronie 5, gdzie zaczyna się pierwsze oficjum, mamy próbkę druku dwubarwnego. 11. Każdy psalm, modlitwy, kantyki i hymny zaczynają się od wersalików gotyckich (ok. 1112 mm). Jeden raz na s. 5 inicjał jest odbity na czerwono. 12. Wśród elementów ułatwiających korzystanie z druku należy wymienić żywą paginę, paginację oraz spisy, które rozszerzają ilość oficjów i umożliwiają odnalezienie pojedynczych psalmów. 7. Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego (od 1579) 1. Ustalenie bibliograficznego spisu edycji PsKoch jest rzeczą bardzo trudną z kilku powodów. Po pierwsze, jak to bywa w przypadku innych starych druków, nie zachowały się wszystkie edycje, a po niektórych pozostały tylko fragmenty bez stron tytułowych i kolofonów. Po drugie, J. Januszowski, drukarz PsKoch, wypuszczał liczne edycje z fałszywymi datami druku, aby w ten sposób uniknąć wypłacania honorariów spadkobiercom poety i ratować trudną sytuację finansową oficyny. Po trzecie, drukarz mógł produkować edycje fragmentaryczne, uzupełniane składkami pozostałymi po dawnych wydaniach. Po czwarte, późniejsi użytkownicy PsKoch uzupełniali defekty swoich egzemplarzy kartami z innych wydań.182 182 Na temat bibliografii PsKoch zob. PKoch, p. XXII.1-25 oraz wstęp; J. Pelc, W sprawie szesnastowiecznych wydań „Psałterza” Jana Kochanowksiego (Kilka uwag i uzupełnień), PLit, r. LIII, 1962, z. 4, s. 527-542; P. Buchwald-Pelcowa, Jeszcze jedno nieznane XVI-wieczne wydanie „Psałterza” Jana Kochanowksiego, PLit, r. LXX, 1979, z. 1, s. 211-227. — 160 — Z powodu wymienionych trudności i sporej ilości znanych dziś wydań zaprezentujemy aktualną listę edycji PsKoch w sposób uproszczony, opierając się na wynikach badań K. Piekarskiego, J. Pelca i P. Buchwald-Pelcowej. Będziemy posługiwali się oznaczeniami edycji wprowadzonymi przez pierwszego z badaczy (wg dat widniejących na kartach tytułowych i w kolofonach), które podaliśmy w bibliografii załącznikowej. Listę oznaczeń uzupełnimy zgodnie z aktualnym stanem wiedzy. Znanych jest dzisiaj 28 wydań PsKoch z wieków XVI i XVII. Z interesującego nas przedziału czasowego (do roku 1638) pochodzi 27 edycji, jedna ukazała się w 1641 r.183 Pierwsze wydanie dzieła wytłoczył w 1579 r.184 J. Januszowski (Drukarnia Łazarzowa), pt.: Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego (fot. 037-038). Za życia Kochanowskiego († 1584) ukazała się jeszcze jedna edycja w 1583 r., a po jego śmierci następne dwie z oryginalnymi datami: 1585/6 i 1587(BN). Te cztery edycje stanowią pierwszą, wcześniejszą grupę psałterzy, które opuściły Drukarnię Łazarzową. Grupa druga to przedruki Januszowskiego z fałszywymi datami z końca lat 80-tych i lat 90-tych (10 ed.). Można ułożyć je, mniej więcej kolejno, w następujący sposób: 1587Os, 1586/7, 1585, 1578 (sic!), 1587 A, 1587(Os/BN), 1586 C, 1587 B, 1586 A, 1586 B. Następnie idą druki Januszowksiego z początku XVII w.: 1601, 1586 D, 1606 A. Osobną grupę stanowią edycje wytłoczone przez nieznanego drukarza, wszystkie noszą datę 1606 i mają fałszywy adres wydawniczy: W Drukarni Łazarzowej. Należą tu: 1606 B, C, D, E, F, G. Od 1610 r. ukazywała się kolejna seria PsKoch, która wyszła z warsztatu A. Piotrkowczyka. Należy tu pięć edycji: 1610/11, 1612/14, 1617, 1629 i spoza interesującego nas okresu: 1641. Oczywiście nie są to wszystkie wydania PsKoch, lecz tylko te, których egzemplarze zachowały się. Fałszywe daty na wielu edycjach sugerują, że musiały istnieć nieznane dziś egzemplarze z datami oryginalnymi.185 2-4. Śledząc zainteresowania ludzi okresu renesansu i reformacji Psałterzem, możemy zauważyć trojakiego rodzaju podejście do tej księgi. Humaniści uważali ją za perłę poezji starożytnej, wspaniałe źródło inspiracji sztuki renesansowej i przedmiot badań filologicznych. Z drugiej strony 183 184 185 Przebadano następujące egz.: 1579 – Czart. Cim.1815/II; 1583 – Czart. Cim.2076/I; Ossol. XVI.Qu.3111 adl. (fragm.); Po BTPN 12.152 I; 1585 – Gd PAN Dm 3443. 8° adl.; 1585/6 – BJ Cim.Qu.4495; 1586 A – Wa BU Sd. 614.292; 614.298; 1586 B – Ossol. XVI.Qu.2443; Wa BU Sd. 614.299; 1586 C – BN XVI.Qu.1415; 1586 D – Ossol. XVII-7037; Wa BU Sd. 614.302; 1586/7 – Czart. Cim.1841/II; 1587 BN – BN XVI.Qu.1407 adl; 1587 Os – Ossol. XVI.Qu.2301 (skł. T, X); 1587 A – BN XVI.Qu.931; 1587 B – Czart. Cim.2031/I; 1587 Os/BN – Ossol. XVI.Qu.2301 (skł. A?, D, I, Z); BN XVI.Qu.6953; 1601 – Ossol. XVII-2736; 1606 A – Ossol. XVII-1346; Tor KM 110606 (L.8°.79); 1606 C – Po BTPN 40.105 I; 1606 D – Czart. 35741/II; 1606 E – Czart. 35739/II; Gd PAN 142/54; 1606 G – Ossol. XVII-677; 1610/11 – Ossol. XVII-811 adl.; 1612/14 – Ossol. XVII-1221; 1617 – Ossol. XVII-1337; 1629 – Ossol. XVII-2738; 1641 – Ossol. XVII-2927. Pomocniczo korzystano również z podobizny wyd. z 1579: Psałterz Dawidów. Przekładnia Jana Kochanowksiego, wstęp: P. Buchwald-Pelcowa, Warszawa 1985. Pogrubiono oznaczenia ed. z oryginalnymi datami. Por. J. Pelc, W sprawie..., art. cyt., s. 528. 540-541; P. Buchwald-Pelcowa, Dawne wydania dzieł Jana Kochanowskiego, Warszawa 1993, s. 74-75. — 161 — osoby zaangażowane głębiej w życie religijne, zarówno po stronie katolickiej jak i protestanckiej, widziały w psalmach materiał służący życiu modlitewnemu i Bożej chwale. Po trzecie, psałterze komentowane w sposób wyznaniowy służyły za narzędzie propagandy religijnej. Pojawiające się przed PsKoch tłumaczenia należy postrzegać głównie jako owoc życia religijnego (PsKr, ZD, PsRej, PsTryd). Całe ich piękno było podporządkowane chwale Bożej i służyło przekazowi prawd moralnych. PsLub obok wymienionej przed chwilą funkcji pełnił także funkcję propagandowo-polemiczną.186 Zupełnie inaczej było z PsKoch. Był on nie tyle owocem postawy religijnej człowieka zaangażowanego w spory wyznaniowe lub prowadzącego głębokie życie religijne, lecz raczej dziełem poety-humanisty, zainteresowanego starożytną poezją i kierującego się pobudkami estetycznymi. Tak właśnie podszedł do swojej pracy Kochanowski, który tłumacząc Księgę Psalmów, ważył się zetrzéć z poéty co znákomitszémi i wedrzeć ná skáłę pięknéj Kálijopy, gdzie dotychmiast nie było znáku polskiéj stopy187. Słowa te sugerują, że Kochanowski pragnął ubrać psałterzową poezję w szatę klasycznej poetyki i to w języku narodowym, co stanowiło prawdziwą nowość i było wielkim osiągnięciem literatury polskiej. Być może poetę mobilizowały do pracy istniejące już rodzime wierszowane parafrazy psalmów, które znacznie odstawały od kanonów klasycznych.188 Dobrzycki badając genezę PsKoch uważa nawet, że w czasie pracy nad przekładem poeta przeżywał kryzys religijny, bardziej skłaniając się ku starożytnej filozofii i poezji niż wierze chrześcijańskiej. Obcowanie z Księgą Psalmów, według Dobrzyckiego, zapoczątkowało ponowny zwrot Kochanowskiego ku wierze, co swoje dopełnienie znalazło po przeżyciach zawiązanych ze śmiercią Urszuli.189 Obok wyżej przedstawionej przyczyny powstania PsKoch należy liczyć się jeszcze z innymi. Być może jakiś wpływ miało tutaj zapotrzebowanie na wierszowane przekłady psalmów, które chętnie wykorzystywano do śpiewu, szczególnie w środowisku protestanckim, z którym Jan z Czarnolasu utrzymywał kontakty. Ponadto środowisko katolickie również musiało być zainteresowane wierszowanym przekładem Psałterza, gdyż po ukazaniu się licznych fragmentarycznych tłumaczeń protestanckich i pracy Lubelczyka katolicy zostawali na tym polu zdecydowanie z tyłu. Przypuszcza się, że osobą, która mobilizowała poetę do pracy nad psalmami, był bp Myszkowski, któremu dzieło zostało zadedykowane.190 Zresztą zdaje się sugerować to sam autor dedykacyjnego wiersza: Żniwá swego piérwszy snop tobie ofiáruję, 186 187 188 189 190 Por. S. Dobrzycki, Psałterz Kochanowskiego. Jego powstanie, źródła, wzory, Kraków 1910, s. 9-19. Zob. dedykacja PsKoch, s.2. Por. S. Dobrzycki, Psałterz..., dz. cyt., s. 38-40. Tamże, s. 20-25. Tamże, s. 36-38. — 162 — Cny Myszkowski, którego dobrodziejstwem czuję Uwiązáné swe serce, bo komu jest tájna Twa łáská przeciwko mnie i chęć niezwyczájna. Jedeneś ty nálezion, u którégo miáły Miejsce Muzę wzgárdzoné i twarz wdzięczną znały. Jedeneś ty rozumiał, że móje Kameny Mogły jednák być godné jákiéjkolwiek cény. Tymżeś mi sercá dodał, żem się rymy swémi Ważył zetrzéć z poéty co znákomitszémi. I wdárłem się ná skáłę pięknéj Kálijopy, Gdzie dotychmiast nie było znáku polskiéj stopy (s. 2). Jeśli chodzi o czas powstawania PsKoch, to powszechnie przyjmuje się, że tłumacz pracował nad swoimi parafrazami przez wiele lat. W roku 1571 miał już na ukończeniu przekład trzydziestu psalmów, które chciał podarować podczas sejmu królowi. Niektórzy datę rozpoczęcia prac przekładowych przesuwają do roku 1567, a czasem nawet, co jest mniej prawdopodobne, do roku 1551.191 Poeta nie tłumaczył utworów kolejno, ale wybierał je w sposób wyrywkowy według znanych sobie kryteriów, a po przetłumaczeniu rozsyłał w postaci rękopiśmiennej przyjaciołom i znajomym. Cały czas jednak dążył do przełożenia wszystkich psalmów.192 Tłumacząc Psałterz Kochanowski korzystał z wielu źródeł i wzorów łacińskich, polskich i w innych językach narodowych. Spośród parafraz łacińskich najwyżej cenił sobie przekład Buchanana, korzystał także z prozaicznej parafrazy Campensisa. Jeśli chodzi o polskie przekłady, to na pewno znał je wszystkie i z nich korzystał. Można zauważyć u Kochanowskiego zapożyczenia z Lubelczyka i Biblii brzeskiej193. Nie pozostawiły one jednak w dziele zbyt głębokich śladów. Raczej jako prace niedoskonałe pobudzały poetę do własnych poszukiwań.194 5. Tłumacząc psalmy Kochanowski starał się oddać w pięknej, klasycznej szacie sens literalny, historyczny. Jego zadaniem było udostępnienie czytelnikowi tekstu, a nie jego interpretacji. Dlatego w PsKoch brak takich elementów, jak: wprowadzenia, przedmowy do czytelnika, noty marginalne, adnotacje, nie ma nawet argumentów.195 W omawianym psałterzu brak jakichkolwiek odcieni wyznaniowych. Według Dobrzyckiego PsKoch jest jakby skombinowaniem najlepszych pierwiastków, które tkwiły w duszach ludzi obu obozów. Jest zarazem katolicki i protestancki, równocześnie wznosząc się ponad różnice wyznaniowe, a jednocząc przeciwników w tem, co było w nich najlepszego i wspólnego196. 191 192 193 194 195 196 Zob. tamże, s. 102-112; P. Buchwald-Pelcowa, Dawne wydania..., Warszawa 1993, s. 76-78. Zob. S. Dobrzycki, Psałterz..., dz. cyt., s. 1-7. 102-112; P. Buchwald-Pelcowa, Wstęp, w: Psałterz Dawidów..., dz. cyt., s. VIII. Zob. E. Ostrowska, Walka o piękne słowo psałterzowe („Psałterz” Kochanowksiego i „Psałterz brzeski”), w: E. Ostrowska, Z dziejów języka polskiego i jego piękna. Studia i szkice, Kraków 1978, s. 290-336; S. Urbańczyk, Psałterz w przekładzie Jakuba Lubelczyka i Jana Kochanowskiego, w: Jan Kochanowski 1584-1984. Epoka – Twórczość – Recepcja, red. zb., Lublin 1989, t. I, s. 497-505. Szerzej na temat warsztatu Kochanowskiego zob. S. Dobrzycki, Psałterz..., dz. cyt., s. 43-53. 56-68. 70-102. Zob. tamże, s. 53-55. Tamże, s. 40. — 163 — W tej sytuacji jedynym narzędziem ukierunkowującym lekturę był sam sposób tłumaczenia. Forma wierszowanej parafrazy, oddając nie szyk słów, ale sens zdań, w naturalny sposób mogła wskazywać na wybrany przez tłumacza sposób rozumienia miejsc trudnych.197 Ponadto, jak przystało na renesansowy charakter przekładu, Kochanowski w umiejętny sposób eksponował w nim człowieka z jego odczuciami, sposobem przeżywania krzywdy, zawodów, upadków, relacji do Boga. Aby osiągnąć swój cel, poeta posługiwał się odpowiednimi zabiegami literackimi, do których należy między innymi dobór różnego rodzaju miar stroficznych i wersyfikacyjnych. W swojej pracy zastosował ponad dwadzieścia typów nowych zwrotek, dopasowując je do treści psalmów.198 Wierszowane przekłady psalmów chętnie wykorzystywano do śpiewu wyposażając je w nuty. Żadne ze znanych dziś 28 edycji PsKoch nut nie posiada. Melodie do parafraz Jana z Czarnolasu opracował i wydał osobno w 1580 r. Mikołaj Gomółka, pt.: Melodie na Psałterz Polski, przez Mikołaja Gomółkę uczynione199. Nie przyjęły się one jednak, prawdopodobnie ze względu na to, że były wydane osobno i tylko z tekstem pierwszych zwrotek, co wymagało posługiwania się dwoma książkami naraz200. Świadczy o tym zachowany egz. Melodii, w którym przy każdym psalmie napisano ręcznie numer strony z PsKoch 1579. 6. Wszystkie znane edycje PsKoch tłoczono w tym samym podręcznym formacie quarto (przykładowe wymiary z oprawą: 180 x 147 x 19 mm dla Po BTPN 12152 I). Książka zazwyczaj składała się z 28 składek po 4 k. (sygn. A-Z, Aa-Ee4), czyli ze 112 k. (28 ark.). Wyjątek stanowiła edycja z 1583 r., która liczyła o jedną składkę więcej (29 ark., czyli 116 k., sygn. A-Z, Aa-Ff4). Strony liczbowane: 1-216, 8 s. nlb., a dla wyd. z 1583 – 16 s. nlb. 7. Zawartość PsKoch była prawie identyczna we wszystkich edycjach. Po stronie tytułowej i dedykacji (s. 1-2) następowały psalmy podzielone według Biblii hebrajskiej na pięć części (do s. 216). W ed. 1 po psalmach znajduje się przywilej, a po nim „Regestr Psalmow wedle titułow Laćińskich / rzędem obiecadła‖ podający łacińskie incipity psalmów i ich numery. W wydaniu z 1583 umieszczono po rejestrze łacińskim również spis polskich incipitów z podaniem numerów kart. W następnych wydaniach pozostawiono tylko rejestr polski. Swoje miejsce zmieniał tekst przywileju, który do 1583 r. był umieszczany po Ps 150, a w dalszych wyd. na końcu książki. 8. Układ strony jest wyznaczony przez ramkę występującą w każdej edycji. W górnym jej oknie znajduje się nagłówek kolumnowy i numer strony, w dolnym sygnatura karty i kustosz. Centralne okno wypełnia kolumna główna. 197 198 199 200 Por. tamże, s. 60-68. Zob. P. Buchwald-Pelcowa, Wstęp, w: Psałterz Dawidów..., dz. cyt., s. V-VI; Koss. I, s. 304-311. Egz. Wa BU Sd.614.11; Gd PAN 476/54. Zob. Koss. I, s. 311; P. Buchwald-Pelcowa, Dawne wydania..., dz. cyt., s. 228-234. — 164 — Niewielka liczba elementów składających się na kolumnę główną zapewnia wysoki poziom estetyki i dużą przejrzystość. Każdy z psalmów poprzedzony jest tytulikiem podającym liczbami rzymskimi jego numer według Biblii hebrajskiej. Pod tytulikiem znajduje się w jednej linii łaciński incipit, a pod nim tekst parafrazy ułożony w różnego rodzaju zwrotki. Po każdym psalmie pozostawiono pustą linię. Jak przystało na poezję, każdy z wersów jest w osobnej linii, które nie są numerowane. 9. We wszystkich edycjach powtarza się tylko jedna ilustracja. Jest to drzeworytniczy medalion przedstawiający modlącego się Dawida, umieszczany na stronie tytułowej. Według Piekarskiego istniały trzy wersje medalionu: pierwsza należąca do Januszowskiego, druga umieszczana przez anonimowego wykonawcę poddruków z datą 1606 i trzecia należąca do Piotrkowczyka. Poza medalionem w PsKoch pojawiają się listwy ozdobne (charakterystyczne dla strony tytułowej) i inne ozdobniki. 10. Do tłoczenia tekstu natchnionego drukarze Psałterza Dawidów używali wyłącznie szwabachy. Dla wydań szesnastowiecznych charakterystyczna jest szwabacha o wymiarach od 85 do 87 mm dla 20 ww. Na początku wieku XVII (1601, 1586 D, 1606 A, B, C) tłoczono pismem trochę większym (20 ww. = 94-96 mm), a ostatnie edycje średnim (20 ww. = 87-90 mm). Charakterystyczną cechą poszczególnych wydań były pisma użyte do druku tytulików i incipitów łacińskich. W pierwszych dwóch wydaniach obydwa elementy wykonywano kursywą, tytuliki majuskułą, a incipity minuskułą. W późniejszych edycjach do 1606 G używano dla obydwu elementów antykwy (majuskulnej i minuskulnej). Dla druków Piotrkowczyka charakterystyczne jest użycie antykwowej majuskuły dla tytulików i kursywnej minuskuły dla incipitów. Pisma innych elementów również zmieniały się. Ich kroje i stopnie prezentuje tabela 7. Zwracając uwagę na jakość pism, musimy stwierdzić, że najgorzej wypadają poddruki z datą 1606. 11. Jeśli chodzi o inicjały, to w znanych wydaniach PsKoch można wyróżnić trzy wzory ich użycia (zob. tabela 7). W edycjach wczesnych, do roku 1587, każdy z psalmów zaczyna się od pięknego drzeworytniczego inicjału kaligraficznego o wysokości ok. 17-23 mm. W następnych wydaniach (z lat 90-tych) obserwujemy zubożenie. Używane wcześniej inicjały kaligraficzne pojawiają się tylko przy psalmach otwierających każdą z pięciu części Psałterza. Pozostałe psalmy rozpoczynają się od wersalików pisma gotyckiego. Ten sam model zastosował w swoich wydaniach również Piotrkowczyk. Najuboższy model pojawia się w edycjach z początku XVII w., w których tylko Ps 1 zaczyna się od dużego inicjału ozdobnego. Należy zauważyć, że wraz ze zubożeniem zastosowania ozdobnych inicjałów obniżyła się estetyka druku i jego przejrzystość. Obserwując jakość klocków z inicjałami można zauważyć, że w poddrukach z datą 1606 były one dość nieudolnie wzorowane na materiale Drukarni Łazarzowej. Tabela 7. Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego – zestawienie wydań 1641 1629 1617 — 1612/4 12 1587 1587 1587 1587 po 1590 1590 -94 1610/1 d 1587 po 1590 1606 G 11 d d po 1587 1606 F — 1606 E — 1587 1587 1587 1606 D 10 1586 1587 po 1590 1606 C 9 1606 B 8 1586 1586 1587 1586 1594- ok. 1600 1604 1606 A d 1586 ok. 1598 1601 7 d d 1590 -98 1587 Os/BN 1587 B 6 1587 A 5 1585 1586 1585 /86 1587 Os 4 1585 1585 1590 -93 1587 BN 3 1583 1583 1583 1586/7 1586 B 2 1579 brak 1579 1586 D 1586 A 1 1587 1578 1590 -93 1586 C 1585/6 1585 1583 1579 1578 PKoch XXII. Rok na k. tyt. Rok w kolofonie Prawdziwy rok dr. 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 1601 brak 1601 1606 brak 1606 1606 brak gw 1606 brak gw 1606 brak gp 1606 brak gp 1606 brak gp 1606 brak gp 1610 1611 1610 /11 1612 1614 1612 /14 1617 1617 1617 1629 1629 1629 1641 1641 1641 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 ? Liczba arkuszy 28 28 29 28 28 28 28 28 28 28 28 28? 28 28 28? 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 Strona tytułowa + + + + + d d + + + + d d + + + + + + + + + + + + + + + ramka z ozdobników A A A A A d d A A A A d d A A A A B B B B B B + + + + + drzew. z Dawidem A A A A A d d A A A A d d A A A A B B B B B B C C C C C Podana drukarnia Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. d d Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. d Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. AP AP AP AP AP Drukarz rzeczywisty Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. ? ? ? ? ? ? AP AP AP AP AP Tekst w ramce linijnej A L L A A A A A N A A A A A A A K K K F F F F I I O C F Liczba kart 112 112 116 112 112 112 112 112 112 112 112 112? 112 112 Pisma tekst psalmów (dla 20 ww.) dedykacja (dla 20 ww.) nagłówek kol. psalmów (dla 5 ww.) nagł. kol. rejestrów (dla 5 ww.) przywilej (dla 5 ww.) tytuliki psalmów łac. inc. Słowa bez dokładania w przywileju Rejestr polski Rejestr łaciński Inicjały s s s 85/6 87 86/7 s s s 85/6 87 86/7 f f f 37/8 37/8 38 f f f 37/8 37/8 38 f f f 37/8 37/8 38 a k k a k k — + + s 85 s 85 f 38 f 38 f 38 a a — s s s s s s s 85/6 85 84/5 85/6 94/5 85/6 85/6 s d s s s s s 85/6 84/5 85/6 94/5 86/6 85/6 f f f f f f f 37/8 38? 38 38 38 38 37/8 f f f f f f f 37/8 38? 38 38 38 38 37/8 f d f f f f f 37/8 38 38 38 38 37/8 a a a a a a a a a a a a a a — d — — — — — s d f d d a a d s 85 d f 37 f 37 f 37 a a — s s s s s s 85/6 85/6 94/5 94/5 96 96 s s s s s s 85/6 85/6 94/5 94/5 96 96 f f s nk nk nk 38 37/8 f d s f f f 38 f d f s s s 38 37/8 29 28/9 28/9 a a a a a a a a a a a a — — — — — — s 88 s 88 nk s 88 s 88 nk s 87 s 87 nk s 87 s 87 k f s 29 s 29 a a — nk k s 28/9 a a — s 28 a a — s 29 a a — s 89 k 90 f 40 f 40 f 40 a k — s 89 k 88 f 40 f 40 f 40 a k — s 89 k 88 f 40 f 40 f 40 a k — s 89 k 88 f 40 f 40 f 40 a k — s 89/90 k 90 f 40 f 40 f 40 a k — + — + + + + + + + + + d + + +? + + + + + + + + + + + + + — + + — — — — — — — — d — — — — — — — — — — — — — — — — II I I II I II III II III II I d II II I III III III III III III III III II II II II II d – defekt; Rok na k. tyt. – kursywą zaznaczono daty pisane cyframi rzymskimi; Prawdziwy rok dr.: gw – druk o wiele późniejszy niż data na k. tyt., grupa wcześniejsza druków z daną datą; gp – druk o wiele późniejszy niż data na k. tyt., grupa późniejsza druków z daną datą; Drukarze: AP – A. Piotrkowczyk; Łaz. – Drukarnia Łazarzowa; Pisma: a – antykwa; s – szwabacha; f – fraktura; k – kursywa; nk – kursywa „nowy karakter”; Inicjały: I. Pierwsze ed. od inic. ozdobnego zaczynały wszystkie Ps; II. Późniejsze tylko pierwsze psalmy z danych części Ps, a inne od wersalików; III. Jeszcze późniejsza grupa od inic. ozdobn. zaczyna tylko Ps 1, a resztę od wersalików. — 165 — 12. PsKoch był drukiem mało skomplikowanym i nie potrzebował wielu elementów ułatwiających posługiwanie się nim na wyrywki. Są tam tylko elementy klasyczne, takie jak nagłówki sygnalizujące jedną z pięciu części Psałterza, np.: „Psałterza Dawidowego || Część pierwsza‖, paginacja, rejestry. W poszukiwaniu konkretnego psalmu pomaga przejrzysty układ tekstu, umieszczenie wyraźnie widocznego tytuliku z numerem psalmu i incipitem, zastosowanie ozdobnych inicjałów (szczególnie w wydaniach wcześniejszych). 8. Psalmy Dawidowe w tłum. P. Milejewskiego (1587) 1. Psalmy Dawidowe na modlitwy chrześcijańskie przełożone201 (fot. 041) przez Pawła Milejewskiego ukazywały się, według A. Kaweckiej-Gryczowej, dwukrotnie. Pierwsza edycja zaginęła, a drugą wytłoczył A. Rodecki w 1587 r.202 Typograf nie podał miejsca druku, ale wiadomo, że w tym okresie pracował w Krakowie. O istnieniu pierwszego wydania i zapotrzebowaniu na nie wspomina sam Rodecki w liście dedykacyjnym: Gdym to obaczył, moja łaskawa Pani Łowczyna, iż się już tylko nieco mało zawija między bibliopolami, którzy księgami handlują, onych Psalmów Dawidowych, przez godnej pamięci męża Pawła [Mi]lejewskiego, doktora zacnego, naszym polskim językiem na modlitwy chrystiańskie przełożonych, a baczę to, iż się ich przedsię ludzie pobożni trzymają i o nich się pytają. Wejźrzałem w to z drugiej strony, żem jest tym rzemieśnikiem, który z starych i z zwiotszałych ksiąg nowe mogę urobić, i od zaginienia ich ony zachować, i z małej a ustawającej liczby wielką uczynić, i ony rozmnożyć. Przeto wzruszony będąc tak tym rzemięsłem i powinowactwem swym, żem dobre rzeczy rozmnażać powinien i ony od zaginienia zachowywać, tak też pracą i uprzejmością już chwilę zmarłego miłego Milejewskiego, którą miał przeciw Bogu w rozmnażaniu chwały Jego i przeciw Dawidowym Psalmów, w których się on (znać to) uprzejmie kochał, wziąłem to przedsię, żebym w tej mierze pracej jego zaginąć nie dał, a w tym też powinności swej dosyć uczynił (k.A2r-3r). 2. Na temat samego tłumacza Psalmów Dawidowych wiemy niewiele. Z listu dedykacyjnego dowiadujemy się, że Milejewski był przyjacielem Stanisława Spinki z Wojciechowa, męża Anny Lasociny. Po śmierci został pochowany w posiadłości Spinki, który ze względu na zażyłość z tłumaczem omawianego dzieła, sam się też podle niego położyć kazał (k. A4v). Możemy się tylko domyślać z dużym prawdopodobieństwem, że Paweł Milejewski był wyznawcą arianizmu. 3. Genezę dzieła odsłania w swojej przedmowie sam autor. Oddając do rąk czytelników Psalmy Dawidowe, pragnie podzielić się ze współwyznawcami własnym doświadczeniem modlitwy słowem Bożym, a szczególnie psalmami, podczas pokus nie cielesnych, lecz raczej dotyczących dusznego zbawienia, a więc zapewne związanych z wyborem orientacji wyznaniowej. Tłumacz modląc się z Biblią w ręku, stopniowo przekładał poszczególne teksty i w ten sposób powstała parafraza całego Psałterza oraz innych wybranych fragmentów Pisma Świętego.203 201 202 203 Korzystam z unikatowego egz. BN XVI.O.409. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie..., dz. cyt., s. 162-163, p. 38. Zob. PsMil 1587, k. A6v. — 166 — O pierwszej edycji pracy Milejewskiego nic nie wiemy. Kolejne pośmiertne wydanie wytłoczył Rodecki, gdyż dostrzegał zainteresowanie tym dziełem przy równoczesnym wyczerpaniu się nakładu (zob. wyżej). A. Kawecka-Gryczowa przypuszcza, że na podjęcie tej pracy przez drukarza mogły wpłynąć jego trudne doświadczenia życiowe lat poprzednich. Być może w modlitwie psalmami ciężko doświadczony drukarz szukał lekarstwa na własne troski i zgryzoty. Potwierdzałaby to dedykacja typografa [...] pełna osobistych wspomnień i refleksji na temat roli wydawcy wobec książki i pisarza, wobec dziedzictwa kulturalnego204. 4. Ze względu na dawną przyjaźń Milejewskigo ze Spinką Rodecki postanowił zadedykować książkę żonie Spinki, Annie Lasocinie: Iż tedy W. M. masz u siebie gróby i kostki zmarłego Milejewskiego, godzi się, abyś też i ducha jego, którym pałał i ty książki pisał, i którym [...] w tych książeczkach żywie i mówi, mając ty książki i onych używając, [...] za poddanego nie tylko w grobie odpoczywającego, ale też jakoby żywego i ku modlitwam W. M. pobudzającego miała w domu... (A4v-5r). 5. Jak sam tytuł wskazuje, praca ta zawiera Psalmy Dawidowe na modlitwy Chrześcijańskie przełożone, a więc niejako z zamierzenia sam sposób przekładu musiał chrystianizować starotestamentalną poezję. W przedmowie do czytelnika tłumacz poucza, że z tego właśnie powodu wybrał nie dosłowną formę przekładu, ale parafrazę, która bardziej nadawała się do uczynienia z psalmów modlitwy chrześcijańskiej. Ważną dla autora zasadą przekładu było wydobywanie z psalmów ukrytego w czasach Dawida, a dziś już znanego, sensu alegorycznego, który każe dostrzegać w psalmach zapowiedź nadejścia Chrystusa, działalności Kościoła i przyszłego czasu chwały. Ponadto Milejewski ułożył psalmy nie według kanonicznej kolejności, ale pogrupował je tematycznie pod jednym argumentem, aby ułatwić odnalezienie właściwej modlitwy w danych okolicznościach życia. Tłumacz pragnie nauczyć czytelnika prawdziwej modlitwy słowem Bożym, dlatego swoje dzieło wyposażył również w krótki traktat o modlitwie: Dialog abo rozmowa o modlitwie (k. R12r-V9v), którego lekturę zaleca przed korzystaniem z parafraz słowa natchnionego.205 Przekład jest prozaiczny i pomimo że jest to parafraza, to łatwo można w nim rozpoznać fragmenty znanych psalmów. Oto przykład fragmentu Ps 22: Boże, Boże mój, czemużeś mię opuścił i ode mnie czemuś się daleko odstąpił? O święty Izraelski, czemużeś mię jakby prawie zarzucił? Ojcowie naszy wołali do Ciebie i wysłuchałeś, i nie zawstydziłeś ich, a jam się stał nikczemny, jakby robak, ludziam śmiech i od wszech wzgardzony, którzy na mię patrzą, usta swoje rozdziewają i głowami swymi potrząsają: Hej, mówiąc, ufałci we wszytkim Bogu, niech wyrwie go, niech wyzwoli go, abowiem powieda, że umiłował go... (k. D4r-v). 204 205 A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie..., dz. cyt., s. 39. Zob. PsMil 1587, k. A6v-8v. — 167 — Aby osiągnąć swój cel, Milejewski posługuje się znanymi już choćby z PsRej metodami, wprowadzając dla grup psalmów argumenty i streszczająco-wypunktowujące noty marginalne, które podobnie jak u Reja pomagają w znalezieniu fragmentu odpowiadającego danej sytuacji życiowej. Spójrzmy na fragment Ps 51, który należy do grupy zaopatrzonej we wspólny argument: O grzechów odpuszczenie i odnowienie żywota, i o zachowanie od złego, z rozmyślaniem wielkiego miłosierdzia i dobroci Bożej. (k. D11v), po którym idą psalmy 25, 26, 32, 51. A oto fragment Ps 51: Zmiłuj się Panie dla wielkiego miłosierdzia swojego, zmiłuj się dla szczyrej dobroci swej, cięsz- Uznać pierkość grzechów czuję, znosić ich nie mogę, omyj mię od nieprawości mej i od grzechów moich wej grzechy oczyść mię... (k. E3r-v) trzeba. Niżej na marginesie tekstowi parafrazy towarzyszą jeszcze dwie noty: Sumnienie uspokojone przez Chrystusa (K. E4v); Bez pomocy Bożej nic nie możemy (k. E5r). Na tym przykładzie wyraźnie widać, w jaki sposób przy pomocy not marginalnych autor prowadzi czytelnika w przeżywaniu modlitwy psalmem. Zgodnie z zamysłem Milejewskiego cała książka jest niejako podręcznikiem modlitwy słowem Bożym. Wyraźnie widać to w wielu argumentach podpowiadających okoliczności i sposób wykorzystania psalmu. Argumenty pełnią także znaną nam już rolę interpretacyjną, wskazując na możliwość alegorycznego rozumienia tekstu. Oto kilka przykładów: Który też niżej masz o Chrystusie figurate wyłożony (Ps 72, k. D3r). W wielkim udręczeniu jak się mają modlić na kształt Pana Chrystusa wierni naśladowcy Jego (Ps 22, k. D4r). 6. Książka ukazała się in 12° (139 x 85 x 53 mm), a więc w małym formacie charakterystycznym dla modlitewników. Taki format wyznaczał sposób korzystania z psałterza, który należało czytać trzymając w ręce. Całość liczy 24 składki po 12 kart i jedną z 6 kartami (razem 294 nlb. k., czyli 24,5 ark., sygn. A-Z12, a12, b6). 7. Oto zawartość książki: Strona tytułowa obwieszczająca treść działa: „PSALMY Dawidowe / na modlitwy Chrześćijańskie przełożone. Przydana iest k temu rozmowa o modlitwie / y modlitwy ludźi świętych z Bibliey wybrane. Roku 1587.‖ (k. A1r). [...] Miłośći Pa[niey] Annie Lasoćiney / Lowcżyney źiemie Lubelskiey / łaski Bożey / zdrowia dobrego y długiego / y we wszech darzech duchownych / niebieskich znacżnego pomnożenia / W. M. wiernie życży. List dedykacyjny podpisany: Alexius Rodecius. (k. A2r-5v). Herb Anny Lasociny z jej inicjałami (k. A1v). „Przedmowa samego Autora do Cżytelnika.‖ (k. A6r-8v). „PSALMY Dawidowe / na modlitwy Chrześćijańskie przełożone.‖ (k. A9r-R11v). — 168 — „Dialog abo rozmowa o Modlitwie / iakich przypraw potrzeba do niey Chrześćijańskiemu cżłowiekowi. Starego z Bonifacem‖ (k. R12r-U9v). „Uskarżanie ludźi s. na złośći ludzkie / prze ktore Bog nie wysłuchywa / karze / cżasem y w niewolą poddawa / ktemu grzechow wyznanie / modlitwy / dźiękowanie / z Bibliiey wybrane.‖ (k. U10r-b6r). Podobnie opracowane jak psalmy. 8. O tematycznym układzie psalmów i innych tekstów biblijnych już wspominaliśmy. Psalmy są numerowane wg Biblii hebrajskiej. Każdą grupę modlitw psalmowych poprzedza wspólny argument, a pod nim umieszczone są kolejne psalmy z zaznaczeniem, że odnoszą się do tego samego argumentu. Każdy psalm rozpoczyna się od tytuliku, np.: „PSALM 25‖, a pod nim następuje łaciński incipit i tekst parafrazy. Zastosowano tylko podział na rozdziały (psalmy). Podziału na wersety nie ma. Tekst jest ułożony w zwartej kolumnie. Na szczycie każdej ze stron znajduje się nagłówek kolumnowy, a pod nim główna kolumna tekstowa. Noty (konkordancje i streszczająco-wypunktowujące) umieszczone są na marginesie zewnętrznym. Między poszczególnymi elementami jest sporo światła. Kompozycja strony i podział tekstu są przejrzyste, początki psalmów dobrze widoczne. 9. Materiał ilustracyjny jest bardzo skromny. Obok ozdobnej ramki tytułowej występuje tylko herb Anny Lasociny (k. A1v). 10. Tekst natchniony wytłoczył Rodecki szwabachą (20 ww. = 90 mm), tekst listu dedykacyjnego i pierwsze linie argumentów szwabachą większą (20 ww. = 108 mm), a noty marginalne mniejszą. Antykwy użyto dla tytulików psalmów, a kursywą wydrukowano konkordancje. 11. Inicjały pełnią charakterystyczne dla siebie funkcje. Każdy psalm rozpoczyna się od gotyckiego wersalika (11-15 mm lub ok. 6 mm). 12. Książka nie została wyposażona w zbyt bogaty zestaw narzędzi ułatwiających posługiwanie się nią na wyrywki. Są tam wspomniane już noty ułatwiające odpowiedni wybór modlitw. Obok tych not na marginesach znajdują się jeszcze konkordancje. Posługiwanie się tekstem ułatwia dość dobre wyróżnienie początków psalmów. I to wszystko. W książce brak numeracji kart i stron, nagłówki informują tylko ogólnie, w której części dzieła czytelnik się znajduje (np. „Modlitwy || z Psalmów ucżynione‖, „Rozmowa || o Modlitwie‖ itd.), brak tematycznego spisu psalmów, argumentów i not marginalnych (takiego jak w PsRej). Nie ma tam również jakże potrzebnego spisu psalmów według kolejności kanonicznej, który umożliwiałby szybkie odnalezienie psalmu o danym numerze. Podsumowując można stwierdzić, że mamy do czynienia z koncepcją psałterza-modlitewnika znaną z katolickich wydań Księgi Psalmów. Omówiony tutaj przykład jest najbliższy PsRej, nie — 169 — tylko ze względu na prozaiczną formę parafrazy, ale również ze względu na ideę dzieła i służące jej środki typograficzno-kompozycyjne. 9. Psałterz Dawidów w tłum. J. Wujka (od 1594) 1. Psałterz w przekładzie J. Wujka ukazał się po raz pierwszy w oficynie A. Piotrkowczyka w 1594 r., pt.: Psałterz Dawidów. Teraz znowu z łacińskiego, z greckiego i z żydowskiego na polski język z pilnością przełożony i argumentami i annotacjami objaśniony... (in 4°; fot. 042).206 Kolejne dwa, bardzo podobne do siebie, wydania in 12° wyszły z tego samego zakładu w 1616 i 1626 r., pt.: Psałterz Dawidów, z łacińskiego, z greckiego i z żydowskiego na polski język z pilnością przełożony. [...] Teraz znowu na żądanie wiela panien zakonnych łacińskiego języka nieumiejących, a Psałterz mowić pragnących, bez argumentów i annotacyj przedrukowany207 (fot. 043). W tym miejscu należy jeszcze wspomnieć o Księdze Psalmów stanowiącej część całej Biblii z roku 1599. Jest to tekst gruntownie zrewidowany przez jezuicką komisję cenzorów, którzy pracowali z tekstem po śmierci tłumacza, nanosząc poprawki w ok. 64 % wersów (1614 na 2524)208. Poprawki te były w większości niezbyt szczęśliwe i w sporej mierze popsuły tekst Wujkowy. Wśród nich jednak można znaleźć również takie, które oczyściły tłumaczenie z zaskakujących dowolności – a nawet fantazji – ks. Wujka209. Przedruki Wujkowego psałterza z lat 1616 i 1626 zawierają pierwotny tekst z 1594 r. 2-3. Przekład tak obszernego dzieła jak Biblia nie powstaje od razu, lecz wymaga drobiazgowej i mozolnej pracy, która może trwać długie lata. Podobnie było w przypadku przekładu dokonanego przez ks. Jakuba Wujka, który temu dziełu poświęcił ok. 40 lat swojego życia 210. Oficjalnie Wujek podjął się tłumaczenia Biblii po kongregacji prowincjalnej w Kaliszu w 1584 r. i uzyskaniu pozwolenia od papieża, o co zabiegał osobiście w Rzymie211. Przygotowana wcześniej praca posuwała się dość szybko. W 1589 r. gotowy był rękopis NT212, który ukazał się w 1593, a drugie jego wydanie w 1594 r. Interesujący nas Psałterz wyszedł z oficyny Piotrkowczyka po drugim wydaniu 206 207 208 209 210 211 212 Korzystam z Ossol. XVI.Qu.2659; 3095. Tytuł wg PsW 1626. Korzystam z: PsW 1616 – BK 126877; Ossol. XVII-3012; 3013 (obydwa egz. bez k. tyt.); PsW 1626 – Ossol. XVII-2525. Zob. K. Gąsiorowski, Dwa psałterze ks. Wujka, RBL, r. XII, 1959, nr 2, s. 246-259, liczby podane na s. 258-259; Tenże, Ks. Jakub Wujek, jako tłumacz Psałterza Dawidowego, „Studia Gnesnensia‖ I, 1975, s. 363. Przykłady dowolności i fantazji ks. Wujka w pracy przekładowej oraz trafnych i chybionych poprawek komisji podaje J. Frankowski, zob. Psałterz Dawidów z 1594 roku w przekładzie ks. Jakuba Wujka i jego znaczenie, w: Psałterz Dawidów w przekładzie ks. Jakuba Wujka z 1594 roku, transkrypcja, słowo wstępne i komentarze J. Frankowski, Warszawa 1993, s. 12-17. Idąc za poglądami W. Smereki przyjmujemy, że Wujek pierwsze próby tłumaczenia Pisma Świętego podjął podczas studiów w Krakowie w latach 1558-59, a zakończył swoją pracę latem 1596 r. Zob. W. Smereka, Wstęp, w: Nowy Testament w przekładzie Ks. Dr. Jakuba Wujka T.J., wstępami i uwagami poprzedził W. Smereka, Kraków 1966, s. XXI. XXXII. Zob. tamże, s. XXVII-XXVIII. Szerzej na temat genezy przekładów biblijnych Wujka zob. w punktach poświęconych NTW i BW. Zob. tamże, s. XXVIII-XXIX. — 170 — NT, czyli pod koniec roku 1594 (dedykacja została podpisana w Poznaniu 7 października 1594 r.). Sam Wujek w liście dedykacyjnym pisze o realizacji swoich planów edytorskich, uzasadniając kolejność edycji: Po wydaniu Nowego Testamentu z annotacjami katolickiemi roku przeszłego [...] myśląc się też (z poruczenia przełożonych moich) za pomocą Pańską i o Stary Testament pokusić, zdało mi się napirwej od Psałterza począć. Nie tylko dlatego, iż go nasi ludzie, tak jako ji w kościele śpiewają, językiem swym dawno mieć pragnęli, ale też i przeto, iż między inszymi księgami świętymi jest napotrzebniejszy i napożyteczniejszy dla ustawicznego używania jego. Abowiem Psałterz jest jakoby compendium abo summa wszytkiego Pisma Świętego i ma w sobie nakrótce to wszytko, cokolwiek w innych piśmiech świętych jest napożyteczniejszego... (s. 1 pierwszej paginacji) Jako podstawę tłumaczenia przyjął Wujek Psałterz znajdujący się w Vlg, który oparty był na LXX. Tłumacz tę wersję cenił wyżej niż oryginał hebrajski i jego łacińskie przekłady, gdyż uważał, że LXX jest uświęcona tradycją apostolską, a tekst hebrajski pochodził od masoretów, którzy ustalili ostateczną wersję żydowskiej Biblii w kilka wieków po Chrystusie.213 W tym samym liście dedykacyjnym Wujek szeroko prezentuje przyjętą przez siebie metodę tłumaczenia, którą przedstawimy dokładniej przy omawianiu wcześniejszego chronologicznie NT z 1593 r. Przyczynę wydania kolejnych edycji z 1616 i 1626 roku wyjaśnia sam tytuł tych psałterzy, który głosi, że zostały one wydane na żądanie wiela Panien zakonnych łacińskiego języka nieumiejących, a Psałterz mówić pragnących, bez argumentów i annotacji przedrukowany214. W ten sposób wydawca wyprodukował psałterze tańsze i mniej skomplikowane, które służyły przede wszystkim, zgodnie z tradycją katolicką, modlitwie wzorującej się na brewiarzowych godzinach kanonicznych. Zapotrzebowanie na tego typu psałterze-modlitewniki było więc aktualne również z XVII w. i wypływało w tych samych co wcześniej środowisk. 4. Psałterz Dawidów został zadedykowany prymasowi Stanisławowi Karnkowskiemu. Swoją dedykację Wujek uzasadnia w trojaki sposób: Tę tedy pracą moję i ten wszytek Psałterz, abo raczej tę małą Biblią (póki się więtsza nie zgotuje), W. M. swemu Miłościwemu Panu, dobrodziejowi i fundatorowi naszemu, ze wszytką chęcią ofiaruję, oddawam i przypisuję. A to nawięcej dla trzech przyczyn. Jedna, iż wiem pewnie, że się W. M. w tych świętych księgach osobliwie kochasz, któremi nie tylko swe nabożeństwo i miłość ku P. Bogu ustawicznie wzbudzasz, ale ich też ku innych zbudowaniu, tak w rozmowach i w kazaniach, jako i w senacie wotując, rad używasz. Druga, aby to był znak jaki taki wdzięczności naszej ku W. M. za wielkie i rozliczne dobrodziejstwa, którymiś W. M. nie tylko mnie niegodnego ode trzydzieści lat, ale i wszytkę Societatem nostram z dawna sobie obligować raczył, a zwłaszcza fundowanim, zbudowanim i nadanim hojnym Collegium swego kaliskiego, i znaczną pomocą i poratowanim Collegium naszego poznańskiego. [...] Trzecia przyczyna jest, aby ten mój przekład Psałterza, od W. M. nawyższego w Polszcze między duchowieństwem wodza i pasterza wdzięcznie przyjęty i aprobowany, stał się tym ważniejszy i innym wszytkim, tak duchownym, jako i świeckim stanom, tym zaleceńszy i przyjemniejszy, a pod mocą imienia twego tarczą i obroną od przeciwników był tym beśpieczniejszy (s. 15-16 pierwszej paginacji). 213 214 Wujek uzasadnia swoje poglądy w liście dedykacyjnym, zob. PsW 1594, s. 2-10. Zob. też J. Frankowski, Psałterz Dawidów..., w: Psałterz Dawidów w przekładzie ks. Jakuba Wujka..., dz. cyt., s. 9. PsW 1616, 1626, k. tyt. — 171 — Kossowska uważa, że zadedykowanie dzieła ówczesnemu prymasowi było próbą podparcia wielkim autorytetem stosowanej przez tłumacza metody przekładu, tak ostro atakowanej przez Grodzickiego215. O takiej funkcji dedykacji świadczy fakt, że większość miejsca w szesnastostronnicowym liście dedykacyjnym poświęcił Wujek wyjaśnieniu i apologii tej właśnie kwestii.216 Edycje z 1616 i 1626 r. nie posiadają dedykacji. 5. Celem Wujka nie było podanie czytelnikowi wyłącznie przetłumaczonego tekstu. Przy pomocy samej techniki przekładu i bogatego wyposażenia książki (list dedykacyjny, przedmowa do czytelnika, noty marginalne, adnotacje i kilka rejestrów) starał się wyznaczyć kierunek interpretacji psalmów. Taki sposób postępowania, charakterystyczny dla Biblii protestanckich, został tu wykorzystany dla celów kontrreformacji. Już sam sposób przekładu folgujący sensowi zakłada istnienie elementów narzucających czytelnikowi odpowiednią interpretację. Wujek w wielu miejscach swego dzieła dodawał słowa nieobecne w oryginale, aby w ten sposób zachować piękno języka i ułatwić rozumienie tekstu. Słowa te są zawsze wyróżnione przy pomocy kursywy. W ogromnej ilości miejsc taki zabieg ułatwia prawidłową lekturę, ale są również takie wersy, w których metody tej nadużyto. Np. w Ps 2, 12: Przyjmijcie naukę Chrystusową, by się snadź nie rozgniewał Pan, abyście nie poginęli z drogi sprawiedliwej (s. 3-4 drugiej paginacji). Słowa Chrystusową nie ma w oryginale. Wprowadzenie go do tekstu nadaje mu anachroniczną interpretację, która do Starego Testamentu wprowadza Nowy Testament.217 Przed rozpoczęciem lektury psalmów tłumacz proponował czytelnikowi zapoznanie się ze wstępami, które prezentowały technikę przekładu (list dedykacyjny) oraz wprowadzały w lekturę tej niełatwej księgi biblijnej (przedmowa do czytelnika). W przedmowie Do Chrześciańskiego Czytelnika218 Wujek uczy sposobu korzystania z Psałterza. Według tłumacza psalmy mają w sobie nie tylko wszytkie tajemnice o Panu Chrystusie i o Kościele Jego, które wszytkim czasom i świętam chrześcijańskim nadobnie są przystosowane, ale nadto zamykają w sobie summę, abo krótkie zebranie wszytkiego Pisma Świętego (s. 17 pierwszej paginacji). Ponadto według Wujka Psałterz zawiera naukę moralną, jest prawdziwą szkołą modlitwy, a wiernemu czytelnikowi daje wspaniałe wzory życia duchowego, zawiera również zupełną teologię, czyli uczy prawd wiary chrześcijańskiej.219 215 216 217 218 219 Szerzej na temat sporów wokół Wujkowej metody przekładu zob. w punktach poświęconych NTW i BW. Koss. I, s. 341-343. Inne przykłady zmiany sensu przez dodanie słów, zob. J. Frankowski, Psałterz Dawidów..., w: Psałterz Dawidów w przekładzie ks. Jakuba Wujka..., dz. cyt., s. 13-17. PsW 1594, s. 17-26 (wg pierwszej paginacji). Zob. tekst przedmowy w: J. Frankowski, Psałterz Dawidów..., w: Psałterz Dawidów w przekładzie ks. Jakuba Wujka..., dz. cyt., s. 23-25. — 172 — Nakreślony w przedmowie plan interpretacyjny realizuje Wujek przy pomocy argumentów, not marginalnych i adnotacji. Odsłania w nich czytelnikowi sens duchowy, posługuje się typologią, a nawet alegorią. Typologia i alegoria są najczęściej chrystologiczne i eklezjologiczne. Nie brak tu również treści dydaktycznych, a nawet traktowania niektórych psalmów jako proroctw zapowiadających konflikty z Turkami (np. Ps 73; 82; 119). Łatwo zauważyć, że mamy tu do czynienia ze znanym już średniowiecznym sposobem czytania Psałterza.220 Psałterz Wujka zawiera również elementy interpretacyjne, charakterystyczne dla renesansowej biblistyki, oparte na badaniach naukowych. Znajduje się tam krytyka tekstu, egzegeza filologiczna i historyczna wyjaśniająca trudne słowa, hebraizmy, obce czytelnikowi zwyczaje żydowskie.221 Wujek nie byłby zaangażowanym w kontrreformacyjną działalność jezuitą, gdyby w swoim komentarzu nie umieścił wątków dogmatyczno-polemicznych. Autor w ten sposób przedstawia pozytywnie bądź apologetycznie najważniejsze prawdy wiary kwestionowane przez reformację. Swoje wywody starannie ilustruje, odwołując się do innych miejsc w Biblii i dzieł Ojców Kościoła. Oto kilka przykładów. Komentując Ps 113, 8 wyjaśniał, czym jest naprawdę bałwochwalstwo, o które protestanci posądzali katolików: Pokazuje, w czym właśnie zależy grzech bałwochwalstwa, to jest nie w czynieniu bałwanów abo obrazów, ani w patrzeniu na nie, ale w wierzeniu w nie, w ofiar im czynieniu i we wzywaniu ich. [...] Bo i sam Bóg kazał uczynić węża miedzianego i cherubiny, ale nie na to, aby je za bogi chwalono. [...] To przeciw nowowiernikom dzisiejszym, którzy między bałwany a obrazy świętymi różności nie wiedzą, abo wiedzieć nie chcą (s. 208222). W adnotacji do Ps 39, 7 broni katolickiego dogmatu o Eucharystii: Nie chciałeś ofiary.) Aleś mi uszy, to jest ciało człowiecze [...], przygotował (rozumiej: w żywocie Panny błogosławionej). Słowa to są Pana Chrystusowe, któremi przepowiada, że miały ustać ofiary Zakonu Starego, a na ich miejsce miała nastąpić ofiara Ciała Jego naświętszego. Bo jako Augustyn św. to miejsce wykłada: Miasto onych wszytkich ofiar Starego Testamentu Ciało Jego teraz ofiarują i pożywającym rozdawają. Porusza również najdrażliwszą kwestię polemik protestancko-katolickich, problem usprawiedliwienia: I poczytano mu to ku sprawiedliwości.) Jako o wierze Abrahamowej rzeczono, iż uwierzył Abraham Bogu i poczytano mu to ku sprawiedliwości, tak tu o uczynku i cnocie Phineesowej, że się pomścił krzywdy Bożej nad wszetecznikami, napisano, że mu to poczytano ku sprawiedliwości, skąd znać, że nie sama wiara, ale i uczynki są pomocne i pożyteczne do usprawiedliwienia (do Ps 105, 31, s. 194). Nie zabrakło w komentarzu również pozytywnego wykładu dogmatów trynitarnych atakowanych przez braci polskich: 220 221 222 Zob. tamże, s. 9-11; Koss. I, s. 344-345. Zob. Koss. I, s. 344-345; J. Frankowski, Psałterz Dawidów..., w: Psałterz Dawidów w przekładzie ks. Jakuba Wujka..., dz. cyt., s. 11. Wszystkie cytaty zawierające fragm. komentarzy pochodzą ze stron numerowanych wg drugiej paginacji. — 173 — Słowem Pańskim niebiosa.) Bóg w Trójcy jedyny: Ociec, Słowo i Duch Święty jest stworzyciel nieba i ziemi. I tu masz wszystkie trzy Boskie persony wyrażone, to jest Trójcę Świętą (do Ps 33, 6, s. 61). W wielu miejscach broni prawdziwego Kościoła katolickiego i wyjaśnia korzyści płynące z przynależności do niego: Ta góra jest ci Kościoł katolicki, oprócz którego wołać możemy, ale wysłuchani być nie możemy (Ps 3,5, s. 7). Pożytek mieszkania w Kościele prawdziwym Pana Chrystusowym: osobliwa opieka i obrona Pańska, jakiej nie mają ci, którzy nie są w Kościele katolickim. Przetoż się żaden od niego niechaj nie wyłącza do przeklętych sekt kacerskich i odszczepieńskich (Ps 26, 5, s. 50). Znajdujemy tu również krytyczne aluzje skierowane w stronę innowierców: Naczynie śmierci od Boga zgotowane sąć heretykowie, którzy złym umysłem pismo czytając, muszą je też źle rozumieć (Ps 7, 14, s. 16). Łuk heretyków jest Pismo Święte, bo je oni cieleśnie wykładając, jadowite strzały z niego wypuszczają (Ps 10, 3, s. 22). Przetoć i heretycy pod imieniem Pana Chrystusowym przy ścieszce sidła zastawiają, aby ten, kto mnima, że stąpa po drodze, która jest Chrystus, stąpał też po sidłach ich, którzy szaleństwo w domu Bożym wymyślili (Ps 139, 6, s. 248). W interpretacji psalmów pomagają również rejestry. Jest ich tu kilka. Pierwszy z nich umieszczony bezpośrednio pod przedmową do czytelnika dzieli psalmy według rozmaitej ich materiej na sześć grup tematycznych: 1) Chwały Boże; 2) Historyja ludu żydowskiego; 3) Proroctwa; 4) Nauki życia pobożnego; 5) Dziękczynienia; 6) Prośby. Każda z tych grup zawiera mniejsze podgrupy. Np. w grupie ostatniej są następujące podgrupy: O grzechów odpuszczenie, siedm psalmów pokutnych; W utrapieniu; W chorobie; W starości; Czasu głodu; Za króla na wojnę jadącego; Przeciw Turkom i Tatarom; Wzdychanie do nieba; Modlitwa królowi abo rotmistrzowi przeciw Turkom; Modlitwa przeciw burzam i gromom. Taki podział psalmów według ich tematów nie tylko ukierunkowuje lekturę, ale również próbuje aktualizować ich treść. Pod koniec książki (nlb. k. Oo1r-Pp1r), pod tytułem Regestr słów i rzeczy przedniejszych, które się w tym Psałterzu i w Annotacjach jego najdują, umieścił Wujek coś w rodzaju rzeczowej konkordancji, która zestawia obok siebie miejsca (noty i adnotacje) zawierające ważne i aktualne treści. Sporo tam haseł o charakterze dogmatyczno-polemicznym (np. Bałwochwalstwo, Bóstwo Chrystusowe, Czyściec, Heretykowie, Kościół, Sakramenty, Trójca, Usprawiedliwienie) oraz moralnym. 6. Pierwsza edycja Psałterza Dawidów w przekładzie Wujka z 1594 r. ukazała się w formacie 4° (w oprawie 208 x 170 x 30 mm dla Ossol. XVI.Qu.2659) i liczyła 41 składek po 4 k. oraz 1 składkę z 2 kartami (sygn. antykwowe A-D4, gotyckie A-Z, Aa-Oo4, Pp2). Razem książka zawierała 166 k. (41,5 ark.). Liczbowanie stron: 2 nlb., 1-26, 4 nlb., 1-283, 17 nlb. Była to więc pozycja w podręcznym formacie, przeznaczona zarówno do studium tekstu, jak i do modlitwy. — 174 — Kolejne dwie edycje z 1616 i 1626 r., uboższe w wyposażenie, wyszły w kieszonkowym formacie 12° (dla PsW 1626 w oprawie: 145 x 95 x 27 mm – egz. Ossol. XVII-2525). Obydwie edycje zawierały po 14 składek x 12 k., 1 składkę x 2 k. i 1 składkę x 9 k. (sygn. niesygn.2, A-O12, P9). Razem każda z książek składała się z 179 k. (14,92 ark.). Liczbowanie stron: 4 nlb., 1-343, 5 nlb. Przez zmniejszenie formatu i zubożenie wyposażenia drukarz wyprodukował edycje bardziej ekonomiczne, a więc łatwiej dostępne, spełniające funkcję modlitewnika. Nie nadawały się one jednak do wnikliwego studium tekstu natchnionego i zapewne, jak głosił ich tytuł, były używane podczas modlitw przez zakonnice w klasztorach. Przykład PsW pokazuje, w jaki sposób drukarz operując formatem tego samego dzieła, kształtował jego funkcję, sposób lektury, a co za tym idzie, trafiał ze swoim produktem do różnych odbiorców, szerząc znajomość słowa Bożego w różnych środowiskach i na różne sposoby. 7. PsW 1594 należy wraz z PsLub do najlepiej wyposażonych polskich psałterzy XVI w. i zawiera: Stronę tytułową (k. A1r); Herb „Junosza‖ prymasa Stanisława Karnkowskiego; nad herbem: „IN STEMMA ILLVSTRISS: | ET REVERENDISS: D. STANISLAI KARN- | kovvski, Archiepiscopi Gnesneń. &c. &c.‖, a pod herbem łaciński czterowiersz (k. A1v). List dedykacyjny: „Jasnie Oswieconemu y Nawielebnieyszemu w Panu Christuśie Oycu y Panu / Panu STANISLAWOWI KARNKOWSKIEMV, z łaski Bożey Arcybiskupowi Gnieznieńskiemu / Legato nato, Korony Polskiey Primasowi y pierwszemu Kśiążęćiu / Panu swemu Miłośćiwemu. IAKVB WVIEK, Societatis IESV...‖ (s. 1-16 pierwszej paginacji). Przedmowa „Do Chrześćiańskiego Czytelnika / O pożytkach y używaniu Psalmow‖ (s. 17-26 pierwszej paginacji). „Tablica abo Regestr Psalmow / według rozmaitey ich materiey: dla snadnieyszego używania Psalmow‖ – wykaz psalmów ułożony według sześciu grup tematycznych (nlb. k. D3r-4v). „Znakow abo charakterow / ktore są w tych kśięgach / wyłożenie‖ – legenda znaczków i skrótów stosowanych w tekście, notach i adnotacjach (k. D4v). Tekst psalmów z aparatem krytycznym, notami, adnotacjami: „KSIEGI PSALMOW‖. Po Ps 150: „WIERSZE, KTORYMI KOSCIOL WSZYTKIE PSALMY KONCZY. Chwała Oycu...‖ (s. 1-262 drugiej paginacji). „PIESNI KTORE MIEDZY PSALMAMI W KOSCIELE SPIEWAIA.‖ Tu idą pieśni ze ST, a później z NT: Dn 3; Iz 12; Iz 38; 1 Sm 2; Wj 15; Ha 3; Pwt 32; Łk 1 (Benedictus); Łk 1 (Magnificat); Łk 2 (Nunc dimittis); Te Deum; Wyznanie wiary św. Atanazego (s. 263-283 drugiej paginacji). — 175 — „REGESTR PSALMOW LACINSKICH, RZEDEM OBIECADLA.‖ – alfabetycznie podane łacińskie incipity, a przy nich numery psalmów (nlb. k. Nn2v-3r). „REGESTR PSALMOW POLSKICH, PORZADKIEM OBIECADALA.‖ – alfabetyczny wykaz polskich inciptów, a przy nich numery psalmów (nlb. k. Nn3v-4v). „Regestr słow y rzeczy przednieyszych / ktore się w tym Psałterzu / y w Annotacyach iego / nayduią.‖ – jest to rodzaj rzeczowej konkordancji (nlb. k. Oo1r-Pp1r). „PSALMY NIESZPORNE.‖ – wykaz polskich incipitów i numerów psalmów na nieszpory każdego dnia tygodnia. Niżej errata (nlb. k. Pp1v). Dwa cytaty ze św. Pawła: Ef 5, 18 oraz Kol 3, 16. Niżej pod ozdobnikiem kolofon: ‖W Krakowie / Cum Gratia & Priuilegio S.R.M. W Drukarni Andrzeia Piotrkowczyka. Roku Pańskiego / 1594.‖ (nlb. k. Pp2r). K. Pp2v jest pusta. Zaadresowanie następnych edycji PsW do innego grona odbiorców pociągnęło ze sobą również zubożenie wyposażenia druków, a co za tym idzie, zmniejszenie ich objętości i formatu. Wydania z 1616 i 1626, prawie identyczne, zawierają po karcie tytułowej tylko spis psalmów nieszpornych (k. nlb. i nsyg. 2r-v), tekst psalmów bez żadnych dodatków (s.1-312), pieśni (s. 313-343) oraz dwa rejestry: ła- ciński (k. nlb. P4v-6v) i polski (k. nlb. P7r-9v). 8. Kompozycję strony w PsW 1594 wyznacza ramka posiadająca sześć okien: Okno górne (ok. 7 x 132 mm) zapełnione jest po stronie zewnętrznego marginesu numerem strony, a po wewnętrznej żywą paginą podającą numer psalmu; w środku okna znajduje się nagłówek kolumnowy, np.: „Kśięgi || Psalmow‖ lub inny, zależnie od zawartości stron. Okno główne (ok. 151 x 132 mm) zapełnione jest tekstem psalmów: najpierw podany jest numer psalmu wg Vlg, np.: „PSALM CXXVIII.‖, pod spodem umieszczono numerację hebrajską (o ile różni się od Vlg), np.: „u Zydow CXXIX‖, następnie idą kolejno: incipit łaciński, tekst argumentu i psalmu, pod psalmem jest linia oddzielająca psalm od adnotacji (przy adnotacjach podano również numer komentowanego wiersza), po których idzie następny psalm. Poszczególne psalmy są dobrze widoczne, układ kolumny głównej jest przejrzysty. Okno przy marginesie zewnętrznym (ok. 151 x 21 mm) mieści noty marginalne czterech rodzajów: 1) wyjaśniające krótko trudniejsze miejsca i słowa, 2) krytyczne (podające warianty), 3) sygnalizujące hebraizmy, 4) streszczające. Noty zaczynają się na tej wysokości co wers, którego dotyczą. Noty krytyczne zawierają wyjaśniony wcześniej system znaczków, które znajdują się również w tekście natchnionym, oddając warianty tekstu wg Biblii hebrajskiej (H) i LXX (G). Okno pierwsze przy marginesie wewnętrznym (ok. 151 x 5,5 mm) zawiera numerację wierszy i dawne oznaczenia sekcji (A, B, C, D). Okno drugie przy marginesie wewnętrznym (ok. 151 x 14 mm) zawiera przy wierszach psalmu literki a, b, c, d itd. sygnalizując, że wiersz ten jest komentowany w adnotacjach. Niżej przy od- — 176 — powiedniej adnotacji stoi ta sama literka. W oknie tym znajdują się również sigla tekstów paralelnych. Okno dolne (5,5 x 129 mm) zawiera kustosze i sygnatury kart. W PsW 1616 i 1626 kompozycja strony jest znacznie uproszczona. Podział tekstu natchnionego w PsW 1594 zaznaczony jest na kilku poziomach. Najpierw widoczny jest podział na rozdziały (psalmy) według numeracji Vlg. Brak podziału Psałterza na pięć ksiąg, do którego Wujek odnosił się sceptycznie223. W edycji z 1594 r. ponumerowano wiersze (w odpowiednim oknie) i zaznaczono dawny podział na sekcje. Jeżeli numer wiersza wypada w środku linii, to w odpowiednim miejscu stoi kluczyk. Przy pomocy dwukropka zaznaczono charakterystyczny dla Vlg średniowieczny podział wierszy psalmów na człony224. Edycje z 1616 i 1626 posiadają tylko podział na psalmy, każdy wiersz zaczyna się od nowego akapitu. Brak numeracji wierszy i innych podziałów. 9. Materiał ilustracyjny jest tu bardzo skromny. Wszystkie edycje posiadają medalion z modlącym się Dawidem: PsW 1594 na stronie tytułowej (ten sam, który później umieszczał Piotrkowczyk w PsKoch – ok. 73 x 64 mm); PsW 1616, 1626 na odwrocie strony tytułowej mają mniejszy medalion (ok. 52 x 36 mm). Poza tym w wyd. 1 na odwrocie karty tytułowej jest herb prymasa (ok. 108 x 87 mm). 10. Aby zapewnić książce przejrzystość, Piotrkowczyk zastosował dla poszczególnych elementów następujące pisma: szwabachę (20 ww. = 89 mm, tak samo w PsW 1616, 1626) dla tekstu psalmów, szwabachę drobniejszą (20 ww. = 75 mm) dla tekstu argumentów i adnotacji, kursywę (20 ww. = 76 mm) dla not marginalnych, antykwową majuskułę dla tytulików z numerem psalmu wg Vlg (numeracja żydowska podana jest kursywą i wersalikami antykwowymi: „u Zydow CXXIX‖), antykwową minuskułę dla łacińskich incipitów. Ponadto przez zróżnicowanie pism zaznaczono słowa dodane do tekstu natchnionego, tłocząc je kursywą, a tam, gdzie w oryginale hebrajskim występował tetragram JHWH, u Wujka jest „PAN‖ pisany wersalikami. 11. Zastosowanie inicjałów nie jest zbyt bogate. W PsW 1594 tylko Ps 1 zaczyna się od ozdobnego „B‖ (19 mm). Pozostałe psalmy otwiera gotycka litera inicjalna (12-14 mm), cząstki Ps 118 zaczynają się od mniejszych wersalików (6-7 mm). Podobny system inicjałów zastosowano w następnych wydaniach (przy Ps 1 – inicjał ozdobny – 13 x 13 mm, przy następnych wersaliki antykwowe – ok. 7 mm). 223 224 Zob. J. Frankowski, Psałterz Dawidów..., w: Psałterz Dawidów w przekładzie ks. Jakuba Wujka..., dz. cyt., s. 27. 30, przyp. 11. Zob. tamże, s. 7-8. — 177 — 12. Wyposażenie w elementy ułatwiające korzystanie z druku w PsW 1594 jest bardzo bogate. Strony są paginowane dwoma paginacjami: pierwsza numeruje strony części wstępnych, a druga strony z tekstem psalmów. Dobrze widoczne jest oznaczenie numerów psalmów i ich podział na wiersze. Umieszczenie sigli miejsc paralelnych umożliwia odnalezienie tekstów o podobnej treści w innych miejscach Biblii. W ten sposób Wujek zastosował zasadę komentowania jednych tekstów biblijnych innymi. Wspominaliśmy już o rozbudowanym systemie not i adnotacji, który pozwala na studium tekstu. Korzystanie z psałterza na wyrywki ułatwia żywa pagina podająca numery psalmów. Ogromną rolę spełniają tu rejestry. Indeksy, dzielące psalmy według ich tematów i według nieszporów na poszczególne dni tygodnia, umożliwiają modlitewne wykorzystanie książki. Indeks rzeczowy daje możliwość studium poszczególnych tematów teologicznych i prawd wiary, szczególnie tych kontrowersyjnych. Pozostałe indeksy służą odnalezieniu poszukiwanego psalmu według polskich i łacińskich incipitów. Bogate wyposażenie i podręczny format uczyniły z PsW 1594 książkę wielofunkcyjną, służącą jako pomoc do naukowego studium tekstu biblijnego (w aspekcie filologicznym i apologetyczno-dogmatycznym) oraz modlitewnik. Wydania późniejsze, słabiej wyposażone, pełniły funkcje modlitewników. 10. Psalmy Dawidowe w tłum. M. Rybińskiego (od 1605) 1. Bardzo trudną rzeczą jest ustalenie spisu wydań Psalmów Dawidowych w przekładzie M. Rybińskiego, gdyż od XIX w. bibliografia tych psałterzy nie została uporządkowana 225. Z tego 225 Jocher II, s. 24, p. 2390-2369 oraz nota do p. 2394 ze s. 150-151, podaje 9 edycji: 1605 – Raków, S. Sternacki; 1605 – Gdańsk, in 8°; 1608 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8°; 1616 – Gdańsk, A. Hünefeldt; 1617 – Toruń, A. Ferber; 1618 – Toruń, A. Ferber; 1634 – Toruń, S. Sternacki (!), in 24°; 1619 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8°; 1630 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 24°. Wiszn. IV, s. 523-524 notuje 14 wydań: 1598 (wyd. 2) – in 8°; 1604 – Kraków?, S. Sternacki, in 4°; kolejne wyd. Sternackiego (zapewne z 1605); 1605 – Gdańsk, in 8°; 1608 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8°; 1616 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 12°; 1617 – Toruń, A. Ferber, in 4°; 1618 – Toruń, A. Ferber; 1619 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8°; 1630 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 12°; 1632 – Gdańsk, in 8°; 1624 – Raków, in 8°; 1634 – Toruń (!), S. Sternacki, in 24°; wspomina jeszcze o nieznanym mu wydaniu, które uważa za pierwsze, gdyż to z 1598 r. traktuje jako drugą edycję. Maciej. III, s. 350-353, podaje tylko 4 edycje, które pominięte zostały przez Jochera (wszystkie widział osobiście): 1605 – Raków, S. Sterancki, in 4°; 1636 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 16°; 1616 – Gdańsk, A. Hünefeldt; 1624 – Raków, in 8°; ponadto wspomina o jakimś wydaniu prozą i o wyd. z 1633 w Gdańsku u Hünefeldta (jak się niżej okaże, jest to przedruk z BG). E XV, 74-76: 1605 (wyd. 1) – Raków, S. Sternacki, in 4° (egz.: Jabiell. — Toruńsk.); 1605 – Gdańsk, in 8° (Estreicher podaje tę ed. jako niepewną, egz. nie podaje); 1608 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8° (egz. nie podaje); 1616 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8° (egz.: Kórnik. — Petersb. publ.); 1617 – Toruń, A. Ferber, in 4° (egz.: Czart.); 1618 – Toruń, in 12° (wg Estreichera, Wiszniewski źle odczytał gotycką datę tego wydania, tworząc w ten sposób niby drugie wydanie z 1598; egz. nie podaje); 1619 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8° (egz.: Ossol.); 1624 – Raków, S. Sternacki, in 8° (egz. Kórnik.); 1628 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8° (egz.: Wrocł. miejs.); 1630 – Gdańsk, in 24° (egz. nie podaje); 1632 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8° (egz.: Jagiell. — Warsz. Uniw.); 1633 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 24° (egz.: Ossol. — Warsz. Uniw.); 1634 – Raków, S. Sternacki, in 24° (Estreicher uważa, że chodzi tu o wyd. z 1624, a Jocher i Wiszniewski omyłkowo zamienili datę na 1634; egz. nie podaje); 1636 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 12° (egz. nie podaje); 1639 – Toruń (egz.: Ossol.). Chojnacki, s. 15-16, p. 168-178: 1633 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 12° (egz.: Wilno BAN; Ossol.); 1608 – Gdańsk, A. Hünefeldt (egz. nie widział; przy tej ed. dodaje, że wyd. 1 wyszło w Rakowie w 1605); 1616 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 16° — 178 — powodu do spisu bibliograficznego, wykonanego dla potrzeb niniejszej rozprawy, zdecydowaliśmy się wciągnąć tylko te edycje, które zostały odnalezione, bądź też ustalono pewne miejsce ich przechowywania226. Udało się odnaleźć egzemplarze z 9 wydań oraz ustalić miejsce przechowywania unikatowego egz. wydania z 1630 r. Oto ustalony spis wydań pogrupowanych wg oficyn: Pierwsza edycja PsRyb ukazała się w ariańskiej oficynie S. Sternackiego w Rakowie w 1605 r. (in 4°; fot. 044). Ta sama drukarnia wydała PsRyb ponownie w 1624 r. (in 8°; fot. 049). Najwięcej wydań PsRyb opuściło gdański zakład A. Hünefeldta: 1616 in 8°; 1619 in 8°; 1628 in 24°; 1630 in 24°; 1632 in 8°; 1636 in 24° (fot. 045. 048. 050-053). Trzeci z drukarzy tłoczących Rybińskiego, A. Ferber z Torunia, pozostawił po sobie egzemplarze dwóch edycji: 1617 in 4°; 1618 in 12° (fot. 046-047). 2. Tłumacz interesującego nas Psałterza, ks. Maciej Rybiński (1566-1612), był synem Czecha Jana Ryby, członka Jednoty braci czeskich. Studiował teologię we Wrocławiu i Heidelbergu, a po studiach pełnił funkcję pastora w Wieruszowie, Poznaniu i Baranowie. Wielokrotnie angażował się w synody protestanckie, a nawet był gospodarzem synodu w Baranowie w 1604 r., gdzie obradowano nad wspólnym, reformowanym wydaniem Biblii polskiej oraz ujednoliceniem obrzędów braci czeskich i kalwinów. W 1608 r., po śmierci seniora Szymona Teofila Turnowskiego, został jednym z dwu seniorów polskiej Jednoty z rezydencją w Ostrorogu. Oprócz Psałterza przetłumaczył również rejestrzyk officiorum (rytuał święceń) oraz przeprowadził rewizję agend synodalnych. Zabiegał gorliwie o sprawy Jednoty, nawoływał do zachowywania zgody i jedności między wyznaniami protestanckimi i do realizacji postanowień synodalnych. Jako minister i kaznodzieja służył zarówno braciom czeskim, jak i kalwinom.227 Po śmierci został zapamiętany przez swoich współbraci jako Mąż Boży, Zborów Ewangelickich WielkoPolskich aż do śmierci czuły superintendent oraz człowiek znamienitemi dary i pobożnością od Boga uczczony228. 3. W czasie, gdy Rybiński pracował nad swoim przekładem, istniała już i cieszyła się ogromną popularnością parafraza Psałterza Jana Kochanowskiego, którą cenili i z której korzystali za——– 226 227 (egz.: BK, Uppsala BU); 1628 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8° (egz. nie widział); [1630] - Gdańsk, A. Hünefeldt, in 24° (egz.: Stuttgart WLB); [1632] – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 4°; 1619 - Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8° (egz. Gdańsk PAN, BK, BN, Ossol.); [1636] - Gdańsk, A. Hünefeldt, in 12° (egz. nie widział); 1639 – Toruń (egz. nie widział); 1617 – Toruń, A. Ferber, in 4° (egz.: Czart.); 1618 – Toruń, A. Ferber, in 12° (egz.: Wrocław BU). NK III, s. 193: 1605 – Raków, S. Sternacki (dodaje: wg Estr. wiadomość o wyd. z 1598 jest mylna); 1605 – Gdańsk; 1616 – Gdańsk; 1617 – Toruń; 1618 – Toruń; 1619 – Gdańsk; 1624 – Raków; 1628 – Gdańsk; 1630 – Gdańsk; [1632] – Gdańsk; 1633 – Gdańsk; 1634 – Raków (dodaje: wg Estr. prawdopodobnie mylne); 1636 – Gdańsk; 1639 – Toruń. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny..., dz. cyt., s. 257-258, p. 199-200: 1605 – S. Sternacki; 1624 – Raków. Przebadano egz.: 1605 – BJ 311043/I (def. br. k. tyt.); Czart. 24047 (def. br. k. tyt.); BN XVII.W.1.2373; Tor KM 103992 (L.4°.87); 1616 – BK 1426; 1617 – Czart. 24075; 1618 – Czart. 24662; Wr BU 372669; 1619 – Ossol. XVII-1425; 1426; 1624 – BK 12264; 1628 – Wr BU 541298; 1632 – BJ 311274 adl; BK 1748; Czart. 24128; Ossol. XVII-4330; Wr BU 328624 (sygn. wspólna z BG); 1636 – Ossol. XVII-2298. Ustalono miejsce przechowywania PsRyb 1630 – St WLB 3228005. Zob. H. Gmiterek, Rybiński Maciej, PSB XXXII, s. 338-340; NK III, 193. — 179 — równo katolicy, jak i protestanci. O znaczeniu i wartości parafrazy poety z Czarnolasu świadczy choćby wiersz zamieszczany w wydaniach tłumaczenia Rybińskiego: Rej záczął Saurmátom wykrzykáć psálm Boski, Który w tak foremny rym ujął Kochanowski, Że go jeszcze do tych dób nikt w tym nie celuje, A przecię i Rybiński pracę nie żałuje;229 O znaczeniu pracy Kochanowskiego możemy przeczytać również w wydaniu PsRyb 1619 r.: A choć nie masz o tym wątpliwości, że między wszytkiemi, którzy Psałterz na polski język wierszem przekładali, najosobliwiej i najszczęsliwiej sprawił to on, przedni poeta polski, Jan Kochanowski, którego też prace z chęcią używamy i niektóre jego psalmy w kancjonale się położyły... (k. )?( 5r). Dlaczego więc Rybiński prace nie żałuje, aby wypuścić na świat nową parafrazę, która jak szczyrze przyznaje sam autor, względem ozdoby słów polskich daleko inszych [przekładów] pozostała230? Aby odpowiedzieć na to pytanie i zrozumieć genezę PsRyb, należy nakreślić krótko tło historyczne, z którego parafraza ta wyrosła. Od końca XVI w. rozbite i skłócone szeregi innowiercze zaczęły uginać się pod naporem kontrreformacji. Ciągle aktualna pozostawała więc sprawa zgody, a nawet zjednoczenia różnowierców. W budowanie jedności wśród protestantów polskich zaangażowany był M. Rybiński. Ważnym elementem w tym dziele było ujednolicenie nie tylko prawd wiary, które między kalwinami i braćmi czeskimi były bardzo zbliżone, ale również obrzędowości. W tym celu zbory potrzebowały wspólnych książek: rytuałów, kancjonałów, modlitewników, katechizmów, psałterzy i wreszcie wspólnej, wiernie i pięknie przełożonej, Biblii. W tej właśnie perspektywie należy widzieć powstanie nowego przekładu. Świadczy o tym wyraźnie wydawca PsRyb 1619: Do której też zgody ta księga, naszym zdaniem, z niemałej części drogę ściele, bo psałterze ks. Rybińskiego wszytkie wielkopolskie reformowane kościoły zgodnie przyjęły (k. )?()?( 2r) Według Kossowskiej231 o powstaniu parafrazy Rybińskiego zadecydował jeszcze jeden czynnik natury czysto praktycznej. Wspólnoty reformowane potrzebowały nie tylko jednolitego tekstu, który byłby wspólny dla wszystkich zborów, ale również podręcznej, a nawet kieszonkowej edycji psałterza-modlitewnika wyposażonego w melodie, które mogłyby być wykonywane podczas oficjalnych nabożeństw i w domach: U nas tedy prawdziwych chrześcijan, których Pan Bóg z tak grubych błędów wybawić raczył, aby tak bogata chwał Bożych skarbnica tak we zborze, jako i w domu w ustawicznym była używaniu, rzecz jest barzo potrzebna i pożyteczna (PsRyb 1619, k. )?( 4v). ——– 228 Zob. PsRyb 1617, k. ):( 2v; PsRyb 1618, s. nlb. i nsygn. 4 (licząc od początku); PsRyb 1619, k. )?( 5r. 229 Cytuję za PsRyb 1617, k. ):( 2v, gdzie ten wiersz pojawił się po raz pierwszy. Można go również znaleźć, w trochę zmienionym kształcie, w PsRyb 1618, nlb. i nsygn. s. 4 licząc od początku i w PsRyb 1624, k. A 1r. 230 PsRyb 1617, k. ):( 1v; PsRyb 1619, k. )?()?( 3r. 231 Por. Koss. II, s. 16. — 180 — Tej potrzeby nie mogły zaspokoić funkcjonujące od połowy XVI w., wyposażone w nuty, protestanckie parafrazy psalmów. PsLub miał tylko jedno wydanie i ze względu na duży format był książką pulpitową, a nie podręcznym czy kieszonkowym śpiewnikiem. Będące już w obiegu wydania pojedynczych psalmów również nie zaspokajały potrzeb wiernych, gdyż nie stanowiły kompletu i trzeba je było z trudem zbierać i oprawiać razem, aby się szybko nie zniszczyły i nie zginęły. Parafraza Kochanowksiego miała inną wadę: obok tekstu nie zawierała nut, a przecież protestanci potrzebowali psalmów głównie do śpiewania. Nie rozwiązały tego problemu Melodie na Psałterz polski M. Gomółki (fot. 039-040), gdyż były to nuty w osobnej książce, co utrudniało korzystanie z tej pozycji. Aby zapełnić tę lukę, Rybiński podjął się pracy przekładowej, korzystając ze sprawdzonych europejskich wzorów. Sięgnął po popularną wierszowaną parafrazę Psałterza Klemensa Marota i Teodora Bezy, którą śpiewano na ludowe melodie francuskie ułożone przez K. Goudimela (ed. z 1565). Psałterz ten wraz z melodiami zdobył ogromną popularność wśród protestantów całej Europy. Przetłumaczono go i śpiewano we Włoszech, Niemczech, Holandii, Anglii, Szkocji, na Węgrzech i w Czechach.232 W ten sposób psalmy wykonywane w różnych językach, ale na te same melodie pełniły funkcję jednoczącą. Podobnie miało stać się i w Polsce: ...poważność not a melodii [...], a do tego przykład inszych narodów, którzy się tegoż chwycili w kilku językach, sprawiły to, żem się i ja do tej prace rzucił, życząc tego, abyśmy wszyscy jako napoważniej i jako może być w nawiętszej zgodzie z inszemi, jednym sercem i jednym głosem Pana Boga chwalili (PsRyb 1617, k. tyt.v). Do podjęcia pracy mobilizowały Rybińskiego również głosy ludzi zacnych i pobożnych, którzy pragnęli, aby Psałterz do śpiewania kościelnego mógł być wydany na melodie psalmów francuskich.233 W pracy przekładowej tłumacz korzystał nie tylko z parafrazy francuskiej, ale również wykorzystywał Psałterz w przekładzie Kochanowskiego. Według Kossowskiej Rybiński przynaglany potrzebą pracował pospiesznie, co w połączeniu z koniecznością przystosowywania polskich słów do obcych melodii wydało tekst, który nie był wolny od wad. 234 Cel jednak został osiągnięty. PsRyb został przyjęty przez protestantów z entuzjazmem i doczekał się wielu wydań. Należy zwrócić uwagę jeszcze na jedną funkcję PsRyb, ściśle związaną z sytuacją wyznaniową w siedemnastowiecznej Polsce. Czytając wstępy i listy dedykacyjne do poszczególnych wydań235, można odczuć atmosferę zagrożenia, w której znaleźli się różnowiercy na początku wieku. Autorzy tych materiałów skarżą się, że Kościół Boży wielkie prześladowania cierpi i nazywają cza- 232 233 234 235 Por. Koss. II, s. 16-17; H. Gmiterek, Rybiński..., art. cyt., s. 338-339; PsRyb 1619, k. )?( 5r; PsRyb 1616, s. 7. Por. PsRyb 1619, k. )?( 5r, zob. też k. )?( 2v. Por. Koss. II, s. 17-25; H. Gmiterek, Rybiński..., art. cyt., s. 338-339. Posiadają je wyd. z lat 1616, 1617, 1619, 1624. — 181 — sy sobie współczesne złymi i opłakanymi236. A. Hünefeldt w liście dedykacyjnym do PsRyb 1616 skarży się na to, że w niektórych krajach są zamykane protestanckie szkoły i seminaria237. S. Sternacki wspomina natomiast o prześladowaniu, utrapieniu i krzyżu, który seniorzy zboru ewangelickiego z Krakowa często na sobie z żalem ponoszą238. Łatwo w tych aluzjach rozpoznać przeszkody, z którymi zmagali się innowiercy z powodu wzrastającej w siłę kontrreformacji. W tej sytuacji psalmy wraz z melodiami zostały wydane ludziom pobożnym i Kościołowi utrapionemu ku pociesze239. Widzimy tu wyraźną zmianę tonu. W przebadanych edycjach brak, poza jednym przypad240 kiem , ostrych ataków na Kościół katolicki. Przeciwnik wyznaniowy nie jest tu nawet nazywany po imieniu. Z listów dedykacyjnych i przedmów płynie raczej troska o utrzymanie zajmowanych pozycji, a nawet o przetrwanie.241 Przykład PsRyb pokazuje nam wyraźnie, w jaki sposób sytuacja wyznaniowa wpływała na zmiany w edytorstwie biblijnym, szczególnie na funkcję druków i ich zawartość. Warto jeszcze przez chwilę zatrzymać się nad historią tekstu parafrazy Rybińskiego. Pierwsza edycja ukazała się jeszcze za życia tłumacza. Począwszy od 1617 r. ukazuje się tekst z poprawkami naniesionymi po śmierci autora przez Jana Turnowskiego, a przygotowanymi przynajmniej częściowo przez samego Rybińskiego.242 Tak o pracy Turnowksiego napisano we wstępie do wydania z 1619 r.: ... ks. Maciej Rybiński, dozorca zborów wielkopolskich, teraz już w Panu odpoczywający i za pomocą Bożą szczęśliwie tej pracę dokonawszy i wydrukować dawszy, onę zborom prawowiernym oddał, pewnym osobom o tej swej pracy cenzurę i wolność poprawy, gdzie by potrzeba była, w moc podawszy, któremu jego żądaniu temi czasy dosyć uczynił zacny a w Kościele Bożym dobrze zasłużony dozorca także zborów ewangelickich, ks. Jan Turnowski S.T.D. kaznodzieja toruński, zażywszy też do tego niektórych uczonych braciej judicia, tak iż ten Psałterz tam, gdzie było potrzeba, w słowiech i rytmiech rozsądnie poprawiony, a z tekstem żydowskim konformowany i z pilnością na chwałę Bożą i pożyteczne ludzi bogobojnych używanie wydany jest (k. )?( 5r-v). 4. Trudne czasy, które przyszły na wspólnoty innowiercze, domagały się poszukiwania możnych protektorów, pod których obronę można było powierzyć wydrukowane psałterze. Cztery spośród zachowanych do dziś edycji posiadają dedykacje. Wydanie z 1616 r. Hünefeldt podarował dworzaninowi króla Zygmunta III, Hernestowi Krokowskiemu, który sfinansował tę edycję. Dedykacja posiada wyraźny cel apologetyczny: 236 237 238 239 240 241 242 PsRyb 1619, k. )?( 4v. 6v. PsRyb 1616, s. 5. PsRyb 1624, k. A2v-3r. Por. PsRyb 1619, k. )?( 6r; PsRyb 1624, k. A3r. W PsRyb 1619, k. )?( 4r znajdujemy atak na tzw. Psałterz Błogosławionej Maryji Panny, który autor przedmowy nazywa bałwochwalskim i Pismo Święte nazbyt śmiele szpocącym. Por. Koss. II, s. 26-27. Por. PsRyb 1617, s. nlb. i nsygn. 3 licząc od początku. — 182 — Mam za to i jestem zupełnej nadziei, że W. M., mój Mościwy Pan, nie tylko dedicationem albo przypisanie moje, ale też mnie samego przeciw szalbierzom i naśmiewcom, którzy się pospolicie najdują, w opiekę swą łaskawie podjąć raczy, której opiece i łasce W. M., mego Mościwego Pana się uniżenie i pokornie poddawam i zlecam (s. 10 pierwszej paginacji). Słowa te świadczą nie tylko o niechęci społeczeństwa do różnowierczych książek, ale także o trudnościach, które napotykali drukarze służący zborom protestanckim. Kolejne wydanie z 1617 r. również zostało wydane sumptem możnego protektora, Rafała Leszczyńskiego, któremu książkę dedykował Jan Turnowski. W następnym roku A. Ferber wydał psałterz, który Turnowski z bogomódlstwem swoim oddawa243 córkom R. Leszczyńskiego. Grono protektorów protestantyzmu szybko się jednak kurczyło. Być może w 1624 r. arianin S. Sternacki już ich nie znalazł244, dlatego ofiarował swój druk Pobożnym, Wiernym i Wybranym, Wezwanym Świętym w Krystusie Jezusie, Ich Mościom Panom Seniorom Zboru Ewangelickiego Krakowskiego, i innej Braciej Miłej w Panu245. 5. Podobnie jak w przypadku tłumaczenia Kochanowskiego, tak i tutaj musimy stwierdzić, że parafrazujący sposób przekładu tekstu jest już sam w sobie interpretacją ukierunkowującą czytelnika. Parafraza jest zatem pierwszym narzędziem interpretacyjnym. Niektóre z edycji PsRyb wyposażone zostały również w argumenty. PsRyb 1616 i 1619 zawierają argumenty D. Mikołajewskiego246, późniejszego tłumacza BG. PsRyb 1618 i 1624, są zaopatrzone w argumenty J. Turnowskiego247. Argumenty PsRyb koncentrują się raczej na sensie historycznym psalmów, ciągle odwołując się do wydarzeń z życia Dawida. Nie stronią również od wyciągania z tych wydarzeń wniosków moralnych. Wielokrotnie też stawiają Dawida za wzór postępowania. Sens alegoryczny (chrystologiczny) eksponują rzadko i to głównie przy psalmach powszechnie uważanych za mesjańskie (np. Ps 2; 18; 22). Na proponowanym w argumentach sposobie interpretacji tekstu zaciążyła sytuacja wyznaniowa wspólnot protestanckich. Autorzy argumentów stosując historyczno-parenetyczny klucz lektury psalmów, pragną umocnić swoich, coraz słabszych, współwyznawców uginających się pod naporem kontrreformacji. W ten sposób Psałterz staje się dla polskich protestantów z pierwszej połowy XVII w. księgą niosącą pocieszenie, uczącą wytrwałości w przeciwnościach oraz zapowiadającą Bożą pomoc i ostateczne zwycięstwo. Oto kilka przykładów z PsRyb 1619: 243 244 245 246 247 Por. PsRyb 1618, s. nlb. i nsygn. 3 licząc od początku. Por. Koss. II, s. 27. Por. PsRyb 1624, k. A2r. Zob. PsRyb 1616, s. 8 pierwszej paginacji. Zob. PsRyb 1624, k. tyt. — 183 — Dawid, gdy wygnańcem będąc wiele cierpiał, a bojąc się, aby go co więcej od Saulowych pochlebców nie potkało, prośby swe do Boga obraca i tym się cieszy, iż Bóg złych nienawidzi, a dobre miłuje (Ps 5). Dawid w wielu potyczkach zwyciężony, uskarża się, iż Bóg ratunek Swój tak długo odwłacza (Ps 13). Psalm też ten pokazuje, jako wieć wierni w modlitwach swoich słabieją (Ps 16). Lud Boży widząc, że król na wojnę ciężką a niebezpieczną ciągnie, Boga za nim prosi i zaraz, jakby zwycięstwa pewny będąc, Bogu za nie dziękuje. Psalm ten służy Kościołowi krześcijańskiemu, który zewsząd od możnych nieprzyjaciół jest obtoczon (Ps 20). Przed oblicznością nieprzyjaciół dobre sumienie swe oświadcza, Bogu się za sługę oddaje i Onego prosi, aby go bronił, bo ciężkie kaźni, któremi Bóg niezbożniki nawiedzić ma, upatrował. Psalm ten służy owym, którzy między niezbożnemi bałwochwalcami ucisk i prześladowanie cierpią (Ps 26). Pałająca modlitwa wiernych, którzy dlatego wszelkimi sposoby trapieni bywają, iż słowo Boże przyjmują, jako to Paweł św. wykłada, Rom. 8. v. 36 (Ps 44). Psalm ten w ciężkich dolegliwościach wielce pocieszny jest (Ps 31). Czytelną wskazówką sugerującą sposób korzystania z psałterza są przypisane do każdego psalmu melodie. Mówią one jednoznacznie o tym, że w zamyśle autora jest to dzieło przeznaczone do śpiewania, czy to prywatnego, czy też liturgicznego. 6. Nie jest łatwo podać dokładne formaty dla niektórych wydań PsRyb. Jak zwykle kłopoty pojawiają się, gdy chcemy określić formaty mniejsze niż 12°, co dotyczy edycji z lat 1616, 1628, 1630, 1636. Jak wspominaliśmy wyżej, przy opisie edycji PsRyb opieraliśmy się na własnych badaniach prowadzonych bezpośrednio na odnalezionych egzemplarzach, dlatego w tym miejscu ignorujemy podane w bibliografiach formaty248 (nie zawsze ustalane z autopsji) i podejmujemy nową próbę ustalenia formatów dla odnalezionych PsRyb. Wyniki naszych badań zestawiliśmy w bibliografii załącznikowej i tabeli 8. Dane zamieszczone w tabeli 8. ukazują sporą różnorodność formatów bibliograficznych edycji parafrazy Rybińskiego. Największym formatem była tu 4°, a najmniejszym 24°. Widzimy wyraźnie tendencję do stopniowego zmniejszania formatu, nawet kosztem zawartości. Najwyraźniej chodziło wydawcom o wyprodukowanie książek podręcznych, a nawet kieszonkowych, które można by było łatwo przynosić na nabożeństwa, a nawet stale mieć ze sobą. W ten sposób usiłowano uczynić z tych psałterzy książki, z których będzie można psalmy śpiewać i czytać dosłownie wszędzie. 7. PsRyb mają różne wyposażenie, zależnie od edycji. Wspólny dla wszystkich wydań jest tylko indeks mieszczący alfabetyczny spis polskich incipitów z podaniem numeru psalmu i karty. Ponadto spotyka się tam listy dedykacyjne, przedmowy do czytelnika, epitafia ś.p. Rybińskiego, dodatek innych tekstów biblijnych przeznaczonych do śpiewania. PsRyb 1617, 1618, 1624 zawierają wielokrotnie cytowany w literaturze wiersz Rej zaczął Saurmatom rozgłaszać Psalm Boski. Wyjątkowo w niektórych edycjach występuje rzeczowy indeks psalmów, skrót katechizmu oraz kon- 248 Wyjątkowo przy ustaleniu formatu trudno dostępnego unikatowego egz. PsRyb 1630 korzystamy z danych Chojnackiego (s. 16, p. 172), edycję tę autor badał osobiście. — 184 — kordancja tekstów biblijnych zatytułowana „UPOMNIENIA LUDZIOM WSZELKIEGO STANU SLUZACE.‖. Obok zawartości samych psałterzy należy jeszcze wspomnieć o celowym oprawianiu ich z innymi pozycjami. Najczęściej spotyka się łączenie psałterzy z Katechizmem, Hymnami albo pieśniami, Pieśniami duchownymi, różnymi zbiorami modlitw, Przydatkiem psalmów Kochanowskiego, a nawet z BG (zob. tabela 8., gdzie podano również sygn. poszczególnych egz.). Należy w tym miejscu zaznaczyć, że nie wszystkie egzemplarze tej samej edycji były współoprawiane z innymi dziełami, nawet jeżeli ich tytuł i przedmowa sugerowały co innego 249. Praktyka oprawiania psałterzy z innymi drukami była prowadzona świadomie i świadczy o dążeniu do wyprodukowania niewielkiej, wielofunkcyjnej książeczki, która zawierałaby obok śpiewanych psalmów również skrót prawd wiary, kancjonały, zbiory modlitw. Każda ze współoprawianych pozycji posiadała swoją kartę tytułową i własne sygnowanie składek, i mogła funkcjonować samodzielnie. A oto jak na temat tej praktyki wypowiadają się wydawcy PsRyb: Masz tu bowiem w jednej księdze wszytkie niemal rzeczy do nabożeństwa pospolitego należne, których pospołu dotychmiast nie było, aleś ich w kilku księgach z osobna szukać musiał. Masz Psałterz ks. Macieja Rybińskiego na melodie francuskie przełożony, masz kancjonał nie tylko porządny, ale też jako najpilniej poprawiony, masz zwyczajny katechizm mniejszy i większy w przekładzie pierwszym znacznie korygowany, a nawet modlitw w liczbie sto, na swym miejscu i nie bez delektu położonych. [...] Psałterz Dawidów, iż jeszcze w kancjonałach naszych cale nie był wydany, słusznie, ponieważ jest Słowem Bożym i [...] ma mieć przodek... (PsRyb 1619, k. )?( 2v-3r). I stądże sobie niektórzy życzyli, aby Psalmy Dawidowe przekładania na język polski ks. Macieja Rybińskiego [...] w ten sposób, jako Katechizm ks. Krzysztofa Kraińskiego, były przedrukowane, a społem z nim były introligowane, aby tak często, jako i insze piosnki nabożne, były od nas śpiewane (PsRyb 1624, k. A3r pierwszego sygn.). 8. Układ tekstu psalmów jest podobny we wszystkich edycjach PsRyb. Każdy z psalmów otwiera tytulik, np.: „Psalm I‖, a pod nim następuje łaciński incipit i nuty z podpisanym tekstem pierwszej zwrotki, a jeszcze niżej reszta zwrotek. W edycjach w małych formatach in 24° brak łacińskiego incipitu. Całość Psałterza (z wyjątkiem małych formatów) podzielona jest na 5 części zgodnie z tradycją masorecką. Numeracja psalmów jest hebrajska. Pewne różnice można zaobserwować w kompozycji strony. Przy formatach 4° tekst jest rozłożony w kolumnach, których liczba może sięgać nawet czterech. W PsRyb 1632 (duża ósemka) tekst wraz z nutami jest umieszczony w ramce liniowej, która dzieli stronę na dwie główne kolumny. W pozostałych edycjach, z nielicznymi tylko wyjątkami, tekst ułożony jest w jednej kolumnie. Wszystkie wydania zaopatrzone są w nagłówki kolumnowe, które podają aktualną część Psałterza, a tam gdzie podziału Psałterza na 5 części brak, aktualny psalm. 249 Przykładem może być np. PsRyb 1619, egz. Ossol. XVII-1425, który pomimo zapowiedzi na k. tyt. połączenia psałterza z innymi dziełami, zawiera tylko psalmy i hymny. Inny egz. Ossol. XVII-1426 zawiera wyszczególnione na k. tyt. dodatki. Tabela 8. Psalmy Dawidowe przekładania X. Macieja Rybińskiego – zestawienie wydań 1605 1616 Miejsce druku Raków Gdańsk Drukarz S. Sternacki A. Hünefeldt Nakładca M. Rybiński H. Krokowski Format 4° 8° Liczba kart 72 208 Liczba ark. 18 26 Paginacja + + Żywa pagina w Psałterzu części Psałterza części Psałterza Podział Ps na 5 cz. + + Wyposażenie Autor argumentów — D.Mikołajewski Zadedykowane — Hernestowi Krokowskiemu + — — — + — + — — — — — — + — 1617 1618 1619 1624 Toruń Toruń Gdańsk Raków A. Ferber A. Ferber A. Hünefeldt S. Sternacki R. Leszczyński ? ? ? 4° 12° 8° 8° 82 232 184 202 20,5 19,32 23 25,25 + + + + części Psałterza części Psałterza części Psałterza części Psałterza + + + + — J. Turnowski D.Mikołajewski Rafałowi 6 córkom R. — Leszczyńskiemu Leszczyńskiego — — — + — + + + — + + — — + — — + — — + — — — + — — — — — — — — — — — — — — — + + + — — + Os. XVII-1426 J. Turnowski Seniorom Zboru Ewang. w Krak. 1628 [1630] [1632] [1636] Gdańsk A. Hünefeldt ? 24° 168 7 — numery ps. — Gdańsk A. Hünefeldt ? 24° 156? 6,5 ? ? ? Gdańsk A. Hunefeldt ? 8° 81 10,125 + — — Gdańsk A. Hunefeldt ? 24° 158 6,57 — numery ps. — — — ? ? — — — — — — — — — — — — — — — — — + — WrBU 541298 ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? — — — — — — — — — — + + + + — StWLB 3228005 BJ 311274 WrBU 328624 — — — — — — — — — — — — — + — Os. XVII-2298 List dedykacyjny Przedmowa do czytelnika Epitafium Rybińskiego Wiersz: Rey zaczął 10 przykazań Mt 28, 19 i Mk 16, 15 Pieśń Symeona Hymny ze ST i NT Przydatek ps. Koch. Pieśn nabożna Hymny albo pieśni duch. Summa Upomnienia ludziom Indeks ps. wg incipt.. Indeks ps. wg tematów Egz. oprawiany z — + — — — — — — — — — — — + — Hymny albo pieśni lub Pieśni duchowne Summa, katechizm — — — — + — + + — + — — — wg Maciej. III, 352 — — — — + — — — + — + — — — + — — — szw. 74 mm + — — szw. 70 mm — — szw. 69 mm — — szw. 69 mm + — szw. 83/4 mm — — szw. 82 mm + — pismo got. — — — — — — + — szw. Jungfer 57/8 mm — — + szw. Jungfer 57/8 mm + + — szw. Jungfer 57/8 mm + Katechizm i modlitwy... dla dzieci i prostych ludzi... Modlitwy BG 1632 Pismo dla ps. (20 ww.) Miedzioryty + — — + — — — — + + — — — + — ? — 185 — 9. W większości wydań materiału ilustracyjnego brak. W PsRyb 1616 strona tytułowa ozdobiona jest drzeworytniczą ramką, na szczycie której umieszczono króla Dawida grającego na harfie, a po bokach dwie postacie grające na mandolinie i skrzypcach (fot. 045). Dwie ostanie edycje z 1632 i 1636 zostały wyposażone w miedziorytnicze frontispisy (fot. 051 i 053). Pierwszy z nich przedstawia Dawida grającego na harfie, a po bokach okna tytułowego personifikacje miłości i nadziei. Strony tytułowe edycji z 1636 zostały ozdobione frontispisem przedstawiającym personifikację muzyki, a na dole scenę ukazującą Saula godzącego włócznią w Dawida. Na stronie przylegającej do tytułowej odbito miedzioryt z Dawidem niosącym głowę Goliata. Miedzioryty pochodziły z pracowni niderlandzkiego rytownika Cornelisa Claesza Duysenda. Te z PsRyb 1636 do tej pory były nieznane.250 10. Do druku tekstu parafrazy używano pisma gotyckiego: szwabachy (69-82 mm dla 20 ww.), a począwszy od 1628 r. drobnej szwabachy nazywanej Jungfer, która posiada wiele cech frakturowych (ok. 57/8 mm dla 20 ww.) – zob. tabela 8. Łacińskie incipity psalmów tłoczono antykwą, a tekst argumentów kursywą (PsRyb 1616, 1618, 1619) lub szwabachą (PsRyb 1624). 11. W PsRyb inicjały nie pełnią żadnych szczególnych funkcji. Zazwyczaj każdy psalm otwiera wersalik wykonany gotycką czcionką. Tylko wyjątkowo (PsRyb 1616 i 1624) drzeworytnicze inicjały otwierają Ps 1. 12. Do elementów ułatwiających korzystanie z tekstu na wyrywki należą rejestry podające alfabetyczne wykazy polskich incipitów z numerami psalmów i kart. Ponadto w wielu edycjach występuje paginacja. W wydaniach in 24° strony nie są numerowane, rolę paginacji spełnia tu żywa pagina podająca numer aktualnego psalmu. Ciekawy indeks rzeczowy, podobny do spotkanego w PsW 1594, znajduje się w PsRyb 1619. Dzieli on psalmy tematycznie na 10 grup: 1) Nauki w sobie mające; 2) Proroctwo zamykające; 3) Modlitewne o rozmaite potrzeby; 4) Pocieszające; 5) Dzięki czyniące; 6) Wychwalające; 7) Zwyciężne; 8) Wysławiające a kościelne; 9) O Rzeczypospolitej i gospodarstwie; 10) Pokutne (k. )?( )?( 3v). PsRyb 1616 zawiera jeszcze wykaz psalmów, które śpiewa się na jedną melodię, a pod spodem numery psalmów pokutnych (s. 12 pierwszej paginacji). 11. Psałterz gdański (1633) 250 Opis miedziorytów tych edycji zob. KSD XVII Ossol. I, s. 113-114, p. 480. 482. Na temat miedziorytów Duysenda zob. A. Treiderowa, Przyczynek do zagadnienia związków polsko-niderlandzkich w zakresie grafiki ilustracyjnej w XVII w. Ryciny Cornelisa Claesza Duysenda i Jacoba van Meursa, „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie‖, r. XVI, 1970, s. 9-12. Treiderowa nie zna miedziorytów zdobiących PsRyb 1636. — 186 — 1. Przedruk Psałterza z BG nie był do tej pory jednoznacznie notowany w bibliografiach polskich, choć przebadany przez nas egzemplarz (Ossol. XVII-2577; fot. 054-055) znany był bibliografom, którzy opisywali go jako kolejną edycję parafrazy Rybińskiego. Maciejowski przy opisie psałterzy Rybińskiego wspomina o istnieniu jakiegoś egzemplarza zawierającego tłumaczenie psalmów prozą, a niżej dodaje: Jest jeszcze jedno wydanie mające tytuł: Psalmy Dawidowe w Gdańsku drukiem Andrzeia Hunefeld 1633 w 16ce. Posiada je biblioteka okręgu.251 Być może Maciejowski opisuje tu interesujący nas przedruk z BG, choć ze względu na niezgodność pewnych szczegółów z naszym egzemplarzem nie jest to pewne. A może istniał jakiś inny przekład prozą albo wspomniane przez bibliografa wydanie z 1633 r. rzeczywiście było nieodnalezionym przez nas przedrukiem PsRyb. Estreicher notuje wydanie z 1633 r. jako przedruk PsRyb, wskazując na dwa egzemplarze znajdujące się w Ossolineum i w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie. Podaje przy tym zgodny z naszym egzemplarzem format 24°.252 Chojnacki opisuje jakieś wydanie z 1633 r. drukowane przez Hünefeldta in 12º, podając, że zna dwa egzemplarze: jeden znajdujący się w Wilnie, a drugi w Ossolineum.253 Centralny katalog starych druków BN notuje nasz psałterz, ale nie podaje pochodzenia tekstu. Czytamy tam: Estreicher podaje jako tłumacza Macieja Rybińskiego. Porównanie wyd. z 1633 r. z wyd. z 1619 i 1636 [również u Hünefeldta], w którym to wyd. Rybiński jest podany jako tłumacz na k. tyt. lub w tekście, wykazało, że tłumaczenie tekstu psalmów z 1633 r. jest różne od tekstu z 1619 i 1636 r. Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich notuje wspominany przez wcześniejszych bibliografów egzemplarz z 1633 r. jako parafrazę Rybińskiego 254. Dokładniejsze przebadanie tej pozycji wykazało, że zawiera ona tłumaczenie Księgi Psalmów dokonane prozą, które pochodzi z BG. W ten sposób, przeprowadzając kwerendę w poszukiwaniu notowanych wcześniej druków biblijnych, odkryliśmy nieznaną dotąd, a właściwie nie opisywaną poprawnie, edycję Psałterza, który A. Hünefeldt przedrukował z BG. Analizując wyżej przytoczone opisy bibliograficzne, napotykamy jeszcze inne egzemplarze psałterza z 1633 r. Chodzi tu o egzemplarze warszawski i wileński. Kwerenda w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie wykazała jednak, że takiej pozycji tam nie ma. Kolejnej informacji o 251 252 253 254 Maciej. III, 353. E XV, s. 76. Chojnacki, s. 15, p. 168. KSD XVII Ossol. I, s. 114, p. 481. — 187 — przechowywaniu interesującej nas książki w Wilnie nie udało się sprawdzić. Nie wiadomo więc, czy był to drugi egzemplarz Psałterza gdańskiego czy też jakiś zaginiony przedruk PsRyb. Interesujący nas psałterz na karcie tytułowej zawiera następujące informacje: „PSALMY DAWIDOWE | Cum Gratia & Privilegio | S. R. Majest. Polon. & | Sveciæ | WE GDANSKU | Drukował Andrzey | Hünefeldt Roku 1633.‖ Książka została wytłoczona in 24º. Opisywany egzemplarz jest uszkodzony, brak mu kart końcowych. Tekst urywa się na Ps 148 (k. J10). Na końcu introligator oprawił wraz z psałterzem wiele pustych kart, być może po to, aby wypełnić zbyt szeroką oprawę. 2-4. Genezę tekstu tego tłumaczenia omówimy szerzej, gdy będziemy zajmować się BG. Jeśli chodzi o historię samej edycji PsBG, to niewiele można na ten temat powiedzieć, gdyż książka nie posiada żadnych materiałów wprowadzających, nie ma również dedykacji. Można tylko przypuszczać, że Hünefeldt poszedł tu za zwyczajem drukarzy, którzy tłocząc pełny tekst Biblii, wydawali wkrótce w mniejszych formatach NT i Psałterz. Tak było w przypadku przekładu Leopolity i Biblii brzeskiej. Jeśli chodzi o tłumaczenia Wujka, to NT i Psałterz poprzedziły całą Biblię. 5. Edycja zawiera sam tekst natchniony bez jakichkolwiek dodatków ukierunkowujących lekturę. 6. Jak już wspomnieliśmy, książka została wydrukowana in 24º (wymiary w oprawie i z pustymi kartami: 112 x 59 x 12 mm). Ocalało 9 składek sygnowanych A-J. Składki A-H zawierają po 12 kart, a składka J na skutek defektu ma ich tylko 10. Prawdopodobnie więc cały psałterz, o ile nie miał żadnych obszerniejszych dodatków, liczył 9 lub maksymalnie 10 składek, co daje 4,5 – 5 ark. Tak mały format sugeruje przeznaczenie książki. Była to kieszonkowa edycja, którą można było nieustannie nosić przy sobie i wyrywkowo czytać w wolnych chwilach. Książeczka, ze względu na swoje wymiary i drobny druk, nie nadawała się raczej do systematycznej lektury. Drukowanie tekstów biblijnych w małych formatach jest świadectwem popularyzacji Pisma Świętego i zabiegania o to, aby wierni nie rozstawali się z tekstem natchnionym. Takie zabiegi w polskim edytorstwie biblijnym charakterystyczne są dla drukarzy protestanckich. 7. Przebadany egzemplarz zawiera obok strony tytułowej tylko tekst Księgi Psalmów oraz na str. 2 uwagę mówiącą, że począwszy od Ps 11 podana jest podwójna numeracja psalmów: hebrajska i łacińska. 8. Kompozycja strony jest bardzo prosta. Każdy psalm zaczyna się od tytuliku, np. „PSALM I.‖. Niżej umieszczony jest tekst. Wersy zaczynają się od nowych akapitów, które są numerowane. Każda ze stron posiada nagłówek kolumnowy z żywą paginą, podającą aktualny numer psalmu. Masoreckiego podziału Psałterza na 5 części brak. 9. Materiału ilustracyjnego brak. 10. Tekst natchniony drukowany był szwabachą Jungfer (20 ww. = ok. 57/8 mm), a tytuliki kapitalikami antykwowymi. — 188 — 11. Każdy z psalmów rozpoczyna się od wersalikowego inicjału wykonanego pismem gotyckim. Należy tu zaznaczyć, że jeżeli psalm posiada tytuł, to inicjał stoi przy drugim wersie. 12. Do elementów ułatwiających korzystanie z druku na wyrywki należy dość dobre oznaczenie początku każdego psalmu oraz żywa pagina zastępująca numerację stron. Ze względu na defekty druku nie można ustalić, czy był on wyposażony w jakieś indeksy i oprawiany z innymi dziełami. 12. Wydania pojedynczych psalmów i zbiorów psalmów 1-2. Około połowy XVI w. pojawiło się sporo wierszowanych protestanckich tłumaczeń pojedynczych psalmów z nutami. Ukazywały się one seriami i były kompletowane i oprawiane razem z pieśniami. Znamy dziś kilka takich zbiorów psalmów i pieśni, dwa z nich, nazywane Kancjonałem puławskim255 i Kancjonałem Zamojskich256, zawierają interesujące nas druki. Do celów niniejszej pracy udało się odnaleźć 20 drobnych edycji psalmów. Większość z nich pochodzi z Kancjonału Zamojskich. Dokładny wykaz odnalezionych edycji zamieściliśmy w bibliografii załącznikowej, dlatego w tym miejscu omówimy je ogólnie. Najstarszy z odnalezionych psalmów ukazał się w 1546 r. w oficynie H. Wietora. Był to Ps 14(13)257 (Ossol. XVI.O.96 adl.; fot. 056) podpisany inicjałami B.W., co najprawdopodobniej oznaczało Bernarda Wojewódkę258. Więcej edycji zachowało się z serii wytłoczonej przez następcę Wietora, Łazarza Andrysowicza ok. 1554-56 r. Być może Andrysowicz wykorzystał tu pomysł swojego poprzednika, który mógł wydać większą ilość takich druków. Z tej serii udało się odnaleźć następujące psalmy: Ps 1 w przekładzie A. Trzecieskiego Młodszego wydany wraz z Pieśnią przy pogrzebie człowieka krześcijańskiego (Czart. Cim.1631/I; fot. 057); Ps 86(85) w tłumaczeniu M. Reja z muzyką V.S. (Wacław Szamotulski259) (Ossol. XVI.O.846); Dwa opracowania B. Wojewódki: Ps 14(13) i 128(127) (BJ Cim.O.513 i Ossol. XVI.O.936). Pod muzyką Ps 128(127) kompozytor podpisał się inicjałami C.S. Najwięcej egzemplarzy odnaleziono z kolejnej serii, którą wydał ok. 1558 r. M. Siebeneicher. Są to psalmy z Kancjonału Zamojskich: 255 256 257 258 259 Jest to klocek Czart. Cim.1618-1635/I. Jest to klocek BN XVI.O.230-286. Ze względu na potrzebę jednoznacznego określenia psalmu będziemy podawać podwójną numerację: najpierw wg BH, a w nawiasie wg Vlg. Oryginalnie na drukach wszystkie psalmy z wyjątkiem Ps 79 Lub 1558 mają numery wg Vlg. Wiszn. VI, s. 471 uważał, że inicjały te należą do Bernarda Wapowskiego, sprzeciwił się temu I. Warmiński, uważając, że chodzi tu o Bernarda Wojewódkę, zob. I. Warmiński, dz. cyt., s. 462-464. Zob. również NK III, s. 412. Za takim rozwiązaniem inicjałów opowiada się Wiszn. VI, s. 466. 468. — 189 — Ps 1 wydany wraz z Pieśnią przy pogrzebie człowieka krześcijańskiego w tłumaczeniu A. Trzecieskiego Młodszego (BN XVI.O.285); Ps 71(70) podpisany inicjałami S.K. (Stanisław Kleryka260) (BN XVI.O.277); Ps 46(45) podpisany nierozszyfrowanymi do dziś inicjałami A.P. (BN XVI.O.276); Dwie prace J. Lubelczyka: Ps 37(36) oraz 79(78) (BN XVI.O.281 oraz 282). W tym ostatnim melodia podpisana jest inicjałami C.S. Trzy psalmy w przekładzie M. Reja: Ps 86(85); 114(113A) – bez nut; 117(116) (BN XVI.O.273; 272; 274). Melodia ostatniego z psalmów podpisana jest inicjałami V.S. (Wacław Szamotulski); Cztery tłumaczenia B. Wojewódki: Ps 51(50); 103(102)261; 128(127); 130(129). Dwa ostatnie mają nuty podpisane inicjałami C.S. (BN XVI.O.280; 279; 275; 278 – fot. 058); Anonimowy przekład Ps 124(123) wydany z Pieśnią o zmartwychwstaniu Pańskim (BN XVI.O.263). Nie udało się ustalić autora przekładu, drukarza i roku wydania Ps XLVI należącego do Kancjonału puławskiego, a drukowanego razem z dwiema pieśniami o Duchu Świętym (Czart. Cim.1626 adl.). Ostatni z odnalezionych psalmów ukazał się po 1565 r. (prawdopodobnie ok. 1573) w oficynie Stanisława Szarfenberga. Jest to Ps 114(113A) w tłumaczeniu M. Reja (Wa BU Sd.618.64).262 Podana wyżej lista stanowi zaledwie część spisu ówczesnej produkcji ulotnych psalmów, gdyż dawne bibliografie, a w ślad za nimi również nowsze opracowania, wspominają większą liczbę podobnych edycji, których egzemplarze zaginęły. 263 W XVI w. drukowano osobno również zbiory psalmów. Z inwentarzy majątku typografów krakowskich wiemy, że przed 1547 ukazało się Siedem psalmów pokutnych w przekładzie Reja. Niestety ani jeden egzemplarz tego druku nie przetrwał do dzisiejszego dnia. 264 Zachował się natomiast egzemplarz psalmów pokutnych w przekładzie Kochanowskiego, który ujrzał światło dzienne prawdopodobnie jeszcze przed wydaniem całego Psałterza265, w Oficynie Łazarzowej w 1579 r., pt.: Siedm psalmow pokutnych (BK Cim.Qu.2249). Niektóre psalmy przetłumaczył Salomon Rysiński i wydał pt.: Niektóre psalmy Dawidowe częścią poprawione, częścią znowu przełożone na stare noty od Salomona Rysińskiego. Za zlece- 260 261 262 263 264 Zob. Witczak, dz. cyt., s. 83 i przyp. 123. Psalm ten wydano anonimowo. Argumenty za przypisaniem go Wojewódce zob. I. Warmiński, dz. cyt., s. 462; I. Witczak, dz. cyt., s. 83 i przyp. 122. Zob. KBU Wa II/1, s. 379, p. 1184 oraz P. Buchwald-Pelcowa, Nad psalmami..., art. cyt., s. 255. Zob. np. Lelew. I, s. 148; Wiszn. VI, s. 466-481. 506-510; E XV, s. 62-66; S. Dobrzycki, Psałterz..., dz. cyt., s. 31-35; NK III, s. 159-160. 350. 412; Rostk., s. 23. 62-67. 73-74, p. 20. 47-51. 62; T. Witczak, dz. cyt., s. 80; P. Buchwald-Pelcowa, Nad psalmami..., art. cyt., s. 254-255; Koss. I, s. 145-146. Na temat Siedmiu psalmów pokutnych M. Reja zob. Rostk., s. 23, p. 20; NK III, s. 160; Witczak, dz. cyt., s. 68. — 190 — niem starszych. W Lubczu nad Niemnem w drukarniej Piotra Blasta. R. P. 1614. Maciejowski twierdzi, że widział tę pozycję w Kórniku. Była to broszura w ćwiartce z dwóch złożona arkuszy. Pozycja ta dedykowana Krzysztofowi Radziwiłłowi zawierała Ps 1; 10; 27; 32; 42; 100; 119; 137; 143, które Rysiński miał poprawiać, uważając, że niektóre wersety zostały wcześniej przełożone nieprawidłowo. Na końcu tłumaczenia był umieszczony alfabetyczny rejestr psalmów. 266 Druk z tłumaczeniem Rysińskiego nie zachował się do dnia dzisiejszego. Pozostały jednak rękopiśmienne odpisy z jego dzieła267, które zawierają przedmowę tłumacza, kopie kilku psalmów i wykaz incipitów.268 Jocher notuje dwa wydania psalmów Rysińskiego269, jedno znane Maciejowskiemu i drugie drukowane w Gdańsku w 1619 r. Na temat drugiej edycji nic jednak nie wiadomo. Być może Jocher popełnił tu błąd i jako drugie wydanie Rysińskiego potraktował PsRyb 1619, drukowany w Gdańsku, gdzie są wyżej przytoczone wzmianki o pracy Rysińskiego (zob. niżej). W interesującym nas okresie ukazywały się także obszerniejsze wybory psalmów. Jako przykład mogą tu posłużyć Psalmy niektóre króla Dawida..., zebrane przez W. Szmalca, a wydawane przez S. Sternackiego czterokrotnie: w 1610, między 1614 a 1620, 1620 (fot. 059), 1625 (fot. 060). Edycje te zawierały spory wybór psalmów pochodzących od różnych tłumaczy, wśród których pierwsze miejsce zajmował Kochanowski. Niektóre psalmy zamieszczono tam w kilku tłumaczeniach.270 3. Łatwo domyśleć się genezy i przeznaczenia wymienionych wyżej edycji. Miały one zaspokajać potrzeby wspólnot innowierczych, które potrzebowały biblijnych tekstów przystosowanych do śpiewania. Ich zasadniczą funkcją była funkcja liturgiczna. Edycje ulotne z psalmami miały rację bytu do czasu, aż nie pojawiły się pełne wydania psałterzy z nutami, dlatego właściwie znikły one prawie zupełnie po 1558 r. Jeżeli chodzi o psalmy pokutne, to musiało istnieć na nie zapotrzebowanie, skoro były w składach drukarzy. Zresztą w przebadanych przez nas drukach pozostało sporo śladów częstego odmawiania siedmiu psalmów pokutnych271. Z innych przyczyn powstał częściowy przekład psalmów Rysińskiego, który podjął się tłumaczenia na polecenie synodu litewskiego. Jego praca była przez współczesnych traktowana jako pró——– 265 Zob. P. Buchwald-Pelcowa, Dawne wydania..., dz. cyt., s. 82-88. 266 Wszystkie powyższe informacje na temat tłumaczenia Rysińskiego zaczerpnęliśmy z Maciej. III, s. 599-600. 267 Był to zaginiony obecnie rps BK nr 1410. Zachował się jednak mf z tym rps: BK mf 6630; BN ZSD 235 oraz fotokopia: BK Foto. I, 140. 268 Zob. T. Witczak, dz. cyt. s. 84, przyp. 128; P. Buchwald-Pelcowa, Dawne wydania..., dz. cyt., s. 232. 269 Jocher II, s. 24, p. 2397-2398, podaje odmienny od Maciejowskiego tytuł pierwszej edycji: Psalmy Dawida podług dawnych nót wierszem polskim przez Salomona Rysińskiego. 270 Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie..., dz. cyt., s. 258-260, p. 201-204. Przebadano egz. wyd. z 1625 r. – BK 118 oraz z 1620 r. – BN XVII.1.499. 271 Np. w ZD 1567 (Ossol. XVI.O.273) zaznaczono ręcznie psalmy pokutne, podobnie w PsW 1594 (Ossol. XVI.Qu.3095). W PsRyb 1616 na s. 12 pierwszej paginacji drukarz wyszczególnił numery psalmów pokutnych. Psalmy pokutne były również umieszczane w Hortulusach, zob. HP 1530 (BJ Cim.218), HP 1585 (Ossol. XVI.O.737), HP 1636 (BJ 311160/I). — 191 — ba poprawiania parafrazy Kochanowskiego i ze strony środowisk katolickich spotkała się z ostrą polemiką, a nawet kpiną.272 Odmienną opinię o pracy Rysińskiego wydali jego współwyznawcy. W PsRyb 1619 czytamy: Psalmy, które z dawna były w Kancjonale Krakowskim (a jest ich tu w liczbie dwadzieścia i pięć), położyliśmy, tak jako są potrzebnie i szczęśliwie korygowane od ślachetnego Pana Salomona Rysińskiego, któremu z tej miary wielceśmy powinni (k. )?( 6r). 4. Wymienione wyżej druki, z wyjątkiem PsRys, nie posiadają dedykacji. 5. Omawiane psalmy, przetłumaczone wierszem, są parafrazą słowa Bożego i jak to już kilkakrotnie pisaliśmy, same w sobie stanowią próbę interpretacji tekstu. W tym miejscu zatrzymamy się na kilku przykładach dodatków do tekstu psalmów, które miały odpowiednio ukierunkować ich lekturę w duchu reformacyjnym. Wspominaliśmy już wyżej o naznaczonym wyznaniowo Lubelczykowym tłumaczeniu wersetu Ps 37(36), 6, gdzie łacińskie et educet quasi lumen iustitiam tuam zostało przetłumaczone: Usprawiedliwienie twe tak przyprawi cudnie, że się już więc rozjaśni jak słońce w południe. W Ps 36 Lub 1558 znajdujemy ten tekst w identycznej postaci. Najwięcej dodatków interpretacyjnych pozwolił sobie wprowadzić do parafrazy psalmu Miserere B. Wojewódka. Między 6 a 7 wersem psalmu dodał dwie pełne zwrotki tekstu, który nie ma odpowiednika w oryginale. Oto fragment dodatku: Nadto Cię też posądzáją czci Twej Tobie uwłáczają. Łáskę Twoję potępiájąć uczynkom swem prziwłászczájąć swie uspráwiedliwienie i wszytko duszne zbáwienie. A ták łáską Twoią gárdzą, gdy się ná swych cnotach sádzą (k. A3r). Oraz w końcowej części parafrazy: ...dobzez uci (sic!) Syjonowi Twemu, Pánie, Kościołowi z sámej dobrej wolej Twojej, nie z zasługi żadnej mojej. [...] To jest, by nam byli dani nauczyciele wybrani, co by zbór Twój murowali, słowem Twojem budowali, poniechawszy nikczemnych snów swego rozumu wymysłów (k. A3r-4v). Nietrudno zobaczyć w tych dodatkach echa toczących się w połowie XVI w. sporów wyznaniowych o motyw usprawiedliwienia. Niektóre z interesujących nas psalmów zostały wyposażone w argumenty. Tu również, obok dobrze nam znanych interpretacji historyczno-parenetycznych (zob. Ps 50 Woj 1558; Ps 102 Woj 1558), pojawiają się akcenty polemiczne. W Ps 129 Woj 1558 czytamy na stronie tytułowej: W tym psalmie Duch Święty jaśnie okazuje, iż żadny człowiek nie może sobie zasłużyć odpuszczenia grzechów swemi uczynki, ale przez Miłosierdzie Boże bywają odpuszczony wierzącem, a grzeszyć przestającem. 272 Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Dawne wydania..., dz. cyt., s. 232. — 192 — W dwóch kolejnych psalmach znajdujemy echa reformacyjnego poruszenia przetaczającego się przez ziemie polskie: Ku pociesze człowieka krześcijańskiego, wiernie przy Panu swym trwającego (Ps 36 Lub 1558, k. tyt.) Psalm XLV ..., którym sobie Kościół święty myśl dobrą czyni w niniejszym poruszeniu (Ps 45 AP 1558, k. tyt.). 6. Pojedyncze psalmy wydawano in 8° zazwyczaj na jednym półarkuszu. Były to więc niewielkie broszurki liczące po 4 karty. Taki format z jednej strony ułatwiał posługiwanie się tekstem, ale z drugiej sprawiał, że owe druki szybko się niszczyły i ginęły. Zresztą zostały prawie całkowicie zaczytane. Poza nielicznymi wyjątkami do naszych czasów dotarły głównie te, które skompletowano i wraz z pieśniami oprawiono w składane kancjonały. W większym formacie 4° ukazały się psalmy pokutne Kochanowskiego. Liczą one 6 k. (1,5 ark.). Wspominane wyżej wybory psalmów drukowane przez Sternackiego tłoczono w jeszcze mniejszych formatach in 12°, a nawet in 32°273. Widzimy tu tendencję do zmniejszania formatu podobną jak w przypadku wydań PsRyb. Najmniejszy z przebadanych egz. BN XVII.1.499 in 32° ma wymiary 80 x 55 x 34 mm. Nie zawiera on nut, tylko same teksty psalmów. 7. Jeśli chodzi o zawartość opisywanych drobnych druków, to obok tekstów psalmów zawierały one czasami inne pieśni (zob. tabela 9), prawie wszystkie były wyposażone w nuty. Każda z edycji posiadała kartę tytułową, która najczęściej zawierała: tytuł psalmu, jego łaciński incipit, argument, inicjały tłumacza, adres wydawniczy. Edycje wyborów psalmów były współwydawane i współoprawiane z kancjonałami. 8. Ze względu na niewielkie rozmiary tych druków układ tekstu i kompozycja stron były bardzo proste. Edycje zaczynają się od nut podanych zazwyczaj na kilka głosów, pod nutami znajduje się tekst parafrazy podzielony na strofy. Układ tekstu i kompozycja strony w wyborach psalmów były bardzo podobne do tych w PsRyb, a 7PsKoch przypomina swoim układem edycję całego Psałterza w tłumaczeniu Jana z Czarnolasu. 9. Materiał ilustracyjny jest tu bardzo typowy dla psałterzy. Na stronach tytułowych były zazwyczaj umieszczane drzeworyty przedstawiające modlącego się Dawida. W psalmach wydawanych przez Wietora i Łazarza Andrysowicza (Ps 13 Woj 1546 i Ps 85 Rej 1556) znajdujemy ten sam drzeworyt, który ozdabiał kartę tytułową ZD 1540 HW. Siebeneicher jeden raz ozdobił druk modlącym się Dawidem (Ps 79 Lub 1558) i jeden raz sceną zesłania Ducha Świętego (Ps 116 Rej 1558). 10. Do druku omawianych psalmów używano pism gotyckich: fraktury i szwabachy różnych stopni. Na kartach tytułowych, szczególnie w tekstach łacińskich, pojawiała się antykwa. 273 Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie..., dz. cyt., s. 258-259, p. 201-204. Tabela 9. Edycje pojedynczych psalmów – zestawienie AT + ? Łaz. 1556 AT + ? Sieb. [1558] BW + ? Wiet. 1546 [BW] + ? Łaz. [1556] JL + ? [Sieb.] [1558] AP + ? Sieb. 1558 ? + ? ? ? BW + ? Sieb. 1558 SK + ? Sieb. 1558 JL + CS Sieb. 1558 MR + WS Łaz. [1556] 8° 4 0,5 fr 8° 4 0,5 sz pieśnią pieśnią — — — — 8° 4 0,5 fr — — + 8° 4 0,5 fr — d d 8° 7 (8?) 1 sz — + — 8° 4 0,5 fr — + — 8° 4 0,5 fr 2 pieśni — — 8° 4 0,5 sz — + — 8° 4 0,5 fr — — — 8° 4 0,5 sz — — + 8° 4 0,5 fr — — + + — 114 (113A) MR — — S.Szarf. po 1565 ok. 1573 8° 4 0,5 sz — — + + KZ 117 (116) [MR] + WS Sieb. 1558 + KZ 124 (123) ? + ? Sieb. [1558] + — 128 (127) BW + CS Łaz. [1556] + KZ 128 (127) BW + CS Sieb. 1558 + KZ 130 (129) [BW] + CS Sieb. 1558 8° 3 (4?) 0,5 fr — — + 8° 4 0,5 sz 8° 4 0,5 fr — — — 8° 4 0,5 fr — — — 8° 4 0,5 fr — + — pieśnią — — Ps129 Woj 1558 def. KZ 86(85) BN XVI.O.278 + — 86(85) BN XVI.O.275 + KZ 79(78) Ps127 Woj 1558 + KZ 71(70) Ps127 Woj 1556 + KZ 51(50) Ossol.XVI.O.936 + KP 46(45) Ps 123 1558 + KZ 46(45) BN XVI.O.263 + KZ 37(36) BN XVI.O.274 8° 4 0,5 fr — — — def. — 14(13) Ps116 Rej 1558 8° 4 0,5 sz — + — + klocek 14(13) Ps 113 Rej 1565 Wa BU Sd.618.64 8° 4 0,5 sz — d d + KZ 1 BN XVI.O.272 + KZ 114 (113A) MR — — Sieb. [1558] + KP 1 BN XVI.O.279 [MR] + ? [Sieb.] [1558] + KZ 103 (102) [BW] + ? Sieb. 1558 BN XVI.O.273 Ps113 Rej 1558 Ps102 Woj 1558 Ps 85 Rej 1558 Ps 85 Rej 1556 Ossol.XVI.O.846 BN XVI.O.282 Ps 79 Lub 1558 BN XVI.O.277 Ps 70 SK 1558 BN XVI.O.280 Ps 50 Woj 1558 Ps XLVI Czart.Cim.1626 BN XVI.O.276 Ps 45 AP 1558 BN XVI.O.281 Ps 36 Lub 1558 BJ Cim.O.513 Ps 13 Woj 1556 Ossol. XVI.O.96 Ps 13 Woj 1546 BN XVI.O.285 Format Liczba kart Liczba ark. Krój pisma psal. Drukowane z Argument Ilustracje Ps 1 Trz 1558 Czart.Cim.1631 Tłumacz Nuty Autor melodii Drukarz Rok druku Ps 1 Trz 1556 Karta tytułowa Współoprawne z Nr psalmu KP – Kancjonał puławski; KZ – Kancjonał Zamojskich; AT – A. Trzecieski młodszy; BW – B. Wojewódka; JL – J. Lubelczyk; AP – inicjały nieznanego tłumacza; SK – S. Kleryka; MR – M. Rej; WS – W. Szamotulski; CS – inicjały nieznanego kompozytora; Łaz. – Łazarz Andrysowicz; Sieb. – M. Siebeneicher; Wiet. – H. Wietor; fr – fraktura; sz – szwabacha; — 193 — 11. Jeśli chodzi o zastosowanie inicjałów, to w druku 7PsKoch znajdujemy ten sam model co z PsKoch 1579. W pojedynczych psalmach inicjały umieszczano przy pierwszym wersecie parafrazy lub na początku każdej ze zwrotek. Sporo jednak wydań nie posiada inicjałów w ogóle. Ozdobne inicjały drzeworytnicze stosował S. Sternacki przy druku wyborów psalmów (np. PsNiekt 1625). 12. W drukach tak małej objętości, jak omawiane ulotne psalmy, elementy ułatwiające wyrywkowe korzystanie z tekstu nie są potrzebne. To samo można powiedzieć o 7PsKoch. W przebadanych PsNiekt 1625 początek każdego z psalmów jest dobrze widoczny. Jest tam również foliacja, która polega na sygnowaniu kart w prawym górnym rogu stron recto. Owa foliacja nie pokrywa się z tradycyjnym sygnowaniem składek i jest chyba mniej praktyczna niż tradycyjne sposoby numerowania kart274. Podobnie jest w PsNiekt 1620. 13. Polskie tłumaczenia psalmów w modlitewnikach, kancjonałach i katechizmach Kończąc opis edycji psalmów w języku polskim, wspomnijmy jeszcze o psalmach, które publikowano w ramach innych dzieł. Pierwsze psalmy, wzięte z dawnych średniowiecznych tłumaczeń, pojawiały się od lat 30-tych (a może już wcześniej) najpierw w modlitewnikach: Hortulusach polskich275, Tarczy duchowej (F. Ungler, ok. 1533 lub 1534)276, Harfie duchowej Marcina Laterny (liczne wyd. od 1585), Modlitwach [...] białymgłowam (Kraków 1587), Sposobie a porządku słusznego modlenia Marcina Siennika (Kraków 1566).277 Psalmy tłoczono również w katechizmach, ale przede wszystkim w licznych innowierczych i rzadziej katolickich kancjonałach: Pieśniach Chwał Boskich Jana Zaremby (Brześć 1558), Pieśniach duchownych Bartłomieja Grockiego (Kraków 1559), Pieśniach duchowych a nabożnych Jana Seklucjana (Królewiec 1547), Pieśniach chrześcijańskich tegoż samego wydawcy (Królewiec 1559), Kancjonale nieświeskim z lat 1563-64, Kantionale braci czeskich (Kraków 1569), Kantionale Piotra Artomiusza (Toruń 1587, 1596) i wielu innych278. 274 275 276 277 278 Podobny sposób oznaczania kart jest np. w Cantionale Augezdeckiego z 1554 r. (zob. niżej). Zob. roz. IV, A, 4. Egz. BJ Cim.O.28 adl. (egz. nie badano). Zob. też PT VII, s. 65, p. 121; E XXXI, s. 27. Zob. też opracowania: A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 312-315. Listę najważniejszych dzieł zawierających psalmy podaje P. Buchwald-Pelcowa, Nad psalmami..., art. cyt., s. 255. Osobiście przebadaliśmy pod względem zawartości psalmów kilka kancjonałów: Kancjonał albo księgi chwał Boskich..., tłum. z czeskiego Walenty z Brzozowa, Królewiec, A. Augezdecki, 1554 – Ossol. XVI.4047; wyd. tego samego dzieła: Kraków, M. Wirzbięta, 1569 – Ossol. XVI.Qu.2131, Czart. Cim.1564 I; CANTIONAL: ALBO Piesni Duchowne..., M. Nering, 1587 – Czart. Cim.1579 I; Kancjonał pieśni duchownych, hymnów i psalmów świętych..., Toruń, A. Ferber, 1611 – Czart. 24011 II; Kancjonał, to jest pieśni krześcijańskie: ku Chwale Boga w Trójcy Jedynego, i pociesze wiernych Jego [...] Z Przydatkiem Psalmów i piosneczek teraz nowo zebranych; więc i modlitw niemało, Toruń, A. Ferber, 1620 – Ossol. XVI.O.948 (def.; do tej pory błędnie katalogowany jako druk A. Coteniusa? z 1597?), BK 11351, Czart. 24594 I. — 194 — Najczęściej były tu wykorzystywane parafrazy Kochanowskiego 279 i Rybińskiego280, ale również korzystano z prac innych tłumaczy, np. M. Reja281 i J. Lubelczyka. Według P. BuchwaldPelcowej liczne przedruki psalmów w kancjonałach, modlitewnikach i katechizmach zaspokajały religijne zapotrzebowanie na psalmy, co wpłynęło na ograniczenie wznowień psałterzy w drugiej połowie XVI w.282 C. WYDANIA NOWEGO TESTAMENTU I CAŁEJ BIBLII Obecnym omówimy, według porządku chronologicznego, druki biblijne zawierające w całości NT, harmonie ewangeliczne oraz całe Biblie. 1. Nowy Testament królewiecki (od 1551) 1. Nowy Testament królewiecki ukazywał się w oficynie A. Augezdeckiego stopniowo wraz z postępem prac przekładowych. I tak jako pierwszy wyszedł w 1551 r. tom, zawierający szeroko komentowane tłumaczenie pierwszej ewangelii, pt.: Ewangelia Święta Pana Jezusa Chrystusa wedle Mateusza świętego z greckiego języka na polski przełożona. I wykładem krótkim a ku inszem ewangelistum potrzebnem na wielu miejscach objaśniona...283 (fot. 061-062). W tym samym roku wyszła Testamentu Nowego część pierwsza. Czterej ewangelistowie święci: Mateusz, Marek, Łukasz i Jan. Z greckiego języka na polski przełożeni i wykładem krótkiem objaśnieni...284 (fot. 063). W 1552 drukarnię Augezdeckiego opuściła Testamentu Nowego część wtóra a ostateczna. Dzieje i pisma apostolskie. Z greckiego języka na polski przełożone (fot. 064).285 Rok następny zaowocował wydaniem całości NT pt.: Testament Nowy zupełny. Z greckiego języka na polski przełożony i wy- 279 280 281 282 283 284 285 Były to pojedyncze psalmy lub ich wybory, często dodawane w postaci Przydatków Psalmów Dawidowych niektórych przekładania Jana Kochanowskiego, np. w egz. Ossol. XVI.O.948 oraz BK 11351. Zob. J. Pelc, Teksty Kochanowskiego w kancjonałach staropolskich XVI i XVII w., „Odrodzenie i Reformacja w Polsce‖, t. VIII, 1963, s. 211-247; P. BuchwaldPelcowa, Dawne wydania..., dz. cyt., s. 228-234. Np. we wspólnym Kancjonale kalwinów i braci czeskich (Gdańsk 1636) – zob. H. Gmiterek, Rybiński..., art. cyt., s. 339. Listy przedruków psalmów w tłumaczeniu Reja zob. Rostk., s. 63-67. P. Buchwald-Pelcowa, Nad psalmami..., art. cyt., s. 255-256. Korzystam z egz. Wa BU Sd.614.82 (z uwagami Maleckiego) oraz z MtKrl znajdujących się w NTKrl Zup, egz. BN XVI.Qu.218 (def. brak początku); 6471 (egz. z k. tyt.). Cytując fragmenty NTKrl, będziemy posługiwali się gotową już transkrypcją tekstów zamieszczonych w dziele: J. Seklucjan, Wybór pism, wybór tekstów, oprac., wstęp: S. Rospond, Olsztyn 1979. Korzystam z egz. Ossol. XVI.Qu.3184; BK Cim.O.2742/1 adl. (oprawiony z NTKrl II). Korzystam z egz. BK Cim.Qu.2742/2 adl. (oprawiony z NTKrl I). — 195 — kładem krótkiem objaśniony...286 Na karcie tytułowej książki widnieje data 1553, ale w kolofonach pierwszej i drugiej części NT znajdujemy datę 1552. Tak wygląda bibliografia wydań NTKrl, gdy próbujemy odtworzyć ją na podstawie dat umieszczonych na drukach. Jednak szczegółowe badania typograficzne I. Warmińskiego wykazały, że poszczególne części stanowią składanki arkuszy drukowanych w różnym czasie. I tak w MtKrl arkusze zawierające karty 89-132 są chronologicznie wcześniejsze od arkuszy z kartami 1-88. W NTKrl I karty 1-88 (Mt 1-18) pochodzą z tego samego tłoczenia co w MtKrl, a pozostałe arkusze zostały wydrukowane później. W NTKrl II nie znajdujemy podobnych zawiłości. Pojawiają się one znowu w NTKrl Zup, który został złożony z niesprzedanych arkuszy MtKrl, wcześniej wydrukowanej w większej ilości cz. 2 NT oraz z nowo wytłoczonej reszty.287 Estreicher notuje jeszcze dwa wydania całego NT (nie wskazując na egzemplarze) z 1554 i 1555288, ale tych edycji nie udało się odnaleźć. Nie notuje ich również PT VIII289, a centralny katalog starych druków BN podaje, że informacja o istnieniu tych edycji jest „zapewne mylna‖. O istnieniu tych wydań dowiadujemy się ze wstępu do NTW 1593290 oraz z wydania NT przez S. Dombrowskiego (Lipsk 1728). Warmiński przyjmuje za prawdopodobne istnienie tych wydań.291 2. W żadnej edycji NTKrl nie ma wyraźnie podanego nazwiska tłumacza, stąd aż do szczegółowych badań ks. Warmińskiego uważano, że autorem przekładu był wydawca dzieła, Jan Seklucjan. Warmiński wykazał jednak, że tłumaczem NTKrl był Stanisław Murzynowski 292, a wyniki jego badań zostały też potwierdzone w językoznawczej pracy S. Rosponda293. Stanisław Murzynowski (Suszycki) (ok. 1528-1553) pochodził z gałęzi starego rodu Ogończyków, osiadłej w Murzynowie i Suszycach koło Włocławka. Nauki pobierał w gimnazjum królewieckim, gdzie rozpoczął studium języków biblijnych i przejął się nowinkami religijnymi. Ok. lat 1545-47 studiował na uniwersytecie w Wittenberdze (miał wtedy ok. 17-19 lat), gdzie pod kierunkiem Melanchthona pogłębił swoją wiedzę z filologii biblijnej i utwierdził się w reformacyjnych przekonaniach oraz niechęci do Kościoła katolickiego. Po opuszczeniu Wittenbergi podjął prawdopodobnie na krótko naukę we Włoszech. W 1549 r. przebywał już w Królewcu, gdzie został przedstawiony Albrechtowi i polecony przez Jana Łaskiego. Po otrzymaniu pomocy od Albrechta osiadł na stałe w Królewcu, zajmując się studiami i piśmiennictwem. On też jest autorem Ortografii za- 286 287 288 289 290 291 292 Korzystam z egz. BN XVI.Qu.6471, BN XVI.Qu.218 (w tym egz. brak skł. A; w NT cz. 1 są niewielkie różnice w stosunku do egz. BN XVI.Qu.6471, np. inaczej sformułowany jest adres wydawniczy w kolofonie), BJ Cim.Q.5484 (frgm.: kilka kart z Mt i J). Dokładniej zob. I. Warmiński, dz. cyt., s. 332-344. E XIII, s. 27. Zob. PT VIII, s. 66-70. NTW 1593, s. 2 (pierwszej paginacji) I. Warmiński, dz. cyt., s. 344-345. Wyniki tych badań zob. tamże, 345-376. — 196 — mieszczonej w wyd. NTKrl294. W 1550 wydał Historię żałosną. W przedmowie do tego dzieła zaleca język ojczysty, który według niego powinien służyć do propagowania rzeczy poważnych i zbawiennych295. To zainteresowanie Murzynowskiego popularyzowaniem nowej wiary w języku narodowym skłoniło ks. Warmińskiego do wystawienia młodemu pisarzowi bardzo pochlebnej opinii: ...był to nader płodny pisarz, należący jeszcze do liczby tych, którzy przed Rejem polską prozę wcale znakomicie urabiali, a nasza literatura będzie zniewolona bliżej się nim zająć i język jego zbadać 296 . W omawianym okresie Murzynowski współpracował z Seklucjanem, tłumacząc dla niego NT. W swoich pracach tłumacz korzystał z wiedzy teologicznej uwikłanego w spory dogmatyczne Andrzeja Osiandra († 1552), z którym zaprzyjaźnił się. Znajomość ta przysporzyła Murzynowskiemu i Seklucjanowi sporo kłopotów, które przyniosły w październiku 1550 r. czasowe wstrzymanie druku MtKrl (zob. niżej). Ostatni ślad z życia Murzynowskiego pochodzi z 1552 r., później słuch po nim ginie. Zmarł prawdopodobnie na początku 1553 r. NTKrl Zup wyszedł więc już po jego śmierci. Dlaczego Murzynowski zataił swoje autorstwo przekładu? Uważał zapewne, że jego młody wiek (22 lub 24 lata) oraz kierunek wykształcenia, raczej humanistyczny niż teologiczny, mogą zaszkodzić popularności dzieła. Dlatego postanowił zgodzić się na wydanie NT pod nazwiskiem Seklucjana, który był organizatorem i nakładcą druku. Taki stan rzeczy zapewne odpowiadał Seklucjanowi i sprawił, że przez cztery wieki z jego nazwiskiem łączono to dzieło. Sprawy jednak nie udało się do końca ukryć. O prawdziwym autorze przekładu wiedziano na dworze książęcym, wiedzieli o nim także przeciwnicy Osiandra oraz Malecki. Stąd informacja przedostała się dalej i została zanotowana przez Sz. Budnego297. Po śmierci Murzynowskiego, gdy emocje wokół NTKrl opadły, Seklucjan nie podał prawdziwego nazwiska tłumacza. Przeciwnie, w liście do rajców królewieckich z 11 listopada 1563 r. sobie przypisał to dzieło.298 3. Genezę NTKrl należy widzieć na tle ogólnej sytuacji wyznaniowej w Prusach Książęcych, które po sekularyzacji Zakonu w 1525 r. stały się pierwszym w Europie księstwem z luteranizmem ——– 293 294 295 296 297 298 Zob. S. Rospond, Studia nad językiem polskim XVI wieku (Jan Seklucjan, Stanisław Murzynowski, Jan Sandecki-Malecki, Grzegorz Orszak), Wrocław 1949, s. 339-362. I. Warmiński, dz. cyt., s. 311-322. 409-415. S. Murzynowski, Historia żałosna a straszliwa o Franciszku Spierze oraz Ortografia polska, oprac. J. Małłek, F. Pepłowski, bm., 1974, s. 71 (korzystam z gotowej transkrypcji). I. Warmiński, dz. cyt., s. 403. Chodzi tu o tekst z przedmowy do NTSzB 1574/89, k. c 2v-3r: Królewieckiby Testement między wszemi miał przodek, gdyby ji był jego tłumacz, Stanisław Murzynowski, mógł drugi raz przepatrzyć a wydać, bo był młodzieniec nieledajako w języku greckim uczony, acz po polsku grubo mówił i pisał, aleby to był czas wypolerował, gdyby była wola Boża z śmiercią nie uprzedziła. Zob. I. Warmiński, dz. cyt., s. 376-409; S. Rospond, Studia nad językiem..., dz. cyt., s. 41-51; S. Rospond, Stanisław Murzynowski obrońca języka ojczystego, odbitka z: Studia z dziejów kultury polskiej, Warszawa b.r.; J. Małłek, F. Pepłowski, Wstęp, w: S. Murzynowski, Historia..., dz. cyt., s. 18-26; J. Małłek, Stanisław Murzynowski: tłumacz Nowego Testamentu, pisarz religijny, osjandrysta, „servulus et clientulus” księcia Albrechta Pruskiego, „Zielonogórskie Studia Łużyckie‖, t. III, 2001: Nowy Testament w dziejach i kulturze Europy. 450 rocznica przekładu Nowego Testamentu przez Mikołaja Jakubicę na język dolnołużycki, red. T. Jaworski, W. Pyżewicz, s. 160-169. — 197 — jako wyznaniem państwowym. Książę Albrecht, będąc zagorzałym zwolennikiem reformacji, szerzył nową wiarę również wśród ludności polskojęzycznej, która obok Niemców stanowiła najliczniejszą grupę mieszkańców Prus. Istniejące w liczbie ok. 100 luterańskie parafie polskie zgłaszały nieustannie zapotrzebowanie na pastorów, których książę sprowadzał z Polski. Wśród nich znaleźli się Andrzej Samuel, Jan Seklucjan, Jan Sandecki-Malecki. Aby zapewnić stały dopływ wykształconych duchownych, Albrecht otworzył w Królewcu szkoły, najpierw gimnazjum, a następnie uniwersytet oraz sprowadzał z Polski i z Niemiec wykładowców. Wśród nich byli również humaniści znający język polski: Abraham Kulwieć profesor greki, hebrajskiego i gramatyki oraz Stanisław Rafajłowicz (Rapagelan), wykładowca teologii. Po śmierci tego ostatniego przybył do Królewca z Niemiec posługujący się równie dobrze językiem polskim Fryderyk Staphylus.299 Albrecht bardzo szybko przekonał się o skuteczności słowa drukowanego w szerzeniu wiary, dlatego popierał działalność wydawniczą, w tym także polskojęzyczną, prowadzoną głównie przez zaradnego i przedsiębiorczego Seklucjana. Zamysłem księcia było stworzenie w Królewcu ośrodka luterańskiego, który promieniowałby na tereny Polski.300 Jednym z najważniejszych narzędzi reformacji była oczywiście Biblia rozpowszechniana w językach narodowych. Jej potrzeba stawała się tym bardziej nagląca, że książę na początku lat 40-tych, pragnąc uregulować praktykę służby Bożej na swoich ziemiach, wydał nakaz częstego odczytywania podczas nabożeństw w języku narodowym fragmentów obu Testamentów. W tej sytuacji Albrecht rozpoczął starania o wydanie drukiem przekładu Biblii na język polski, o który zabiegali nie tylko Polacy zamieszkujący Prusy, ale również sympatyzujący z luteranizmem mieszkańcy Korony. Między innymi w celu sporządzenia przekładu Biblii przybył do Królewca Rafajłowicz, ale niebawem po rozpoczęciu prac zmarł (13 maja 1545). Być może początkom prac przekładowych Rafajłowicza przyglądał się z bliska studiujący w tych latach w królewieckim gimnazjum Stanisław Murzynowski301. Miejsce Rafajłowicza zajął F. Staphylus, który również nie zdołał doprowadzić tłumaczenia do skutku. W tej sytuacji Albrecht powierzył pracę nad przekładem Seklucjanowi, który z zapałem podjął się organizowania tłumaczenia i druku. Sprowadził do Królewca drukarza, A. Augezdeckiego, postarał się o rękopiśmienny egzemplarz polskiego NT i znalazł odpowiedniego człowieka, który podjął się przekładu – Stanisława Murzynowskiego.302 Murzynowski pracował bardzo szybko, gdyż korzystał z istniejącego już w rękopisach tłumaczenia, konfrontując je i poprawiając w oparciu o oryginał grecki. W ten sposób nie zerwał z utrwaloną już tradycją dotychczasowego tekstu. Nie znaczy to jednak, że tłumacz nie pozostawił w dziele 299 300 301 302 Zob. S. Rospond, Wstęp, w: J. Seklucjan, Wybór pism, dz. cyt., s. VI-VII. Tamże. Na temat takiego przypuszczenia zob. J. Małłek, Stanisław Murzynowski..., art. cyt. s. 166 i przyp. 32. Szerzej na ten temat zob. I. Warmiński, dz, cyt., s. 268-274. — 198 — śladów swojej własnej inicjatywy i erudycji. Niepomierne zdolności i wysokie wykształcenie303 Murzynowskiego, jak również niezwykła znajomość ówczesnego warsztatu naukowego humanisty są tu widoczne na każdym kroku.304 Seklucjan, aby zapewnić sobie fundusze, a następnie zbyt dzieła, ogłosił na nie prenumeratę. Rozesłał do osób obiecujących pomoc listy i regestra, z których później miał wiedzieć, co by kto dał i co by zasię brać miał305. Druk pierwszych arkuszy Mt rozpoczął się w drugiej połowie 1550 r., ale wkrótce został zatrzymany na skutek nieprzewidzianych okoliczności. Pierwsza z przyczyn wynikała z zawiści i zazdrości Maleckiego, który sam nosił się z zamiarem przetłumaczenia i wydania NT, a został uprzedzony przez Seklucjana i Murzynowskiego. Druga przyczyna była związana ze sporami wokół Osiandra. Po interwencji przeciwników przekładu, na czele których stał Staphylus, książę nakazał przerwanie druku. W tym czasie gotowych było już 18 rozdziałów Mt (do k. LXXXVIII). Licząc na skuteczność wstawiennictwa Osiandra, Seklucjan potajemnie kontynuował tłoczenie Mt. I nie pomylił się. Książę zezwolił na kontynuację prac, z tym jednak zastrzeżeniem, że wydawcy poprawią sporne miejsca, a całe dzieło będzie dokładnie przejrzane i poprawione przez Maleckiego, który osobiście wyniki swojej cenzury miał przedstawić Albrechtowi.306 Wywołane zamieszanie podważyło jednak zaufanie do Seklucjanowej inicjatywy. Jego nowatorski pomysł z przedpłatami i prenumeratą nie przyniósł pożądanych rezultatów, co stało się przyczyną finansowych kłopotów wydawcy. W tej sytuacji wiosną 1551 r. przewidując nowe intrygi, Seklucjan za pożyczone pieniądze opublikował tekst samego Mt z komentarzem, zapowiadając równocześnie rychłe pojawienie się dalszych części. 307 Po ukazaniu się Mt wystąpił ze swoją krytyką Malecki, wnosząc własnoręcznie do tekstu niezliczoną ilość poprawek308, które wraz z listem przesłał Albrechtowi. Krytyka Maleckiego była tendencyjna i przesiąknięta osobistą niechęcią do konkurenta. Większość uwag była chybiona i niesłuszna. Krytyka nie odniosła jednak skutku, a Seklucjan zachęcony triumfem nad przeciwnikami kontynuował pracę.309 W październiku 1551 r. gotowa była Testamentu Nowego część pierwsza obejmująca cztery ewangelie.310 303 304 305 306 307 308 309 310 Tamże, s. 275. Por. tamże, s. 275-282; A. Łuczak, Najstarszy Polski drukowany przekład Nowego Testamentu pióra Stanisława Murzynowskiego (1551-1553), „Zielonogórskie Studia Łużyckie‖, t. III, 2001, dz. cyt., s. 174-176. MtKrl, k. A2v; J. Seklucjan, Wybór pism, dz. cyt., s. 128. Zob. I. Warmiński, dz. cyt., s. 288-293. Zob. przedmowa do czytelników z MtKrl, k. A2v-B1v oraz jej przedruk w J. Seklucjan, Wybór pism, dz. cyt., s. 126-131 oraz I. Warmiński, dz. cyt., s. 294-298. Egz. z poprawkami Maleckiego to Wa BU 614.82. Całość książki została zeskanowana i jest dostępna w Wa BU. Zob. I. Warmiński, dz. cyt., s. 300-305. Zob. tamże, s. 306-338. — 199 — Sprzedaż Mt i pierwszej części NT satysfakcjonowały Seklucjana, który zabrał się z zapałem do wydania ostatniej części. W tym jednak momencie ożywiło się stronnictwo antyosiandrowe, które pragnęło posłużyć się Maleckim, aby pokrzyżować plany wydawnicze Seklucjana. W maju 1552 r. Malecki przesłał księciu zbiór uwag dotyczących tłumaczenia Murzynowskiego wraz z pierwszym arkuszem własnego przekładu Mt. Zabiegi te jednak znowu nie przyniosły skutku. Seklucjan uprzedził bowiem swoich przeciwników, zdobywając przy pomocy Osiandra przywilej na druk NT. Równocześnie chcąc załagodzić spór, Albrecht nakazał, aby pisma apostolskie ukazały się bez komentarza, w którym należało się spodziewać obecności poglądów Osiandra. Pośpiech, w którym pracowali twórcy, odbił się niekorzystnie na poziomie tej części NT.311 Teraz już tylko krok dzielił Seklucjana od wydania całego NT w jednym tomie. Ukazał się on już po śmierci Murzynowskiego w 1553 r.312 4. MtKrl zadedykował Seklucjan313 księciu Albrechtowi. W napisanej po łacinie dedykacji przypomina, że to właśnie sam książę przez kilka lat napominał go, aby zatroszczył się o przetłumaczenie na język polski, jeżeli nie wszystkich ksiąg Pisma Świętego, to przynajmniej tych, które zwą się Nowym Testamentem, z którego by pobożni ludzie, szczególnie zaś Polacy [...], prawdziwe słowo Boże nie tylko słyszeli, ale również sami czytali314. W liście pomimo uniżoności wobec Albrechta da się odczuć pewien chłód, mający źródło w przeszkodach utrudniających druk, do czego przyczynił się także książę.315 Kolejne tomy NT zostały zadedykowane Zygmuntowi Augustowi, który według autora listów dedykacyjnych jako jedyny był godny, aby ofiarować mu tak wielki dar i owszem skarb, którego Polska jeszcze nigdy nie miała316. Autor dedykacji kilkakrotnie akcentuje, że jest to wieczna sława i dobrodziejstwo naprzeciwko Koronie Polskiej [...], że się dopiero za Waszej Królewskiej Miłości panowania otworzyło słowa Pańskiego językiem polskim drukowanie, czego ani przodkowie [...], ani inszy święci królowie polscy ani doczekać, ani mieć mogli317. Jak zwykle celem tej dedykacji było utorowanie książce drogi do polskiego czytelnika oraz uchronienie jej od ewentualnych ataków. Ale nie tylko. Dedykacja ta jest również świadectwem nadziei, którą żywił obóz reformatorski wobec młodego króla, łaskawiej niż jego ojciec spoglądającego na nowy ruch religijny. Omawiane dedykacje zawierają kilka zdań napisanych w tonie łagodnej groźby czy upomnienia, aby król trzymał się wiernie Bożego słowa: 311 312 313 314 315 316 317 Zob. tamże, s. 322-329. 394-396. Zob. tamże, s. 330-344. Seklucjan podpisał się pod listami dedykacyjnymi w kolejnych częściach NT, ale ich autorem (z wyjątkiem dedykacji NTKrl Zup) był prawdopodobnie Murzynowski. Na ten temat zob. tamże, s. 364-366. Korzystam z przekładu dedykacji zamieszczonego w: J. Seklucjan, Wybór pism, dz. cyt., s. 126. Jest to opinia ks. I. Warmińskiego, dz. cyt., s. 294-295. Fragm. dedykacji z NTKrl I, k. A2v, zob. J. Seklucjan, Wybór pism, dz. cyt., s. 134. Fragm. dedykacji z NTKrl I, k. A3r, zob. J. Seklucjan, Wybór pism, dz. cyt., s. 136. — 200 — ...jako by to żałosna rzecz była, gdyby Wasza Królewska Miłość słowem Pańskim wzgardził, ani w nim zbawienia szukał. Boć by zaiste k temu przyszło, czego, Panie Boże, racz uchować, żeby na Waszę Królewską Miłość tenże dekret wyszedł, który na człowieka najpodlejszego, gdzie ubożuczcy poddani Waszej Królewskiej Miłości będą za syny Boże przyjęci, którzy by się kolwiek słowa Pańskiego serdecznie chwycili i przy nim do końca trwali.318 List dedykacyjny zawiera także elementy agitacji wyznaniowej skierowanej do króla, aby bardziej zdecydowanie poparł reformację: Gdzie, Najaśniejszy, Miłościwy Królu, gdyby Wasza Królewska Miłość ku Koronie Polskiej wiele królestw przydał, jeszcze by Wasza Królewska Miłość tak wielkiego pożytku poddanym swym nie udziałał, jako jest słowa Pańskiego językiem polskim drukowanie. A jeśliby k temu Wasza Królewska Miłość naśladując onych świętych królów Dawida, Jozyjasza, Ezechyjasza i inszych, pilno się o to, jako jest powinien, postarać raczył, aby w państwie Waszyj Królewskiej Miłości działa się prawa chwała Panu Bogu, błędy i pogorszenia były z Kościoła wyrzucone, słowo Pańskie było swobodnie powiedano i wszystko na język polski statecznie wyłożono i wydrukowano. [...] Gdyby się – mówię – Wasza Królewska Miłość o to postarał i za pomocą bożą staranie swe ku skutkowi przywiódł, tedy by Waszę Królewską Miłość Korona Polska już nie tilko za prawego i cnotliwego króla i pana miała, ale za ojca nałaskawszego abo owszem za angioła bożego i za Mosesza drugiego, który by nas wyrwał z ciężkiej niewoli faraonowyj, i ci by na potem Waszyj Królewskiej Miłości dziękowali, którym się teraz błędy i złości podobają.319 5. Nowatorską cechą interesującego nas przekładu jest obszerny komentarz umieszczony na zewnętrznych marginesach w postaci not oraz pod danym rozdziałem biblijnym jako tekst ciągły. Komentarz ciągły znajduje się tylko przy Mt, ale zgodnie z zamysłem autora miał być również wykorzystywany przy lekturze innych ewangelii320. Autor prowadzi swój komentarz na kilku poziomach, usiłując w ten sposób ułatwić czytelnikowi zrozumienie słów, a następnie wydobycie z nich pouczenia praktycznego. Sporo miejsca zajmuje komentarz krytyczno-filologiczny (noty marginalne). Podawanie wariantów tekstu w oparciu o różne wersje NT, wyjaśnianie trudnych wyrażeń i zwrotów, sygnalizowanie polskich synonimów użytych w tekście głównym słów oraz innych wariantów przekładowych niewątpliwie ułatwia odnalezienie sensu wyrazowego. Kolejną grupę komentarzy stanowią uwagi odnoszące się do realiów świata biblijnego. Wśród not marginalnych i komentarzy ciągłych znajdujemy genezę świąt żydowskich i wyjaśnienia dotyczące organizacji kultu starotestamentowego. Autor wprowadza czytelnika w zawiłości stosunków społecznych Izraela z czasów Jezusa, omawia pochodzenie i istotę sekt i ugrupowań żydowskich, opisuje życie religijne i społeczne. Wyjaśnia, kim byli faryzeusze, saduceusze, uczeni w Piśmie, celnicy. Nie pozostawia bez komentarza ówczesnych obyczajów. Według Kossowskiej tego rodzaju komentarz uchylał współczesnemu odbiorcy tekstu Pisma św. zasłony i ukazywał mu odległy świat w jego barwie, kształcie, ruchu321. 318 319 320 321 NTKrl I, k. A2v-3r. Zob. też J. Seklucjan, Wybór pism, dz. cyt., s. 136. NTKrl I, k. A 3r-v. Zob. też J. Seklucjan, Wybór pism, dz. cyt., s. 136-137. Zob. k. tyt. MtKrl. Koss. I, s. 172. — 201 — Komentarz Murzynowskiego posiada również wymiar etyczny. Autor stara się ukazać wzór życia prawego chrześcijanina. Zgodnie z nauką Lutra akcentuje słabość i grzeszność natury ludzkiej. Nawołuje do szczerości i ufności wobec Boga, ale także piętnuje obłudę. W wielu miejscach pociesza czytelnika, uspokaja, przekonuje. Dotyka także wad narodowych: pieniactwa, lekkomyślności, przekupstwa. Karci złe małżeństwa. W komentarzu etycznym dochodzi do głosu podjęty w listach dedykacyjnych wątek naprawy obyczajów społecznych przez posłuszeństwo słowu Bożemu322. Dużą część komentarza zajmują wątki polemiczne. Wiele miejsca poświęcono krytyce Kościoła rzymskiego, zarówno samych duchownych, jak i obrzędów oraz nauki katolickiej. Są tam wątki typowe dla reformacji, m. in. podważanie słuszności celibatu i życia zakonnego. Według Murzynowskiego duchowni katoliccy są fałszywymi nauczycielami, gdyż uczą inaczej, niż naucza Bóg. Tworzą ustawy naruszające prawo Boże, stawiając siebie ponad Bogiem. Stąd płynie podejmowany wielokrotnie postulat, aby wierni sami czytali Biblię w języku ojczystym i sprawdzali, czy urzędowi przedstawiciele religii są w zgodzie ze słowem Bożym. Oto jedno z najważniejszych zadań, które miała do spełnienia przygotowana przez Murzynowskiego i Seklucjana edycja NT. Autor dotyka również dyskutowanych prawd dogmatycznych. Czyściec według niego jest zwykłym wymysłem, a wyznawanie grzechów na spowiedzi jest zupełnie niepotrzebne. Kult świętych przyrównuje do kultu pogańskich bogów. Oczywiście sporo miejsca zajmuje krytyka prymatu papieskiego oraz komunii pod jedną postacią. Należy jeszcze dodać, że tłumacz był obeznany z ówczesnymi sektami chrześcijańskimi. W komentarzu do J 1 atakuje antytrynitarzy za ich chrystologię, nie zgadza się także z ich radykalnymi poglądami społecznymi. W swoich poglądach społeczno-politycznych Murzynowski stoi na typowym dla luteranizmu stanowisku popierającym silne, centralnie kierowane państwo, które egzekwując zachowywanie prawa, może się posunąć nawet do wymierzania najsurowszych kar.323 Omawiając polemiczno-wyznaniowe wątki w NTKrl, Kossowska uważa, że komentarz Murzynowskiego w tej materii jest ziejący nienawiścią do wszystkiego, co obce wyznaniu autora. Przeciwnika w wierze stylizuje wyłącznie na czarny charakter, a jedynie swemu wyznaniu waruje monopolistyczne prawo na posiadanie prawdy324. Równocześnie autorka słusznie podkreśla, że po raz pierwszy w historii piśmiennictwa polskiego tekst biblijny w rodzimym języku, połączony z ob- 322 323 324 Np. w dedykacji z NTKrl I, k. A3r-v, zob. J. Seklucjan, Wybór pism, dz. cyt., s. 137. Koss. I, s. 167-173. Koss. I, s. 171. — 202 — szernym komentarzem, stał się narzędziem walki religijnej, dogmatycznej, etycznej, społecznej i politycznej325. Na uwagę zasługuje jeszcze styl komentarza, który schodzi na płaszczyznę potocznego masowego języka326, aby zachęcić do działania. Bezpośredniość w sposobie mówienia sprawia, że autor wchodzi w dialog z czytelnikiem, towarzyszy mu i prowadzi w pracy z tekstem. Taki sposób pisania niewątpliwie ułatwiał zaszczepienie w odbiorcy nie tylko propagowanych cnót etycznych, ale również rozsiewanego krytycyzmu, a nawet nienawiści wobec tradycyjnego Kościoła. W polskim edytorstwie biblijnym jest to pierwszy przykład takiego sposobu wykorzystania Pisma Świętego.327 Dla zilustrowania najbardziej interesującej nas kwestii polemicznej interpretacji tekstu posłużmy się fragmentem komentarza do kontrowersyjnej perykopy, przytaczanej przez katolików dla uzasadnienia prymatu papieskiego (Mt 16, 17-19. 22-23). Zauważmy, w jaki sposób Murzynowski posługuje się wiedzą filologiczną, aby przygotować grunt dla krytyki dogmatu: Tyś jest Petrus i na tyj petrze zbuduje cerkiew moję) ... nie rzekł: zbuduje cerkiew abo kościół mój na tobie petrusie abo pietrze, ani na tem petrusie, co by był krom wątpienia uczynił, gdyby był na niem kościół zbudować chciał, ale chcąc to wybić z myśli każdego, choćby Petrus i petra jednęsz rzecz znaczyła, odmienił słowo i nie wspominając drugie raz Petrusa, powiedział: Na tyj petrze, to jest skale, a groncie kamiennem, któryś ty wyznał, na mnie – powiedam – samem, którym jest skała (1. Cor. 10) namocniejsza ani żadna rzecz zwyciężona i na takowyj wierze, jaką ty wyznawasz, ućwierdzę i mocnie zasadzę kościół moj... (NTKrl I, k. LXXXI v, czyli X1v. Uwaga na błędną numerację kart). Niżej znajdujemy charakterystyczne dla luteranizmu porównanie papieża i biskupów do Szatana i Antychrysta. W ten sposób autor chciał skłonić czytelnika do porzucenia dotychczasowego wyznania: Podźmi mi wtył szatanie...) Niezmierna niewstydliwość jest szatana i sług jego, że będąc jawnemi Pana Chrystusa przeciwniki, to jest antichrystami, śmieją się zwać jego wicariami i to wszystko sobie sromu zapamiętawszy, przypisują, czem jedno pan Chrystus chwalebną sprawę Piotra św. wysławił, abo go obdarzył, choć oni Piotra niewięcyj w wierze i cnocie niszli szatan naśladują [...], choć w nich żadnyj cnoty abo wiary piotrowyj nie masz ani kiedy było, ale owszem wszystka złość szatańska [...]. Wszakże jeszcze tak aby się Apostołami nie czynili, ani sobie tego co Apostołum przypisowali abo powiadali, żeby ich nauka tak jako apostolska nieomylna była, ponieważ nie mają tych cud ani darów, któremi Pan apostoły powyższył, aby każdy, że oni prawdziwie uczą i uczyli, wierzył. Gdy zaś nie mają w sobie nic dobrego, co w Pietrze było, ale złe nie tilko Piotrowo leć też prawie szatańskie, tam się też niechaj szatanami zową, boć oto i tu Piotra nie zawsze błogosławionem chrczą ale też i szatanem, gdy pierwszyj sprawy odstępuje (NTKrl I, k. LXXXII v-LXXXIII r, czyli X2v-3r). 6. Wszystkie części NTKrl zostały wydane w wygodnym, podręcznym formacie quarto. Wymiary poszczególnych egz. i liczbę kart, arkuszy i sygnatury składek podaje niżej zamieszczona tabela 10. Tabela 10. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych edycji NTKrl 325 326 327 Koss. I, s. 171. Koss. I, s. 173. Koss. I, s. 173. — 203 — egz. wymiary w oprawie sygn. skł. cz.1 MtKrl Wa BU Sd.614.82 230 x 185 x 23 mm NTKrl I Ossol. XVI.Qu.3184 225 x 170 x 47 mm A-B4 A-B4 A-Z4 aa-kk4 A-B4 A-B4 A-Z4 aa-zz4 aaa-ggg4 hhh2 iii-rrr4 A5 NTKrl II BK Cim.Qu.2742/2 adl. 185 x 160 x 20 mm328 37 x 4 k. 66x4k. + 1x2k. + 1x5k. A4 *4 **4 B-Z4 aa-zz4 aaa-eee4 fff3 52 x 4 k. + 1 x 3 k. 148 271 211 A-B4 A-B4 A-Z4 aa-zz4 aaa-ggg4 hhh2 iii-rrr4 S6 A4 *4 **4 B-Z4 aa-zz4 aaa-eee4 fff3 cz.1:66x4k.+1x2k.+1x6k. cz.2: 52x4 + 1x3k. 272 + 211 = 483 37 67,75 52,75 68 + 52,75 = 120,75 cz.2 składki NTZup BN XVI.Qu.6471 215 x 165 x 56 mm liczba kart liczba ark. W tym miejscu można jeszcze wspomnieć, że wspólnie oprawiane były również obydwie części NT, tworząc w ten sposób całość. Stało się tak z egz. BK Cim.Qu.2742/1-2 oraz Gd PAN Hd 15183. 7. Ze względu na duże podobieństwo, zawartość poszczególnych części NTKrl przedstawimy w sposób syntetyczny w tabeli 11. Tabela 11. Zawartość edycji NTKrl MtKrl A1r: karta tytułowa A1v-2r: łac. dedykacja dla Albrechta NTKrl I NTKrl Zup A1r: karta tytułowa A1r: karta tytułowa A1v pusta A1v: przywilej A2r-3v: pol. dedyk. dla Zygm. Aug. A2r-A3v: pol. dedyk. dla Zygm. Aug.329 A2v-B1v: przedmowa do czytelników A4r-v: przedmowa do czytelników A4r-v: przedmowa do czytelników B2r-3v: Orthographia Polska B1r-3r: Orthographia Polska B1r-3r: Orthographia Polska B4r-v: errata B3v-4v: errata B3v-4v: errata B4v: De autoritate Verbi Dei B4v: De autoritate Verbi Dei B4v: De autoritate Verbi Die A-B3r: rejestr zawartości Mt A1r-B3r: rejestr zawartość Mt A1r-B3r: rejestr zawartości Mt B3v-4r: wykład znaków B3v-4r: wykład znaków B3v-4r: wykład znaków B4v: łac. wiersz do czytelników B4v: łac. wiersz do czytelników B4v: łac. wiersz do czytelników 328 329 NTKrl II oprawiono tu z cz.1, dlatego podajemy grubość samego bloku. Pozostałe wymiary dotyczą oprawy. W badanym egz. BN XVI.Qu.6471 karty są oprawione nie po kolei: A1.4.2.3. — 204 — k. I-CXXXIIr: Ewangelia wg św. Mateusza z komentarzem, na końcu dodatek „O bluznierstwie przeciwko Duchowi Swiętemu‖ (k. I-CXXXIIr); w tym miejscu koniec MtKrl; k. CXXXIII-CCL: kolejne trzy ewangelie: według św. Marka, Łukasza i Jana; k.A1-5r: rejestr perykop liturgicznych k.S1-6r: rejestr perykop liturgicznych k.A5v pusta; koniec cz.1 k.S6r – kolofon: BN XVI.Qu.6471: „Drukował w Krolewcu Pruskiem Alexander Czech / nakładem Jana Secluciana 1552.‖ BN XVI.Qu.218: „Drukowano w Krolewcu Pruskiem w Oficynie Alexandra z Litomyśli / nakładem Jana Secluciana 1552.‖ k. S6v pusta; koniec cz.1 Zawartość NTKrl II oraz części drugiej NTKrl Zup są identyczne: k. A1r: strona tytułowa; A1v jest pusta; k. A2r-4v: List dedykacyjny do Zygmunta Augusta; k. *1r-2r: Przedmowa do czytelnika; k. *2r-**3r: Rejestry liturgiczne; k. **3v-4v: cytaty biblijne; k. lb. I-CCIII r: tekst Dz-Ap; k. lb. CCIII v-[CCIV v]: Errata; k. nlb. fff3r: kolofon: „Drukowano w Krolewcu Pruskiem przes Alexandra Jmpresora / nakładem i pracą Jana Sekluciana / Roku pańskiego. 1552.‖; fff3v jest pusta. Szczególne miejsce w zawartości NTKrl zajmuje Ortographia polska, prezentująca opracowane przez Murzynowskiego zasady ortografii i grafiki polskiej, które konsekwentnie zastosowano w druku dzieła. 8. Tekst NT podzielony jest tradycyjnie na księgi i rozdziały. Brak podziału na wiersze, które ułożono w tematyczne ustępy. Każda nowa księga zaczyna się od tytułu tłoczonego wersalikami. Przed nowym rozdziałem umieszczono jego numer, np. „CAPITVLVM. I.‖. Niżej idzie tekst natchniony w jednej kolumnie. W MtKrl pod każdym rozdziałem umieszczono obszerny komentarz poprzedzony tytulikiem, np.: „Wyklad na osme Capitulum.‖ Kolumna jest przejrzysta, dobrze widoczne są początki ksiąg, rozdziały i komentarze. Marginesy po obu stronach kolumny głównej (z wyjątkiem pewnych partii NTKrl II) zapełnione są kilkoma rodzajami not (w ogólnej liczbie dla NTKrl Zup ok. 6200330) : Na marginesie zewnętrznym w kolumnie szerokości ok. 24 mm umieszczone są noty mające charakter specjalnego komentarza czy uwagi (noty komenatarzowe), którymi tłumacz opatrzył 330 A. Łuczak, art. cyt., s. 176. — 205 — wyrazy znajdujące się w tekście głównym lub ich warianty marginesowe; noty te są zróżnicowane pod względem tematycznym i sygnowane najczęściej literami od A do G dla każdego rozdzia- łu; krzyżykiem + sygnalizuje tłumacz tekst występujący w innych greckich wydaniach NT. Margines zewnętrzny mieści również noty streszczająco-wypunktowujące, które towarzyszą komentarzowi ciągłemu. Na węższym marginesie wewnętrznym w kolumnie o szerokości ok. 16 mm znajdują się odpowiedniki greckich wyrazów niewprowadzonych do głównego tekstu przekładu z uwagi na różnice systemowe między językiem polskim a greckim (np. różne spójniki, partykuły, których nie wymaga język polski); dla oznaczenia tej kategorii not tłumacz wprowadził trójlistek ♣. Na marginesie wewnętrznym umieszczone zostały także sigla miejsc paralelnych. Na obydwu marginesach umieścił Murzynowski noty podające warianty leksykalnofrazeologiczne i składniowe odpowiedników polskich użytych w tekście głównym; znaczna część tych glos stanowi dosłowne tłumaczenie greckich wyrazów i połączeń wyrazowych; glosy te zostały opatrzone gwiazdką *, tekst zaś przekładu, do którego odnosi się dana nota, znajduje się między gwiazdką a kreską ; dosłowny przekład został opatrzony dodatkowym znakiem – . Niektóre noty opatrzył Murzynowski znakiem (α), informującym, że wyraz użyty w tekście lub jego wariant glosowy pojawi się jeszcze w rozdziale i że można go zastąpić innym odpowiednikiem polskim.331 Znaczki łączące noty z tekstem głównym omówił Murzynowski w początkowej części każdej z edycji NTKrl, podając równocześnie cel wprowadzenia całego systemu glos: Wykład znaków, które się między tekstem abo na stronach przy tekście najdują, aby słowo pańskie było od inszych czytane tak jako samo w sobie jest językiem greckim napisane. Oznaczylichmy to pewnęmi znaki, co by się w przełożeniu jego na język polski od greckiego odstrzelało, jako to musiało być prze insze własności języka greckiego a insze polskiego (NTKrl I, k. B(drugie)3v). 9. Materiał ilustracyjny pojawia się tylko w NTKrl I. Są to drzeworyty o treści biblijnej, ale w tym miejscu sprawiają wrażenie dobranych dość przypadkowo332, gdyż nie łączą się bezpośrednio z tekstem: Ukrzyżowanie (k. A3v – pod dedykacją), Sąd Salomona i personifikacja Sprawiedliwości (k. CXXXII v – między Mt a Mk), Boże Narodzenie i Zmartwychstanie (ostatnia karta druku pod spisem perykop liturgicznych)333. 10. Zasada doboru pism jest jednakowa dla wszystkich tomów. Tekst główny wytłoczył Augezdecki tekstową szwabachą M81 (20 ww. = 102-3 mm), komentarze ciągłe do Mt i większość not z marginesów wewnętrznych tą samą szwabachą, lecz o mniejszym stopniu (20 ww. = 86-87 mm), noty na marginesach zewnętrznych szwabachą komentarzową M81+M87 (20 ww. = 67 mm). Do 331 332 Podział not (glos) marginalnych i ich opis zaczerpnięto z A. Łuczak, dz. cyt., s. 177. Por. PT VIII, s. 16. — 206 — nagłówków i tytulików użyto wersalików antykwowych oraz sporadycznie, szczególnie dla pierwszych linii, tekstury M30 (1 w. = 9 mm) i M29 (1 w. = 7 mm).334 Dobór pism jest trafny i ułatwia szybkie posługiwanie się książkami. Miejscami zastosowano druk dwubarwny. 11. Sposób użycia inicjałów jest dość jednolity, choć pochodzą one z wielu fragmentarycznych serii. Dla NTKrl I rzecz wygląda w sposób następujący: poszczególne księgi zaczynają się od inicjałów większych i bardziej ozdobnych335, rozdziały od mniejszych i skromniejszych336, komentarze ciągłe do Mt od wersalików teksturowych337. Dobór inicjałów wzmacnia przejrzystość strony i ułatwia szczególnie odnalezienie rozdziałów. W kolejnych edycjach NTKrl zestaw użytych inicjałów zwiększył się przy zachowaniu tych samych zasad kompozycji strony338. 12. Jak zwykle posługiwanie się książką na wyrywki ułatwia konsekwentne i przemyślane zastosowanie materiału typograficznego, szczególnie pism, inicjałów oraz światła. W książce występuje foliacja. Do innych ważnych jej elementów należą nagłówki kolumnowe, np.: „S. Matth || EVANG. karta CXV‖. Niewątpliwie wyrywkowe posługiwanie się tekstem ułatwia wprowadzony system znaków, ale pod warunkiem, że czytelnik zapoznał się wcześniej ze znaczeniem symboli i nabrał wprawy w posługiwaniu się aparatem krytycznym wprawy. Bardzo ważne dla opisywanej w tym miejscu funkcji są w NTKrl 2 regestry: 1) „Regestr potrzebniejszych rzeczy, ktore się krotce zamykają przy tekscie abo w wykładzie każdego zosobna Capitulum Euangeljiej wedla Mattheusza świętego...‖ – jest to spis zawartości tekstu Mt wraz z komentarzem, 2) „Regestr nalezienia Ewangelijej na każdą niedzielę do roku i na świeta przedniejsze‖ zawierający spis czytań liturgicznych. Regestr liturgiczny podaje nie tylko oznaczenie księgi, rozdział, kartę, ale również wiersz, w którym zaczyna się czytanie, liczony dla danej strony od góry. Podsumowując, należy bardzo wysoko ocenić NTKrl, tak ze względu na samą koncepcję zawartości oraz przekład, jak i rozwiązania typograficzne. Należy podkreślić też, że było to w polskim edytorstwie biblijnym dzieło pionierskie, przecierające nieuczęszczane dotąd szlaki. Praca ta zawierała nie tylko sam tekst natchniony, ale także bogaty komentarz oraz przemyślany aparat krytyczny, a wszystko to zostało podane czytelnikowi w zaprojektowanej na nowo grafice polskich liter. Ponadto mamy tu do czynienia z pierwszym tłumaczeniem NT w oparciu o język oryginalny oraz z zaadaptowaną do polskich warunków nową, humanistyczną metodą opracowania tekstu Pi——– 333 Są to drzeworyty nr 2, 5, 3, 4, zob. PT VIII, s. 61-62, tab. 366 i 368. 334 Są to kolejno pisma nr 1, 2, 3; tekstury nr 5, 6, zob. PT VIII, s. 57, tab. 402. 405-408. 335 Dla NTKrl I są to inicjały gotyckie, kaligraficzne bez ramek z serii 3 oraz przy Łk wersalik antykwowy z serii 28, zob. PT VIII, s. 59-60, tab. 386. 391. 336 Np. dla NTKrl I: serie 1, 4-12, s. 59-60, tab. 385-387. 337 Pisma nr 5 i 6, zob. wyżej. 338 Zob. PT VIII, s. 67-68, poz. 4. 4a. 6. 8. 10. Tu też podano pełne zestawy użytego w danych tomach materiału typograficznego. — 207 — sma Świętego. W ten sposób NTKrl zapoczątkował tradycję, która będzie kontynuowana w pracach późniejszych biblistów polskich, szczególnie innowierczych.339 2. Nowy Testament Szarfenbergów (krakowski) – 1556 1. W kilka lat po ukazaniu się NTKrl katolicy opublikowali własny przekład NT, który wyszedł w 1556 r. w oficynie Dziedziców Marka Szarfenberga w Krakowie340. Księga zawierała nie tylko tekst NT, ale również lekcje i proroctwa ze ST przeznaczone do odczytywania w niedziele i święta. Dzieło jest zatytułowane: Nowy Testament Polskim językiem wyłożony według doświadczonego łacińskiego tekstu od Kościoła Krześcijańskiego przyjętego. K’temu przyłożono lekcje i proroctwa z Starego Zakonu wzięte, które przy ewangeliach bywają czytane. Regestr dostateczny ku najdowaniu ewangelij i epistoł, które w dni niedzielne i inszych swiąt przez cały rok bywają czytane, tak tesz na powszednie dni postne i adwentowe (fot. 065-066). Niektóre dawne bibliografie wymieniają jeszcze dwa, a nawet trzy wydania tego przekładu z 1564, 1566 i 1568 r. O wydaniach z 1564 r. wspomina Bandtkie341, ale nie podaje żadnych dokładniejszych wiadomości. Opisy tej edycji podają Jocher342 i Wiszniewski343, sugerując równocześnie, że przypomina ona Nowy Testament przedrukowany z BL w 1568 r. Jocher nawet cytuje kilka fragmentów wydania z 1564 r.344 Estreicher345 idzie za notami wcześniejszych bibliografów, wskazując równocześnie na zdefektowany egz. z Biblioteki Czartoryskich (brak początku do k. C2). Nowy Korbut podaje, że istniały aż trzy przedruki z lat 1564, 1566, 1568346. Poszukiwanie tych egz. dla celów niniejszej pracy zakończyło się jednak niepowodzeniem. Nie odnalazł ich również Janów, który zaraz po wojnie prowadził badania nad przekładami NT347. Centralny katalog starych druków BN notuje te pozycje, powtarzając informacje z Bibliografii Estreichera. Edtycję in 4° z 1566 wspomina Estreicher348, wskazując 2 egz.: Uniw. Lwow. — Warsz. Uniw. O egz. lwowskim nic nie wiadomo. Podczas kwerendy w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego nie odnaleziono również drugiego egz. Jest tam natomiast egz. NTS 1556 przypominający opis wydania z 1566 r. Chodzi tu o Wa BU Sd.614.305, który w zbiorach BU w Warszawie znajduje się od 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 Por. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 31; A. Łuczak, art. cyt., s. 172. Przebadano następujące egz. Ossol. XVI.Qu.2982; 3035 (def.); 3058 (def.); BK Cim.Qu.2966. Hist. dr. kr., s. 299. 300. Jocher II, s. 12, nr 2290 i nota s. 111-112. Wiszn. VI, s. 564. Jocher II, s. 133. E XIII, s. 23. NK I, s. 181. Zob. J. Janów, Nowy ewangeliarz polski z XVI w. (Ewangeliarz puławski), RBL 1948, s. 337. E XIII, s. 23. — 208 — ok. 1819 r.349 W egz. tym brakuje 4 ostatnich nlb. kart, karta tytułowa jest uszkodzona, a 3-cia karta przedmowy wydarta350. Estreicherowski opis wyd. z 1566 r. podaje, że druk miał k. liczb. 392, nlb. 16. Kompletny egz. z 1556 r. ma kart 392 i na końcu 20 nlb., po odjęciu więc 4 kart otrzymalibyśmy kart nlb. 16 – jak podaje Bibliografia polska. Braku tych kart można było nie zauważyć, gdyż na k. nlb. 16 (sygnowanej ****4) kończy się pierwszy regestr, a na następnej od góry rozpoczyna kolejny. A co z datą? Jest ona podana w NTS 1556 w dwóch miejscach w różnych postaciach: 1) na k. 348: „Lata od narodzenia Bożego. Tysiącnego / Pięćsetnego / Pięćdźiesiątego ssostego / w poniedźiałek po Nowym Lećie‖; 2) na k. ostatniej po regestrze (sygnowanej *****4): „Wybiano W Krakowie u Dziedzicow Markusa Szarffenbergera [...] Roku od narodzenia Pańskiego. 1556‖. W omawianym egz. brakowało więc karty z wyraźnie podaną datą, była karta 348, ale tam bibliograf mógł roku nie zauważyć, gdyż jest on umieszczony pod drzeworytem, napisany słownie i sprawia wrażenie zwykłego tekstu. Zresztą mogła tu też zajść pomyłka w opisie polegająca na zamianie 1556 na 1566. Wydanie z 1568 r. to z całą pewnością przedruk z BL. Ponadto po cóż Szarfenbergowie mieliby przedrukowywać dwukrotnie gorszy tekst NT poprawianego przez Marcina Bielskiego, skoro byli w posiadaniu wersji lepszej, opublikowanej w 1561 r.?351 Raczej więc należałoby się spodziewać przedruków NT z 1561 r. niż z 1556. Do podobnych wniosków doszedł Janów twierdząc, że omawiane edycje (jeśli w ogóle istniały) były przedrukami z NT z BL 1561352. Wrócimy więc do nich przy omawianiu Biblii Leopolity. Podsumowując można przyjąć, że NTS miał tylko jedno wydanie w 1556 r. 2. Spośród osób zaangażowanych w wydanie badanej książki wyraźnie podpisał się tylko jej drukarz i nakładca Mikołaj Szarfenberg, podczas gdy pozostali twórcy na czele z tłumaczem pozostali anonimowi. Próbując ustalić, kim był tłumacz tekstu, wskazywano na dominikanina Leonarda, spowiednika Zygmunta Augusta, Jana Nicza Leopolitę, a nawet samego drukarza Mikołaja Szarfenberga.353 Więcej światła na autorstwo tego przekładu rzuciły badania Brücknera i Warmińskiego, a później Górskiego354, którzy wykazali, że Szarfenberg wydrukował poprawiony, prawdopodobnie przez kronikarza Marcina Bielskiego († 1575), tekst dawnego rękopiśmiennego tłumaczenia śre- 349 350 351 352 353 354 Egz. pochodzi z biblioteki norbertanek płockich, do zbiorów warszawskich został włączony przez S. Lindego. Informacji tej udzielili pracownicy BU w Warszawie. KBU Wa II/1, s. 422, p. 1258. Podobne wątpliwości zgłaszają: Jocher II, s. 111-112 oraz Wiszn. VI, s. 564. Zob. J. Janów, Nowy ewangeliarz..., art. cyt., 338. Zob. Jocher II, s. 111; Wiszn. IV, s. 563; A. Szlagowski, Wstęp ogólny historyczno-krytyczny do Pisma Świętego (Introductio generalis in Scripturam Sacram), t. II: Przekłady Ksiąg św. Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1908, s. 221. Zob. A. Brückner, Literatura..., dz. cyt., t. II, s. 71-89; I. Warmiński, dz. cyt., s. 281-282; K. Górski, Nowy Testament Scharffenbergera, w: Pismo Święte w duszpasterstwie współczesnym, red. E. Dąbrowski, Lublin 1958, s. 199-202. — 209 — dniowiecznego. W świetle tych badań nazwisko pierwotnego tłumacza pozostaje, zgodnie ze średniowieczną tradycją, nieznane. Ciekawy jest tu udział Bielskiego, który sympatyzując z reformacją355, podjął się równocześnie redakcji pierwszego katolickiego NT. Być może dlatego, że interesując się nowinkami religijnymi, popierał czytanie i rozpowszechnianie Biblii w językach narodowych. Występował również przeciwko krępowaniu edycji biblijnych przywilejami, które ograniczały ich przedrukowywanie.356 W liście dedykacyjnym i przedmowie drukarz i redaktor ujawniają przyjętą koncepcję przekładu, która miała zachować dawną katolicką tradycję wiernego trzymania się Vlg, nawet kosztem piękna i poprawności języka: ... a wszakosz, tak jakoby od swej własności [Pismo Święte] się nie odstąpiło, ale do słowa według brzmienia doświadszonego tekstu, aby łaciński tekst nie był naruszon, który od krześcijańskiego Kościoła zawsze był trzyman, a też nie dworną mową, co więcej oratorom i poetom należy niż teologum, ale jako same słowa w sobie idą (k. +2v). Wszakże to, com wedle mojej możności mógł, uczyniłem, żeby mieli panowie Polacy, czego z dawna żądali, aby też i w tym nie byli nad insze narody upośledzeni, wyłożylem wedle własnego tekstu łacinskiego, nic od niego nie odstępując, ile mogła mowa nasza swą własnością wynieść (k. +4r). Stąd wiele w tłumaczeniu niezgrabności stylistycznych, tzw. „kalek językowych‖ przeniesionych z łaciny, sporo też miejsc niezrozumiałych. Dokładniejsze badania wykazały, że redaktor nie zawsze się też trzymał konsekwentnie zasady tłumaczenia werbalnego.357 3. Rozpatrując genezę NTS 1556 należy zwrócić uwagę szczególnie na dwie przyczyny, które zadecydowały o powstaniu tego dzieła. Pierwsza z nich to wzrastające w Polsce zapotrzebowanie na NT. Sprzyjał temu klimat wolności religijnej, która rozwijała się nieustannie od śmierci Zygmunta Starego († 1548). NT w języku ojczystym stał się sztandarową księgą humanizmu i reformacji, którą powinni posiadać i czytać wszyscy idący z duchem czasu.358 Echa zapotrzebowania społecznego na NT po polsku można usłyszeć w dedykacji i przedmowie do NTS 1556: Gdyż insze narody wiele pisma językiem swym własnym mają napisane, nie upośledził też Pan Bóg i narodu polskiego tego czasu, który aczkolwiek przed tym mało pisma językiem swym opisanego miał, a wszakże teraz może się już za łaską Bożą w tym inszym narodom porównać. Ale że nad wszytkie insze pisma tego pragnęli, żeby i Nowy Zakon swym przyrodzonym językiem mieć mogli... (k. +2r). Dla użytku tedy pospolitego wyłożyłem te księgi, k’czemu mię też nie mniej przywiodła chuć i wola naszych Polaków, którzy z dawna tego pragnęli, aby Nowy Testament nie obcym telko językiem, ale też i swym przyrodzonym czytali. Za to mając, żeby im to ku czci było, gdyby te księgi wyłożone mieli, które [...] wszytcy ludzie postronni swym językiem czytają (k. +4r). 355 356 357 358 Zob. NK II, s. 27. Por. K. Górski, Nowy Testament..., art. cyt., s. 201-202. Zob. tamże, s. 202-220. Por. Koss. I, s. 176-179. — 210 — Nie chodziło więc tylko o pragnienie posiadania NT wyłącznie w celach religijnych. Odzywał się tu duch patriotyczny nie pozwalający Polakom pozostawać z tyłu za innymi narodami, które już od dawna czytały Biblię drukowaną w rodzimych językach. W tej chwili warto sobie uświadomić, w jaki sposób zaspokajano to zapotrzebowanie na NT. Była w obiegu tylko jedna jego wersja królewiecka, gorliwie rozsyłana po całej Polsce. Siłą rzeczy NTKrl musieli nabywać i czytać wszyscy zainteresowani, zarówno katolicy, jak i osoby sprzyjające nowym prądom. W ten sposób inicjatywa Seklucjana sprowokowała katolików do odpowiedzi. Oto druga z przyczyn powstania NTS 1556. Wpływ NTKrl na NTS 1556 widoczny jest jeszcze na innej płaszczyźnie. Niewątpliwie praca Murzynowskiego z jego aparatem krytycznym i wariantami przekładu stała się pomocą w sporządzaniu nowej wersji. Wydanie NT po polsku nie było łatwe, a to ze względu na opory wobec słowa Bożego czytanego w językach ojczystych. W interesującym nas okresie głosy na ten temat wśród duchownych katolickich były zapewne podzielone i niełatwo było przełamać uprzedzenia. W tej sytuacji z inicjatywą wystąpił nie duchowny, ale drukarz, Mikołaj Szarfenberg, który po swoim przedsięwzięciu obiecywał sobie zapewne zyski i sławę. Postanowił najpierw poprawić i uwspółcześnić, a następnie wydać, dawny, funkcjonujący w rękopisach, przekład NT. Na korektora i redaktora wydania wybrał sobie Marcina Bielskiego.359 4. Porównując list dedykacyjny NTS 1556 z dedykacjami NTKrl, Kossowska zwróciła uwagę na kilka podobieństw, które wynikają z wyżej wyakcentowanej intencji wydania edycji NT przez Szarfenbergów. Obydwie książki zostały ofiarowane królowi Zygmuntowi Augustowi. Podobnie jak kilka lat wcześniej Seklucjan, tak i Szarfenberg złożył królowi tak wielki dar, aby go w obronę swą przyjąć raczył360, zwierzając się z trudności, które musiał pokonać podczas pracy. W liście dedykacyjnym Szarfenberga dochodzą do głosu intencje popularyzatorskie, a potwierdza je edytorska koncepcja dzieła pozbawionego skomplikowanego aparatu krytycznego i komentarzy361. Takie edycje były przeznaczone dla mniej wymagających czytelników, wyłącznie do powszechnego użytku religijnego362. 5. Jak już wspominaliśmy, zamiarem redaktora i wydawcy NTS 1556 było opublikowanie przekładu, który wiernie oddawałby słowa Vlg, zachowując tradycję katolicką. Taka koncepcja tłumaczenia ze swej natury nie pozostawia tłumaczowi wiele miejsca na przekład, który równocześnie interpretowałby tekst. 359 360 361 362 Por. Koss. I, s. 179-183. Fragment dedykacji: Hist. dr. kr., s. 298. Zob. Koss. I, s. 182-183. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 33. — 211 — Brak tam również not i komentarzy ukierunkowujących lekturę tekstu. Tylko w przedmowie autor zwraca się z napomnieniem do czytelnika, aby ten unikał prywatnej interpretacji słowa Bożego, wyraźnie czyniąc w ten sposób aluzję skierowaną przeciwko zwolennikom nowinek religijnych: Abowiem nie wedle rozumu, a namiętności naszych, które zawżdy błądzą, Pisma Świętego rozumieć i wykładać mamy, przez które wykładanie Pisma w sprawach żywota naszego często upadamy. Jako się to niektórym czasów naszych przydało, którzy chcąc głową swą rozumieć, nie rozumieli i wpadli w ciężki błąd, z którego zasię aczby chcieli wyniść, nie mogą. (k. +3v) W podobnym katolickim tonie autor listu dedykacyjnego wskazuje czytelnikowi drogę właściwej interpretacji Biblii, odsyłając go w wyrozumieniu Pisma tajemności i trudności jego do Doktorów świętych, które Pan Bog dał Kościołowi swemu363. Taką samą funkcję pełni Przemowa św. Hieronima na cztery Ewangelie, która przestrzega, aby w interpretacji słowa Bożego nie opierać się wyłącznie na własnym rozumie364. Streszczenia do rozdziałów są raczej neutralne wyznaniowo. Eksponują sens wyrazowy tekstów i właściwie są do przyjęcia zarówno przez katolików, jak i protestantów. Teksty o usprawiedliwieniu przez wiarę w Chrystusa, a nie przez uczynki, są interpretowane w odniesieniu do Żydów i uczynków wynikających z Prawa żydowskiego.365 6. NTS 1556 ukazał się w podręcznym formacie quarto. Nieprzycięty przez introligatora egz. BK Cim.Qu.2966 ma w oprawie wymiary 220 x 170 x 70 mm. Książka składa się ze 105 składek po 4 karty, czyli razem liczy 420 kart (105 ark.). Składki są sygnowane w następujący sposób: +-++, A-Z, Aa-Zz, Aaa-Ddd, a-z, aa-zz, aaa-bbb, *-*****4. Pierwszych 8 kart (+1-++4) jest nieliczbowanych, następnie idą liczbowane od 1 do 392 (A1-bbb4), nieliczbowanych jest 20 ostatnich (*1-*****4). 7. Oto zawartość druku: Strona tytułowa (k. +1r). Orzeł polski z inicjałami Zygmunta Augusta (k. +1v). List dedykacyjny skierowany do króla: „Naiasnieyssemu Krolowi y panu. Panu Zigmuntowi Augustowi z Bożey łaski Krolowi Polskiemu / Kxiążęćiu wielkiemu Litewskiemu [...] Panu moiemu miłosciwemu.‖ Dedykacja jest podpisana: „Dan z Krakowa w dźien trzech krolow. Roku 363 364 365 NTS 1556, k. +2v. Zob. Koss. I, s. 184. Zob. przykładowo: Piotrowo wyznanie twierdzi o sobie... (do Mt 16, k. 22v); ...prawdziwego chleba tajemnicę wykłada (do J 6, k. 129r); Żydowie dla zakonu od Iż obrzaźowanie nie jest potrzebne wierzącym w Chrystusa, ani uczynki Starego Zakonu mogły człowieka usprawiedliwić (do Ga 2, k. 251r); Boga danego nie są nad pogany dostojnieszy, ale potrzebują jako i oni łaski Bożej (do Rz 3, k. 204v); Starego Zakonu uczynki dla gich niedoskonałości nie mając być z Ewangelią chowane, bo nie usprawiedliwiali ani wyrywali od przeklęctwa, od którego nas Chrystus wybawił (do Ga 3, k. 252); Dobrodziejstwo łaski i dziedzictwa synów Bożych Żydom obiecane nie tilko gim, ale i poganum (!) w tajemnicej dano jest (do Ga 4, k. 253r); ...na wiarę krom uczynków się nie spuszczając (do Jk 2, k. 305r). — 212 — od narodzenia Panskiego. 1 5 5 6. Wassey Krolewskiey Miłosci wierny poddany Mikołai Szarffenberger miessczanin Krakowski.‖ (k. +2r-v). „Do zyczliwego Czytelnika krotka Przemowa.‖ (k. +3r-++1r). Strona zawierająca zachęcające do lektury teksty biblijne: „AD SACRARVM LITERARVM STVDIVM EXhortatio ex sacris literis.‖ Znajdują się tu teksty: „IOSVE. 1; PROVERBI. XXX.; ROMA. XV‖ (k. ++1r). Cytowane na początku książki fragmenty słowa Bożego miały zachęcać do wytrwałego studium, ale również miały uzasadniać konieczność czytania Biblii, a tym samym usprawiedliwiały wydanie dzieła.366 „Przemowa Swięthego Hieronyma na cztery Ewangelisty.‖ (k. ++2r-3v). „Argument albo przedsię wzięcie swiętego Mattheusza.‖ (k. ++4r). Drzeworyt przedstawiający św. Mateusza (k. ++4v). Tekst NT; układ ksiąg jak współcześnie; księgi poprzedzane są przedmowami św. Hieronima; tekst ozdabia wiele drzeworytów (k. 1-348). Zbiór czytań liturgicznych ze ST: „Poczynaiąsie Lekcie y proroctwa / na niekthore dni y swięta / ze starego Testamentu wyięte / y ku nowemu przyłączone / kthore przez rok według porządku kościoła S. krzesćiańskiego bywaią czytane.‖ (k. 349-392). „Regestr albo nalezienie Epistoł y Ewangeliy z Nowego y z starego Testamentu wzięte / ktore w koscielech przes cały rok / we dni Niedźielne / Swiąteczne / y powssednie Aduentowe y postne bywaią czytane / według porżądku kosciola krzescianskiego. Przytym Naznaczono iakosie ktora Epistoła albo Ewangelia poczyna y konczy.‖ (k. *1r-****4v). „Regestr na Epistoly y Euangelie w dni swiętych w pospolitosci. Lekcie y Eunagelie ktore czytaią w wigilie Apostołow.‖ (k. *****1r-4r). Pod regestrem kolofon: „Wybiano W Krakowie u Dziedzicow Markusa Szarffenbergera Miessczanina y Bibliopole Krakowskiego Roku od narodzenia Pańskiego. 1556.‖. Strona ostatnia jest pusta. 8. Tekst biblijny podzielony jest tradycyjnie na księgi. Każda nowa księga rozpoczyna się przedmową, która podaje autora, adresata, miejsce i okoliczności powstania pisma. Przedmowy te charakterystyczne dla Vlg są różnej długości: od kilku stron (Przedmowa św. Hieronima na cztery Ewangelisty – k. ++2r-3v) do kilku linii (np. przed krótszymi listami św. Pawła). Pierwsze linie nowej partii tekstu, np. przedmowy czy danej księgi, zawsze są tłoczone większym pismem. Między przedmową a tekstem natchnionym często umieszczano drzeworyty z postacią autora. Tekst księgi zaczyna się zawsze od nowej strony dobrze wyodrębnionym tytułem, np.: „Poczyna sie Ewangelia podług napisania swiętego Marka‖, pod tytułem przez całą szerokość strony biegnie linia. Początki ksiąg są dobrze widoczne. 366 Zob. Koss. I, s. 184. — 213 — Każda z ksiąg posiada tradycyjny podział na rozdziały, które poprzedzono krótkim streszczeniem tłoczonym mniejszym pismem. Pod streszczeniem znajduje się numer rozdziału, np.: „Caput. 1‖, a niżej od ozdobnego inicjału rozpoczyna się tekst. Księgi kończą się explicitem, np.: „Koniec Ewangeliey S. Mattheussa‖ (k. 44r). Niektóre z explicitów podają również informacje o autorze, pisarzu i miejscu napisania, np. po Hbr: „Napisan z Włoszech przez Thimotheusza‖ (k. 303v). Podziału na numerowane wiersze brak. Tekst ułożony jest w tematyczne akapity (tzw. ustępy). Początki rozdziałów są słabiej widoczne niż początki ksiąg. Drukarz między końcem poprzedniego rozdziału i napisem „Caput.‖ a streszczeniem pozostawił zbyt mało światła, co sprawia wrażenie „sklejania się‖ rozdziałów. Tekst na stronie został umieszczony w ramce, która posiada 5 okien: górne nad oknem głównym (8 x 102 mm) zawiera nagłówek kolumnowy; zewnętrzne górne (8 x 18 mm) na stronie recto jest puste, a na verso zawiera numer karty; główne (160 x 102 mm) mieści tekst natchniony ułożony w 1 kolumnie; zewnętrzne równoległe do okna głównego (160 x 18 mm) zapełnione zostało notami marginalnymi: 1) konkordancjami; 2) wskazówkami o liturgicznym przeznaczeniu tekstu; 3) wyjątkowo notami krytycznymi (np. do Mt 6 – k. 8r) oraz wyjaśniającymi (np. do Mt 27 – k. 43r; do Łk 9 – k. 91v). pod oknem głównym umieszczono kustosze i sygnatury kart. 9. Omawiane wydanie NT zostało zaopatrzone w bardzo bogaty materiał ilustracyjny związany bezpośrednio z tekstem. Wykorzystane tu drzeworyty pochodzą z kilku serii, a najczęściej używane mają wymiary ok. 42 x 52 mm. Łącznie w całej książce ilustracje umieszczono w 162 miejscach, w tym 161 razy przy tekście natchnionym i jeden raz przy dedykacji. Podobnie jak to widzieliśmy w Ewangeliarzu Unglera, tak i tutaj ilustracje powtarzają się szczególnie w ewangeliach synoptycznych przy opisach tych samych scen (np. Modlitwa w ogrójcu – Mt 26 i Łk 22; Pusty grób – Mt 28; Mk 16; Łk 24; J 20). Nie zawsze tak jednak jest. Czasami drukarz użył różnych klocków dla ilustracji tej samej sceny (np. Ukrzyżowanie). Wszystko zależało od zasobu drukarni. Powtarzanie ilustracji świadczy o tym, że były one traktowane w sposób symboliczny. Najwięcej ilustracji posiadają ewangelie: Mt – 35, Mk – 22, Łk – 44, J – 28. W Dz są już tylko 3 drzeworyty. Niektóre z listów apostolskich zostały ozdobione ilustracjami ukazującymi osobę autora, powtarzanymi nawet kilka razy (np. przy listach św. Pawła). Sporo jednak ksiąg nie posiada w ogóle drzeworytów (np. 2 Kor, Ga, Flp, Kol, 1-2 Tes, 1-2 Tm, Tt, Hbr, 1 P, 2-3 J, Jud), a to zapewne dlatego, że drukarz pragnął uniknąć zbyt częstego powtarzania tych samych ilustracji. Ilustracje są umieszczane w dwojaki sposób: 1) na początku ksiąg odbito drzeworyty portretowe autorów; ilustracje te symbolizują niejako całą księgę, tym bardziej że były umieszczane obok wstępu, który przybliżał osobę autora, adresatów i okoliczności powstania księgi; 2) wewnątrz — 214 — ksiąg wiele ilustracji „oblano‖ tekstem, odbijając je w pobliżu opisu danej sceny; ten typ ilustracji pomagał w zapamiętaniu treści, ułatwiał wyobrażenie i przeżywanie sceny, przemawiał do czytelnika równolegle z tekstem (zob. bardzo wymowne drzeworyty: Ukrzyżowanie – np. do Mt 27 – k. 42r czy też Zdjęcie z krzyża – np. do Łk 23 – k. 118r) oraz umożliwiał szybkie odnalezienie ilustrowanego fragmentu. Wiele z odbitych w NTS 1556 ilustracji wykorzystano później do przyozdabiania Biblii Leopolity oraz przedrukowanego z niej NTL 1568. Na uwagę zasługuje jeszcze jeden drzeworyt związany bezpośrednio z dedykacją. Chodzi tu o Orła Polskiego z inicjałami króla Zygmunta S. A. (odwrocie k. tyt.). Tego typu ilustracje przedstawiające godła były umieszczane również w innych drukach biblijnych dedykowanych głowom koronowanym. Do znaczenia tej praktyki jeszcze wrócimy. 10. Aby zwiększyć przejrzystość druku, Szarfenberg użył kilku rodzajów pisma: tekst zasadniczy wytłoczył szwabachą (20 ww. = 110 mm), streszczenia frakturą (20 ww. = 89 mm), sigla biblijne z marginesów kursywą (5 ww. = 20 mm), wskazówki liturgiczne tą samą frakturą co streszczenia. Fraktury większych stopni użył do druku tytułów ksiąg, z tym że pierwsza linia była zawsze tłoczona pismem większym, a następne drobniejszym. Miejscami (np. na k. tyt.) mamy próbkę druku dwubarwnego (czarno-czerwonego). 11. Inicjały w NTS 1556 obok funkcji ozdobnej wyznaczają początki nowych partii tekstu. Księgi rozpoczynają się od inicjałów bardziej ozdobnych, podobnych lub nawet tych samych, które spotkaliśmy w Tob 1540367. Rozdziały rozpoczynają się od gotyckich wersalików (ok. 11-13 mm). Czasami dla otwarcia tekstu księgi użyto wersalików tytułowych, tych samych co przy rozdziałach. Dotyczy to głównie litery P, której zasoby mogły się wyczerpać, gdyż od niej rozpoczynają się listy św. Pawła (Paweł Apostoł Chrystusa Jezusa...), przy krótkich listach zachodziła potrzeba użycia inicjału P kilka razy w jednym arkuszu. 12. Do elementów ułatwiających wyrywkowe korzystanie z książki należą: numeracja kart, podział na rozdziały, ilustracje wizualnie wyobrażające treść strony, inicjały otwierające księgi i rozdziały. Umieszczone na marginesach konkordancje umożliwiają równoległe czytanie tekstów o podobnej treści. W odnajdywaniu danego ustępu pomocne są także streszczenia. NTS 1556 może zastępować lekcjonarz, gdyż umieszczony na końcu indeks podaje wykaz czytań liturgicznych. W spisie zaznaczono kolejne niedziele i święta, księgę i rozdział, kartę oraz początek i koniec fragmentu. Indeks połączony jest z tekstem głównym przy pomocy not marginalnych (wskazówek liturgicznych), dość dobrze widocznych i umieszczonych na wysokości pierwszej linii czytania. Funkcję liturgiczną NTS 1556 poszerza dodatek zawierający przetłumaczone frag- 367 Seria 29, zob. PT VIII, s. 49, tab. 355. — 215 — menty ze ST, co stanowi nowość w stosunku do NTKrl. W dodatku przy każdym fragmencie ze ST podano na marginesie przeznaczenie liturgiczne tekstu i jego pochodzenie. Kończąc opis NTS 1556 należy poświęcić kilka słów jego znaczeniu i popularności. Omawiany NT był bardzo ważną pozycją, szczególnie dla biblistyki katolickiej, gdyż stanowił próbę przełamania oporów i lęków wobec słowa Bożego w języku narodowym. Jeśli chodzi o typografię dzieła, to na uwagę zasługują liczne ilustracje związane z tekstem, których nie było w NTKrl. Pod względem wyposażenia NTS 1556 jest uboższy od NTKrl oraz przeznaczony dla czytelnika mniej wymagającego. Pod względem koncepcji przekładu stanowi krok wstecz w stosunku do poprzednika. Dzieło Bielskiego i Szarfenberga na pewno było nabywane i czytane, szczególnie przez katolików. Czy jednak NTS 1556 był na tyle popularny, aby wyprzeć przekład Murzynowskiego? Wobec powyższych uwag bibliograficznych należy być ostrożnym w formułowaniu odpowiedzi na te pytania.368 3. Biblia Leopolity i jej przedruki (od 1561) 1. Pierwsza w całości drukowana Biblia w języku polskim, zwana Biblią Leopolity lub krakowską, albo też Szarfenbergowską (Szarfenbergerowską), ukazała się w Krakowie w 1561 r. (drukowana w latach 1560-61) w oficynie Dziedziców Marka Szarfenberga (in 2°) pt.: Biblia, to jest księgi Starego i Nowego Zakonu, na polski język z pilnością według łacińskiej Bibliej od Kościoła krześcijańskiego powszechnego przyjętej, nowo wyłożona (fot. 067-068)369. W 1568 r. Stanisław Szarfenberg przedrukował z tejże Biblii NT in 8° pt.: Nowy Testament, to jest święta Pana Jezusa Chrystusa Ewangelia, od Ewangelistow i od innych Apostołów napisana370. W 1575 r. Mikołaj Szarfenberg ogłosił drugie, poprawione wydanie całej Biblii (in 2°), dodając do tytułu słowa: na wielu miejscach z pilnością poprawiona i figurami ozdobiona371. W 1579 r. doczekał się przedruku Psałterz, który ukazał się w Drukarni Łazarzowej in 12° (omówiliśmy go w p. B, 6). Na półkach 368 369 370 371 Wcześniejsi autorzy zbyt bezkrytycznie przyjmowali istnienie wydań z 1564, 1566, a nawet z 1568 (myląc NTS z przedrukiem NTL 1568), wyciągając stąd wniosek o popularności przekładu. Zob. Koss. I, s. 185; F. Kłoniecki, Teksty polskich przekładów Biblii i ich opracowania, w: Pismo Święte w duszpasterstwie..., dz. cyt., s. 238-239; R. Gustaw, art. cyt., s. 309; Biblia IV, art. cyt., k. 411. Korzystam z egz.: Ossol. XVI.F.4065 (def. brak ZZzz6); 4084 (brak k. tyt.); 4087; BK Cim.F.4058; 4059 (druk jednostronny, brak początku i końca); Wa BU Sd.612.60. Ukazało się również fototypiczne wydanie BL 1561: Leopolita. Fak- simile der Ausgabe Krakau 1561 mit einem Geleitbrief von Papst Johannes Paul II, wyd. VON H. ROTHE, F. SCHOLZ, Padeborn – München – Wien – Zurich 1988 (seria Biblica Slavica, II/1). Do ed. dołączony jest tom z komentarzem: Leopolita. Kommentar von Elżbieta Balcerzowa, David A. Frick, Stanisław, Urbańczyk. Korzystam z egz.: Ossol. XVI.O.403 (brak k. tyt. /facs./ i wieli kart); 404 (def. brak k. A 1 i Bbb1); 414 (def. brak A1 – facs.); 415 (liczne def. i uszkodzenia); 861 (tylko końcowy fragm.); BJ Cim.256; 442; Czart. Cim.1093/I. Korzystam z egz.: Ossol. XVI.F.4176; 4178 (def. brak k. LLl5, uszk. k. Ff4-5). — 216 — bibliotecznych można też znaleźć wydanie całej Biblii z datą 1577372, ale jak to wykazał już dawno Muczkowski373, jest to wydanie tytułowe ze zmienionymi kartami początkowymi i przedrukowanym rejestrem. Tytuł na zmienionych kartach pozostał taki jak w ed. z 1575 r. Jak już wspominaliśmy przy opisie NTS 1556, Janów uważał, że NT z Biblii Leopolity był przedrukowywany również w 1564 i 1566 r.374 Istnienie edycji z 1566 r. poddaliśmy w wątpliwość już wyżej. Jeśli chodzi o wydanie z 1564 r., to za istnieniem tej książki przemawiają dwa fakty: 1) cytowanie jej tekstu przez Jochera375; 2) wypowiedż Sz. Budnego, który w przedmowie do swoich NT napisał o Krakowskich Biblijach i Nowych Testamenatch w liczbie mnogiej376. Jeśli chodzi o pierwszy fakt, to ze względu na defekty opisywanego przez Estreichera 377 egzemplarza i jego podobieństwo do NTL 1568, ciągle nie ma pewności, czy nie opisano wydania z 1568 r. Przy notatce Budnego istnieje inna wątpliwość: czy nie ma on na myśli obok NTL 1568 również NTS 1556, który też ukazał się w Krakowie? Taka możliwość istnieje, choć wydaje się, że Budny mówi tu tylko o przedrukach z Biblii Leopolity. Przy okazji ustalania bibliografii BL należy wspomnieć o wariantach wydania z 1561 r. 378 Jeśli chodzi o sygnet umieszczony na końcu NT (k. YY2v), to występuje on w 2 postaciach: 1) w większości egz. nie ma na nim daty 1554379 (do tej grupy należą wszystkie przebadane egz.); 2) w niektórych egz. w górnej części sygnetu znajduje się rok 1554 (np. egz. Wa BPMS XVI.F.108)380. Ponadto badając dla celów niniejszej pracy egz. BL, zauważono jeszcze jedną różnicę. Na tej samej karcie co sygnet w 6 linii od dołu, licząc od słowa „AMEN‖, w niektórych egzemplarzach na początku wersu brakuje litery „w‖. Tekst jest więc wytłoczony z błędem: „w gło= | nym‖ zamiast „w gło= | wnym‖. Litery brakuje np. w egz. Ossol. XVI.F.4065; 4084; Wa BU Sd.612.60; BJ Cim.8307. Wydrukowano ją np. w Ossol. XVI.F.4087. Do ciekawych Biblii z tego wydania należy też zdefektowany egz. BK Cim.F.4059 odbity jednostronnie. 2. Z listu dedykacyjnego do BL 1561 wynika, że albo drukarz nie znał imienia prawdziwego tłumacza wydawanej Biblii, albo też świadomie imię to zataił: 372 373 374 375 376 377 378 379 380 Korzystam z egz.: Ossol. XVI.F.4109; 4275 (def. brak k. tyt. – facs. i k. ) (2); 4329 (def. t. I: brak k. C6, t. II: brak k. Ff1-4, k. pocz. zniszczone). Zob. J. Muczkowski, O Bibliach Szarfenbergerowskich, „Dwutygodnik Literacki‖, t. II, 1845, nr 24, s. 381-392. Zob. też E XIII, s. 13-15. J. Janów, Nowy ewangeliarz..., art. cyt., s. 335. 338. Jocher II, s. 133. NTSzB 1574, k. c3r oraz NTSzB 1589, k. c3r: Krakowskich lepak Biblij i Nowych Testamentów tłumaczowi rychło mistrz umarł, jako mówią. E XIII, s. 23. Opis wariantów zob. KBU Wa II/1, s. 310. Zob. SPD, z. I, tab. 5. Zob. SPD, z. II, tab. 39. — 217 — Ale iż ten, kto Biblią przetłumaczył, był prawie przeciwny onemu, który kościół Ephesiae Dianae spalił, bo on ze złej rzeczy sławę chciał mieć, a ten i z dobrej mieć jej nie chciał, bo imienia swego przy Bibliej nie zostawił, przeto już tak zatłumione być musi (BL 1561, k. *A2v). Owo zatłumienie imienia sprawcy przekładu stało się przyczyną powstania kilku hipotez dotyczących tłumacza381: Wymieniano tu osobę Jana Nicza Leopolity syna Kaspra, który jednak był tylko „poprawiaczem‖ i redaktorem Biblii (zob. niżej). Sugerowano również protestanckie pochodzenie tłumaczenia, które miało powstać w Królewcu jako kontynuacja NTKrl. Tłumaczem miał być sam Jan Seklucjan. Szarfenberg po nabyciu gotowego rękopisu dał go do przejrzenia Leopolicie, a ukrywając imię tłumacza, chciał ochronić dzieło przed atakami. Obecnie hipotezy tej nikt nie przyjmuje. Próbowano również wykazywać, iż BL jest drukowaną wersją Biblii królowej Zofii. Jednak teksty tych dwóch Biblii różnią się znacznie. Bardzo popularna jest tzw. hipoteza dominikańska, przypisująca autorstwo przekładu Leonardowi Niezabitowskiemu, spowiednikowi Zygmunta Augusta, który przez skromność czy też z powodu obaw przed atakami ukrył swoje imię (zob. niżej)382. Tzw. hipoteza bernardyńska głosi, że tłumaczem był bernardyn Stanisław ze Lwowa. Wreszcie Brückner i Nehring utrzymywali, iż BL jest przedrukiem nie jakiegoś dokonanego w czasach współczesnych Szarfenbergowi tłumaczenia, ale Biblii, która w postaci rękopiśmiennej istniała już od XV w., tej samej, z której pochodził tekst NTS 1556 i z której korzystał Murzynowski383. Spośród wymienionych wyżej hipotez najwięcej zwolenników posiada hipoteza dominikańska oraz ta postawiona przez Brücknera i Nehringa. Obie próby ustalenia pochodzenia rękopisu są w tym samym stopniu przekonywujące. Pewna jest natomiast osoba „poprawiacza‖ tekstu i ostatecznego redaktora Biblii, którym był profesor Akademii Krakowskiej Jan Nicz Leopolita. O Leopolicie wspomniał sam drukarz, gdy pisał w liście dedykacyjnym: ...starałem się o to, abym jej [tzn. Biblii w rękopisie] komu poprawić dał, a starając się, nalazłem księdza Jana Leopolitę Mistrza nauki Krak[owskiej], który wziąwszy tę pracą na się, tak jej zdołał, że mam za to chuć, a pilność jego pochwalona od W[aszej] K[rólewskiej] M[ości] będzie (BL 1561, k. *A2v). 381 382 383 Przegląd hipotez, zob. R. Gustaw, art., cyt., s. 310; Koss. I, s. 205-217. Zob. R. Świętochowski, Leonard Niezabitowski tłumaczem Biblii Leopolity, RBL, r. XIV, 1961, nr 5, s. 195-197. Taką wersję wydarzeń zdaje się sugerować Sz. Budny, który wypowiadając się krytycznie o BL 1561, nazywa przekład mnisim i wyraźnie odróżnia Leopolitę, który poprawiał Biblię, od tłumacza. Nie precyzuje jednak, kiedy ów tłumacz-mnich żył, kpi sobie tylko z jego wykształcenia: Krakowskich lepak Biblij i Nowych Testamentów tłumaczowi rychło mistrz umarł, jako mówią. Zob. NTSzB 1574, k. c3r; NTSzB 1589, k. c3r-v. Zob. A. Brückner, Literatura..., dz. cyt. t. II, s. 84-89. — 218 — Ponadto jako redaktor dzieła sam Leopolita podpisał się na początku przedmowy Ku czytelnikowi Krześcijanskiemu swoimi inicjałami: „J. K. L.‖ – Jan Kasprowicz Leopolita384. Jan Nicz Leopolita syn Kaspra (1523-1572) ukończył wydział filologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego, nauczał w szkole parafialnej na Kazimierzu w Krakowie, a od 1550 r. na wydziale filologicznym Uniwersytetu. W sposób szczególny poświęcał się studiom teologicznym, w czym pomagała mu dobra znajomość łaciny, greki i hebrajskiego. W 1560 r. przyjął święcenia kapłańskie i objął funkcję kaznodziei. Był cenionym kaznodzieją i wykładowcą Pisma Świętego. Zdobył sobie uznanie wizytatorów papieskich, którzy w latach 1563 i 1565 przysłuchiwali się jego wykładom z 2 Kor i Hbr. Daleki był od sympatii innowierczych. Aby dać świadectwo swojej katolickości, przed śmiercią poprosił o udzielenie komunii tylko pod jedną postacią.385 Jak przystało na wybitnego humanistę, Leopolita pracując nad Biblią czerpał z całej gamy ówczesnych pomocy naukowych. Korzystał z istniejącego już polskiego przekładu, dokonanego w czasach mu współczesnych lub, co jest bardziej prawdopodobne, w XV w. porównując go z Wulgatą. Do tekstu hebrajskiego zaglądał, ale nie darzył go zbyt wielkim zaufaniem. Korzystał z wersji greckich386 oraz dostępnych tłumaczeń na języki narodowe, wśród których należy wyróżnić Biblię czeską z 1549 r. Do warsztatu Jana Nicza należy zaliczyć również pisma Doktorów onych starych oraz nowsze opracowania.387 Według Kossowskiej Leopolita był nie tylko „poprawiaczem‖ i redaktorem Biblii, ale dzięki daleko idącej ingerencji w dawny tekst również samodzielnym tłumaczem. Tłumacząc (czy też poprawiając) kierował się dwoma zasadami: pragnął zachować dotychczasową tradycję, czyli oddać wiernie tekst łaciński oraz uzyskać jak największą poprawność i gładkość polszczyzny. Daje najczęściej przekład literalny, ale potrafi odstąpić od niego, gdy tego wymaga język polski.388 3. Jakie były przyczyny opracowania i wydania drukiem tekstu Biblii w języku polskim? Kilku z nich można się łatwo domyślić. Na pewno odgrywały tu rolę motywy ekonomiczne i prestiżowe. Mikołaj Szarfenberg po wydaniu NTS 1556 zapewne myślał o ogłoszeniu całej Biblii, co zapewniłoby mu zysk oraz sławę pierwszego wydawcy Pisma Świętego w języku polskim. Drukarz zdawał sobie sprawę ze społecznego zapotrzebowania na polskie Pismo Święte, wiedział, iż tego ludzie tak bardzo pragną389 i postanowił na te pragnienia odpowiedzieć. Jego inicjatywa była tym bardziej cenna, że środowisko 384 385 386 387 388 389 BL 1561, k. *A3r. Zob. J. Muczkowski, O Janach Leopolitach w szesnastym wieku żyjących, „Dwutygodnik Literacki‖, t. II, 1845, nr 24, s. 360363; I. Polkowski, Ks. Jan Leopolita, „Przegląd Lwowski‖, r. I, 1871 (Lwów 1872), t. II, s. 440-447; Koss. I, s. 204-205. Zob. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 32. Zob. Koss. I, s. 207-217. Zob. też BL 1561, k. *A3v-4r. Koss. I, s. 215-217. BL 1561, k. *A2v. — 219 — krakowskich uczonych i duchownych, nie mogąc zapewne przezwyciężyć wciąż jeszcze silnych oporów przed czytaniem Biblii w językach narodowych, nie kwapiło się do pracy przekładowej. Odegrały tu rolę również kwestie wyznaniowe. Po powrocie Łaskiego do Polski i zorganizowaniu rodzimego protestantyzmu innowiercy dyskutowali głośno o potrzebie przetłumaczenia i wydania drukiem całej Biblii. Ich projekt powoli był realizowany przez środowisko pińczowskie wspierane przez uczonych cudzoziemców. Mikołaj dobrze rozumiał, że jeżeli pragnie dać do ręki Polakom katolickie Pismo Święte, to musi uprzedzić innowierców. Dlatego zastosował sprawdzoną już metodę. Zdobył tekst rękopiśmienny i dał go do poprawienia młodemu filologowi i teologowi Janowi Leopolicie (Leopolita miał wtedy ok. 35 lat), który ukończył swoją pracę na wiele miesięcy przed zespołem pińczowskim.390 Sam druk dzieła również nie był łatwym zadaniem. Autor przedmowy skarży się, że księga była tłoczona w trudnym czasie zarazy. Ponadto drukarz musiał stawiać czoła przeciwnikom swojej pracy, którzy starali się przeszkodzić w opublikowaniu Biblii. Nie mógł znaleźć polskich rzemieślników, aby ich zatrudnić przy druku, dlatego Niemcy, którzy języka polskiego nie umieli, około tego robili. Kim byli owi przeciwnicy? Najprawdopodobniej chodzi tu o konkurentów: Łazarza Andrysowicza i Macieja Wirzbiętę.391 Można się również łatwo domyślić przyczyn powstania kolejnych przedruków i edycji BL. NTL 1568 musiał powstać z powodu ciągłego zapotrzebowania na tekst NT. Atutem tego wydania był niewielki format książki: octavo, po raz pierwszy zastosowany do druku NT. Wydanie całej Biblii z 1575 r. także było podyktowane rozpoznanymi przez Mikołaja potrzebami rynku oraz pragnieniem przypodobania się nowemu królowi, któremu księga była dedykowana. Niestety inicjatywa nie udała się, gdyż w sprzedaży były już konkurentki: Biblia brzeska i Biblia Budnego, a nowy król w niesławie opuścił Polskę na kilka miesięcy przed ukończeniem druku. Spowodowało to pojawienie się edycji tytułowej z 1577 r.392 4. Pierwsze wydanie BL zadedykował Mikołaj Szarfenberg królowi Zygmuntowi Augustowi, uciekając się do znanych już motywów: A jako Biblia jest głową pisma świętego, tak zdało mi się, że nikomu przypisana być nie miała, jedno głowie, to jest W. K. M. Panu naszemu, pod którego tytułem gdy wynidzie, wiele przekładaniu temu przybędzie ozdoby (BL 1561, k. *A2v). Niewątpliwie dedykacja miała tu pełnić również funkcję tarczy, która osłoni Biblię przed atakami przeciwników: 390 391 392 Por. Koss. I, s. 199-204. Zob. BL 1561, k. *A4r; A. Brückner, Literatura..., t. II, dz. cyt., s. 84; DDP I/1, s. 262. Zob. J. Muczkowski, O Bibliach..., art. cyt., s. 388-392. — 220 — ...a snadź ten, kto ją wyłożył, by się był nadziewał mieć obrońcę takiego, nigdy by był imienia swego nie krył (BL 1561, k. *A2v). Z tekstu listu dedykacyjnego wynika, że Szarfenberg świadom był roli, jaką literatura w języku rodzimym może odegrać w wychowaniu i oświeceniu narodu. Według drukarza, aby naród był pochopny ku cnocie, temu tego potrzeba, aby miał nauki dobre językiem swym pisane, bo kto poważne rzeczy czyta [...], nie może być tak w złości utwierdzony, żeby się cnoty [...] jąć nie musiał393. Oczywiście na czele tych ksiąg swym językiem pisanych musi stać Biblia, która nie tylko uczy cnoty, ale również sama cnotę wlewa a przynosi łaskę Bożą394. Swój wywód o znaczeniu słowa Bożego w zrozumiałym języku Mikołaj kończy refleksją na temat zasług zdobywanych przez tych, którzy do powstania dzieła przyłożyli rękę: Co gdy tak jest, iż Pismo Boże czyni w ludziech taką odmianę, tedy zda mi się N. a M. Królu, iż kto je ludziom czytać podawa językiem takim, jaki wszystcy rozumieją, ten narodowi swemu posługę czyniąc, dobre imię sobie zasługuje (BL 1561, k. *A2r-v). Śledząc z uwagą omówioną dedykację nie można jej odmówić szlachetnych pobudek, którym zapewne towarzyszyły również oczekiwania materialne. W dedykacji przedruku NT z 1568 akcenty zostały rozłożone w odwrotny sposób. Swój NT zadedykował Stanisław Szarfenberg człowiekowi o wątpliwej reputacji: Jego Miłości Księdzu Symonowi Ługowskiemu, Proboszczowi miechowskiemu, Kanonikowi krakowskiemu i też Poznańskiemu, Pisarzowi Skarbnemu Koronnemu (NTL 1568, k. *2r). Ksiądz Ługowski († 1583) był uważany przez sobie współczesnych za człowieka bez skrupułów, uciekającego się do symonii, znanego z rozwiązłego życia i lekkich obyczajów. Jego spryt i spore bogactwo pozwoliły mu zrobić błyskotliwą karierę. Interesował się literaturą, a nawet sam próbował pisać wiersze. Nie szczędził również kosztów dla otrzymania pochlebnych dedykacji od ludzi pióra. W roku 1567 ubiegał się o przynoszący duże dochody urząd prepozyta klasztoru bożogrobowców i probostwo w Miechowie. Aby swój cel osiągnąć, nawet złożył śluby zakonne, choć do życia zakonnego nadawał się jak osioł do liry. Przełożonym w Miechowie został w grudniu 1567 r. Pod koniec swojego życia usiłował sięgnąć po biskupstwo przemyskie, ale jego kandydatura została odrzucona przez Kurię rzymską, która zarzuciła mu symonię i rozpustę.395 Czytając list dedykacyjny, odczuwa się wyraźny dysonans między wyżej przedstawionym życiorysem a pięknymi słowami pochwały dla proboszcza miechowskiego jako wiernego pasterza powierzonej mu owczarni, którą ma karmić Bożym słowem: Co wszystko W. M. Miłościwy Księże, na takiejże też strażnicy postanowionym będąc, dobrze lepiej, niżlibych ja wypisać mógł wiedząc, a powinowatości swej pilnując, jakoś począł; tak im dalej, tym więcej o to się uprzej393 394 395 BL 1561, k. *A2r. BL 1561, k. *A2r. Zob. W. Urban, Ługowski (Szaniawski) Szymon, PSB XVIII, 518-519. — 221 — mą chucią starać raczysz, abyś owieczki sobie zwierzone ku prawdziwej znajomości Bożej i naśladowaniu pobożnego żywota chrześcijańskiego tym kształtem, który W. M. najlepiej przynależy zawsze przywodził. A iż też między inszymi obyczajmi i czytanie ksiąg Pisma świętego przedniejszy jest obyczaj ku budowaniu ludzi chrześcijańskich w rozmyślaniu wolej miłego Boga a naprawowaniu w pobożności żywota ich ustawicznym, tak mi się zdało, żebych W. M. wdzięczną rzecz uczynił, gdybych względem tego przyszłego pożytku wiernych Pańskich, Nowy Zakon tak małą frakturką wydrukowawszy, W. M. przypisał, aby pod tytułem a jakby z ręki i też podania W. M. rozszedł się po wszystkich państwach Jego Królewskiej Miłości, Pana naszego Miłościwego, który cnotę, wiarę i godność W. M. dobrze obaczywszy, jako świętemu chrześcijańskiemu Panu należało, tym przystojnie uczcił, że W. M. na tak zacne urzędy przełożył. Na których, aby W. M. w miłości Boskiej w dobrej a nieśmiertelnej sławie długo a fortunnie trwać, a co rok to ozdobniej kwitnąć, a szerzyć się raczył (NTL 1568, k. *3v-4v). Nie ma wątpliwości, że dedykacja ta została przez Ługowskiego „kupiona‖, zapewne z okazji objęcia urzędu w Miechowie (książka podpisana jest datą 2 stycznia 1568 r.). Wśród wszystkich zdobytych w podobny sposób przez owego kapłana dedykacji ta musiała zajmować szczególne miejsce, gdyż do tej pory Nowe Testamenty były ofiarowywane wyłącznie głowom koronowanym. Prace nad drugim wydaniem Biblii ukończono w ostatnich dniach 1574 r., a więc za panowania nieobecnego już w Polsce króla Henryka Walezego. Mikołaj ofiarował Henrykowi swoją pracę, gdyż, jak pisze w liście dedykacyjnym, król jest postawiony przez Boga jako obrońca Bożego prawa, które spisane jest w Biblii.396 Przełom lat 1574/5 był w Polsce czasem zamieszania z powodu ucieczki Henryka. Jednak Mikołaj Szarfenberg umieszczając w Biblii wiersz Jana Ponętowskiego Na herb, wyraża nadzieję na jego długie panowanie w Polsce i na Litwie: Brygidá, królewná szwedzka, ták prorokowáłá [...] Iż się Lilije397 z Orłem wielkim złączyć miały, Co się już ziściło, oczy to násze widziáły. Bo już te śliczne kwiatki z Orłem się złączyły I z Pogonią Wielkiego Księstwá się zgodziły. Kwitnij Lilija z białym Orłem w Sármacyej [...] Rycerz ná białym koniu dodájeć śmiáłości, Że będziesz długo kwitłá z Boskiej opátrzności. Nigdy nie zwiędniesz, pióro Orłowi nie spádnie, Tym nieprzyjaćielowi sroga myśl upádnie. (BL 1575, odwrocie k. tyt.) Oczywiście nadzieje te nie ziściły się, a ich wyrażanie po wyjeździe władcy nie wróżyły dobrze popularności Biblii wydanej pod imieniem króla-uciekiniera. Z czasem sytuacja polityczna uspokoiła się, wybrano nowego władcę, co jeszcze bardziej pogorszyło na rynku pozycję Biblii dedykowanej Henrykowi. Dlatego drukarz usunął początkowe karty z pozostałych egzemplarzy, Stary Testament zadedykował nowemu królowi Stefanowi Batoremu, a Nowy jego małżonce Annie Jagiellonce, królowej Polski. Okazją do złożenia takiego daru była rocznica koronacji pary królewskiej.398 W ten sposób z powodu nieudanej dedykacji powstała tytułowa edycja BL 1577. Przykład 396 397 398 Zob. BL 1575, k. #2r. Henryk Walezy w swoim herbie francuskim miał lilie. Zob. BL 1577, k. )(3 (na pocz. Biblii), ):(2 (na pocz. NT). — 222 — powyższy ukazuje, jak duży wpływ mogła mieć dedykacja na popularność książki, nawet jeśli była nią Biblia. 5. BL nie zawiera komentarza w sensie ścisłym, ale posiada kilka elementów wyposażenia, które ukierunkowują lekturę. Pierwszym z nich jest przedmowa Jana Nicza, w której popisując się dobrą znajomością Biblii, wykłada czytelnikowi teologię słowa Bożego oraz pożytki płynące z czytania i realizowania biblijnego przesłania. Według Nicza słowa Pisma Świętego mają ogromną moc, uświęcają, zbawiają, oświecają, ukazują właściwą drogę życia i przemieniają człowieka. Z tego wprowadzenia wyłania się proponowany sposób lektury: należy czytać Biblię w taki sposób, aby doświadczyć cudowności słowa.399 Ponadto Jan Nicz zdaje sobie sprawę, że posiadanie Biblii w zrozumiałym języku nie zwalnia czytelnika od poszukiwania zdrowej wykładni. Jako ortodoksyjny i walczący z reformacją katolik opowiada się za dawną tradycją w czytaniu i interpretacji Biblii. Zachęca czytelnika do trzymania się z dala od nowych ścieżek, które nie wiadomo, gdzie go zawiodą. Należy się więc trzymać wykładów, które podali oni święci doktorowie starzy, którzy jeszcze abo za Apostołów, abo rychło po Apostolech byli nauczali400. Nietrudno w tych słowach zauważyć aluzję do ówczesnej sytuacji wyznaniowej. W stronę tradycyjnej lektury Biblii ma skierować czytelnika również List świętego Hieronima do Paulina, uczący właściwej lektury Pisma Świętego. Każdy z rozdziałów Biblii został wyposażony w krótkie streszczenie. Zazwyczaj podają one tylko samą treść, ale niektóre z nich, szczególnie te do psalmów i ksiąg prorockich, idą dalej, odsłaniając obok sensu historycznego również sens głębszy: alegoryczny, anagogiczny i tropologiczny. Oto kilka przykładów: Prorok o tych mówi, którzy załogi czynili przeciwko królestwu Chrystusowemu i o jego wywyższeniu (do Ps 2, k. AAa1r). Ten Psalm mówi o męce i o wskrzeszeniu Pana Chrystusa (do Ps 21, k. AAa4v). W tym psalmie wylicza Prorok dobrodziejstwa Kościołowi krześcijańskiemu od Pana Boga dane. Jaka też jest nauka pożywania ciała Bożego i inszych świętości (do Ps 22, k AAa5r). Uczy prorok w tym psalmie, aby dobry człowiek w rzeczach przeciwnych nie szemrał, ale oczekawał (!) Boskiej pomocy, a mówi prorok w osobie Kościoła (do Ps 24, k. AAa5r). Zamyka się w tym psalmie zaczne proroctwo o Chrystusie Panie, jako być miał, to jest, że miał być Bóg i człowiek, niosąc na sobie urząd i królewski, i kapłański (do Ps 109, k. DDd6r). O tych, którzy chcieli zwalczyć Jeruzalem, a króla swej myśli postanowić, o poczęciu Panny Maryjej i porodzeniu syna Emmanuela, i o wyswobodzeniu Jeruzalem (do Iz 7, k. AAaa3r). Proroctwo o narodzeniu, sądzie, wywyższeniu Krystusowym, o nawróceniu narodów pogańskich ku Niemu i o wierze ich, też i o zacności grobu Jego (do Iz 11, k. AAaa4v). 399 400 Zob. BL 1561, k. *A3r-v. BL 1561, k. *A4r. — 223 — Pod imieniem Jeruzalem pobudza Kościół ku pocieszeniu i cnotam. Prorokuje o kazaniu apostolskim i o Krystusowym wywyższeniu, i poniżeniu, i uwierzeniu poganów weń (do Iz 52, k. CCcc5v). Prorokuje o Panu Krystusie, jako miał bez winy cierpieć za nasze grzechy, a na śmierć miał być dobrowolnie wiedzion i za swe przeciwniki i przestępniki że się miał modlić (do Iz 53, k. CCcc6r). Jak widać, są to próby interpretacji tekstu stosowane w średniowieczu. Pojawiają się tu też wskazówki bardziej uniwersalne, obecne w samej Biblii, a mianowicie podkreślające związek obydwu testamentów. Widać to głównie w streszczeniach do starotestamentalnych tekstów mesjańskich, gdzie od razu redaktor Biblii sygnalizuje wypełnienie się proroctwa. W ten sposób uczy czytelnika spojrzenia na Biblię jako na pewną całość, którą można czytać według klucza: zapowiedź – wypełnienie. W takiej lekturze pomagają również liczne sigla miejsc paralelnych umieszczone na marginesach (tzw. konkordancje). W podobnym duchu napisana jest też Summa wszystkiego Pisma Świętego (BL 1561, k. *B1r-v), która znajdzie się też później w BB 1563. Nie jest to zwykłe streszczenie Biblii, ale mały traktat z teologii biblijnej, odsłaniający główny zamysł Bożego planu zbawienia, który dokonał się w dwóch etapach: zapowiedzi i wypełnienia. Summa dotyka również prawd wiary związanych z usprawiedliwieniem i uczynkami. Autor zwraca uwagę na znaczenie łaski i wiary w zbawieniu człowieka, ale zaraz dodaje, że wiara przez miłość uczynki sprawuje [...], a okazuje się przez skutki miłości. Tak rozumiana wiara sprawia, że bywamy usprawiedliwieni i poświęceni401. Umieszczenie tej samej Summy w BB 1563 ukazuje, że takie podanie prawd objawionych w Biblii było do przyjęcia zarówno przez katolików, jak i protestantów. Warto jeszcze porównać niektóre ze streszczeń BL 1561 ze streszczeniami NTS 1556. Większość z nich jest taka sama (np. do Rz 3; Ga 2; 3; Jk 2). W niektórych zaś można zauważyć pewne zmiany, które starają się bardziej wyakcentować dyskutowane w XVI w. kwestie. Np. w streszczeniu do Mt 16 (BL 1561, k. BB2v) czytamy: ...obiecuje klucze Piotrowi od nieba... Podczas gdy w NTS 1556 było tylko: Piotrowo wyznanie twierdzi o sobie... Widać tu wyraźnie zaakcentowanie sprawy prymatu Piotra. W argumencie do J 6 (BL 1561, k. HH6r): ... naucza o chlebie niebieskim i o ciele swoim i o krwi swej. Zwolennicy niektórzy od niego odstali, ale Apostołowie ci przy nim trwali. W NTS 1556 było: ... prawdziwego chleba tajemnicę wykłada. Tu również położono nacisk na nauczanie dotyczące Eucharystii. Nie są to zmiany wielkie i nie widać w nich jeszcze ostrej polemiki religijnej. Pod tym względem dzieło Leopolity jest wyważone i spokojne, stanowiące raczej próbę pozytywnego przeciwstawienia się nowym ruchom religijnym. 401 BL 1561, k. *B1v. — 224 — 6. Jeśli chodzi o format kolejnych edycji BL, to wychodziła ona in folio (330 x 220 x 90 mm dla BL 1561, egz. Ossol. XVI.F.4056). Była więc to księga pulpitowa, niewygodna w użyciu, którą można było czytać w domu, siedząc przy pulpicie czy stole. W małym podręcznym formacie octawo ukazał się NTL 1568 (170 x 115 x 85 mm dla egz. Ossol. XVI.O.414). Niestety zmiana formatu pociągnęła za sobą zwiększenie grubości książki. Badany egz. jest bardzo pękaty i trudno się go otwiera. Aby czytać tę książkę, trzeba trzymać ją nieustannie w ręku. W jeszcze mniejszym formacie 12° wyszedł przedruk Księgi Psalmów. Najważniejsze informacje dotyczące elementów książki związanych z formatem zebrano dla interesujących nas edycji w tabeli 12. Tabela 12. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych BL 1561, 1575/77 i NTL 1568 BL 1561 BL 1575 Mikołaj i Stanisław Szarfenbergowie Format 2° Sygn. składek Stary Testament: *A4, *B6, A-C6, D4, E-Q6, R4, S-Z6, Aa-Ss6, Tt-Uu4, AAa-MMm6, AAaa-ZZzz6 Nowy Testament: *2, AA-ZZ6, AAA-BBB4 Drukarz BL 1577 Mikołaj Mikołaj Szarfenberg Szarfenberg 2° 2° Stary Testament: Stary Testament: #2, **6, )(4, ++6, litery gotyckie: A-Z, AA-ZZ, AAa-ZZz6, AAaa5, BBbb-CCcc6, DDdd4, EEee-ZZzz, AAaaa-HHhhh6, JJiii4, NTL 1568 Stanisław Szarfenberg 8° — Nowy Testament: Nowy Testament: Nowy Testament: ):(4, *9, A-Z, a-z, Aa-Zz, antykwy: A-Z, Aa-Cc6, Aaa-Ccc8, Ddd4 4 4 Dd (antykw.), Dd (got.), Ee4 (antykw.), Ee4 (got.), 5 Ff (got.) Ff4 (got.) Liczba składek 1x2k. + 9x4k. + 96x6k. 2x2k. + 4x4k. + 2x5k. + 7x4k. + 1x5k. + 115x6k. 1x4k. + 72x8k. + 1x9k. 115x6k. Liczba kart 614 990 993 589 Liczba arkuszy 307 495 496,5 73,625 #2, Zawartość trzech wersji Biblii Leopolity jest bardzo podobna, dlatego przedstawimy ją w sposób syntetyczny w tabeli 13. Tabela 13. Zawartość BL 1561, 1575, 1577 Str. tytułowa Drzeworyt portretowy Zygmunta Augusta Herb Henryka Walezego i wiersz na herb Herb Stefana Batorego i wiersz na herb List dedykacyjny Przedmowa Leopolity Napomnienie ku Pismu świętemu (cytaty biblijne) Summa wszystkiego Pisma świętego List świętego Hieronima do Paulina Przedmowa św. Hieronima na pięcioro ksiąg Mojżeszowych Spis ksiąg ST Drzeworyt stworzenie świata BL 1561 BL 1575 BL 1577 *A1r *A1v — — *A2r-v *A3r-4r *A4v *B1r-v *B2r-5r *B5r-v #1r — #1v — #2r-v — — **1r-v **2r-4v **5r-v )(1r — — )(1v )(2r-v )(3r-4v — ++1r-v ++2r-4v ++5r-v *6r *6v **6r **6v ++6r ++6v — 225 — Księgi ST z przedmowami (argumentami) Drzeworyt „Ukrzyżowanie” Str. tytułowa NT Herb królestwa i wiesz na herb Spis ksiągNT List dedykacyjny dla Anny Jagiellonki Przedmowa św. Hieronima na czterzy Ewangelisty Spis ksiągNT Przedmowa na Mateusza Ewangelistę Tekst NT z przedmowami (argumentami) Zakończenie z datą i sygnetem Regestry liturgiczne Zakończenie z datą i sygnetem 1-602r; 602v – pusta — A-ZZzz5v ZZzz6r *1r — *1v — *2r-v — *2v AA-YY2v YY2v YY3r- BBB4r, BBB4v - pusta — #1r = [603]r — #1v = [603]v — #2r-v = 604 — #2v = 604v ):(1r ):(1v — ):(2r-v )(3r )(4r )(4v 605-760 — Dd-Ff4v Ff5r — Należy jeszcze zwrócić uwagę na układ i liczbę ksiąg biblijnych. Księgi są ułożone w BL według tradycyjnej kolejności spotykanej w Wulgacie (z Księgami Machabejskimi na końcu ST). Zgodnie z tradycją katolicką umieszczono tam również księgi i dodatki deuterokanoniczne. W wyd. z 1561 r. wśród ksiąg ST znajdujemy również niektóre księgi nazywane przez katolików apokryfami. Są to: Modlitwa Manassesa dodana po 2 Krn, 3 i 4 Ezd, 3 Mch. W wydaniu następnym spośród apokryfów brak tylko 3 Mch, gdyż ...trzecie księgi Machabejskie w Bibliach nie bywają przydane, ani od Kościoła Krześcijańskiego Powszechnego przyjęte. Od świętego Jeronima też w łacińskie nie przełożone, nie zdało się ich także do tej Bibliej przyłożyć (BL 1575/7, k. 602r). W dodatku do NTL 1568 umieszczono, podobnie jak w NTS 1556, wybór tekstów starotestamentalnych, przeznaczonych do czytania podczas liturgii (k. 506-563). Śledząc zawartość BL, można dojść do wniosku, że celem twórców tej księgi nie było tylko podanie czytelnikowi samego tekstu natchnionego. Elementy poprzedzające księgi biblijne mają ułatwić lekturę w duchu katolickim. Pełnią więc one funkcję klucza, ogólnej zasady czytania Pisma Świętego (zob. wyżej). Elementy znajdujące się po Ap umożliwiają lekturę odpowiedniego zestawu czytań w kontekście liturgicznym, który, jak wiadomo, stanowi bardzo ceniony, specyficzny rodzaj komentarza do tekstu. Omówione wyżej elementy uzupełniają w jakiś sposób brak naukowego komentarza i stanowią niejako rodzaj komentarza w duchu dawnej tradycji sięgającej czasów św. Hieronima. 8. Układ tekstu w BL jest następujący: 1) księgi biblijne rozpoczynają się charakterystycznymi dla Wulgaty przedmowami (argumentemi); 2) po nich bardzo często umieszczano wprowadzającą ilustrację ze sceną charakterystyczną dla księgi lub portretem autora; 3) tekst natchniony rozpoczyna się od tytułu księgi, który podaje nie tylko jej nazwę, ale także w wielu przypadkach wprowadza w lekturę (np. do Ps, Syr); 4) następnie idzie tekst księgi. Nie zawsze księgi zaczynają się od nowych stron. W obrębie poszczególnych ksiąg można wyróżnić następujące jednostki: 1) numer rozdziału, np. „Cap. 1.‖ (w BL 1561), „Kapit. 1.‖ (w BL 1575/7 i NTL 1568), a dla Księgi Psalmów np.: — 226 — „Psalm Dawidow. 1‖; 2) pod napisem następuje streszczenie rozdziału (argument); 3) pod nim tekst natchniony. Kompozycja strony w BL 1561 różni się od pozostałych wydań, gdyż całość tekstu rozplanowano tu w oknach ramki: w głównym oknie (ok. 265 x 152 mm) ułożono w 2 kolumnach tekst natchniony; nad oknem głównym umieszczono nagłówki kolumnowe; w oknach wewnętrznym i zewnętrznym (ok. 264 x 18 mm) znajdują się noty marginalne (por. fot. 068 i 075). NTL 1568 i BL 1575/7 nie mają ramki, a tekst główny ułożony jest w nich w 1 kolumnie. Noty marginalne umieszczono na zewnętrznych marginesach. Na marginesach wewnętrznych są numery wierszy. W obydwu edycjach nad kolumną główną umieszczono nagłówki kolumnowe. W BL 1561 można wyróżnić trzy rodzaje not marginalnych: sigla miejsc paralelnych (konkordancje); nieliczne noty streszczające (np. na początku Lb); również rzadko spotykane noty wyjaśniające znaczenie niektórych słów hebrajskich (np. przy Lb 9 wyjaśnienie słowa „Phaze‖ – „Przewod abo wielkanoc‖) lub podające oryginalne nazwy polskich odpowiedników (np. do Lb 3 przy zwrocie „pięć łotow srebra‖ stoi biblijna jednostka wagi: „Sykl‖). W NTL 1568 są tylko konkordancje i wskazówki liturgiczne. W BL 1575/7 umieszczono przy akapitach noty streszczające, które występują tylko do 2 Ezd (= Ne). Są tam także konkordancje, ale brak not wyjaśniających i wskazówek liturgicznych, które zastąpiły rączki współgrające z regestrem. W BL 1561 nie ma ani not liturgicznych, ani rączek. Układ stron we wszystkich edycjach jest dość przejrzysty. W BL 1561 i NTL 1568 istnieje tylko podział na rozdziały. Wiersze są ułożone w tematyczne akapity, odpowiadające często perykopom liturgicznym. W BL 1575/7 wprowadzono numery wierszy, które w większości ksiąg umieszczono na wewnętrznym marginesie, a przy psalmach drukowanych w 2 kolumnach po lewej stronie każdej z kolumn. Przy psalmach wyraźnie widać, gdzie jest początek wiersza, gdyż każdy z nich złożono od nowej linii. Gorzej jest przy innych tekstach, gdyż wiersze są tam ułożone w sposób ciągły w ustępach. Najczęściej więc początkiem wiersza jest początek nowego zdania. 9. Wszystkie Biblie i Nowe Testamenty, które opuściły warsztaty Szarfenbergów, były bogato ilustrowane. Ilustracje te nie pochodzą z jednolitych serii. Sam drukarz usprawiedliwia się przed czytelnikami, że niejednostajnemi figurami tę Biblią robiono, to jest jedne wielkie, a drugie mniejsze402. Stało się tak z powodu pewnych osób, których imion drukarz nie chce ujawnić. Przypuszcza 402 BL 1561, k. *A4r (pod przedmową). — 227 — się, że Mikołaj zamówił komplet desek jednakowych wymiarów, lecz zapewne nakładcy zażądali tańszych mniejszych ilustracji, a tym samym zmniejszenia objętości i kosztów druku403. W BL 1561 użyto 284 klocków drzeworytniczych z ilustracjami figuralnymi, odbijając je łącznie 293 razy. Niektóre z ilustracji powtarzają się. Ryciny pochodzą z kilku serii; 88 jest większych (ok. 108 x 148 mm)404, a 196 mniejszych (z kilku serii, najwięcej o wymiarach ok. 60 x 70 mm). Występują też ilustracje dużych rozmiarów, które zajmują prawie całą stronę (np. portret Zygmunta Augusta – 271 x 188 mm; Stworzenie świata – 220 x 146; Ukrzyżowanie – 273 x 191 mm). Niektóre z drzeworytów noszą daty 1533, 1534 i są oznaczone inicjałami S, SP, HB. Piękny drzeworyt z portretem Zygmunta Augusta sygnowany jest literami C.S. (Kryspin Szarfenberg) 405. Skąd pochodzą wykorzystane tu drzeworyty? Ilustracje podobne do tych większych (ok. 108 x 148 mm) były już wcześniej odbijane w BLut, tłoczonych przez H. Luffta w latach 1534-45406 oraz w edycjach Biblii czeskiej (1537, 1549, 1557, 1560)407. Drzeworyty te sprzedał Lufft Czechom ok. 1537 r., a ok. 1560 r. Czesi odsprzedali je Szarfenbergowi. 408 W tym wędrowaniu klocków Luffta po Europie należy widzieć próbę naśladowania pracy niemieckich drukarzy, którzy tłocząc Biblię ojca reformacji, odnieśli wielki sukces.409 Wydanie BL 1575 zawiera 296 drzeworytów, w tym 153 większych (ok. 108 x 148 mm) oraz 143 pośrednich i mniejszych. Spośród 153 ilustracji większych 72 były użyte w wydaniu pierwszym, 17 klocków jest nowych, a 64 wzięto lub przerobiono na wzór ilustracji zdobiących Biblię łacińską wydaną w 1566 r. we Frankfurcie. Niektóre z tych ostatnich są oznaczone inicjałami H.W lub W.S. (a frankfurckie S.F. lub S.H.F.). Drzeworyty oznaczone inicjałami W.S. pochodziły z 403 404 405 406 407 408 409 Zob. DDP I/1, s. 262. Zob. Muczk., nr 1-108. Na temat portretu Zygmunta Augusta zob. E. Chojecka, Związki artystyczne polskiego drzeworytu renesansowego z grafiką europejską. Kryspin i Wendel Scharffenbergowie, „Acta Universitatis Wratislawiensis. Bibliotekoznawstwo‖, t. VII, s. 189-191. Pod tym kątem przebadaliśmy wyd. z 1535 r. (Ossol. XVI.F.14125), 1537-39 (Wr BU 362750/II), 1541 (Wr BU 362119). Porównywaliśmy ilustracje w BL 1561 i 1575/7 z ilustracjami Biblii czeskich: Bczes 1537 (Ossol. XVI.F.13700), Bczes 1549 (Ossol. XVI.F.13794), Bczes 1556/7 (Ossol. XVI.F.13788). Podobieństwo koncepcji ilustracji książki jest tu uderzające, również częściowo pokrywa się zestaw ilustracji odbijanych z tych samych albo prawie identycznych klocków. W Bibliach czeskich z lat następnych (np. Bczes 1577 – Ossol. XVI.F.13774) są już inne drzeworyty. Muczkowski (Muczk., s. 2) przypuszczał, że drzeworyty te zostały przez Luffta pożyczone Czechom jednorazowo ok. 1537 r., a następnie wróciły do Niemiec. Nie wydaje się to jednak prawdopodobne, gdyż w Bibliach czeskich, podobnie jak w polskich, drzeworyty ilustrujące Ap mają wycięte korony, a w późniejszych ed. BLut (np. 1537-39 – t. VI z Ap z 1538 r. – egz. Wr BU 362750/II; BLut 1541 – egz. Wr BU 362119) korony są nieuszkodzone. Ponadto w przebadanych BLut interesujące nas drzeworyty mają większe wymiary (o ok. 1-2 mm). Musiały więc istnieć dwa komplety klocków (przynajmniej tych z koronami). Jedne kupili Czesi i używali ich do ok. 1560 r., drugi komplet (z koronami) pozostał w Wittenberdze. Muczkowski uważa, że Mikołaj kupił klocki przed 1560 r., a Biblia czeska z 1560 r. z odbitymi drzeworytami Luffta była wydaniem tytułowym tłoczonym w rzeczywistości wcześniej. Zob. Muczk., s. 2. Ilustracje do Biblii Szarfenbergów badał J. Muczkowski i głównie z jego prac w tym miejscu korzystamy, wnosząc tylko kilka uzupełnień. Zob. Muczk., s. 1-3; Tenże, O Bibliach..., art. cyt., s. 385-387. — 228 — wrocławskiej pracowni Wendla Szarfenberga i były wiernymi kopiami manierystycznych ilustracji Josta Ammana używanych we Frankfurcie w 1564 r.410 Ilustracje do ewangelii powtarzają się w dużej części we wszystkich Nowych Testamentach, począwszy od NTS 1556, a skończywszy na BL 1575/7. Najwięcej jest tu rycin z serii o wymiarach ok. 60 x 70 mm. W doborze ilustracji między tymi wydaniami są tylko niewielkie różnice. W ST najobficiej ilustrowane są księgi historyczne o wątkach fabularnych, głównie Rdz, Wj, 1 Krl (=1 Sm), 3 Krl (=1 Krl). W NT wiele ilustracji znajduje się przy ewangeliach. Ap jest bogato ilustrowana tylko w całych Bibliach (po 26 ilustracji). Jeśli chodzi o tematykę drzeworytów, to można je podzielić na dwie grupy: 1) heraldyczne; 2) o tematyce biblijnej. Ilustracje heraldyczne pełnią znaną już dobrze funkcję: towarzyszą listom dedykacyjnym i nadają książce większy prestiż, a także stanowią rodzaj ochrony przed ewentualnymi atakami. Ilustracje o tematyce biblijnej nie tylko towarzyszą tekstowi, pobudzając wyobraźnię czytelnika i przemawiając do niego wraz z tekstem. Nie tylko ułatwiają odnalezienie niektórych fragmentów, ale również stanowią rodzaj klucza interpretacyjnego, który ma za zadanie podpowiedzieć czytelnikowi, w jaki sposób powinien czytać Biblię. Mamy tu na myśli głównie złożone z kilku drobniejszych drzeworytów ramki tytułowe, umieszczane na pierwszej karcie książki. Otóż podobnie jak wiele Biblii drukowanych w tym czasie w Europie, ukazują one paralelne sceny z obu Testamentów ułożone według typologii: zapowiedź – wypełnienie, śmierć – życie, Prawo – Łaska411. I tak np. na karcie tytułowej z BL 1561 u góry widzimy ilustrację streszczającą według wspomnianego klucza całą historią zbawienia. Sceny są tu ułożone w następujący sposób (fot. 067): STARY TESTEMENT GRZECH – ŚMIERĆ – PRAWO 410 411 2. Mojżesz na górze Synaj 4. Stary lud Boży zgromadzony wokół węża Uschłe gałęzie drzewa drzewo śmierci Człowiek zwrócony ku Ukrzyżowanemu 1. Grzech w Raju NOWY TESTEMENT ODKUPIENIE – ŻYCIE – ŁASKA 4a. Żywe gałęzie drzewa – drzewo życia Anioł ogłasza Boże Narodzenie 2a. Baranek na górze Syjon Personif. Łaski Zob. Muczk., nr 109-163 oraz omówienie ze s. 3. 48 ilustracji z BL 1575/77 odbito w książce Biblia a kultura Europy, red. M. Kamińska. E. Małek, t. I-II, Łódź 1992. Na temat drzeworytów Wendla Szarfenberga zob. E. Chojecka, art. cyt., s. 191-192. BEMC, s. 31. Ramki tytułowe z podobnym zestawem scen znajdują się w wielu Bibliach, np. w przebadanych Bczes 1549, 1556/7. — 229 — 3. Grób starego człowieka wywyższonego na palu Izajasz wskazujący na Ukrzyżowanego pasterzom Jan Chrzciciel wskazujący na Ukrzyżowanego 3a. Pusty grób 1a. Chrystus zmartwych. Ilustracja biegnąca przez całą szerokość strony podzielona jest na dwie części przez rosnące w centrum drzewo, które ma po lewej stronie gałęzie uschłe (drzewo śmierci), a po prawej zielone (drzewo życia). W lewej części ilustracji są sceny ze ST: 1) grzech w Raju; 2) Mojżesz na górze Synaj otrzymuje Prawo; 3) pełny grób – stan duchowy starego człowieka. W prawej części drzeworytu znajdujemy sceny odpowiadające tym z lewej: 1a) Chrystus zmartwychwstały depcze Szatana, niweczy śmierć i grzech; 2a) zwycięski Baranek na górze Syjon; 3a) pusty grób, z którego wyszedł Chrystus – pierwociny nowej ludzkości. Sceny ze ST opowiadają historię starego ludu Bożego, a sceny z NT historię działania na świecie łaski. W centrum pod półżywym a półmartwym drzewem siedzi przerażony, przodem zwrócony ku scenom ze ST, człowiek (może stary Adam); koło niego stoją: po lewej – Izajasz, po prawej – Jan Chrzciciel; obaj wskazują na ukrzyżowanego Chrystusa. Człowiek zachęcony przez proroków ogląda się do tyłu w stronę krzyża. Omówiona ilustracja pokazuje, jak wiele można wyrazić przy pomocy zabiegów typograficznych. Mamy tu do czynienia z prawdziwym „odbitym z klocka‖ traktatem teologicznoewangelizacyjnym. Drzeworyt uczy metody studiowania Biblii. Już przy pierwszym otwarciu księgi podpowiada czytelnikowi, że powinien czytać obydwa Testamenty, poszukując między nimi związków (typologii). Cały Stary Testament jest bowiem zapowiedzią nadejścia Chrystusa (Izajasz wskazujący na Chrystusa na krzyżu), a Nowy wypełnieniem zapowiedzi. W podobny sposób przemawiają dwa niżej umieszczone drzeworyty, przedstawiające Chrystusa z napisem Gratia et veritas per Iesum Christum facta est oraz Mojżesza z podpisem Lex per Moysen data est (tak jest z BL 1561 i 1575; w BL 1577 zamiast Mojżesza jest Jan Chrzciciel wskazujący na Jezusa z podpisem Ecce Agnus DEI, ecce qui tollit peccata mundi). Ilustracja jest również propozycją egzystencjalnej lektury Biblii. Zatrwożony, siedzący pod drzewem człowiek jest zapraszany przez lekturę Bożego słowa do zwrócenia się ku Ukrzyżowanemu, który jest źródłem przebaczenia, łaski i życia. To zwrócenie się z wiarą ku Chrystusowi przywraca umarłemu staremu człowiekowi życie. Wraz z Chrystusem wychodzi on z grobu swoich grzechów i staje się nowym człowiekiem. W ten sposób ilustracja uczy takiej lektury Bożego słowa, która ma doprowadzić człowieka do usprawiedliwienia przez wiarę, przejścia ze stanu śmierci do życia. Jest to więc obrazowo przedstawiona Pawłowa nauka o usprawiedliwieniu, na nowo odkryta przez Lutra. — 230 — Wpływy nauki Lutra wyraźnie widoczne są w ilustracjach do Ap, gdzie pierwotnie Bestia oraz Wielka Nierządnica zostały przedstawione w tiarach na głowie. W Bibliach czeskich i w BL drzeworyty te zostały przerobione – powycinano z tiar górne korony, aby postacie te nie kojarzyły się z papieżem (por. fot. 069-074). Całkowite przerobienie tych drzeworytów nie było możliwe. Pozostała scena zburzenia Wielkiego Babilonu, w centrum którego znajdował się papieski Zamek św. Anioła. Na jednym z drzeworytów Bestia z przyciętymi koronami stoi na środku bazyliki wobec dwóch świadków trzymających w rękach słowo Boże, które w postaci ognistych języków wychodzi z ich ust. Tymi świadkami są Luter i Melanchton. W ten sposób BL pod względem zawartości i sposobu przekładu była Biblią jak najbardziej katolicką, ale pod względem typograficznym posiadała elementy, które niezależnie od intencji drukarza przekazywały idee reformacji. Na tym przykładzie widać, jak reformacja doprowadziła do produkcji materiału typograficznego niejako nasiąkniętego polemiką wyznaniową. W ten sposób ilustracje nie tylko pomagały wyobrazić sobie poznawane treści, ale również ukierunkowywały interpretację tekstu. W BL 1575/7 spotykamy jeszcze inny rodzaj ilustracji, które posiadają aspiracje naukowe. Chodzi tu o drzeworyty umieszczone przy opisach namiotu spotkania, świątyni jerozolimskiej (fot. 076) i sprzętów wykorzystywanych do służby Bożej (np. do Wj 25–28; 40; 3 Krl = 2 Sm 6). Znajdujemy tu rysunki Arki Przymierza, menory, stołów na chleby pokładne, plan obozu izraelskiego i świątyni Salomonowej. Poszczególne elementy na drzeworytach są oznaczone literami alfabetu, a obok znajduje się dokładny ich opis. Tego typu ilustracje z opisem w Biblii polskiej po raz pierwszy zastosowali twórcy Biblii brzeskiej, którzy czerpali inspirację z wydań francuskich. Podobne drzeworyty, ale bez naukowego opisu, są również w BL 1561. 10. Zestaw pism użytych do tłoczenia wybranych elementów dla poszczególnych wydań ukazuje umieszczona niżej tabela 14. Tabela 14. Pisma zastosowane w BL 1561, 1575/77 oraz NTL 1568 Tekst natchniony Streszczenia roz. Sigla (konkordancje) Inne noty marginalne BL 1561 szw. 20 ww. = 89 mm szw. 20 ww. = 72 mm kurs. 5 ww. = 20 mm szw. 20 ww. = 89 mm BL 1575/77 szw. 20 ww. = 110 mm szw. 20 ww. = 90 mm ant. 5 ww. = 22 mm szw. 20 ww. = 90 mm NTL 1568 szw. 20 ww. = 89 mm szw. 20 ww. = 76 mm kurs. 5 ww. = 20 mm szw. 20 ww. = 76 mm Ponadto sporadycznie występuje również fraktura tekstowa, np. przy dedykacjach. Fraktury nagłówkowe były stosowane do tłoczenia pierwszych linii tytulików. W BL 1575/7 również pierwsze linie każdego z rozdziałów wydrukowano frakturą (20 ww. = 157 mm). 11. Zasada użycia inicjałów jest podobna we wszystkich wydaniach. Inicjały większe i bardziej ozdobne rozpoczynają księgi, a mniejsze i skromniejsze otwierają poszczególne rozdziały. Inicjały bardzo ułatwiają odnalezienie początków rozdziałów, gdyż są dobrze widoczne na stronie. — 231 — W BL 1561 fragmenty deuterokanoniczne do Dn (Historia Zuzanny i Historia o Belu i smoku) rozpoczynają się od inicjałów większych niż pozostałe rozdziały. 12. Spośród elementów ułatwiających korzystanie z Biblii na wyrywki należy wspomnieć o ogólnej kompozycji strony i elementach, które nadają jej przejrzystość. Oprócz tego są obecne inne elementy, jak: podział na rozdziały, ustępy i wiersze, nagłówki kolumnowe podające bieżącą księgę, foliację kart (w NTL 1568 i BL 1575/7), spisy ksiąg biblijnych. Ważnym elementem są regestry wyznaczające liturgiczne fragmenty tekstu. Najmniej praktyczny jest regestr w BL 1561, gdyż podaje tylko rozdział księgi oraz pierwsze i ostatnie słowa czytania. Na marginesach w tej edycji nie ma wskazówek liturgicznych, ani innych symboli wyznaczających ramy perykopy. W BL 1575/7 regestr został dopracowany. Podaje on obok rozdziału także wiersze, a w tekście ramy perykop zostały zaznaczone przy pomocy rączek, które zastępują wskazówki liturgiczne. Regestr z NTL 1568 podaje rozdział i kartę, na której znajduje się perykopa. W tekście na marginesie, na początku ustępu, stoi wskazówka liturgiczna rozpoczynająca perykopę, a na jej końcu znajduje się rączka. 4. Biblia brzeska i jej przedruki (od 1563) 1. Pierwszy innowierczy przekład całej Biblii na język polski wyszedł z obozu kalwińskiego w 1563 r. nakładem Mikołaja Radziwiłła Czarnego w drukarni w Brześciu nad Bugiem (in 2°) pt.: Biblia święta, to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu, właśnie z żydowskiego, greckiego i łacińskiego nowo na polski język z pilnością i wiernie wyłożone (fot. 077-080). Biblia ta znana jest pod trzema nazwami, jako Biblia brzeska, pińczowska lub Radziwiłłowska.412 Występuje ona w trzech wariantach: 1) w ramce tytułowej jest z lewej Adam i Ewa, z prawej Ukrzyżowanie (war. A), 2) w ramce tytułowej na górze jest scena z chrztu Jezusa, po lewej Ukrzyżowanie, a po prawej Ewa i Adam (war. B – BJ Cim.8324), 3) tytuł może też występować bez ramki tytułowej 413. Badając egz. do celów niniejszej pracy, zauważono jeszcze jedną różnicę w druku: istnieją egz., które w wykazie ksiąg biblijnych (k. *8v) mają Est umieszczoną między Ne a Ps – np. w Wr BU 437427, gdzie jeden z czytelników ręcznie poprawił ten błąd. W innych egz. (np. Wa BU Sd. 612.65) Est jest prawidłowo wydrukowana między Rt a 1 Sm. W literaturze poświęconej BB 1563 możemy spotkać opinię o wielkiej rzadkości tego dzieła414; jest to jednak mit nie mający uzasadnienia w rzeczywistości. Kwilecka podaje, że odnalazła 412 413 414 Korzystam z Wa BU Sd.612.65; Ossol. XVI.F.4013 (def. br. k. 84 z NT); Wr BU 437427 (def. br. skł. **6). Ukazał się również fototypiczny przedruk tej Biblii, zob. Biblia święta, to jest księgi starego i nowego zakonu, wyd. von H. Rothe, F. Scholz, Padeborn – München – Wien – Zurich 2001 (seria: Biblica Slavica, II/2). Opis wariantów podaję za E XIII, s. 16-17; KBU Wa II/1, s. 313; KP BJ I, s. 87; zob. też CKSD BN. Zob. Koss. I, s. 253; R. Gustwa, art. cyt., s. 325. — 232 — ok. 80 pozycji bibliograficznych, z czego osobiście przebadała ok. 50 egz. BB 1563. W porównaniu z innymi opisanymi w niniejszej pracy pozycjami zawierającymi polskie teksty Pisma Świętego, które zachowały się w niewielu, lub nawet w jednym egz., należy uznać, że BB 1563 jest jednym z najliczniej zachowanych renesansowych druków biblijnych w języku polskim.415 W 1564 r. Radziwiłł kazał przedrukować z tej Biblii Księgę Psalmów, którą zadedykował Annie Jagiellonce (zob. B, 5). W 1566 r. w tej samej oficynie brzeskiej opublikowano przedruk czterech ewangelii i Dziejów Apostolskich z obszernym komentarzem Tomasza Falconiusa (fot. 123-123). Prace Falconiusa omówimy razem z innymi komentarzami w p. D, 3.416 Ustalenie dalszej bibliografii przedruków NT z Biblii brzeskiej nastręcza sporo problemów. Starsze bibliografie417, a za nimi również współczesne opracowania418, powtarzają informację o przedruku NT w oficynie brzeskiej przez Daniela z Łęczycy w 1563 r. W wyniku przeprowadzonej w bibliotekach polskich kwerendy udało się odnaleźć 8 bardzo podobnych egzemplarzy przedruków NT z Biblii brzeskiej in 8°. Trzy z nich posiadały wszystkie elementy umożliwiające dokładną identyfikację druku. Okazało się, że kompletne egzemplarze pochodzą z dwóch wydań: 1) Nieśwież, Daniel z Łęczycy, 1568 (fot. 081); 2) Łosk lub Wilno419, Jan Karcan, 1580 (fot. 082). Po porównaniu pozostałych uszkodzonych egzemplarzy stwierdzono, że one również pochodzą z wymienionych wyżej edycji420. Egzemplarzy posiadających cechy odmienne od zbadanych nie znaleziono. Cóż więc z Nowymi Testamentami, które były uważane za wydania z 1563 r.?421 Wszystkie one okazały się wydaniami z 1568 r. Niezidentyfikowany do tej pory egzemplarz Czart.Cim.996/I to dzieło J. Karcana z 1580 r. Najdokładniejszą informację o egzemplarzu z 1563 r. podał Lelewel 422. Jego opis porównaliśmy z kompletnym egz. NTB 1568 (Ossol. XVI.O.800) i stwierdziliśmy tylko dwie różnice: 1) Lelewel podaje, że na k. tyt. jest: „z pilnośćią przełożon―, a w badanym egz. jest: „z pilnośćią przełożony―; 2) wg bibliografa pierwsza składka książki ma 8 kart, podczas gdy nasz egz. ma ich 7. Te różnice można jednak wyjaśnić zwykłymi pomyłkami. Między opisem Lelewela a egz. Ossol. 415 416 417 418 419 420 421 Zob. I. Kwilecka, Z dziejów przekładu pierwszej polskiej Biblii protestanckiej, „Zielonogórskie Studia Łużyckie‖, t. III, s. 148. Korzystam z egz.: EwB 1566 – Czart. Cim.787/III adl.; Ossol. XVI.F.4098 adl.; DzB 1566 – Czart. Cim.788/III adl.; Ossol. F.4099 adl. Lelew. I, s. 198; Hist. dr. KP II, s. 301-304; Jocher II, s. 15, p. 2315; E XIII, s. 28. R. Gustaw, art. cyt., s. 325; J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 42 oraz s. 45, przyp. 28; Biblia IV, art. cyt., k. 414; I. Kwilecka, Z dziejów..., s. 149. Na temat miejsca druku NTB 1580 zob. DDP V, s. 110. NTB 1568: Ossol. XVI.O.800; Czart.Cim.1071/I (def. brak A1 – B1; h5-8; n1.8; Hh7.8; Ll1.2.7); BJ Cim. 558 (def. brak A1.7; Pp8); NTB 1580: BJ Cim. 1741 (brak k. tyt.); Czart.Cim.996/I (def. brak A1-8); BK Cim.O.253 (egz. kompl.); BN XVI.O.552 (egz. kompl.); BN XVI.O.452 (def. zostały uzupełnione ręcznie na podstawie NTB 1568). Chodzi tu o następujące egz.: Czart. Cim.1071/I (zob. katalog kartkowy Czart.), BJ Cim.558 (zob. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 42, przyp. 23; druk został prawidłowo opisany w KP BJ I, s. 97, p. 218). — 233 — stwierdziliśmy kilka ciekawych zbieżności, które wskazują na to, że Lelewel opisał NTB 1568, a nie 1563: 1) zawartość opisanego druku jest identyczna z egz. Ossol; 2) Lelewel podaje, że na odwrociu karty cv (c5v) rozpoczynają się Dz; w rzeczywistości zaczynają się one na k. e5v, ale w badanym egz. e zostało tak odbite (jest zamazane), że wygląda jak c – stąd może pochodzić nieścisłość; 3) data 1568 na k. tyt. jest odbita niedokładnie, 8 jest niezamknięta na dole i może zostać wzięta za 3 lub 9; w egz. Lelewela skaza ta mogła być większa i stąd bibliograf mógł podać datę druku 1563 zamiast 1568. Zresztą już J. S. Bandtkie sugerował, że opisany przez Lelewela egzemplarz może być wydaniem z 1568 r.423 Nasuwają się jeszcze inne wątpliwości co do istnienia wydania z 1563 r.: Przyjmując za Muczkowskim, że na wydrukowanie 3-4 ark. potrzeba było przynajmniej tygodnia czasu424, okaże się, że NT (ok. 63 ark.) trzeba było drukować przynajmniej 16 tygodni. Druk Biblii brzeskiej zakończono po 19 września425, a więc do końca roku pozostało ok. 14 tygodni, co było czasem zbyt krótkim, aby w Nieświeżu przedrukować dzieło oficyny brzeskiej. Dla porównania dodajmy, że po ukazaniu się Biblii przedrukowano Psałterz (47 ark.; ukończony 31 stycznia 1564 r.), na którego druk potrzeba było ok. 19 tygodni (drukowano średnio ok. 2,5 ark. na tydzień). Badania, które J. Czerniatowicz426 przeprowadziła nad tekstem przedruków NTB, wykazały, że są one recenzjami tekstu brzeskiego z poprawkami Sz. Budnego i W. Krzyszkowskiego, co zakłada konieczność dodatkowego czasu na wprowadzenie poprawek. Na k. tyt. wydania z 1580 r. możemy przeczytać: Drukowano przed tem w Nieświeżu, a po wtóre drukowano przez Jana Karcana r. 1580. Już J. Czerniatowicz pisała, że zagadką pozostaje, dlaczego Karcan zaznacza, że jest to drugie wydanie, gdy oprócz „pierwszego” z r. 1568 istniało wcześniejsze z r. 1563427. Jeśli jednak przyjmiemy, że wydanie z 1563 r. nie istniało – zagadka zostanie rozwiązana. Podsumowując można stwierdzić, że istnieją wiarygodne przesłanki ku temu, aby odrzucić istnienie wydania NTB 1563 in 8°. Takie przedruki ukazały się tylko dwukrotnie w 1568 i 1580 r. pt.: Nowy Testament z greckiego na polski język z pilnością przełożony. ——– 422 Lelew. I, s. 198, przyp. (c). 423 Hist. dr. KP II, s. 301-304. 424 J. Muczkowski, O Bibliach..., art. cyt., s. 389. 425 BB 1563, k. *3r. 426 Zob. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 42-46. 427 Tamże, s. 45, przyp. 28. — 234 — Należy w tym miejscu dodać, że księgi deuterokanoniczne z BB 1563 z niewielkimi zmianami zostały przedrukowane wraz z NT w przekładzie Budnego w 1570 r. Ten sam tekst ksiąg deuterokanonicznych uważanych przez innowierców za apokryfy znajduje się w BSzB 1572.428 Kolejne edycje NT z Biblii Radziwiłłowskiej wyszły w 1585 r. in 4° w oficynie M. Neringa w Toruniu (fot. 083)429 oraz w tym samym formacie w 1593 r. w Wilnie u J. Markowicza, nakładem M. Zenowicza (fot. 084)430. Tekst NT z Biblii brzeskiej przedrukował w Norymberdze Eliasz Hutter w swojej poliglottcie w 1599 r. in 2° (t. I-II)431. W tej samej oficynie i w tym samym roku wyszedł również wielojęzyczny przedruk Mt i Mk (in 4°; fot. 085), który także zawierał tekst brzeski432. Umieszczenie polskiego tłumaczenia w poliglottcie Huttera świadczyło o uznaniu dla osiągnięć polskiej biblistyki innowierczej w Europie. 2-3. Po wygnaniu w 1550 r. z Pińczowa paulinów Mikołaj Oleśnicki sprowadził do Pińczowa kaznodziejów protestanckich, zakładając gimnazjum i drukarnię, które miały służyć szerzeniu protestantyzmu w Polsce. Wśród sprowadzonych do Pińczowa wyznawców nowej wiary znaleźli się: władający trzema językami biblijnymi Grzegorz Orszak, założyciel szkoły oraz biegli w Piśmie Świętym Francuzi przysłani przez Kalwina: Piotr Statorjus i Jan Thénaud.433 W tym też ośrodku, zapewne z inicjatywy Łaskiego, zrodziła się myśl o nowym przekładzie Biblii, który stałby się Biblią wyznaniową polskich kalwinów. W 1556 r. na zlecenie synodu Orszak rozpoczął prace nad tłumaczeniem Psałterza434. Na synodzie w 1557 r. wyznaczono Stanisława Szarfańca435 jako odpowiedzialnego za społeczną kolektę na pokrycie kosztów związanych z pracą nad Biblią. Potrzebę tłumaczenia zgłaszano podczas synodu włodzisławskiego 4 września 1558 r., a synod pińczowski z 25 kwietnia 1559 r. wymienia osoby odpowiedzialne za przekład.436 Echa społecznego zapotrzebowania na nowe tłumaczenie słychać w przedmowie do dzieła: 428 429 430 431 432 433 434 435 436 Zob. I. Kwilecka, Problem autorstwa przekładu „Apokryfów” w „Biblii” Szymona Budnego z 1572 roku, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej‖, t. XXXIII, 1996, s. 45-66. Przebadano: Ossol. XVI.Qu.2507; Wa BU Sd.614.312; BK Cim.Qu.2468 (brak. k. tyt. i końca). Przebadano: BN XVI.Qu.1934 (na k. tyt. data 1593; brak k. *3-6); BJ Cim.4810 (def. brak k. tyt. i k. *2, k. *3 w 1/3 uszkodzona); Wa BU Sd.614.325 (brak pocz.. i końca; ze składki * zachowała się jedna karta *5 z przedmową do czytelnika); Ossol. XVI.Qu.2870 (brak pocz. i końca, liczne def.). W ten sposób z kilku egz. udało się złożyć prawie kompletny druk tego wydania. Ze względu na liczne def., które występują w istniejących egz., wydanie to było błędnie opisywane jako druk z J. Karcana, niektórzy podawali również błędną datę druku 1563 wytłoczoną na niektórych egz. (zob. E XIII, s. 3031; do dziś błędnie: KP BJ I, s. 98, p. 221; KSD XVI Ossol., s. 57, p. 169; Pilch., s. 40, p. 5, przyp. 132). Korzystam z Wr BU 370964; 401897. Korzystam z BJ Cim.Qu.5641. Zob. S. Kot, Pierwsza szkoła..., art. cyt., s. 15-17. Zob. I. Kwilecka, Staropolskie przekłady Biblii i ich związki z biblistyką europejską. Zarys problematyki, w: Biblia a kultura..., dz. cyt., t. I, s. 281. Zob. Koss. I, s., 230. 232. Zob. S. Kot, Pierwsza szkoła..., art. cyt., s. 19; J. Birn, Francuz wśród kalwinów małopolskich: Jan Thenaud, „Reformacja w Polsce‖, r. IV, 1926, s. 42; S. Bodniak, Grzegorz Orszak. Pierwszy postyllograf polski, „Reformacja w Polsce‖, r. VIIVIII, 1935-36, s. 9. — 235 — ... w tak wielkiej a trudnej sprawie będąc ustraszeni, umyślilichmy byli zaniechać pracej tak trudnej, jedno iż za prośbami, a prawie za rozkazaniem wiernych Bożych i za pobożnym a chutliwym żądaniem oświeconego książęcia, pana Mikołaja Radziwiłła, wojewody wileńskiego [...], musielichmy kończyć tę świętą pracą, Ojca niebieskiego na pomoc wziąwszy... (BB 1563, k. *4v; zob. też k. *5v). Tłumaczenie całości Biblii rozpoczęło się zapewne w 1557 r., gdyż autorzy przedmowy pisanej w 1563 r. twierdzą, że do sześci lat około Biblii pracowali437. W liście Statorjusa do Kalwina z 1 lutego 1559 r. czytamy, że prace były już w toku, a ich organizatorem był Grzegorz Orszak: Ponieważ Sarmaci chlubili się nazwą chrześcijan, a ksiąg świętych w języku rodzinnym nie czytali, kolega nasz Grzegorz Orszak, Polak, litując się nad swoim narodem, zajął się tłumaczeniem Biblii na język ojczysty i gwałtownie na nas nalegał, abyśmy (tj. Statorjus i Théndaud) mu pracą naszą służyli. Tyle już bowiem nabyliśmy biegłości w języku sarmackim, iż choć mówić poprawnie nie umiemy, jednakże możemy ocenić, kto dobrze mówi. Posłuchaliśmy go więc i zabraliśmy się do tak ważnej pracy.438 Po przetłumaczeniu znacznej części ST prace nad Biblią zostały jednak przerwane. Stało się to na skutek wystąpienia F. Stankara, który w maju 1559 r. przybył do Pińczowa, głosząc swoją naukę o pośrednictwie Chrystusa tylko według ludzkiej natury. Po stronie Stankara stanął Grzegorz Orszak. Ostatecznie odsunięto Orszaka od prac nad przekładem i zażądano, aby przekazał przetłumaczoną część Biblii, co nastąpiło po zwrocie kosztów podczas synodu z okazji pogrzebu Łaskiego 29 stycznia 1560 r. Dotychczasowe koszta tłumaczenia pokrył Bonar. Na tym samym synodzie do pomocy pozostałym tłumaczom dodano Jerzego Szomana i Jakuba Lubelczyka. 439 O roli cudzoziemców w przekładzie mówi przedmowa do BB 1563: A iż k’temu kilka cudzoziemców niejaką część pracej tej podjęli, jednak z tej przyczyny żaden słusznie zacności jej szczypać ani jej przygany dać może, bo acz sami nie do końca w język polski byli wprawnemi, wszkże się im na tym dosyć zdało, iż słów a mów zwyczajnych żydowskich, greckich i łacińskich mocy i własności tym podawali, którzy w języku swym przyrodzonym pierwsze miejsce między nimi trzymali, a to, co od cudzoziemców wyprawiono, być nie mogło, to oni z pilnością właśnie w tych piśmiech świętych za podaniem ich przekładali (BB 1563, k. *5r). Praca nad przekładem wyglądała więc w ten sposób: tekst polski tworzyli Polacy, Orszak, Lubelczyk, Szoman i zapewne inni, jak: J. Łaski, A. Trzecieski, M. Krowicki. Francuzi (Statorjus, Théndau, a może w jakimś stopniu również Włoch Stankar) lepiej władający językami biblijnymi wyjaśniali znaczenie trudniejszych słów, służąc Polakom swoją wiedzą filologiczną i teologiczną. Pełna lista członków zespołu tłumaczy nie jest znana. Na ogół podaje się nawet do kilkunastu nazwisk. Poza wymienionymi wyżej są to m. in.: Szymon Zacius, Grzegorz Paweł z Brzezin, Franciszek Lismanin, Jerzy Balandrata, Bernard Ochin.440 437 438 439 440 BB 1563, k. *5r. Cytuję za S. Kot, Pierwsza szkoła..., art. cyt., s. 19. Zob. S. Bodniak, art. cyt., s. 10-11; J. Birn, art. cyt., s. 42-43. Zob. I. Kwilecka, Staropolskie przekłady..., art. cyt., s. 285-286; E XIII, s. 17. Listę tłumaczy Biblii podaje wykonana w XVII w. rękopiśmienna notatka umieszczona na odwrociu karty przedtytułowej egz. z Biblioteki Narodowej w Paryżu (sygn. Rès. 458). — 236 — Większość osób należących do zespołu, na czele z Orszakiem i Statorjusem, jeszcze przed ukazaniem się dzieła w druku zmieniła wyznanie, co miało znaczący wpływ na dalsze losy tego tłumaczenia. Echa sporów toczących się w latach powstawania przekładu można usłyszeć w przedmowie do Biblii, gdzie znajdują się skargi autora na ludzi odmawiających pomocy w pracach i atakujących tłumaczy, a nawet szczypiących i hydzących441 dzieło. Do nieprzyjaciół pińczowskiego przekładu należał zapewne sam Orszak i oczywiście Szymon Budny, który wytrwale podkopywał byt Biblii brzeskiej, aż doprowadził do oficjalnego zapotrzebowania na nowy przekład Pisma św.442 Biblia miała więc wrogów nie tylko w obozie katolickim, ale również wśród innowierców. Po zakończeniu tłumaczenia rękopis z tekstem przywiózł do Brześcia pod koniec 1562 r. Andrzej Trzecieski Młodszy. Druk sfinansował Mikołaj Radziwiłł, a pracę w błyskawicznym tempie wykonał Stanisław Murmelius lub Cyprian Bazylik.443 Okazały foliał Biblii mógł się ukazać w nakładzie ok. 300 egz.444. Jeszcze przed ukazaniem się księgi zaczął sympatyzować z grupą o poglądach antytrynitarnych główny fundator dzieła, Mikołaj Radziwiłł. Nie przeszkodziło mu to jednak w propagowaniu Biblii, którą osobiście przesłał księciu Krzysztofowi Wirtemberskiemu, księciu Albrechtowi oraz cesarzowi Maksymilianowi II.445 Prawie w każdym opracowaniu dotyczącym BB 1563 powtarza się za Niesieckim446, że po nawróceniu na katolicyzm Krzysztof Radziwiłł, syn Mikołaja Czarnego, wykupił krążące po Litwie druki innowiercze, wśród których miała być również Biblia brzeska, i spalił je uroczyście na rynku w Wilnie447. Niektórzy jednak, wobec ocalałej sporej liczby egz., wątpią w prawdziwość tego przekazu448. Jeśli chodzi o samą koncepcję przekładu, to należy podkreślić nowoczesny charakter dzieła, które tłumaczono w oparciu o wersje oryginalne z uwzględnieniem Vlg oraz inne współczesne przekłady. Spośród tłumaczeń XVI-wiecznych na języki narodowe największą rolę odegrała Biblia francuska. Czerniatowicz uważa, że mogła to być wersja w przekładzie Olivetana i rewizji Kalwina (Genewa, R. Estienne, 1546 r.). Ta edycja miała też służyć tłumaczom brzeskim za wzór not komentarzowych449. Kwilecka, ukazując słabe strony powyższej hipotezy, uważa ten problem nadal za 441 442 443 444 445 446 447 448 449 BB 1563, k. * 4v.5r. Koss. I., s. 251. Zob. I. Kwilecka, Z dziejów..., art. cyt., s. 143. Na temat drukarza oficyny brzeskiej zob. DDP V, s. 65-66. 181-183. Zob. I. Kwilecka, Z dziejów..., art. cyt., s. 148. Zob. Koss. I., s. 252. Zob. Niesiecki VIII, s. 71. Zob. Koss. I., s. 253; I. Kwilecka, Z dziejów..., art. cyt., s. 148. Zob. A. Szlagowski, dz. cyt., t. II, s. 273. Zob. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 35-42; BB 1563, k., *4v.5v. — 237 — otwarty, wskazując na kilka różnych wydań francuskich, na czele z Biblią R. Estiennea (1557) z obszernymi „wykładami‖ F. Vatabla i T. Bezy450. Tłumacze brzescy starali się bardziej o piękno języka i oddanie sensu niż o wierność wersji oryginalnej. Kossowska uważa, że w wyborze i układzie oraz wzajemnym powiązaniu elementów językowych zachowywali dużą swobodę. Przekład istotnie jest stylistycznie bardzo gładki, zwarty, jasny, obrazowy i zdynamizowany. [...] Ale tekst ten w zestawieniu ze strukturą słowną tekstu źródłowego charakteryzuje się dużą swobodą.451 Kwilecka twierdzi, że jest to przekład dokonany z myślą o szerokich kręgach odbiorców, przeznaczony do indywidualnego i zbiorowego obcowania z tekstem Pisma św. Celowi temu służą: jasność i komunikatywność przekładu, unikanie obcych systemowi języka polskiego wyrażeń, zwrotów oraz – nieznanych polszczyźnie – hebrajskich konstrukcji składniowo-stylistycznych i zastępowaniu ich starannie dobranymi polskimi ekwiwalentami. Według cytowanej autorki tłumacze Biblii brzeskiej okazali się prekursorami najnowszych przekładów Biblii z języków oryginalnych.452 Jeśli chodzi o powstanie przedruków NT z BB 1563, to należy przyjąć, że o ich genezie zadecydowały przynajmniej 3 czynniki: Po wydaniu całej Biblii w ariańskim ośrodku w Nieświeżu Sz. Budny i W. Krzyszkowski kontynuowali prace nad tekstem tłumaczy pińczowskich, wnosząc do niego poprawki. Taki właśnie tekst z korektami ukazał się w Nieświeżu w 1568 r. i u Jana Karcana w 1580 r.453 Na pewno wspólnotom kalwińskim, przywiązanym do tekstu brzeskiego, brakowało egz. Pisma Świętego, co pociągało za sobą konieczność nowych przedruków: Pilnie za pomocą Boga miłego w ty księgi pojźrzawszy, łacny poznać możesz postępek prawości i szczyrości Pisma tego, któremuśmy nic nie przydali ani odejmowali, jedno podług wersjej prawdziwej na ten język polski z greckiego przełożono, przeto się omylności (co bywa trucizną zwana) żadnej obawiać nie potrzeba (NTB 1585, k. listki3v). Chodziło więc nie tylko o dostarczenie nowych tekstów, ale również o wytrącenie z rąk wyznawców kalwinizmu innych przedruków z BB 1563 (NTB 1568, 1580) i innych przekładów (BSzB 1572, NTSzB 1574), które podawały zmieniony tekst brzeski lub zupełnie inne, niezgodne z protestancką ortodoksją, tłumaczenia. W liście dedykacyjnym z NTB 1593 Mikołaj Jurewicz Zenowicz skarży się na to, że w Wilnie i w Krakowie palono kalwińskie Biblie i dlatego brakuje egzemplarzy454, a wiernej 450 451 452 453 454 Zob. I. Kwilecka, Staropolskie przekłady..., art. cyt., s. 284-285. Koss. I, s. 247 i szerzej na ten temat, s. 245-250. I. Kwilecka, Z dziejów..., art. cyt., s. 145. Por. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 42-46. Kilka różnic między tekstem BB 1563 a przedrukiem z niej NT podaje Bandtkie, zob. Hist. dr. KP II, s. 302. Niestety w jedynym egz. z zachowanym listem dedykacyjnym, który przebadaliśmy, brakuje tej części tekstu. Dlatego korzystamy w tym miejscu z Pilch., s. 40. — 238 — owczarni Pańskiej barzo wiele na tym należy, aby Pismo Święte swym własnym językiem w Zborze ludzie pobożni mieli455. Dalej Mik. J. Zenowicz pisze: ...za spólną namową i braciej pobożnej, i sam swej uprzejmej chuci ku chwale Bożej czyniąc, co przemogę, jako ona uboga wdowa, która wrzuciła do skarbnice kościelnej dwa drobne pieniążki, iżem zdołać nie mógł całej Bibliej Świętej dać drukować, przetoż napotrzebniejszą część Pisma Świętego dałem do druku, to jest Nowy Testament, który nic namniej nie odmieniając ani naruszając, ale właśnie z przekładem Bibliej brzeskiej we wszytkim zgodny jest (NTB 1593, k. *4r; por. też k. *5v). Z tych właśnie powodów ukazały się przedruki NTB 1585 i 1593. Jak widać z cytowanych fragmentów, zbory kalwińskie, uginające się pod naciskiem kontrrefomacji, nie były na razie w stanie podjąć wysiłku przedrukowania całej Biblii. Format BB 1563 był bardzo niewygodny w używaniu. Istniała zatem potrzeba przedruku przynajmniej części Biblii w formacie mniejszym: Bo nie tylko to masz językiem przyrodzonym z greckiego podane, ale ku temu i w małym złożeniu papieru, ręcznemi książkami (jako to pospolicie zową) podajemy... (NTB 1568, k. A2r-v). 4. Nakładca dzieła przypisał księgę królowi Zygmuntowi Augustowi, ofiarując ją królewskiej libreryjej456. Radziwiłł sobie przypisuje inicjatywę przetłumaczenia i wydania Biblii, wspominając tylko jednym zdaniem o udziale zborów polskich: ...tymże swym własnym dobrem a nakładem moim uczyniłem [...] pod tytułem a imieniem W. K. M. sławnym [...] kazałem wydać: to jest [...] księgi Bibliej [...] na polską mowę dawszy przełożyć, do czego Pan Bóg podpomóc, a poszczęścić mi w tej sprawie raczył, którą nieskwapniem zaczynał, anim tego przedsięwzięcia swego tylko swym własnym zdaniem czynił, ale za społecznym zezwoleniem wszytkich Kościołów a Zborów krześcijańskich w państwach W. K. M. (BB 1563, k. *2r). Magnat ofiaruje królowi Biblię nie po to, aby więtszy poczet a liczbę ksiąg w bibliotece przyczyniła, ale aby król czytał słowo Boże, które nauczy go, jako porządnie Rzeczpospolitą sprawować ma. Radziwiłł zachęca Zygmunta, aby brał wzór z Jozjasza, który otrzymawszy od kapłana odnalezioną w świątyni jerozolimskiej księgę Prawa, podał ją ludowi.457 Dalej, aby zachęcić króla do wierności Bożemu słowu i otwartego poparcia reformacji, używa argumentów znanych już z dedykacji Seklucjana, z tą jednak różnicą, że jako magnat pozwala sobie na ostrzejsze i dosadniejsze słowa, które miejscami przechodzą w ton gróźb: Stąd nie tylko W. K. M. samemu szczęścić się będzie, ale i nam wszytkim pod rozkazowaniem twym, gdy patrząc na W. K. M., od błędów w Kościół wniesionych [...] nawrócimy się [...] Lecz jeśli czego, Panie Boże nie daj [...], pójdziem dalej w tenże błąd, który wedle Danielowego proroctwa ten niesromięźliwej twarzy ksiądz, rzymskiej bożnice bałwan, zruszyciel dziś jawny pokoju krześcijańskiego, rozsiewacz kąkolu, który w swej zaraźliwej winnicy hojnie rozpłodził to ziarno, jako własny a prawdziwy Antykryst, za którym takowym jasz- 455 456 457 NTB 1593, k. *4v. BB 1563, k. *2v. BB 1563, k. *2v. — 239 — czorczego rodzaju przewodnikiem ślepym, jeśli byś się W. K. M. wdawał aż do końca i nas, lud wierny Boży, za sobą też prowadziłbyś [...] na zesromocenie, upadek i na podłość, a na złamanie wieczne, które się już po części niestetyż, między nami zaczyna, przed oczyma innych narodów [...] nie udziałał (BB 1563, k. *2v). Swoją groźbę Radziwiłł kończy przypomnieniem, że przed Bogiem drży wszelki ziemski urząd i każdy najwiętszy i najmożniejszy wedle tego świata majestat458. Dedykacja Radziwiłła pochodziła z okresu, gdy różnowiercy w sporach wyznaniowych i pozyskiwaniu wpływów byli stroną atakującą. Sytuacja niebawem się zmieniła. Pod koniec wieku w siłę wzrosła kontrreformacja coraz silniej naciskając na zbory protestanckie. Z tego właśnie okresu pochodzi kolejna dedykacja do NTB 1593, napisana przez Mikołaja Jurewicza Zenowicza, który finansowany przez siebie przedruk NT ofiarował Jaśnie Wielmożnym [...] Panom: Jego M. Panu Krysztofowi (sic!) Zenowiczowi, Wojewodzie Brześcieńskiemu, Staroście Czecierskiemu i Propojskiemu... oraz Jego Mści. Panu Mikołajowi Naruszewiczowi Kasztelanowi Ziemie Zmojdzkiej...459 Autor dedykacji uskarża się na prześladowania, które dotykają innowierców. Podkreśla rolę możnych patronów, których zadaniem była służba Kościołowi i jego obrona. Pod koniec listu autor wspomina również o konieczności obrony wydań słowa Bożego, którego wiele szatan przez swe hajduki wygubił460: ... dla tegoż pod imieniem i obroną W. M. [...] ten tak drogi klejnot, Ewanjelią Pana Zbawiciela naszego i Apostołów świętych pisma, wydałem. I acz sam Pan Bóg jest obrońcą Słowa Swego świętego, jednakże to przez śrzodki sprawować raczy, wzbudzając w Kościele Swoim patrony godne. A iż też W. M. [...] Pan Bóg uczcić raczył [...], posadziwszy [...] w Senacie Rzeczypospolitej naszej, nie dla czego inszego, jedno abyście W. M. w zaczętej miłości ku chwale Bożej a obronie małego stadka Jego, tym gorętszym duchem się pomnażali, nie dając wilkom drapieżnym szarpać owieczek Jego (NTB 1593, k. *4v). Pozostałe edycje NT z BB 1563 dedykacji nie posiadają. 5. Biblia brzeska została wyposażona w wiele narzędzi, które pomagają czytelnikowi w zorganizowaniu systematycznej lektury i ukierunkowują rozumienie oraz przeżywanie tekstu. Na samym początku dzieła w przedmowie możemy znaleźć zachętę do lektury i wyliczenie wszelkich pożytków płynących z obcowania ze słowem Bożym. W tym samym miejscu znajdujemy wskazówkę, w jaki sposób i w jakim celu Biblię należy czytać. Autorzy przedmowy przestrzegają przed lekturą przeintelektualizowaną: ...iżbychmy się w nich [tzn. w słowach Biblii] próżnym rozmyślaniem i głębszym nad rozum nasz wywiadowaniem nie zabawiali ani się gadkami mniej potrzebnymi i nieprzystojnymi parali, z których nic innego nie roście, jedno różnice, zwady, niesnaski, jako nas z tego przestrzega Apostoł święty, a które tylko frasują i trapią umysł nasz subtelnym niejakim sposobem, zwodząc nas z prostej ścieżkim, a od mocnego i pewnego gruntu odrywając (BB 1563, k. *4r). Według autorów słowa Boże należy czytać po to, 458 459 460 BB 1563, k. *3r. NTB 1593, k. *3r. NTB 1593, k. *4r. — 240 — aby nas w dobrych cnotach zaprawowały, cieszyły, napominały i w każdej dobrej sprawie doskonałymi uczyniły. A toć jest prawdziwe pism świętych używanie (BB 1563, k. *4r). Nietrudno usłyszeć w tych słowach echo sporów wokół rozumienia słowa Bożego, które towarzyszyły powstawaniu przekładu. Redaktorzy BB 1563 na początku księgi umieścili Summę abo krotkie opisanie wszytkiego Pisma Świętego..., które pochodzi z tego samego źródła, co w BL 1561 i świadczy o pewnych punktach wspólnych w interpretacji Biblii, a nawet nauki o usprawiedliwieniu i dobrych uczynkach w nauczaniu katolickim i innowierczym. BB 1563 została wyposażona nie tylko w narzędzia ukierunkowujące interpretację tekstu, ale także w tablicę, która miała pomóc w systematycznej lekturze Biblii. Jeden z redaktorów księgi przetłumaczył ją z łacińskiego na nasz język polski, aby ukazać łaćwiuchną drogę, którym sposobem krześcijański człowiek jakiegożkolwiek stanu może za jeden rok przeczytać wszytki ty księgi tak Starego, jako i Nowego Zakonu, żadnego sobie zamieszkania nie czyniąc potrzebam swoim 461. Tablica wyznacza na każdy dzień miesiąca po kilka rozdziałów biblijnych, wybierając je z Ps, ksiąg protokanonicznych ST, ksiąg deuterokanonicznych ST oraz NT. Ponadto autor tabeli wyznaczył do czytania na dane dni opisy tych wydarzeń, które według chronologii biblijnej w tych dniach roku się wydarzyły. W ten sposób nie tylko organizowano sam sposób lektury, ale również uczono przeżywania i aktualizacji treści.462 Tekst ksiąg protokanonicznych ST poprzedzają argumenty (zajmujące od 2 stron do kilku wierszy). Nie poprzestają one tylko na podaniu treści księgi, często również wyjaśniają jej nazwy, zwracają uwagę na charakterystyczne jej rysy, podają wiadomości o autorze, wyliczają pożytki płynące z lektury. Księgi deuterokanoniczne, z wyjątkiem Syr, nie posiadają argumentów. Zostały za to wyposażone w ogólne wprowadzenie, o którym mówiliśmy wyżej. W NT argumenty posiadają tylko Hbr oraz Ap. Ponadto przed listami św. Pawła umieszczono tablicę chronologiczną życia Apostoła.463 Wszystkie rozdziały zostały zaopatrzone w argumenty, które podają treść, odnosząc ją do konkretnego wiersza i w ten sposób akcentują najważniejsze, łatwe do odszukania tematy. Czasami zdarza się, że w streszczeniach autorzy dokonują wyznaniowej aktualizacji tekstu.464 Można tu znaleźć również sporo argumentów, które w bardzo wyraźny sposób ukierunkowują interpretację. Najczęściej występują one w Ps i księgach prorockich, ucząc lektury według znanego nam już klucza alegorycznego (chrystologicznego i eklezjologicznego). Oto kilka przykładów zaczerpniętych z Ps: 461 462 463 464 BB 1563, k. **1v. Por. Koss. I, s. 235-236. Zob. Koss. I, s. 237. Zob. Koss. I, s. 237. — 241 — Próżne spisknienie Żydów i poganów przeciw Krystusowi [...] Proroctwo jasne i barzo pewne o Krystusie i o Królestwie Jego (arg. do Ps 2 – k. 290r). Proroctwo o panu Krystusie... (arg. do Ps 22 – k. 295r). Proroctwo o mocy i o szerokości królestwa Krystusowego. [...] Wieczne Jego kapłaństwo i zwycięstwo nad nieprzyjacioły Jego (arg. do Ps 110 – k. 322v). W całej Biblii możemy znaleźć również wiele argumentów o charakterze dydaktycznym z mocnym akcentem duszpasterskim.465 Najważniejszym, bardzo obficie stosowanym, narzędziem interpretacji tekstu biblijnego są różnego rodzaju noty komentarzowe. Na pierwszym miejscu należy wspomnieć liczne naukowo opracowane noty wyjaśniające realia biblijnego świata, które są prawdziwą kopalnią wiedzy o życiu i obyczajach ludzi Wschodu.466 Jednak obok tego właściwego dla epoki renesansu komentarza spotykamy także pewne relikty z przeszłości, a mianowicie średniowieczne komentarze alegoryczne467, które występują nie tylko przy cytowanych wyżej tekstach mesjańskich. Oto przykład komentarza do Lb 19, 2-3.6, gdzie jest mowa o ofierze z czerwonej krowy składanej poza obozem: Ta ofiara znaczy ofiarę Pana Jezusa Krystusa, którego figuruje przez samicę dla naszej krewkości. Barwa ta płowa abo czerwona znaczy grzech Kościoła Jego, który nosi na sobie, nie czując jeszcze na sobie żadnego jarzma czartowskiego. Takżeć i Krystus jest ofiarowan przed miastem, jako o tym pisze Jan.19. Cedr drzewo jest wysokie, które nie botfieje, a izop zasię oczyszcza gorzkością swoją, które rzeczy nadobnie się zgadzają z wiecznem oczyszczeniem Krystusowem. (noty A-C, k. 88v) Jak zwykle najbardziej interesują nas komentarze o charakterze wyznaniowym, które również znalazły się w Biblii. Wielokrotnie piętnuje się tu katolicką obrzędowość na czele z kultem obrazów, który uważany jest za bałwochwalstwo: Stąd baczyć mamy, iż każda chwała, oprócz słowa Bożego wymyślona, ma być odrzucona (Pwt 4,2 – nota A – k. 102v). Nie słusza tedy rzeczy stworzonych na co innego używać, jedno na to nacz są od Pana stworzone. A przetoż ci, którzy ku chwale Bożej używają soli, wody i innych rzeczy, grzeszą, psując prawdziwe ich używanie, a toż też i o czarownikach rozumieć mamy (Pwt 4,19 – nota F – k. 103r). Tak częste powtarzanie tego zakazania uczy a napomina nas, jako się pan brzydzi bałwany (Pwt 4,23 – nota G – k. 103r). Spójrzmy na komentarz do jednego z kontrowersyjnych tekstów, z którego katolicy wyprowadzają dogmat o prymacie papieża (Mt 16, 17-19): 465 466 467 Przykłady zob. Koss. I, s. 242. Liczne przykłady zob. Koss. I, s. 239-240. Liczne przykłady zob. Koss. I, s. 238. — 242 — tekst: Iżeś ty jest Piotr, a na tej B opoce zbuduję Kościół mój... A C dam tobie klucze Królestwa niebieskiego, D iż cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związano na niebie. nota B: To jest na tej wierze, przez którąś mię przyjął i wyznał, abowiem jest ugruntowana w prawdzie nieodmiennej. nota C: Toć jest pospolite wszytkim sługam Ewangeliej, a słowo Boże jest klucz, którym niebo bywa otworzone, a gdzie słowa tego nie masz, ci słudzy mocy nie mają. nota D: To jest cobyśkolwiek osądził słowem Bożym. (k. 11v) Rozwiązanie jest podobne jak u Murzynowksiego, ale osiągnięte inną drogą. Murzynowski swoją interpretację próbował uzasadnić gramatycznie, odwołując się do greki. Tu autor komentarza podaje wyjaśnienie bez uzasadnienia, jakby nie zauważył gry słów P’ é’ ’ ’ ’ e’ ’ ’ ’ ,troj i pe,tra.468 Znajdujemy tu również treści skierowane przeciwko cesarzowi i papieżowi, których zgodnie z powszechną tradycją protestancką utożsamia się z Bestią apokaliptyczną i Wielką Nierządnicą: tekst: Okażeć potępienie wielkiej A nierządnice, która B siedzi nad wodami wielkiemi [...] I Bestia, którąś widział byłać K, a nie jest, i mać wstąpić z przepaści, a iść na zginienie... MPięć ich upadło, N jeden jest, a jeszcze O drugi nie przyszedł, a gdy przyjdzie, ma trwać przez P mały czas (Ap 17, 1. 8-9 – k. 141r-v). nota A: Antychryst jest podobny nierządnicy przeto, iż zwodzi świat łagodnemi i fałszywemi naukami i postawą zwierzchnią obłudnych ceremonij swoich. nota B: Ma w mocy swojej wiele narodów. nota I: To jest państwo duchowne rzymskie, które gdy upadnie, bestia się wywyższy w zgórę, to jest on wielki Antykryst, o którymechmy przedtym pisali. nota M: Od posłuszeństwa Antykrystowego odstąpiła Azja i Afryka, tylko została przy nim Europa, i to nie wszytka. nota N: Prawie czasom naszym to należy, gdzie Antykryst jeszcze nie jest zgładzon ani od nierządnicę odstąpił, i owszem ją nosi i od niej bywa utwierdzon, acz oboje niedaleko są od upadku. nota O: Wielki on Antykryst, który przyjdzie, gdy państwo rzymskie i papiestwo ustanie. nota P: To się ma dziać dla wybranych Bożych. Tradycyjne teksty o Eucharystii (np. J 6; Łk 22, 19; 1 Kor 11, 23-24) są komentowane w duchu typowo kalwińskim. Postaci eucharystyczne są dla tłumaczy tylko znakami tego, że Chrystus złożył się za nas w ofierze, a nie sposobem realnej obecności samego Chrystusa i Jego ofiary: Tekst: Na to im powiedział Jezus: Zaprawdę, zaprawdę wam powiedam: nie dałći wam D Mojżesz tego chleba niebieskiego, aleć wam Ociec mój dawa prawdziwie on chleb niebieski (J 6, 32 – k. 54r). nota D: Krystus [...] okazuje prawdziwe onego znaku używanie, który oni na plac przytaczali, gdy manna znaczyła Krystusa, jako Apostoł świadczy, a tak Krystus daleko zacniejszy był, niźli manna, jako sama rzecz jest zacniejsza niźli znak... nota D do 1 Kor 11, 23-24 (k. 96r): Chleb jest znakiem, jako pieczęcią, którą Krystus świadczy, iż nam daje ciało Swoje, a wino, iż nam daje krew Swoję, aby nam były ku pokarmowi do żywota wiecznego. nota E do Łk 22, 19 (k. 47v): Chlebći jest prawdziwy znak i pewne świadectwo, iż ciało Pana Jezusowe jest nam oddane za pokarm duszom naszym... Kończąc przegląd not o charakterze wyznaniowym, należy jeszcze stwierdzić, że pomimo przejścia wielu tłumaczy Biblii do obozu antytrynitarnego nie znajdujemy tu ani w sposobie prze- 468 Por. Koss. I, s. 243. — 243 — kładu, ani w notach poglądów wykraczających poza ramy tradycyjnej chrystologii i nauki o Trójcy Świętej.469 6. Całą Biblię wydrukowano w formacie wielkiego folio (w oprawie 400 x 285 mm i 85 mm grubość samego bloku dla egz. Wr BU 437427). Była to więc wielka i ciężka księga, którą można było czytać tylko przy stole lub pulpicie. Używanie tej Biblii nie było więc wygodne. Edycje przedruków NT ukazywały się w mniejszych formatach: NTB 1568 i 1580 in octavo (np. w oprawie 164 x 110 x 57 mm dla Ossol. XVI.O.800), NTB 1585 (w oprawie 223 x 180 x 95 dla Ossol. XVI.Qu.2507) i 1593 in quarto (w oprawie 200 x 165 x 83 mm dla BN XVI.Qu.1934). Zastosowano więc formaty mniejsze, wygodniejsze w użyciu, co musiało znacznie rozszerzyć możliwości posługiwania się tymi książkami. I rzeczywiście wszystkie przebadane egz. przedruków NT z BB 1563 noszą ślady intensywnego używania (liczne noty rps, defekty). Najważniejsze informacje o BB 1563 i przedrukach z niej NT zebraliśmy w tabeli 15. Tabela 15. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych BB 1563 i jej przedruków BB 1563 miejsce druku drukarz format sygn. skł. NTB 1568 NTB 1580 Brześć Litewski Nieśwież Łosk lub Wilno [S. Murmelius lub Daniel z Łęczycy Jan Karcan C. Bazylik?] 2° 8° 8° 7 6 7 7 ST: * , ** , A-Z, A , B-U, W, X-Z, A , B-Z, A-z, AaAa-Zz, Aaa-Zzz, a-u, w, x-z, Aa-Pp8 Rr8 Aaaa-Zzzz, AaaaaDdddd6, Eeeee3; NT: A-Z, Aa-Bb6 liczba k. liczba ark. liczbowanie kart 741 370,5 13 nlb., [1]-579, [1]-143, 7 nlb. NTB 1585 NTB 1593 Toruń Melchior Nering Wilno Jakub Markowicz 4° Cz. 1: listki4, A-Z, a-z, Aa-Rr4, Ss2, Tt-Zz, Aaa-Ooo4; Cz. 2: A-Z, AAZZ, AAA-JJJ4 4° * , A-Z, Aa-Zz, AAa-NNn8 6 skł. przy ST są sygnowane Aj, Aij, Aiij..., a przy NT A1, A1, A3... 503 62,875 — 503 62,875 — z licznymi błędami 470 554 138,5 Cz. 1: 4 k. nlb., s. lb. 1-144 (tylko przy Mt), 257 k. nlb. Cz. 2: 220 k. nlb. 486 121,5 6 nlb., [1]-677 (błąd! powinno być 477), 6 nlb.; z błędami: 50, 51, 25, 53; 475, 476, 677 adresat dedykacji Zygmunt August — — — numerowane wersy pismo dla tekstu biblijnego (dla 20 ww.) streszczenia rozdziałów noty marginalne konkordancje liturgiczne inne + — — + K. Zenowicz, M. Naruszewicz + szw. 113 mm szw. 89 mm szw. 89 mm szw. 114 mm szw. 114 mm + — — + + + — + + — — + — — + + — + + nieliczne noty komentarzowe 469 470 Na ten temat zob. I. Kwilecka, Z dziejów..., art. cyt., s. 147-148; A. Szlagowski, dz. cyt., t. II, s. 269-273. W badanym egz. są liczne błędy w numeracji kart. W innych egz. błędy te zaklejano karteczkami (zob. CKSD BN). — 244 — 7. Cała BB 1563 zawiera: Str. tytułową (k. *1r). Herb Radziwiłła i wiersz Na herb (k. *1v). List dedykacyjny: „NAiasnieyszemu Panu / Panu Zygmuntowi Augustowi...‖ podpisany „Zycżliwy służebnik / posłuszny poddany / y wierna Rada / Mikołay Radźiwił etcet.‖ (k. *2r-3r). „O Pożytku Pisma swiętego / y o wszytkiey sprawie przekładania tych Ksiąg / ku Krześćiańskiemu Cżythelnikowi Przedmowa‖ (k. *3v-7r). „Summa abo krotkie opisanie wszythkiego Pisma świętego / tho iest / Ksiąg Starego y Nowego Testamentu‖ (k. *7v-8r). Wykaz ksiąg biblijnych: „Porządek / wedle ktorego położone są Księgi / tak Starego iako y Nowego Zakonu‖ (k. *8v). W spisie księgi podzielono na kilka grup: 1) Rdz-Pwt (1-5 Mojż), Joz, Sdz, Rt, Est (ale bez dodatków deuterokanonicznych), 1-2 Sm, 1-2 Krl, 1-2 Krn, Manas (z dopiskiem: która się tylko po grecku najduje), Ezd, Ne, Ps, Prz (Przypowieści Salomonowe), Koh (Ekklezjastes, abo Kaznodzieja), Pnp (Pieśń najzacniejsza Salomonowa) – ta grupa ksiąg nie została opatrzona żadnym tytulikiem; 2) grupa z tytulikiem Prorocy więtszy: Iz (Ezaiasz), Jr, Ez, Dn; 3) Prorocy mniejszi: Oz, Jl, Am, Ab, Jon, Mi, Na, Ha (Abakuk), So (Zofoniasz), Ag, Za, Ml; 4) Księgi Apokryfa: 3-4 Ezd, Tb, Jdt, Mdr (Mądrość Salomonowa), Syr (Mądrość Jezusa syna Syrachowego), Ostatki Ester (czyli dodatki deuterokanoniczne do Est, roz. 11-16), Ba, Pieśń trzech młodzieńcow (czyli Dn 3, 51-90), Zuzanna (czyli Dn 13), O bałwanie Bel (czyli Dn 14), 1-2 Mch; 5) Księgi Nowego Zakonu: Mt, Mk, Łk, J, Dz (Sprawy Apostolskie); 6) Listy Apostolskie: Rz, 1-2 Kor, Ga, Ef, Flp, Kol, 1-2 Tes, 1-2 Tm, Tt, Flm, Hbr (List do Zydow), Jk, 1-2 P, 1-3 J, Jud, Ap (Zjawienie Jana swiętego). Kolejność ksiąg w Biblii odpowiada podanemu spisowi. Zauważmy, że zgodnie ze zwyczajem protestanckim księgi i dodatki deuterokanoniczne wyodrębniono i umieszczono razem na końcu ST. „Ku pilnieyszemu pism swiętych cżytaniu napominanie do tych ktorzy tey tablice używać będą‖ (k. **1r-v). Tu opisany jest cel i sposób czytania Biblii zaproponowany w niżej umieszczonych tablicach. „Tablica ku przecżytaniu Bibliey przez cały rok / na Polski ięzyk przełożona.‖ (k. **2r-6r). Zawiera propozycje wybranych fragmentów Biblii do czytania na każdy dzień roku. Księgi Starego Testamentu wg spisu. Poprzedzane są wprowadzającymi argumentami. (k. [1]480r). K. 480v jest pusta. „Księgi ktore pospolicie zwą Apokryfa / albo Księgi Kośćielne ...‖ – pod tytułem argument do ksiąg deuterokanonicznych, a dalej poszczególne księgi wg spisu (k. 481r-579r). Na k. 579v: „Dokończenie Kśiąg ktore zową Apokryfa‖. — 245 — W tym miejscu należy się zatrzymać nad nowym dla Biblii w języku polskim układem ksiąg. Tłumacze pińczowscy rozróżniali wśród ksiąg ST księgi protokanoniczne i deuterokanoniczne, które zgodnie z tradycją protestancką nazywali apokryfami. Księgi deuterokanoniczne/apokryfy w BB 1563 zostały zebrane i umieszczone razem na końcu ST: ...w Bibliej są dwojakie księgi, jedny które z dawnych lat oprócz wszech wsporów w uczciwości miano, jako ty, które są prawie z samego podania Pańskiego i zacnie są od Kościoła przyjęte, a o których ta pewna jest wiadomość, skąd wyszły i którzy ludzie zacni a święci je pisali, a z których też gruntu zbawienia naszego beśpiecznie podeprzeć możemy [...] A tak co u starego wykładacza nieporządnie pomieszano i powiszowano było, tedychmy to na swe miejsca porządnie wstawili, tak iż wszytki Starego Testamentu księgi z dawna od Kościoła przyjęte na iednochmy miejsce znieśli, a zasię Apokryfa i ty, o których nie jest pewna wiadomość i tylko w rzeczach tych potocznych są przyjęte, osobnochmy je do inszych ksiąg włożyli (BB 1563, k. *5v). Takie potraktowanie tych ksiąg wyjaśniają redaktorzy również we wprowadzeniu (argumencie) do ksiąg deuterokanonicznych (apokryfów): Księgi, które nazywają Apokryfa, zawżdy były rozdzielone od tych, które bez wątpienia miano za pisma święte. Abowiem starzy ojcowie chcąc zabieżeć niebezpieczeństwu, aby księgi, które poszły z domysłu ludzkiego, nie były mieszane między ty, które oprócz wątpienia poszły z Ducha Świętego, tedy je pospołu zebrali w jeden regestr, które nazwali Kanon, dawając znać w tym przezwisku, iż cokolwiek się w nich zamyka, jest pewny Zakon, którego się trzymać mamy. A ty zaś, nazwane od nich Apokryfa, dlatego iż je mamy mieć za pisma pospolite i nieważne w Kościele. A przetoż tać jest różnica między pierwszymi i tymi, jako między zapisy potwierdzonymi przed urzędem, a między cyrografem osobno od kogo uczynionym. A wszakoż nie mają być lekce poważone, gdyż w sobie zamykają zacne i pożyteczne nauki, lecz ty rzeczy, które poszły z Ducha Świętego, zawżdy u nas mają być zacniejsze i w więczszej powadze, niżli ty, co są podane od ludzi (BB 1563, k. Mmmm1r). Praktykę tę wzięli redaktorzy BB 1563 z Estiennowskiego wydania Biblii kalwińskiej z 1553 r.471, a sam tekst argumentu do omawianej grupy ksiąg zaczerpnęli z któregoś z wydań Biblii francuskiej472. Str. tytułowa NT (k. [1]r nowej numeracji). K. [1]v jest pusta. Tekst czterech ewangelii (k. 2-82v) bez wprowadzających argumentów. Tablica chronologiczna życia św. Pawła (k. 83r). Tekst Rz-Ap (k. 83v-143v). Argumenty tylko do wybranych ksiąg (Hbr, Ap). Indeks rzeczowy: „RZecży y mieysc cżelnieyszych starego y nowego zakonu porządne zebranie / wedle liter obiecadła...‖ (k. nlb. Aa5r-Bb5r) – podaje ok. 1400 haseł, odsyłając do odpowiedniego miejsca w Biblii (księga, rozdział i wersz). Kolofon: „Ty Nayprzednieysze y nazacnieysze Kśięgi [...] Drukowano w Brześćiu Litewskim z roskazania a nakładem Oświeconego Pana / Pana Mikołaia Radziwiła / [...] Roku Pańskiego / tyśiącnego / pięćsetnego / sześćdźieśiąthego trzeciego / Miesiąca Września dnia cżwartego.‖ (k. Bb5v). Zawartość przedruków NT przedstawiamy w tabeli 16: 471 472 Zob. I. Kwilecka, Z dziejów..., art. cyt., s. 145. Zob. też I. Kwilecka, Problem autorstwa..., art. cyt., s. 50. Zob. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 39-40; I. Kwilecka, Staropolskie przekłady..., art. cyt., 284-285. — 246 — Tabela 16. Zawartość przedruków NT z BB 1563 NTB 1568 k. tyt. całości druku k. tyt. cz. 1 wykaz składek herb K. Zenowicza i wiersz J. Kozakiewicza Na herb herb M. Naruszewicza i wiersz J. Kozakiewicza Na herb list dedykacyjny przedmowa do czytelnika cytaty zachęcające do lektury spis ksiąg NT NT cz. 1 (Mt-Dz) tablica z chronologią życia św. Pawła NTB 1585 NTB 1593 A1r (A1v pusta) — — — — listki1r listki1v — *1r — — *1v — — *2r-v — A2r-6r (ta sama w obu wyd.) — A6v-7r B1-n7v B1-o7v — listki2r-4r — listki4v A1-Ooo3r; *3r-4v *5r-v *6r *6v [1]-280r (280v pusta) n8r-o1v rejestr liturgiczny herb M. Zenowicza i wiersz J. Kozakiewicza Na herb wiersz chwalący M. Zenowicza o8r-p1v — k. tyt. cz. 2 NT cz. 2 (Rz-Ap) NTB 1580 o2r-Pp8v p2r-Rr8v Ooo3v – kolofon końca cz.1 może była dołączona jako wkładka? A1r drugie sygn.; A1v pusta A2-HHH4r dołączano jako wkładkę w różnych miejscach — — — HHH4v-JJJ4v — 281r-477r (falso 677) OOo5r-p1v p2r — — p2v 8. Układ tekstu w BB 1563 jest bardzo przejrzysty (fot. 079). Każda z ksiąg zaczyna się od tytułu, który jest w jakiś sposób podkreślony i dobrze widoczny (np. przez krój i wielkość pisma, ozdobne listwy nad tytułami, pierwsze linie odbijane z drzeworytniczych klocków). Pod nim podano argument do księgi, następnie po oznaczeniu rozdziału idzie streszczenie rozdziału (argument do rozdziału – drobniejszym pismem) i tekst biblijny. Nie zawsze księgi rozpoczynają się od nowych stron. Tekst biblijny jest podzielony na rozdziały oznaczone napisami, np.: „Kapituła 6.‖, „Kapit. 6.‖, Kapitu. 6.‖, które zaczynają się od ozdobnego inicjału „K‖ i są bardzo dobrze widoczne. W Biblii zastosowano po raz pierwszy, wprowadzony przez Estiennea, podział na numerowane wiersze. Każdy nowy wiersz zaczyna się od nowej linii. Numery wierszy są dobrze widoczne i umieszczone po lewej stronie każdej z kolumn. Cel wierszowania tekstu wyjaśniają autorzy przedmowy: K’temu wszytki księgi dlatego są wierszmi rozdzielone, aby w zagęszczonym piśmie tym, co czytać będą, wzrok się nie wątlił, owszem w piśmie przestronnym, aby mógł być niejako wolniejszy, a iżby też czytelnicy, czegoby im była potrzeba, tym łatwiej sobie znaleźć mogli (BB 1563, k. *5v). Kompozycja strony również jest bardzo estetyczna i, trzeba to przyznać, imponująca swoim przepychem. Tekst jest rozłożony w dwóch kolumnach (z wyjątkiem Manas), każda o szerokości ok. 76 mm. Między kolumnami jest przerwa ok. 9 mm. Na górze strony umieszczono nagłówki kolumnowe. Na obydwu marginesach w kolumnach szerokości ok. 33 mm znajdują się różnego rodzaju noty: Konkordancje podające księgę, rozdział i wiersz tekstów paralelnych, np.: „1 Kro. 1.v.1.‖, „Zyd. 11.v.5.‖. Ten rodzaj not jest połączony z tekstem głównym przy pomocy różnych znaczków: †, *, ‖ itd. — 247 — Noty komentarzowe zawierające objaśnienia tekstu na różnych poziomach interpretacyjnych. Są one łączone z tekstem głównym przy pomocy wersalików umieszczanych w wykładniku górnym: A, B, C, D... Noty podające warianty przekładowe w języku polskim; nie zostały one niczym wyróżnione od not poprzednich. Jeżeli marginesy są przeładowane notami, to przed pierwszą notą z nowego rozdziału na marginesie umieszczono napis, np.: „Kapi. 6‖ (zob. pierwsze karty Rdz). W Biblii nie umieszczono naukowo opracowanych not krytycznych, takich jakie widzieliśmy u Murzynowskiego. Są tylko namiastki tego rodzaju: „W zydowskiem stoi...‖, W Greckim stoi...‖ (zob. np. do Wj 8, 19 – k. 35r; Pwt 25, 7 – k. 114v; Mk 5, 29 – k. 22v).473 Podsumowując krótką analizę not marginalnych, Czerniatowicz dochodzi do wniosku, że ogólna postać przekładu wraz z komentarzami marginalnymi, które miały charakter popularny, wskazuje na przeznaczenie tekstu do użytku powszechnego, praktycznego, czemu służyć miał tekst jednoznaczny, jasny i całkowicie ustalony; nie miał więc być przedmiotem wyboru, domysłu lub kontrowersji, z chwilą gdy treść została ustalona, lecz służyć tylko religijnym potrzebom „krześciańskiego czytelnika”.474 Gorzej wypadają przedruki NT (fot. 082. 084). W NTB 1568, 1580 tekst jest pozbawiony argumentów do rozdziałów. Rozłożono go w jednej kolumnie. Wersy nie są numerowane. Egz. NTB 1568 Ossol.XVI.O.800 jest świadectwem zapotrzebowania na teksty wierszowane, gdyż w tym egz. ktoś ręcznie ponumerował wiersze aż do Łk 20. W tym samym egz. naniesiono też aż do Jud podział na zaczały. W NTB 1585 tekst jest rozłożony w jednej kolumnie, ale bardzo wąskiej w stosunku do wielkości karty (kolumna szerokości 76 mm, margines 55 mm). Być może tak duży margines był przeznaczony na ręczne notatki czytelników. Tekst jest wersetowany. W NTB 1593 podzielony na numerowane wersety tekst umieszczono w ramce. Jeśli chodzi o noty marginalne, to w NTB 1568, 1580 są tylko konkordancje, które dawnym zwyczajem podają wyłącznie księgi i rozdziały. Noty sygnalizujące liturgiczne przeznaczenie tekstów znajdują się w NTB 1585, 1593. Są tam także konkordancje. W NTB 1593 przepisano również z BB 1563 niektóre noty komentarzowe, ale w nieco zmienionej postaci. 9. Ilustracji BB 1563 ma niewiele, ale za to są one bardzo interesujące. Zastosowano tu bowiem drzeworyty o aspiracjach naukowo-dydaktycznych (fot. 080). Na obrazku odpowiednie elementy oznaczono literkami, a obok dołączono opis. Po raz pierwszy ten typ ilustracji wprowadził 473 474 Różne rodzaje not z licznymi przykładami omawia Koss. I, s. 237-245. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 42. — 248 — R. Estienne w Biblii łacińskiej z 1540 r. Przyjął się on później we wszystkich Bibliach kalwińskich.475 Ponownie dostrzegamy tu wpływ francuskiego drukarstwa biblijnego. Tego typu ilustracji w BB 1563 jest 11; ich położenie, wymiary i opis podaje tabela 17. Tabela 17. Ilustracje w BB 1563 Lp . 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Opis wg BB 1563 Arka Noego Skrzynia Świadectwa Stoł chlebów pokładnych Lichtarz złoty Przybytku Pańskiego Kortyny Cherubiny haftowane Nakrycie z kortyn własianych Przybytek Pański. Północna strona Ołtarz dla palonych ofiar Ubior nawjższego Kapłana Ołtarz ku kadzenia Wanna miedziana Położenie w tekście Rdz 6 Wj 25 Wj 25 Wj 25 Wj 26 Wj 26 Wj 26 Wj 27 Wj 28 Wj 30 Wj 30 Karta 4r 44v 45r 45v 46r 46r 47r 47v 48r 50r 50v Wymiary [mm] 90 x 210 98 x 136 119 x 162 225 x 135 81 x 272 80 x 270 135 x 221 165 x 165 222 x 109 115 x 122 96 x 95 Jak wynika z tabeli 17., ilustracjami opatrzono głównie teksty opisujące szczegółowo wygląd przedmiotów starotestamentalnej służby Bożej. Innych ilustracji bezpośrednio związanych z tekstem biblijnym brak. Na uwagę zasługuje jeszcze rama tytułowa otwierająca tekst Biblii. Umieszczono w niej podobne motywy jak w BL 1561, a więc pełni ona podobną funkcję (fot. 077)476. Ponadto w BB 1563 oraz w NTB 1593 zastosowano ilustracje heraldyczne, które pełnią znane nam już funkcje. 10. Dość skomplikowany układ strony w BB 1563 domagał się właściwego doboru pism, tak aby tekst był dobrze czytelny i przejrzysty. Trzeba przyznać, że drukarz brzeski wywiązał się z tego zadania doskonale. Pisma użyte do tłoczenia poszczególnych elementów w BB 1563 oraz jej pochodnych przedstawia tabela 18. Tabela 18. Pisma zastosowane w BB 1563 i jej przedrukach BB 1563 NTB 1568, 1580 NTB 1585 NTB 1593 tekst biblijny argumenty do ksiąg argumenty do rozdziałów szw. 20 ww. = 113mm szw. 20 ww. = 89 mm szw. 20 ww. = 114mm szw. 20 ww. = 114mm szw. 20 ww. = 113mm — — — szw. 20 ww. = 89 mm — szw. 20 ww. = 90 mm szw. 20 ww. = 70 mm lub szw. 20 ww. = 88 mm noty marginalne szw. 20 ww. = 89 mm szw. 20 ww. = 70 mm konkord.: szw. 20 ww. = 70 mm szw. 20 ww. = 90 mm lub wskaz. lit.: kurs. szw. 20 ww. = 88 mm nagłówki kolumnowe wersal. ant. || fr. fr. warsal. ant. || szw. szw. pierwsze linie fr. fr. fr. fr. tytułów pierwsze linie tekstu fr. szw. fr. szw. 20 ww. = 114mm większego stopnia niż tekst większego stopnia niż tekst większego stopnia niż tekst taka jak tekst z danego rozdziału 475 476 Zob. I. Kwilecka, Staropolskie przekłady..., art. cyt., s. 277. Wzór ramy tytułowej dla BB 1563 został wzięty z BLut. Podobny frontispis jest w BLut 1550 (t. II) – egz. Wr BU 362120. — 249 — Poziom typograficzny przedruków NT jest o wiele gorszy. Np. w NTB 1580 posłużono się zużytą i słabo czytelną czcionką. Nie zawsze też dane pisma stosowano w sposób konsekwentny. W BB 1563 posłużono się wyróżniającymi się pismami, aby podkreślić pewne treści. W kilku miejscach spotykamy w tekście głównym tłoczonym szwabachą linie wydrukowane antykwowymi wersalikami, np.: „Boć ieden iest BOG / ieden theż POSRZEDNIK Boga y ludzi / CZŁOVVIEK Krystus Jezus.‖ (1 Tm 2,5 – k. 116r). „Zasię naznacża dźień niekthory DZIS / (iako iest rzecżono) Dźiś ieslibysćie głos iego usłyszeli / nie zawtardzayćie serc swoich.‖ (Hbr 4,7 – k. 121v) „Mowiąc wielkim głosem: BOYCIE SIE BOGA / a chwałę mu daycie...‖ (Ap 14,7 – k. 140r). „A na cżele swoim imię napisane / TAIEMNICA / Babilon wielkie / matka niecżystośći y brzydliwośći źiemię.‖ (Ap 17,5 – k. 141v). W ten sposób chciano zwrócić uwagę na pewne fragmenty, które uważano za szczególnie aktualne. W 1 Tm 2, 5 podkreślono tekst mówiący o jedynym pośrednictwie Jezusa. Na tym tekście opierał się również w swej nauce Stankar. Czy są to echa toczących się w Pińczowie sporów? Tego nie możemy być pewni. Zresztą ten sam tekst był również mottem luterańskiego NTKrl I. W Hbr 4, 7 podkreślenie słowa DZIS ma zapewne znaczenie ewangelizacyjne, wzywające czytającego do niezwłocznej odpowiedzi na usłyszane słowo. W Ap 14, 7 wersalików użyto w trochę innym celu, próbując wywołać „wizualny efekt krzyku‖. Być może jest to również wezwanie do bojaźni Bożej. W każdym bądź razie takie podkreślone teksty mocno przemawiają do czytelnika i rzucają mu się w oczy zaraz po otwarciu danej strony. Ten efekt wzmacnia dodatkowo rzadkie posługiwanie się takim sposobem druku. 11. W BB 1563 rozdziały biblijne zaczynają się od ozdobnych inicjałów z różnych serii (1445 mm). Od tych samych inicjałów zaczynają się też argumenty do ksiąg. Trzeba przyznać, że użycie inicjałów czyni bardzo dobrze widocznymi początki rozdziałów. Od razu wzrok czytelnika pada na inicjał i stojący obok niego napis „Kapituła‖, który podaje numer rozdziału. Na uwagę zasługuje piękny inicjał (94 x 57 mm) otwierający list dedykacyjny. Są to splecione ze sobą dwie litery SA rozpoczynające tekst: „SAM Pan Bog...‖ i równocześnie stanowiące inicjały króla. Nad literami umieszczono koronę. W przedrukach NT trzymano się raczej zasady, aby od większych i bardziej ozdobnych inicjałów rozpoczynać księgi, a od skromniejszych rozdziały. Nie zawsze jednak tej zasady przestrzegano konsekwentnie. 12. Niewątpliwie elementem, który znacznie ułatwił posługiwanie się omawianymi drukami na wyrywki, był podział tekstu na numerowane wiersze. Ważną rolę odgrywała tu jak zawsze przejrzystość kompozycji strony. — 250 — Ciekawym i nowatorskim rozwiązaniem było też wprowadzenie do BB 1563 nowego rodzaju nagłówka kolumnowego ze specyficzną żywą paginą, np.: „GENESIS. Abraham. Lot. || Abraham. Jzaak. Pierwsze kśięgi Moiżeszowe. List. 11.‖ Taki nagłówek podaje nie tylko tytuł księgi i numer listu, ale również treściową zawartość stron. Niestety treść w nagłówkach podawana jest tylko do 2 Krn. Nie podaje się tu bieżących numerów rozdziałów, gdyż są one świetnie widoczne na stronach. W przedrukach zauważamy zubożenie tego elementu. NTB 1568, 1580 podają tylko tytuł księgi i nie zawierają nawet numeru kart, np.: „Ewanielia || S. Jana‖. W NTB 1585 zastosowano nagłówek nieco bogatszy, który podaje bieżący rozdział, numer strony i tytuł księgi, np.: „Kapit. 16 74. EVANG. MATTHÆI. || Mattheusz. 75. Kapit. 16‖ Jednak wykonanie tego nagłówka pozostawia dużo do życzenia. Pismo jest tu często zamazane i nieczytelne. Być może drukarz miał techniczne kłopoty z tłoczeniem tego elementu, zresztą tak zbudowany nagłówek zastosowano tylko w Mt. Strony są paginowane tylko do numeru 144. Numery kart i bieżące rozdziały podaje w swoim druku Markowicz, ale z licznymi błędami i niezbyt starannie. Innymi elementami umożliwiającymi i organizującymi wyrywkową lekturę były wspominane już tabele z rocznym planem studium Pisma Świętego oraz umieszczony na końcu BB 1563 indeks rzeczowy, w którym znajduje się ok. 1400 haseł. Według Kossowskiej redakcja tematów jest tu zawsze impresywna, pobudzająca czytelnika, zmuszająca do szukania [...], najbardziej nawet obiektywne informacje mają wpleciony jakiś element [...] o dużym napięciu uczuciowym, co często nadaje redakcji tematu posmak sensacyjny, a przez to podnieca ciekawość czytelniczą. I znów skłania do szukania i czytania.477 W NTB 1585 i 1593 zastosowano ponadto Rejestr lekcyj i Ewanielij. Podsumowując należy podkreślić ogromne znaczenie BB 1563 dla historii polskiego edytorstwa biblijnego tak pod względem przekładowo-językowym, jak i wydawniczym (typografia i wyposażenie).478 BB 1563 była na gruncie polskim całkowitą nowością479 i wielkim osiągnięciem naukowym i edytorskim środowiska, które ją wydało480. Biblia ta wywarła ogromny wpływ na następne innowiercze tłumaczenia i edycje Pisma Świętego, na niej wzorował się zapewne Mik. Szarfenberg, gdy do BL 1575/7 wprowadził podział na numerowane wiersze i ilustracje z naukowym opisem. 477 478 479 480 Koss. I., s. 236. Koss. I., s. 251. Por. też I. Kwilecka, Staropolskie przekłady..., art. cyt., s. 286-287. I. Kwilecka, Z dziejów..., art. cyt., s. 146. Tamże, s. 148. — 251 — 5. Prace przekładowe Sz. Budnego (od 1570) 1. Omawiając przedruki z BB 1563 wspominaliśmy już, że NTB 1568 uważa się za pracę edytorską Sz. Budnego, który do tekstu pińczowskich tłumaczy wprowadził swoje poprawki. Pierwszą pracą przekładową Budnego było tłumaczenie NT wydane razem z Apokryfami in 4° w 1570 r. przez Daniela z Łęczycy, nakładem Macieja Kawieczyńskiego (fot. 086). Druk ten był przez niektórych bibliografów uważany za część pierwszego wydania całej Biblii481, ale dziś to przypuszczenie zostało odrzucone. Dzieło składa się z 2 części razem oprawionych. Pierwsza część nosi tytuł: Księgi, które po grecku zową Apokryfa, to jest kryjome księgi, a druga: Nowy Testament z greckiego na polski język z pilnością przełożony.482 Cała Biblia w tłumaczeniu Budnego ukazała się in 4° w tej samej oficynie nieświeskiej, którą pod koniec druku przeniesiono do Zasławia lub Uzdy483, nakładem Macieja, Hektora i Adama Kawieczyńskich w 1572 r. pt.: Biblia to jest księgi Starego i Nowego Przymierza, znowu z języka ebrejskiego, greckiego i łacińskiego, na polski przełożone484 (fot. 087-088). Porównanie położenia sygnatur w ApokrNT 1570 i BSzB 1572 wykazało, że przy pracy nad całą Biblią wykorzystano olbrzymią część arkuszy wydrukowanych w 1570 r. Wyniki porównań poszczególnych części druków prezentujemy w tabeli 19. Tabela 19. Arkusze w ApokrNT 1570 i BSzB 1572 – zestawienie Karty a1-o8, p1-10 Apokryfy Zawartość Tożsamość kart te same A1-8 B1.3-6.8 B2.7 C1-G8 H1-2.7-8 H3-6 J1-R8 od S1 Nowy Testament k. tyt. NT (różne dla obu ed.); spis ksiąg NT (tylko w BSzB 1572), Mt 1,1 – 13,11 Mt 13,11 – 14,6; 15,34 – 22,9; 23,28 – 24,51 Mt 14,6 – 15,34; 22,9 – 23,28; Mt 24,51 – J 7,17 J 7,17 – 9,9; 15,1 – 18,30 J 9,9 – 14,31 J 18,30 – Hbr 13, 21 Hbr 13, 21 do końca NT inne te same inne te same inne te same te same inne Podmienione karty różnią się składem, pisownią (np. Krystus – Chrystus – zob. Hbr 13, 21), zawartością konkordancji, użyciem inicjałów, umieszczeniem w BSzB 1572 (Mt i Ap) not komentarzowych na marginesach oraz tłumaczeniem.485 481 482 483 484 485 Zob. Jocher II, s. 9, p. 2267 oraz s. 90-91; Hist. dr. KP II, s. 14-16; E XIII, s. 29. Korzystam z egz. Ossol. XVI.Qu.2337. Zob. Koss. I, s. 265. Korzystam z egz. Wa BU Sd.614.300 (def. br. pocz. i końca); Ossol. XVI.Qu.2336 (def. br. k. A1-4, b-c4; Ee3-6, Rr4-5 oraz Apokr. i NT); 2338 (def. br. wielu k., k. tyt. zast. fotokop.; br. do Pwt 15 oraz NT); 2339 (def. br. k. A 1, b1-4, c1-4, A1-8 (bis); br. k. zast. facs.); Biblia Budnego ukazała się również w fototypicznym przedruku: Biblia, to jest Księgi Starego i Nowego Przymierza. In der Übersetzung des Simon Budny, Nieśwież – Zasław 1571-1572, wyd. von H. Rothe, F. Scholz, t. I-II, Padeborn – München – Wien – Zurich 1994 (seria Biblica Slavica, II/3), zob. recenzja: S. Borawski, Nowe wydanie Biblii Budnego czyli Nieświeskiej, „Rozprawy Komisji Językowej. Wrocław TN‖, t. XXI, 1995, s. 145-153. I. Kwilecka twierdziła, że wydanych w 1570 r. Ksiąg apokryficznych Budny sam nie tłumaczył, lecz przejął je całkowicie, wraz z charakterystycznym „Napomnieniem ku krześćjańskiemu czytelnikowi”, z gotowego przekładu Biblii brzeskiej, — 252 — Wygląda na to, że prace nad uzupełnianiem gotowego już tekstu w noty zostały przerwane. Być może jest to skutek zamieszania spowodowanego usunięciem drukarni z Nieświeża lub pozbawienia Budnego wpływu na ostateczną postać książki (zob. niżej). Zasadniczą różnicę zauważamy w potraktowaniu fragmentu J 8, 1-11, co do którego kanoniczności miał Budny poważne wątpliwości. W ApokNT 1570 tekst ten został poprzedzony tytulikiem: A co tu tymi odmienionymi wierszykami widzisz, wiedz o tym, że tego niektórzy dochodzą, iż to nie od samego Ewanielisty napisano, ale od kogo inszego przydano. W Biblii podobnej treści informacja umieszczona jest na marginesie: Ta wszystka historia, począwszy od ostatniego wirszyka rozdziału przeszłego aż do wirsza 11, jest podejzrzana. Czytaj Erazmusowe Apologie i Teodora Bezy przypiski. Niżej prezentujemy fragment tekstu wyjętego z perykopy J 8, 1-11, w wersji z 1570 i 1572, w zestawieniu z BB 1563, zachowujemy oryginalną pisownię: BB 1563 Zathym Jezus szedł na gorę. ApokrNT 1570 Jezus zaś poszedł na gorę oliwną. BSzB 1572 Jezus lepak poszedł na gorę oliwną. A raniuczko potym był w Kośćiele / a Y raniuczko zasię przyszedł do kośćioła A rano zasię przyszedł do kośćioła / a lud wszytek zszedł się do niego / y śiad- / a wszytek lud przyszedł do niego / y wszytek lud przychodził kniemu / y szy ucżył ie. siedząc naucżał ie. siedząc naucżał ie. Przywiedli tedy do niego Doktorowie y Przywiedli zaś ucżeni wpiśmie y Fary- Przywiedli lepak Doktorowie y FaryzeFaryzeuszowie niewiastę ktorą na cu- zeuszowie do niego niewiastę w cudzo- uszowie do nieo niewiastę na cudzołodzołostwie zastano / a postawiwszy ią w łostwie nalezioną / a postawiwszy ią stwie zastaną / a postawiwszy ią w popośrzodku / wpośrodku / śrzodku. Rzekli mu, Tę niewiastę zastano na Rzekli iemu / ucżyćielu / ta niewiasta Rzekli mu / ucżyćielu / ta niewiasta samym uczynku cudzołożąc. naleziona iest / wsamym ucżynku cu- zastana na samym uczynku cudzołożnidzołożąc. cą. Obydwa przekłady mają coś wspólnego z BB 1563. Kto był ich autorem? Czy Budny? A może osoba, która bez wiedzy Budnego wprowadziła te teksty do Biblii? Pytania te wymagają przeprowadzenia bardziej szczegółowych badań. Śledząc przedstawione wyżej fakty, można przyjąć, że do „zmontowania‖ BSzB 1572 użyto niesprzedanych egz. ApokrNT 1570 lub też wydrukowano większą ilość arkuszy w 1570 r. z myślą o przygotowywanej całości (co jest mniej prawdopodobne). Na 267 k. dla tekstu biblijnego (razem z k. tyt. do NT, ale bez kolofonu w AporkNT 1570) wspólnych jest 244 k., co daje ok. 91 % całości. ——– wprowadzając zaledwie niewielkie zmiany leksykalne w terminologii religijnej. Tekst Apokryfów z 1570 r. został in extenso przedrukowany w Biblii Budnego z 1572 r., natomiast Nowy Testament w tej Biblii wbrew stwierdzeniu Estreichera, a za nim m. in. Henryka Merczynga i Franciszka Pepłowskiego – nie jest zgodny z tekstem z 1570 r. W obliczu podanych wyżej faktów wypowiedź Kwileckiej jest nieprecyzyjna. Nie mamy tu bowiem do czynienia z przedrukiem in extenso, ale użyciem kart z tego samego odbicia. Dokładniejsza analiza wprowadzonych na podmienionych kartach zmian mogłaby rzucić więcej światła na genezę ApokrNT 1570 i BSzB 1572 oraz losy Budnego z tego okresu czasu. — 253 — Ponadto zaobserwowaliśmy pewną różnicę w numeracji kart w składkach wspólnych dla ApokrNT 1570 i BSzB 1572. Dwa z przebadanych egz. Biblii (Ossol. XVI.Qu.2338 i 2339) mają na k. p5r odwrócony do góry nogami numer karty: 811 zamiast 118. Poprawnie natomiast odbito ten numer w ApokrNT 1570. Stąd możemy wnioskować, że ApokrNT 1570 istniały w dwóch warianach. Wariant z numerem odwróconym trafił do Biblii przechowywanych w Ossolineum we Wrocławiu. Przekłady NT Budnego ukazywały się jeszcze dwukrotnie in 8° w 1574 r. w Łosku nakładem Jana Kiszki (fot. 089)486 oraz ok. 1589 r.487 Tytuł edycji z 1574 r. brzmi: Nowy Testament znowu przełożony, a na wielu miejscach za pewnemi dowodami od przysad przez Simona Budnego oczyściony i krótkiemi przypiskami po krajoch objaśniony. Przydane też są na końcu tegoż dostateczniejsze przypiski, które każdej jakmiarz odmiany przyczyny ukazują. Porównując fragmenty obydwu wydań NT Budnego zauważyliśmy, że NTSzB 1589 zawiera wiele kart z tego samego odbicia co NTSzB 1574488. Np. ten sam skład występuje na niepoprawianych kartach przedmowy (są to karty b3-6, c1-8489, cała składka d, na której pozostała błędna sygnatura dij zamiast diiij; ciekawą rzeczą jest też pozostawienie tej samej erraty, co świadczy o wykorzystaniu większej części kart z tekstem NT). Fakt ten rzuca nowe światło na genezę NTSzB 1589. Wyd. z 1574 nie cieszyło się zapewne wielką popularnością, jeżeli po ok. 15 latach pozostała taka ilość egz., że można było zmieniając niektóre karty z kontrowersyjnymi, wcześniejszymi poglądami herezjarchy, a inne dodając (skł. e z drugą przedmową), wyprodukować „nowe‖ wydanie książki. Ponadto można przypuszczać, że niesprzedane Testamenty zalegały na zamku w Łosku, gdyż były własnością Kiszki, tam też prawdopodobnie F. Bolemowski „zmontował‖ wyd. z 1589 r.490 Jak widać, druki biblijne Budnego zawierają jeszcze sporo tajemnic, które oczekują na dokładniejsze przebadanie. 2. Na temat pochodzenia, dzieciństwa i młodości Budnego (ok. 1530-1595) nie mamy żadnych pewnych wiadomości. Prawdopodobnie pochodził z mazowieckiej wsi Budne i należał do zaściankowej szlachty. Nie wiadomo dokładnie, gdzie zdobył wykształcenie i nauczył się języków biblijnych; przypuszcza się, że mógł to być Kraków lub Królewiec. Prawie całe swoje życie spędził 486 487 488 489 490 Korzystam z egz. Ossol. XVI.O.191 (def. br. k. c1.8; oraz końca od s1); BK Cim.O.261. Korzystam z unikatowego egz. BN XVI.O.858 (def. br. pocz. i końca i kilku k. ze środka). Zastrzegamy sobie pewne niedokładności naszych porównań, gdyż po osobistym przebadaniu 2 egz. NTSzB 1574 (z Ossol. i BK) oraz egz. NTSzB 1589 z BN dalsze porównania wykonywaliśmy na podstawie posiadanych mikrofilmów. Wtedy też zauważyliśmy opisywane fakty. Wątpliwość mamy przy k. c7v, które w obu wyd. różnią się nieznacznie, np. składem ostatniego słowa, w NTSzB 1574 jest: „historikow‖, a w NTSzB 1589: „Historykow‖. Na stronach recto tej samej karty różnic nie zauważyliśmy. Być może więc w czasie druku NTSzB 1574 poprawiono to słowo, rozbierając skład tylko jednej strony. Stąd musiały się różnić tą stroną egz. wyd. z 1574 r. Takie przypuszczenie już wysuwano w DDP V, s. 52. 125. Nasze odkrycie dodaje nową przesłankę do tej hipotezy. — 254 — na Litwie. Szybko przystał do reformacji. W 1558 r. został katechistą w luterańskim zborze wileńskim. Od ok. 1560 r. pracował już jako kaznodzieja w Klecku, gdzie po opanowaniu języka ruskiego szerzył idee reformacji wśród tamtejszej ludności, na razie jeszcze w duchu luterańskim. Ok. 1563 r. stał się antytrynitarzem. W tym okresie wraz z Wawrzyńcem Krzyszkowskim publikował swoje pierwsze prace w Radziwiłłowskiej drukarni w Nieświeżu. Ok. 1566 r. został usunięty z Klecka i przeniesiony do miejscowości Chołchle. W 1572 r. przebywał już na probostwie w Zasławiu. Prawdopodobnie jesienią 1573 r. znalazł Budny nowego protektora, Jana Kiszkę, największego opiekuna arianizmu na Litwie, który kupił i oddał do dyspozycji Budnego drukarnię nieświeskozasławską, umieszczając ją na zamku w Łosku, gdzie herezjarcha osiadł i publikował swoje prace. Budny utracił protekcję Jana Kiszki ok. 1582 r. Jeśli chodzi o naukę głoszoną przez Budnego, to opowiadał się on za skrajnym unitarianizmem, odmawiając Chrystusowi przedwieczności i Boskiej czci (nonadorantyzm), twierdząc, że był On naturalnym synem Józefa. Posądzano go nawet o związki z żydującymi arianami. Ponadto ten herezjarcha zdecydowanie odrzucał chrzest dzieci. W poglądach społecznych zajmował stanowisko konserwatywne, opowiadając się za możliwością sprawowania przez chrześcijan urzędu mieczowego, udziałem w sprawiedliwych wojnach, karą śmierci oraz za posiadaniem przez wiernych własności prywatnej. Swoje poglądy otwarcie i bezkompromisowo głosił podczas synodów ariańskich, w których aktywnie uczestniczył. Poglądy Budnego w kwestiach społecznych doprowadziły do konfliktu z antytrynitarzami małopolskimi, a poglądy dogmatyczne spowodowały jego ekskomunikę przez zbór w 1582 i 1584 r. Przed końcem życia Budny odwołał swoje kontrowersyjne nauki i pojednał się z braćmi. Świadectwem tego jest jego ostatnie wyd. NT z 1589 r.491 Jeśli chodzi o metodę pracy przekładowej, Tor UMKdny wykonywał ją w 2 etapach: 1. Najpierw podjął próbę ustalenia wersji podstawowej, która posłużyłaby mu za podstawę przekładu. W tym celu nie przyjmował któregoś z istniejących wydań krytycznych oryginalnych lub Vlg, ale samodzielnie dokonywał krytyki tekstu. Tłumacz uważał, zgodnie ze współczesną mu humanistyczną tendencją w biblistyce europejskiej, że tekst sakralny musi podlegać takim samym, a nawet jeszcze surowszym, kryteriom oceny, jak inne teksty starożytne, których autentyczność bada się metodami filologicznymi. Aby ustalić podstawę przekładu, Budny porównywał teksty synoptyczne i paralelne, zestawiał je z innymi wersjami, korzystając z drukowanych wydań krytycznych, cytatami Ojców Kościoła oraz innych pisarzy i komentatorów 491 Zob. H. Merczyng, Szymon Budny jako krytyk tekstów biblijnych, Kraków 1913, s. 8-110; S. Kot, Budny Szymon, PSB III, s. 96-99; K. Górski, Studia nad dziejami polskiej literatury antytrynitarnej XVI w., Kraków 1949, s. 142-157; L. Zalewski, Tajemnica Szymona Budnego, Lublin 1949, s. 4-10; F. Gryglewicz, R. Łużny, Budny..., art. cyt. — 255 — chrześcijańskich dawnych i współczesnych (Valla, Erazm, Beza)492. Posługiwał się również współczesnymi mu tłumaczeniami na języki narodowe. Nowością było wykorzystanie przez biblistę wersji staro-cerkiewno-słowiańskiej jako pochodzącej ze źródeł starożytnych493. Wśród pomocy do przekładu ST powołuje się Budny w notach na Kalwina, Watabla, Munstera, Kimchego, Kastaliona, Jonatana oraz zbiorowo na prace uczonych żydowskich, spośród dawnych historyków korzystał z Józefa Flawiusza494. Stosowane przez siebie zasady krytyki tekstu NT wyłożył w przedmowie do NTSzB 1574, opierając się głównie na pracach Valli i Erazma495. Przy pierwszych swoich pracach (ApokrNT 1570 i BSzB 1572) tłumacz opierał się na wersji greckiej NT, którą uważał na najpoprawniejszą, ale w wydaniu NT z 1574 r. uznał to stanowisko za błędne, gdyż doszedł do wniosku, że wierniejsze są przekłady łacińskie496. Niestety dokonując krytyki miejsc spornych pod względem dogmatycznym, biblista nie trzymał się konsekwentnie ustalonych zasad. Dawał pierwszeństwo argumentom pozatekstowym (teologicznym), tak aby ocalić własne koncepcje dogmatyczne.497 2. Po ustaleniu podstawy przekładu Budny przechodził do tłumaczenia tekstu. Przyjął dosłowną koncepcję przekładu oddając słowo słowem i tylko z konieczności rzecz rzeczą, dodając pewne wyrazy ujmowane w nawiasy. Budny dbał o dokładność znaczeniową wyrazów, starał się zachować ich szyk, a odchylenia od dosłowności zaznaczał na marginesach. Aby uniknąć pomieszania pojęć (np. aby nie kojarzyć kapłanów starotestamentalnych z kapłanami katolickimi), nie wahał się wprowadzać nowych słów, jak np.: ofiarownik zamiast kapłan. Neologizmów używał tłumacz również po to, aby lepiej oddać znaczenie słów hebrajskich. Stąd wprowadził do polszczyzny biblijnej takie terminy, jak całopalenie i napletek, których używa się do dziś. Godne podkreślenia jest również staranie o przekład tych samych słów hebrajskich jednym wyrazem polskim. Do zasług herezjarchy należy również przywiązanie do języka narodowego. Wolał on wymyślać nowe słowa w oparciu o języki słowiańskie, niż czerpać z łaciny, niemieckiego czy włoskiego, po to żebychmy swoim własnym a przyrodzonym językiem nie gardzili.498 Odmienną zasadę zastosował tłumacz przy oddawaniu hebrajskich i greckich nazw własnych, które pozostawił w formie oryginalnej, odmieniając je według gramatyki polskiej.499 492 493 494 495 496 497 498 499 Zob. NTSzB 1574, k. d1v; NTSzB 1589, k. d1v-2r. Na temat warsztatu Budnego zob. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 54-56. Zob. J. Kamieniecki, Zapiski językowe Szymona Budnego (Stary Testament), „Rozprawy komisji językowej WTN‖, t. XXI, 1995, s. 152. Streszcza je J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 57-61. Zob. NTSzB 1574, k. c3v-6v; NTSzB 1589, k. c3v-5r. Zob. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 48-50. 61, przykłady zob. s. 50-53. Zob. BSzB 1572, k. b3v-c1r; NTSzB 1574/89, k. d1r-v. Ostatni cytat z BSzB 1572, k. b4v. Zob. BSzB 1572, k. c1r-v — 256 — Budny był świadom, że taka metoda pracy da w rezultacie tłumaczenie niezgrabne pod względem językowym500 i dlatego sam usprawiedliwia się przed czytelnikiem z tej niedoskonałości w następujący sposób: A tak, gdyby mi co innego przyszło się tłumaczyć, nie samego Boga słowo, tedy bym mógł nie słowo słowem, ale rzecz rzeczą wyrażać, ale tak straszne powieści tłumacząc, ochędostwa mowy szukać, niebezpieczna rzecz jest. [...] A teć są przyczyny mego tak prostego a grubego tłumaczenia, to jest, żem się tak barzo słów trzymał. Wszakże, iż mowa hywrejska ma swoje przyzwoitości, że gdyby słowo słowem było przełożone, niejedno by snać nikt nie rozumiał, ale by co przeciwnego rozumiał, przeto musiałem niegdzie rzecz rzeczą, nie licząc słów, wyrażać, a przedsię na kraju znaczyłem, jako właśnie ona rzecz brzmi w ebrejskiem języku. Zachowałem też to, iż gdzieby jakiego słowa wyrozumienie potrzebowało, albo by bez niego w naszem języku być nie mogło, tedym ono słowo przesadzał, ale tak, że je każdy może znać, bo je owemi kryskami okreszał (BSzB 1572, k. b3v; por. też NTSzB 1574/89, k. d1r-v). Tłumacz z założenia używał słów wziętych z różnych dialektów polskich, gdyż uważał, że Biblię się nie jednej której krainie abo powiatowi, ale wszem przekładało. Dlatego w tłumaczeniu można znaleźć słowa wielkopolskie, krakowskie, mazowieckie, podlaskie, sandomierskie, a nawet ruskie, a wszystko po to, aby się tak wrychle język nasz niejako rozszerzyć mógł, który już teraz barzo zmalał.501 3. Przyczyny powstania swoich przekładów wyjaśnia tłumacz w przedmowie do BSzB 1572, sygnalizując trzy sprawy: 1) BB 1563 była wydana w dużym formacie folio, co utrudniało posługiwanie się nią; 2) wielkość i wykwintność tej edycji powodowała, że był ona droga i nie mógł sobie na nią pozwolić przeciętny wyznawca; niewystarczająca zapewne był także liczba egz. BB 1563 i jej przedruków; 3) arianie nie zgadzali się z przekładem wielu miejsc z Biblii Radziwiłłowskiej; od synodu skrzyńskiego (1567) dyskutowano nad jej błędami, a nawet polecono niektórym braciom, aby zaznaczali błędy w celu poprawienia ich i dokonania nowego przedruku. PonadTor UMKdny zarzucał tłumaczom pińczowskim, że o ochędożną polszczyznę nawięcej się starali, zaniedbawszy własności rzeczy greckiej głównie w NT i apokryfach.502 Biblia nieświeska, a w konsekwencji również kolejne prace przekładowe Budnego, była więc wynikiem ewolucji polskiego różnowierstwa, które przeszło drogę od kalwinizmu do antytrynitaryzmu. BB 1563 bardzo szybko wydała się członkom zboru mniejszego czymś przestarzałym, nie odpowiadającym nowym poglądom teologicznym i musiała być zastąpiona tłumaczeniem przystosowanym do nowej sytuacji religijnej.503 Ośrodkiem, w którym można było wydrukować nową Biblię był Nieśwież, gdzie działała drukarnia. Maciej Kawieczyński, rządca Radziwiłłów w Nieświeżu i właściciel zakładu, pomnożył 500 501 502 503 Zob. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 48-49. Zob. BSzB 1572, k. c1r. Stąd też cytaty. Zob. BSzB 1572, k. b1r-v (pierwszego sygnowania); H. Merczyng, dz. cyt., s. 48. Por. K. Górski, Studia..., dz. cyt., s. 147. — 257 — zapasy drukarskie i założył papiernię, co zwiększyło możliwości edytorskie oficyny. Uczynił to z myślą o rozpowszechnianiu Pisma Świętego.504 Po pierwszych nieudanych próbach przekładowych Kawieczyński zwrócił się w tej sprawie do Budnego (prawdopodobnie ok. 1568 r.). Pracę rozpoczęto od porównywania tekstu brzeskiego z wersją hebrajską, grecką i niemiecką, co wykazało, że tłumacze pińczowscy nie trzymali się, wbrew zapowiedziom, wersji oryginalnych, ale przekładali z łaciny505 i francuskiego. W ten sposób okazało się, że praktyczniej i szybciej będzie dokonać nowego tłumaczenia niż poprawiać Biblię z 1563 r. Po nieudanej próbie pozyskania współpracowników Budny cały ciężar prac wziął na siebie.506 Praca nad tłumaczeniem od początku spotkała się z niechęcią części braci, którzy uważali ją za niepotrzebną, gdyż dysponowali przekładem krakowskim (BL 1561) i brzeskim, a nawet szkodliwą507. Z tego powodu Budny, wymieniając niektóre z błędów BL 1561 i BB 1563, sporo miejsca poświęcił na uzasadnienie potrzeby nowego tłumaczenia508. W 1568 r. na synodzie w Iwiu Budny poinformował zebranych, że pracuje już nad tłumaczeniem Biblii509. W liście do Łabęckiego z 20 kwietnia 1572 r. uskarżał się na chorobę oczu, zmuszającą go do korzystania z usług młodzieńca czytającego teksty hebrajskie, które przekładał ze słuchu510. Być może tłumacz korzystał również z pomocy T. Falconiusa511. Swoje prace przekładowe rozpoczął herezjarcha od opracowania tekstów greckich (może dlatego, że lepiej znał grekę od hebrajskicgo512). I. Kwilecka uważa, że najpierw przetłumaczył (a właściwie przedrukował) Apokryfy, które ze względu na odrzucenie ich kanoniczności przez innowierców potraktował jako wprawkę przyszłego tłumaczenia513. Był to więc etap wstępny, organizowanie i doskonalenie warsztatu translatorskiego. Zresztą biblista posłużył się tu gotowym już tekstem z BB 1563, do którego wprowadził nieistotne poprawki. Ten sam tekst znalazł się też w Biblii z 1572 r., co świadczy o tym, że do ksiąg tych nie przywiązywał zbyt wielkiej wagi.514 Zastanawiając się nad stosunkiem ApokrNT 1570 do BSzB 1572, Merczyng przypuszcza, że tłumacz przygotował tekst Apokryfów i NT do edycji całej Biblii, która miała się ukazać z wprowa- 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 Zob. BSzB 1572, k. b1r; DDP V, s. 121; H. Merczyng, dz. cyt., s. 48. Przykłady zob. BSzB 1572, k. c2r-3r. Zob. BSzB 1572, k. b1v-2r; H. Merczyng, dz. cyt., s. 48-49. Zob. BSzB 1572, k. b1r.1v-2r.3r. Na kartach b2r-3r pokazuje niektóre z błędów BL 1561 i BB 1563, a następnie (k. b 3r) pisze o pożytkach płynących z istnienia w danym języku kilku tłumaczeń. Do błędów w tłumaczeniach wcześniejszych i uzasadnienia własnego przekładu wraca na k. c2r-3r. Zob. H. Merczyng, dz. cyt., s. 36. 41. Chodzi tu o rękopiśmienny list Budnego do Łabęckiego pisany z Zasławia, w którym tłumacz podaje, że kończy dzieło i że jeszcze ma napisać list dedykacyjny do króla. W tym też liście wspomina o chorobie oczu i pomocy ze strony młodzieńca, który czytał mu na głos tekst hebrajski. Estreicher podaje, że list ten był dołączony do egz. BSzB 1572 z Biblioteki Czartoryskich. Zob. E XIII, s. 18. Zob. też H. Merczyng, dz. cyt., s. 42. Zob. E XIII, s. 18. Por. BSzB 1572, k. b1v. Por. BSzB 1572, k. c2r. — 258 — dzeniem takim jak w NTSzB 1574 (mogło ono być gotowe już w 1570 r.) oraz kontrowersyjnymi zmianami w tekstach o wielkim znaczeniu dla chrystologii. Według autora rozprawy Budny przerobił je zgodnie ze swoimi nonadorantystycznymi poglądami (zob. niżej). W 1570 r. gotowy był już tekst Apokryfów i NT, prawdopodobnie z krytyką tekstu i radykalnymi zmianami tłumacza. Jednak Kawieczyńscy wraz z Krzyszkowskim, którzy nie podzielali poglądów Budnego, nie chcieli się zgodzić na druk pracy w takiej postaci. Poprawili sporne miejsca, usunęli przypisy i wydali gotową część w 1570 r., nie czekając na resztę ST. Dalsze prace herezjarcha prowadził w latach 1570-72. W tym też czasie w Nieświeżu rozpoczęto druk całości Biblii. Tłoczenie jednak przerwano na skutek interwencji nawróconego na katolicyzm Krzysztofa Radziwiłła Sierotki, który doprowadził do przeniesienia oficyny nieświeskiej do Zasławia (lub Uzdy). W Zasławiu przebywał Budny, który według Merczynga musiał w ten sposób zdobyć jakiś dostęp do drukarni. Nakazał on składać ponownie NT, tym razem z przypisami, poprawkami i wstępem. Gdy Kawieczyńscy i Krzyszkowski spostrzegli się, iż tłoczony jest nowy skład, usunęli jeśli nie przypiski, na co już było zbyt późno, to przynajmniej pozostałe dodatki krytyczne tłumacza oraz wstęp wprowadzający w krytykę tekstu. W ten sposób w 1572 r. w Zasławiu ukończono druk Biblii w przekładzie Budnego.515 Odkryta przez nas zależność między ApokrNT 1570 a BSzB 1572 rzeczywiście sugeruje jakiś zamęt towarzyszący tłoczeniu NT. Nasuwają się tu jeszcze inne hipotezy. Może odsunięty od druku Budny odmówił opracowania pozostałych not i dlatego Kawieczyńscy włożyli do nowej edycji stare karty z 1570? A może, ze względu na różnicę poglądów, sami zrezygnowali z tekstu komentowanego, zastępując go wydrukowanym wcześniej? Sam Budny po 2 latach w następujących słowach wyparł się zmienionego bez jego woli NT: Bo acz był przez mię przełożon, ale od niektórych przyjaciół mych na wielu miejscach, nad moję wolą przetworzon. Co aczbym był na on czas barzo rad dał znać, ale iż drukarnia nie w moich ręku była, przeto mi i to było nie wolno. A tak proszę, on to przekład miej, za czyj chcesz, jednoby nie za mój. Ten, któryć tu oto podawam, za mój znam, bo nie jednom one cudze odmiany z miego wyrzucił, alem też i swego onego przekładu pociosał (NTSzB 1574/89, k. c8v-d1r). W 1574 r. wyszedł w Łosku NT, który zawierał kontrowersyjne korekty i wyjaśnienia biblisty, choć i tu zdarzyło się, że ktoś pod nieobecność Budnego usunął jedną z proponowanych przez niego nowości516. Po opublikowaniu NTSzB 1574 rozpoczęła się ostra fala polemik przeciw temu krytykowi tekstu, które pochodziły ze wszystkich obozów wyznaniowych ówczesnej Rzeczypospolitej. Jednym z pierwszych polemistów był arianin M. Czechowic, który w opozycji do prac Budnego wydał ——– 514 Por. I. Kwilecka, Problem autorstwa..., art. cyt., s. 63-64. 515 Zob. H. Merczyng, dz. cyt., s. 45-48. 516 Chodzi tu o tekst 1 J 5, 20, który wydrukowano niezgodnie z zamysłem tłumacza. Zob. NTSzB 1574, k. Kk7v-8r. — 259 — w 1577 r. własne tłumaczenia NT. Inni posądzali nawet Budnego o sprzyjanie żydującym, choć on sam wyraźnie się od nich odcinał517, a nawet twierdził, że edycja łoska miała pozbawić ich wielu argumentów wytaczanych przeciwko wiarygodności NT.518 Pod koniec życia Budny zmienił wiele ze swoich poglądów, czemu dał wyraz w edycji NT z ok. 1589 r. W Drugiej przedmowie wyjaśnia, dlaczego niektóre miejsca w Nowem Testamencie, przedzej drukowanem, odmienił, przedmowy pirwszej poprawił, przypiski niektóre odrzucił519. Na początku przedmowy czytamy wzmiankę o losach poprzedniej edycji z 1574 r.: Bo gdy ten to Nowy Testament na jawią wyszedł, acz byli niektórzy, co tę moję pracę chwalili i nie lada jako ją zalecali, jednak nierówno onych więcej było, którzy się niektórymi słowy w przedmowie i niektórymi przypiskami niepomału obrażali, ale najwięcej jich niektórych słów z Ewangelij i z Listów Apostolskich wyrzucenie obraziło i o to na mię mnodzy nie jedno z przeciwników, ale i z braciej za złe mieli, i na mię często nie jedno pojedynkiem, ale i na synodziech niemal wszytcy utyskowali (NTSzB 1589, k. e1r-v). Niżej wyjaśnia przyczyny zmiany poglądów: I dlategom się długo przeciw bratom i z niektórymi, co przy mnie stali, zastawował. Lecz na koniec wszytko u siebie dostatecznie uważywszy, a onę Apostolską sentencją przed się wziąwszy, gdzie mówi, iż miłość swych rzeczy nie szuka, ale onych, któreby ku chwale Bożej naprzód, a potem ku zbudowaniu bliźniego należały, nie ku rozruszeniu. Przeto na ostatek ustąpiłem i podjąłem się tego, naprzód w Litwie na synodzie hermaniskiem, a potem na kamieńskiem, wszytko ono, cobykolwiek kogo obrażało, z tego to Nowego Testamentu ode mnie w Łosku wydanego, odjąć, a one słowa, którem był z niego wyrzucił, zaś do tekstu wstawić. K’temu i z przedmowy pirwszej, prawie niedaleko od początku, niektóre obraźliwe słowa o sfałszowaniu Nowych Testamentów (jakoby nad inne wszelakie księgi były sfałszowane) wymazać, a gładszymi słowy, nie obraźliwą sentencją, wyrazić. Nawet przypiski, którem był do tychże Nowych Testamentów na końcu przydał, obiecałem odrzucić. Jakożem już za pomocą Bożą tej obietnicy mojej tu w tem Testamencie, tego niniejszego roku 89, dosyć uczynił, co każdy pilny czytelnik baczyć może (NTSzB 1589, k. e1v-2r). Przyczyną zmiany stanowiska przez Budnego były raczej względy religijne520. Zapewne pragnął Budny pojednania z braćmi i zgody w zborach521. Nie można również odrzucić innej przyczyny, polegającej na głębszym przestudiowaniu teraźniejszych greckich, łacińskich i słowiańskich522 ksiąg z tekstem Pisma Świętego. Była to chyba jednak drugorzędna przyczyna przemiany Budnego. Do najważniejszych zmian wprowadzonych w NTSzB 1589 należy przywrócenie w Łk 3, 23 słów jak mnimano, co było równoznaczne z wyrzeczeniem się przez herezjarchę nauki o naturalnym pochodzeniu Jezusa od Józefa, w Rz 9, 5 przywrócił słowo Bóg oraz całą perykopę o kobiecie cudzołożnej z J 8. Za słusznymi a mocnymi dowodami i zgodą braci pozostawił niektóre z kontrowersyjnych zmian: usunięcie tzw. comma joanneum (1 J 5, 7) oraz zmiany w 1 Kor 10, 9 i 1 Tm 3, 517 518 519 520 521 522 Zob. NTSzB 1574, k. a5v-6r. Zob. H. Merczyng, dz. cyt., s. 81-82. NTSzB 1589, k. e1r. Fototypiczną odbitkę przedmowy do NTSzB 1589 przedrukował L. Zalewski, dz. cyt., s. 11-18. Zob. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 47. Zob. L. Zalewski, dz. cyt., s. 10. NTSzB 1589, k. e2v. — 260 — 16. Zrewidował również Budny swój pogląd na autentyczność i autorytet Hbr, uznając go za pewny list Apostolski523. 4. Edycję Biblii z 1572 r. zadedykowali wydawcy książki, Hektor i Albrecht Kawieczyńscy, Mikołajowi Radziwiłłowi Rudemu. W liście dedykacyjnym znajdujemy kilka ciekawych sygnałów zwiastujących zmierzch reformacji w Polsce. Po śmierci Radziwiłła Czarnego i po przejściu jego dzieci na katolicyzm zbory ariańskie musiały zabiegać o nowego protektora, zwracając się w stronę Radziwiłła Rudego. Znajdujemy tu również aluzje do trudności spotykających arian po nawróceniu Sierotki, który między innymi usunął ze swoich posiadłości drukarnię Kawieczyńskich: Nie jest bowiem rzecz tajemna, jako wasza K. M. statecznie szczere Boże słowo i zbór Jego rad widzisz, i aby był zachowan w pokoju, wszelakim się obyczajem o to przyczyniać raczysz. Co się na on czas po waszej K. M. dosyć znacznie pokazało, gdy się po śmierci sławnej pamięci Jego K. M. pana, Pana Mikołaja Radziwiłła [...] Waszej K. M. brata, [...] niektórzy z służebników szatańskich na zbór Pana Chrystusow targnęli, a on trapić i rozpraszać poczynali. Bo Wasza K. M. nic się na żadną rzecz nie oglądając, on to zbór prze śmierć Jego K. M. Pana brata Waszej K. M. strwożony i osierociały, bez omieszkania raczyłeś do obrony swej przyjąć, a jemu w onej nieleda jakiej trwodze dobrej otuchy dodać. Zaczym sprzeciwnicy jego przedsięwzięcie swoje opuścić musieli, zaś wierni za tak prętką obronę i za tak możnego obrońcę Pana Boga niepomału a słusznie wysławiali. [...] Bo acz się niektórym na on czas zdało, jakoby już w państwie Litewskiem Chrystus Pan i Jego członki żadnej gospody i żadnego opiekuna nie mieli, prze to iż był Bóg onego potężnego obrońcę, Jego M. Pana brata Waszej K. M. z tego żywota wziąć raczył. Lecz tedyż wszytcy doznali, że Radziwiłł nie umarł, skoro Pan Bóg Waszę K. M. z tejże sławnej familiej i z temiż zacnemi tytuły, i z takąż obroną pobudzić, a małemu swemu i strwożonemu stadu, opiekunem i obrońcą dać raczył (BSzB 1572, k. A(pierwsze)2v-3r). Pierwotnie księga miała być ofiarowana, zgodnie z dotychczasową tradycją, królowi, o czym pisał sam Budny w liście z dnia 20 kwietnia 1572 r. Plany zmieniły się prawdopodobnie na wieść o spodziewanej śmierci monarchy, którą przewidywano przynajmniej od marca 1572 r. 524 List dedykacyjny podpisali Kawieczyńscy 30 czerwca, a król zmarł 7 lipca. Druk ukończono siedem dni po jego zgonie525. Zauważmy, że BSzB 1572 jest, w interesującym nas okresie, jedynym wydaniem całego Pisma Świętego, które nie zostało przypisane głowie koronowanej. NTSzB 1574 zadedykował sam Budny swojemu protektorowi Janowi Kiszce. Na początku listu dedykacyjnego w kilku zdaniach podał cele, które przyświecały autorom i tłumaczom ofiarującym swoje prace panom wysokich stanów. Budny wymienia trzy cele: Bo [...] jedni tym obyczajem wdzięczność swoję za dobrodziejstwa ku onym to dobrodziejom swym pokazują. Drudzy sobie obrony przeciw sprzeciwnikom stąd szukają, a inszy to w ten sposób czynią, iż one swe pisania takowym ludziom za potrzebne i pożyteczne być rozumieją (NTSzB 1574, k. a2r-v). Niżej Budny dodaje, że on kierował się wszystkimi trzema pobudkami. Po pierwsze praca ta była darem wdzięczności za dawną i obecną protekcję, która polegała nie tylko na zapewnieniu 523 524 525 Zob. NTSzB 1589, k. e2v-4r. Zob. S. Cynarski, Zygmunt August, Wrocław 1988, s. 202-203. M. Kossowska podaje, że na badanym przez nią egz. BSzB 1572 umieszczono rękopiśmienną notatkę następującej treści: Wydrukowano to dzieło na siedem dni przed śmiercią Zygmunata Augusta. Zob. Koss. I, s. 265. — 261 — bibliście utrzymania, ale również na oddaniu do jego dyspozycji drukarni 526, a nawet zachęcie do wydania NT527. Trzeci motyw jest sam przez się zrozumiały, gdyż nie istnieje lepszy i pożyteczniejszy dar od szczyrego a wypolerowanego Pisma Świętego.528 Nas interesuje szczególnie drugi z motywów, gdyż jest on ściśle związany z genezą i recepcję biblijnych przekładów Budnego. Tłumacz w następujący sposób wyjaśnia swoje intencje: ...daleko ja słuszniej w ten obyczaj tę pracę moję W. Mci ofiarować muszę, gdyż to u mnie więcej niż pewna rzecz, iż jeśli kiedy które księgi, tedy teraz ten mój przekład będzie Czarta bość w oczy. Ano jeszcze go świat nie widział, a już o niem i o jego sprawcy dziwne dumy zaczyna i straszne grozy wzrusza. Cóż, gdy się na światło ukaże, aza mu obrońcę potężnego, a prawie takiego, jakim W. M., z łaski Bożej nie jedno ja, ale jakmiarz wszytcy wierni być znają, nie będzie potrzeba (NTSzB 1574, k. a2v-3r). Jeszcze wyraźniej niż w BSzB 1572 dochodzą tu do głosu sygnały zapowiadające zmierzch reformacji w Rzeczypospolitej, które w następnych różnowierczych edycjach będą pojawiać się od tej pory systematycznie. Znajdujemy tu żal z powodu śmierci wielu możnych protektorów oraz ubolewanie nad tymi, którzy powrócili do katolicyzmu. Największym jednak zagrożeniem byli sprawcy odejścia od reformacji wielu magnatów – jezuici: Bo oto na oko widzimy, iż wedle proroctwa Apostołów św. i samego Syna Bożego, wiara prawdziwa, którą był Bóg i po cudzych krainach i tu u nas w Sarmacyi niedawno wzniecił i od zabobonów antychrystowych niepomału oczyścił, zaś znowu gaśnie. [...] Aza boim nie napuścił już Bóg tego skutku, albo mocy oszukania, gdy nam przed kilkiem lat one przysłał, co z innemi na tem nie przestawają, żeby się od Chrystusa zwali, ale nad to i od własnego imienia Jego tytuły sobie biorą? Którzy i postawą uprzędzioną i sofistyką, od wartogłowów wymyśloną, wielką szkodę (jako na oko widzimy) poczynili, i czynić nie przestawają. Bo ony, co już od Antychrysta uciekać myślili, ten skutek oszukania i zahamował, i w błędziech stwierdził. Ony lepak, którzy już jedną nogą z Babilonu byli wystąpili, i owszem, jako się im samym zdało, już z niego wyszedłszy, daleko w drodze byli, tenże je skutek oszukania znowu do tego nieszczęsnego Babilonu zagania, a niektóre do samego dziecińca jego już zagnał. [...] Przeto, jakom rzekł, zginęła jakmiarz u nas wiara, zagasła miłość i wszelka zbożność. Ciemności się znowu rozmagają i inne znaki gniewu Bożego jawnie się okazują. Co był nam Pan Bóg wedle onej obietnice swej (Będą królowie pistuny twemi) dał ony święte Zboru swego miłośniki, to je zasię odebrał (NTSzB 1574, k. a3v-4v). Pomimo tych narzekań Budny znajduje na razie światło nadziei, gdyż są jeszcze Howadiaszowie, którzy proroki żywią, są i setnicy, którzy naród Boży miłują i szkoły jemu budują 529. Wraz z upływem czasu to światło nadziei systematycznie będzie gasło, czego świadectwem będą kolejne dedykacje. Jeśli chodzi o pozostałe dwie edycje prac Budnego, to ApokrNT 1570 dedykacji nie posiada, a NTSzB 1589 jest zdefektowany na początku i nie da się ustalić, czy był komuś ofiarowany. 5. Ukierunkowanie lektury Pisma Świętego występuje w pracach translatorskich Budnego na trzech poziomach: 1) krytyki tekstu zmierzającej do wybrania takiego wariantu, który potwierdza obrane wcześniej stanowisko dogmatyczne; 2) przekładu, który przez dobór odpowiednich polskich 526 527 528 529 Zob. NTSzB 1574, k. a5r. Zob. NTSzB 1574, k. a5v. Zob. NTSzB 1574, k. a2v-3r. Cytat k. a3r. NTSzB 1574, k. a5r. — 262 — odpowiedników słów hebrajskich czy greckich wywołuje zamierzone efekty polemiczne i aktualizujące tekst; 3) komentarza w postaci not marginalnych i przypisów końcowych. Jeśli chodzi o krytykę tekstu, Tor UMKdny wprowadził do NT kilka zmian o ogromnym znaczeniu dogmatycznym. Oto kilka ważniejszych przykładów: W Łk 3, 23 (Sam zaś Jezus, rozpoczynając swoją działalność, miał lat około trzydziestu. Był, jak mniemano, synem Józefa...530) usunął słowa jak mnimano wyprowadzając stąd wniosek o naturalnym pochodzeniu Jezusa od Józefa: A ten to Jezus był jakmiarz trzydzieści lat naczynający będąc * syn Jozefów... A obok nota: Tu księgi i gr. i słowi. i łacin. nieniejsze przydawają: jako mnimano, ale iż to podrzut, czytaj o tem przypisek na końcu (NTSzB 1574, k. S3r). W Rz 9, 5 (Do nich należą praojcowie, z nich również jest Chrystus według ciała, Ten, który jest ponad wszystkim, Bóg błogosławiony na wieki. Amen.) usunął słowo Bóg, co podważało tradycyjne dogmaty chrystologiczne: Których ojcowie i z których Chrystus wedle ciała, który jest nad wszemi * błogosławiony na wieki. Amen. Obok nota: Dzisiejsze księgi mają: Bóg błogosławiony, ale Cyprian i Hiliarius tak czytają jako tu, czytaj przypiski (k. i7v-8r). W 1 Tm 3, 16 nie oparł się na lekcji greckiej (kai. o`mologoume,nwj me,ga evsti.n to. th/j euvsebei,as musth,rion\ qeo,j evfanerw,qh evn sarki,), ale poszedł za wersją łacińską tłumacząc: Wielka jest tajemnica nabożeństwa, która się objawiła w ciele (NTSzB 1574, k. t8r). Wybór ten ma wyraźny podtekst dogmatyczny, gdyż podważa tajemnicę wcielenia. Z 1 J 5, 7-8 usuwa (słusznie) trynitarny dodatek zwany comma joanneum. Opuszcza wers 1 J 5, 20, w którym Jezus nazywany jest prawdziwym Bogiem.531 Oczywiście każdą lekcję krytyk obszernie uzasadniał w przypisach na końcu NTSzB 1574, sięgając po naukową argumentację. Trzeba otwarcie przyznać, że nie wszystkie wprowadzone przez niego poprawki były błędne (współczesna krytyka przyznaje mu rację np. w przypadku comma joanneum, czy tekstu 1 Kor 10, 9, który przetłumaczył: Ani kuśmy Pana..., zamiast Chrystusa532), choć ich wybór spośród wielu możliwości nie był obiektywny. Aby uzasadnić swoją postawę religijną, Budny posługiwał się tendencyjnym sposobem przekładania, który miał potwierdzać jego teologię i budzić negatywne skojarzenia w stosunku do prze- 530 531 532 Dla porównania podajemy współczesny przekład wg BT. Te i inne przykłady krytyki tekstu przez Budnego zob. H. Merczyng, dz. cyt., s. 71-80; K. Górski, Studia..., dz. cyt., s. 165-169. Dziś wg BT: I nie wystawiajmy Pana na próbę. — 263 — ciwników religijnych, szczególnie do Kościoła katolickiego. Oto kilka przykładów pochodzących z BSzB 1572 i ApokrNT 1570: W Rdz 1, 2 (a Duch Boży unosił się nad wodami) hebrajski zwrot myhiOla/ h;Wr przetłumaczył (na marginesie) przez wiatr Boży (podobnie w Rdz 8, 1; Iz 13, 19; 40, 7 wyjaśnia na marginesie, że zwrot duch Boży należy rozumieć jako wiatr), co korespondowało z poglądami Budnego, który odrzucał Bóstwo i osobowość Ducha Świętego. Słowo lAav. oddawał jako jama lub grób (Hi 24, 19; Ps 6, 5; 30, 3), co podważało tradycyjną naukę o nieśmiertelności duszy, którą Budny uważał za rzecz wątpliwą i jeszcze nie rozstrzygnietą533. W sposób błędny, ze względów dogmatycznych, przetłumaczył Budny śledzony przez nas w różnych przekładach tekst o prymacie Piotra: I Ja zaś mówię tobie: iż ty jesteś skalny, a na tej skale zbuduję mój zbór, i wrota piekielne nie przemogą jego (Mt 16, 18 – ApokrNT 1570, BSzB 1572, k. 11r). A ja lepak mówię tobie, iż ty jesteś skalny, a na tej skale zbuduję moję cerkew, a brony (sic) piekielne nie przemogą iej (Mt 16, 18 – NTSzB 1574, k. D5v). Ty zwan będziesz Kefas, co się wykłada kamienny (J 1, 42 – ApokrNT 1570, BSzB 1572, k. 52v). Greckie lo,goj z Prologu Janowego przetłumaczył Budny, jako mowa (sermo), a nie jako słowo (verbum), co również miało swój podtekst dogmatyczny. Podobnych przykładów jest w pracach naszego biblisty więcej.534 Kolejnym sposobem oddziaływania na czytelnika był u Budnego odpowiedni dobór słów polskich, które aktualizowały tekst. W tłumaczeniach pojawiają się: księża, zakonnicy i mnisi zamiast uczonych w piśmie (zob. So 1, 4 i nota; Łk 7, 30; 11, 53). Cel takiego zabiegu był oczywiście polemiczny, np.: I ściągnę rękę moję na Jehudę, i na wszytki obywatele jeruszalimskie, wysiekę też z miejsca tego ostatek Bahala, imię kamarów (jego) z ofiarowniki (So 1, 4). nota: Kamarowie albo Kamarym tłumaczy się czerncowie, to jest którzy czarnego odzienia używają. Byli to na on czas słudzy Bahalowi, jako dziś są mniszy w Polszcze, albo czerncy na Rusi (nota do So 1, 4 – BSzB 1572, k. 460r). Zaś Faryzeuszowie i zakonnicy radę Bożą odrzucili przeciw sobie, nie pokrzczeni od niego (Łk 7, 30 – BSzB 1572, k. 37v). U omawianego tłumacza możemy również spotkać zaadaptowanie szesnastowiecznych terminów dla wyrażenia realiów biblijnych. I tak znajdujemy tu podskarbiego (Iz 22, 15), wojewodę 533 534 Taki pogląd miał wyrazić podczas dysputy z jezuitami w 1589 r. w Połocku, zob. H. Merczyng, dz. cyt., s. 109. Zob. J. Kamieniecki, Zapiski..., art. cyt., s. 148-149; J. Kamieniecki, Z dziejów szesnastowiecznej filologii biblijnej – przekłady biblijne Szymona Budnego, „Rozprawy komisji językowej WTN‖, t. XXV, 1999, s. 59-61. — 264 — (Rdz 21, 22; Sdz 4, 2), podkomorzego (Jr 51, 59) itd., a wszystko to po to, aby przybliżyć, pomóc zrozumieć i zaktualizować tekst.535 Wreszcie aby ukierunkować interpretację, Budny posługuje się notami komentarzowymi, które również w duchu polemicznym aktualizują tekst (zob. wyżej). W notach do Rdz 8, 20 i Wj 20, 24 sygnalizuje, że ołtarze starotestamentalne nie są tym samym, co katolickie: Rozumiej przez ołtarz nie ony piece papieskie albo z drew, ale ognisko, na którym palił bydle (nota do Rdz 8, 20 – BSzB 1572, k. 4v). W notach aktualizuje tekst, sugerując jego zastosowanie: wyroków pańskich, gdy są przeciw Bogu, nie ma słuchać wierny (nota do Dn 6, 11 – BSzB 1572, k. 440v). Opowiadając historię Daniela przebywającego w jaskini lwów, dodaje: Niezbożni ludzie gorszy niż lwowie (nota do Dn 6, 18 – BSzB 1572, k. 441r). Apokaliptyczne wizje z Dn interpretuje jako walkę wierzących z Turkami: świętym albo wiernym będzie dano królestwo wieczne po skończeniu Tureckiego (nota do Dn 7, 27 – BSzB 1572, k. 442r). Wiele not marginalnych umieszczono przy tekście Ap. Tu również wśród uwag filologicznych i krytycznych znajdujemy akcenty polemiczne: Albo wszetycznice, przez którą rozumiej fałeszną Cerkiew; przez wody mnogie – narody rozmaite, jako niżej. Zaś przez wino nieczyste – naukę skażoną a fałszem zarażoną. A iż ją mówi być opiła krwie świętych, daje znać, iż ta Cerkiew miała święte ludzie zabijać, jakoż po dzisiejszy dzień czyni Cerkiew rzymska (nota do Ap 17, 1 – BSzB 1572, k. 142r). A co może być jaśniej rzeczono, jako to, iż ta morderska Cerkiew miała być w Rzymie. Bo to pewna, iż żadne inne miasto nie jest zbudowane na siedmi górach oprócz Rzyma (nota do Ap 17, 9 – BSzB 1572, k. 142 r). Tu jasne proroctwo, iż państwo papieskie rozerwane będzie od królów (nota do Ap 17, 16 – BSzB 1572, k. 142v). 6. Formaty poszczególnych edycji i związane z formatem elementy druku prezentuje tabela 20. Tabela 20. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych w drukach Sz. Budnego format wymiary dla wybranych egz. [mm] sygn. składek 535 ApokrNT 1570 BSzB 1572 NTSzB 1574 NTSzB 1589 4° 220x173x36 4° 224x173x97 8° 164x115x46 8° 163x110x52 dla Ossol. XVI.Qu.2337 dla Ossol. XVI.Qu.2339 dla Ossol. XVI.O.191 dla BN XVI.O.858 ST (przed. i ded.): A4, b-c4 ST (tekst): A-Z8, Aa-Vv8, Xx4, Yy-Zz8, AA-NN8 a6, b-c8, d4, A-Z, a-z, Aa-Kk8 [a6? def.], b-c8, d-e4, A-Z, a-z, Aa-Ee8, dalej def. Zob. J. Kamieniecki, Zapiski..., art. cyt., s. 148; J. Kamieniecki, Z dziejów..., art. cyt., 61-62. zapewne było do Kk8 — 265 — 8 Apokr: a-o , p NT: A-R8, S10 268 liczba kart liczba ark. liczbowanie kart. 10 67 1-121, 1-144, 1 nlb. Apokr: a-o8, p10 NT: A-S8, T6 752 474 opisane wyżej skł. zawierały 188 12 nlb., 1-468, 1-121, 1-144, 5 nlb. 59,25 k. nlb. 432 k., [478] 54 [59,75] k. nlb. Ze względu na podobieństwo ocalałej części egz. NTSzB 1589 do wyd. z 1574 r. można przyjąć, że zawierał on taką samą ilość kart (+ skł. e4) co NTSzB 1574. W pracach Budnego dostrzegamy tendencję do zmniejszania formatu Pisma Świętego, które jak to widzieliśmy w przedmowie do BSzB 1572, było nieustannie przewożone i przenoszone przez arian uczestniczących w często zwoływanych synodach. W tej sytuacji księgi w mniejszych formatach były o wiele wygodniejsze. 7. Zanim zaprezentujemy zawartość druków biblijnych Budnego, omówimy jego poglądy na temat kanonu, które wpłynęły na układ ksiąg w ST i NT. W ApokrNT 1570 kolejność jest następująca: 3-4 Ezd, Tb, Jdt, Mdr, Syr, dodatki deuterokanoniczne do Est, Ba, dodatki deuterokanoniczne do Dn, 1-2 Mch; w NT jest tylko jedna zmiana: Hbr został umieszczony przed Ap. W BSzB 1572 jest tak samo. Tutaj zgodnie z tradycją różnowierczą oddzielone zostały księgi protokanoniczne od apokryfów (deuterokanonicznych), których liczba zgadza się z BB 1563. Apokryfy, czyli księgi kryjome poprzedził tłumacz wprowadzeniem wziętym z BB 1563536. Budny ponadto rozróżniał w NT księgi pewne (gruntowne) od podejrzanych. Do pierwszej grupy zaliczał cztery ewangelie, Dz, 13 listów św. Pawła, 1 P, 1 J i Ap, a do podejrzanych Jk, 2 P, 2-3 J, Jud, Hbr. Najwięcej zastrzeżeń miał do apostolskiego pochodzenia Hbr 537 i zapewne dlatego zmieniał jego położenie w NT. Chciał nawet oddzielić pisma niepewne (apokryfa) od pewnych, aby tak każdy przed oczyma miał, któremu pismu zgoła wierzyć winien, a któremu nie winien. Zrezygnował jednak z tego pomysłu, gdyż pociągnąłby on zmianę kolejności zaczałów.538 Kolejną innowacją w kanonie NT była zmiana kolejności ewangelii. Budny po Mk umieścił J, Łk i Dz. Uczynił to, aby tak oboje księgi Łukasza św. pospołu były. Taki układ znajdujemy z NTSzB 1574 i 1589.539 W wydaniach NT Hbr wrócił na swoje miejsce. Musimy w tym miejscu zasygnalizować jeszcze jedną sprawę. Omawiając genezę prac Budnego wspomnieliśmy, że pewne ich elementy, a nawet części, zostały usunięte wbrew woli tłumacza. Tak się stało z przedmową i przypisami do NT w BSzB 1572, gdzie na marginesach przy tek- 536 537 538 539 Na temat apokryfów w ApokrNT 1570 i BSzB 1572 zob. I. Kwilecka, Problem autorstwa..., art. cyt. Zob. NTSzB 1574, k. d2v-3r. Zob. NTSzB 1574/89, k. d2v-3r. Zob. NTSzB 1574/89, k. d3r. — 266 — ście znajdujemy noty odsyłające do przypisów końcowych, których jednak na końcu nie ma. Ten brak Budny wyjaśnia w następujący sposób: Umyśliliśmy byli, Czytelniku łaskawy, dla twego pożytku, to jest dla snadniejszego niektórych miejsc w Piśmie Świętym trudniejszych pojęcia i wyrozumienia, krótkie przypiski (co łacinnicy annotatiami zową) na końcu tych Biblii przydać. Lecz się to prze niektóre zawady zwieść nie mogło. Przeto gdzie na krajoch tych ksiąg obaczysz, ano cię do tych to przypisków, lub do annotacyj odsyłają, tedy ich już nie szukaj, ale radszej Pana Boga prosić, aby nam do tego pomocą błogosławić raczył, jako bychmy tobie takowe przypiski w osobliwych książkach doskonalsze, niż tu być miały, podali (BSzB 1572, k. c4r). Podobny los musiał spotkać wspomnianą przedmowę do NT z całej Biblii, gdyż ta, która obecnie poprzedza tekst natchniony, odnosi się tylko do ST. Są to wyraźne ślady cenzury, którą zastosowali Kawieczyńscy wobec tych elementów książki, które były zbyt radykalne i nie zgadzały się z ich poglądami. Zawartość ST z BSzB 1572 jest następująca: Str. tytułowa (k. A1r). Odwrocie jest puste. List dedykacyjny: „OSwieconemu kśiążęćiu y panu / Panu Mikołaiowi Radziwiłowi...‖, podpisany: „Pisan na Uzdzie roku od narodzenia syna Bożego / 1572. Mieśiąca Cżerwca 30. dnia. Waszey K: wielmożnośći. Pana naszego miłośćiwego. Powolni na wszem Słudzy. Hektor y Albrecht Kawiecżyńscy‖ (k. A2r-4r). K. A4v jest pusta. Przedmowa Budnego do ST: „Pobożnemu cżytelnikowi / Symon Budny tych kśiąg tłumacz...‖, podpisana: „Pisano w Zesławiu Litewskiem / Miesiąca Maia 7 dnia Roku od narodzenia Syna Bożego / 1572.‖ (k. b1r-c3v). Przedmowa ta pełni 3 funkcje: 1) podając całą listę wad i błędów BL 1561 i BB 1563, przekonuje czytelnika o potrzebie ponownego przełożenia Biblii; 2) wykłada metodę pracy przekładowej Budnego; 3) uświadamia krytyczno-filologiczną wartość pracy (ta funkcja jest dominująca w NTSzB 1574, 1589).540 „Do tegoż Czytelnika o przypiskoch y o myłkach / obmowa‖ (k. c4r). Wyjaśnienie powodów opuszczenia przypisów końcowych. „Porządek ksiąg starego Przymierza z licżbą / ktora ukazuie / na ktorem sie liscie ktore księgi pocżynaią‖ (k. c4v). Spis ksiąg ST. Tekst ST (k. 1r-468). Jedynie przed 1 Krn i przed 2 Krn umieszczono krótkie wstępy (10 i 4 linie), w których autor wyjaśnia różnice miejsca tych ksiąg w kanonie chrześcijańskim i żydowskim oraz ich relację do Ksiąg Królewskich i Księgi Ezdrasza (k. 219r i 236r). Po 2 Krn idzie Manas (k. 257) złożone w 1 kolumnie. 540 Por. Koss. I, s. 266. — 267 — Tekst Apokryfów (k. 1-121 drugiej numeracji). Księgi te zostały poprzedzone wstępem wziętym z BB 1563. Prolog do Syr wydrukowano w 1 kolumnie i potraktowano go jako przedmowę do księgi (k. 52r). Identyczną zawartość ma ApokrNT 1570. Zawartość NT we wszystkich edycjach podaje tabela 21. Tabela 21. Zawartość Nowych Testamentów Sz. Budnego ApokrNT 1570 BSzB 1572 NTSzB 1574 NTSzB 1589 str. tytułowa NT herb J. Kiszki z łac. wierszem Budnego list dedykacyjny k. 1r (drugiej fol.) — k. 1r (trzeciej fol.) — k. a1r k. a1v def. def. — k. a2r-6v def. przestroga do czytelnika wyjaśniająca symbole z aparatu krytycznego przedmowa do NT o krytyce tekstu Budnego errata spis ksiąg NT druga przedmowa tekst NT — dla całej Biblii na pocz. — k. a6v def. — — k. b1r-d3v k. b1r-d3v — — — k. 2r-144v na końcu k. T2r-6v k. 1v — k. 2r-144v k. d4r (falso d2r) k. d4v (falso d2v) — k. A1r-Ff5 k. d4r (falso d2r) k. d4v (falso d2v) k. e1r-4v k. A1r-Ee8v tekst jest do Ap 19,8 później def. kolejność ewangelii położenie Hbr przypiski kolofon Mt, Mk, Łk, J Jud, Hbr, Ap — k. S10r; S10v – pusta Mt, Mk, Łk, J Jud, Hbr, Ap — pod erratą k. T2v Mt, Mk, J, Łk Flm, Hbr, Jk k. Ff6-Kk8v Mt, Mk, J, Łk Flm, Hbr, Jk def., ale z odsyłaczy można wnioskować, że były na końcu k. Kk8v def. 8. W pracach Budnego tekst biblijny jest podzielony na rozdziały i wiersze. Budny jako pierwszy wprowadził do Biblii polskiej słowo rozdział, tak uzasadniając tę nowość: O rozdzialech też, czytelniku, na krótce racz wiedzieć. Naprzód, iże je krakowski tłumacz kaputami, a brzescy kapitułami zową, to mi się bynajmniej nie podobało. Bo kapituła są księża kanonicy, caput lepak jest słowo łacińskie. A tak wolałem je rozdziałami zwać, aczciby i na tem nic, choćbychmy je z greki i z łacinniki głowami zwali (BSzB 1572, k. c2r). Śmiałe posunięcia krytyczne spowodowały pewne przesunięcia w tradycyjnym układzie rozdziałów (dotycz to J 8): ...znajdziesz tu w tem naszem tłumaczeniu niemało takich rozdziałów, które się nie tam zaczynają, jako w innych Bibliach. Tego dałcibym tu dostateczną sprawę, ale by się przedłużyło. Teraz na tem przestań, iż się to nie bez wielkich przyczyn stało. A k’temu i to wiedz, żem ich mało wedle swego zdania odmieniał, lecz nawięcej na przestrogi ludzi uczonych, jako Erazma, Lutera, Kalwina, Kastaliona, Bezy i innych takowych uczyniciem to musiał (BSzB 1572, k. c2r). W BSzB 1572 i ApokrNT 1570 napis typu: „Rozdział 1.‖ jest umieszczony bezpośrednio przed tekstem danego fragmentu w kolumnie głównej. W NTSzB 1574 i 1589 oznaczenia rozdziałów umieścił tłumacz nie w kolumnie głównej, ale wśród not marginalnych (napis np. „Roz. 2.‖), aby znaczono było, co Duch święty przez Apostoły pisał, a co ludzie dla ratunku pamięci przypiso- — 268 — wali. Obawiał się tu Budny, aby podziału tekstu czytelnicy nie przypisywali autorom natchnionym541. Nie było to zbyt szczęśliwe rozwiązanie, gdyż bardzo trudno szuka się w tych książkach rozdziałów. Tekst natchniony wydrukowano w zwartej kolumnie w NTSzB 1574/89 lub w 2 kolumnach w ApokrNT 1570 i BSzB 1572. Tekst podzielono na ustępy. Aby zaznaczyć początek wiersza, wprowadzono większą spację (fot. 086. 088-089). W zwartej kolumnie wydrukowano również psalmy. W NTSzB 1574/89 obok podziału na rozdziały (głowy) i wiersze zastosował herezjarcha, po raz pierwszy w polskim edytorstwie biblijnym, liturgiczny podział kościołów wschodnich na zaczała, co na żądanie braciej miłej z narodu ruskiego po krajoch zaznaczył542. Praktyka ta miała rozszerzyć grono użytkowników książki, trafiając również do osób pochodzących z narodu ruskiego. Ponadto w ST zachował Budny żydowski podział na parasze.543 Układ tekstu jest prosty. Każda z ksiąg rozpoczyna się od dobrze widocznego tytułu podającego również i wyjaśniającego nazwy hebrajskie dla pism ST , np.: „Pierwsze kśięgi Moiżeszowe / Bereszyt / To iest w Początku‖, „List Pawła Apostoła do Koryntów pierwszy‖. Przy prorokach tytuły ksiąg składające się zazwyczaj z imienia autora umieszczono w jednej z kolumn. W pozostałych przypadkach tytuły ksiąg wydrukowano na szerokość 2 kolumn. Napisy te są bardzo dobrze widoczne. Księgi nie zaczynają się od nowych stron, ale idą jedna po drugiej. Brak streszczeń rozdziałów, nie ma nawet argumentów do psalmów. Kompozycję stron wyznaczają ramki. W ApokrNT 1570 i BSzB 1572 tekst jest złożony w 2 kolumnach. W oknach zewnętrznym i wewnętrznym umieszczono noty marginalne. W wąskich oknach po lewej stronie każdej z kolumn wydrukowano numery wierszy. W oknie górnym umieszczono nagłówki kolumnowe. Niektóre teksty w ApokrNT 1570 i BSzB 1572 tłoczono w jednej kolumnie, aby podkreślić ich niekanoniczny (według podlądów Budnego) charakter. Taki los spotkał Manas i J 8, 1-11. W NTSzB 1574/89 kompozycja jest podobna, z tym że tekst ułożono tu w 1 kolumnie. Na marginesach występuje kilka rodzajów not magrinalnych: konkordancje (we wszystkich ed.); krytyczne (oprócz ApokrNT 1570); filologiczne, dotyczące techniki przekładu, języka i gramatyki, sygnalizujące hebraizmy i grecyzmy (oprócz ApokrNT 1570); 541 542 543 NTSzB 1574/89, k. d3r-v. NTSzB 1574/89, k. d3r. Zob. J. Kamieniecki, Zapiski..., art. cyt., s. 151. — 269 — komentarzowe wyjaśniające realia biblijne i trudniejsze miejsca; spotykamy tu również uwagi o charakterze polemicznym (oprócz ApokrNT 1570); odsyłające do przypisów końcowych (oprócz ApokrNT 1570); sygnalizujące podział tekstu na rozdziały, zaczała (w NTSzB 1574/89); streszczające (przy przedmowach). Ilość not w poszczególnych partiach BSzB 1572 jest nierównomierna. Np. w Pięcioksięgu marginesy są często przeciążone i słabo czytelne. W części ST zwanej przez Budnego Apokryfami są tylko konkordancje. W NT najwięcej not jest przy Mt i Ap.544 9. Materiał ilustracyjny jest w omawianych edycjach bardzo skromny. W NTSzB 1574 znajdujemy przy dedykacji herb J. Kiszki. Nie wiadomo, czy w NTSzB 1589 nie było dedykacji i związanego z nią herbu. Na k. tytułowej do BSzB 1572 znajduje się ozdobna rama tytułowa ze scenami biblijnymi, podobnymi jak w BB 1563 i BL 1561. Powtarzają się tu te same motywy: na wpół suche i na wpół zielone drzewo, grzech w raju, Mojżesz z tablicami, personifikacja łaski, zmartwychwstanie, ukrzyżowanie, człowiek zwracający się w stronę Ukrzyżowanego. Układ scen jest jednak nieco inny. Drzeworyt ten jest słabej jakości. Ramka tytułowa w NTSzB 1574 zawiera tylko elementy ozdobne. 10. Dobór pism dla poszczególnych elementów ukazuje tabela. Tabela 22. Pisma zastosowane w drukach Sz. Budnego tekst biblijny konkordancje roz. na marg. / zacz. inne noty marg. pierwsze linie tytulików ApokrNT 1570 BSzB 1572 NTSzB 1574 NTSzB 1589 szw. 20 ww. = 70 mm szw. 20 ww. = 70 mm — szw. 20 ww. = 70 mm fr. 1 w. = 13,5 mm szw. 20 ww. = 70 mm szw. 20 ww. = 70 mm — szw. 20 ww. = 70 mm fr. 1 w. = 13,5 mm szw. 20 ww. = 89 mm szw. 20 ww. = 62 mm szw. 20 ww. = 89 mm szw. 20 ww. = 62 mm szw. 1 w. = 7,5 mm szw. 20 ww. = 89 mm szw. 20 ww. = 62 mm szw. 20 ww. = 89 mm szw. 20 ww. = 62 mm szw. 1 w. = 7,5 mm Dobór pism nie jest tu zbyt staranny. Np. sprawia kłopoty odnalezienie na marginesach napisu „Roz.‖ i „Zacz.‖. W doborze pism są pewne wyjątki. Np. w NTSzB 1589 fragmnet J 11, 1-16 wytłoczono szwabachą mniejszą (20 ww. = 70 mm), zapewne z powodu zmian w składakach. 11. Inicjały zastosowano według tradycyjnego klucza: bardziej ozdobne i większe dla początków ksiąg, mniej ozdobne (a nawet zwykłe wersaliki) dla rozdziałów. W NTSzB 1574/89 inicjały otwierające rozdziały pełnią dodatkową ważną funkcję, sygnalizując początek rozdziałów. 544 Zob. Koss. I., s. 270. — 270 — 12. Do elementów ułatwiających korzystanie z Biblii na wyrywki należą nagłówki, podające tylko tytuł bieżącej księgi, spisy ksiąg, podział na rozdziały, wiersze i zaczała oraz noty odsyłające do przypisów z końca Nowych Testamentów. W ApokrNT 1570 i BSzB 1572 karty są liczbowane. Podsumowując osiągnięcia Budnego na polu edytorstwa biblijnego, można za J. Czerniatowicz powtórzyć, że tłumacz czerpał z osiągnięć ówczesnej biblistyki, zachowując jednak indywidualny stosunek do jej zdobyczy. Filologiczne i wydawnicze opracowanie Budnego, choć nie najlepsze pod względem estetycznym, było na naszym terenie nowością płodną w konsekwencje, gdyż zmusiło następnych tłumaczy do utrzymania przynajmniej tego samego poziomu, a później nawet lepszego; ponadto zaś równało nasze badania i prace z ich poziomem w Europie.545 Pod względem językowym tłumaczenia Budnego były reakcją na zbyt swobodny przekład zespołu pińczowskiego. Budny wybierając wierność oryginałowi kosztem piękna języka, zostawił kolejną wersję trzymającą się tradycyjnego modelu przekładowego, do którego należała również krytykowana przez niego BL 1561.546 6. Nowy Testament w tłum. M. Czechowica (do 1577) 1. Pierwsze wydanie NT w przekładzie M. Czechowica ukazało się in 4° w oficynie A. Rodeckiego w Krakowie w 1577 r. pt.: Nowy Testament. To jest wszytkie pisma Nowego Przymierza z greckiego języka na rzecz polską wiernie i szczerze przełożone. Przydane jest różne czytanie na brzegach, które się w inszych księgach najduje i rejestr na końcu547 (fot. 090-091). Edycja druga wyszła z tej samej drukarni in 8° w 1594 r.548 (fot. 092-093). 2. Marcin Czechowic urodził się w 1532 r. w Zbąszyniu nad Obrą. Kształcił się w szkole parafialnej, a następnie w Akademii Lubrańskiego (ok. 1543-49). Ok. 1549 r. porzucił katolicyzm i opowiedział się za reformacją. Zdobył gruntowne wykształcenie humanistyczne (być może w Królewcu), uwieńczone rokiem studiów w Lipsku (1554). Podczas studiów opanował dobrze łacinę, greką i średnio hebrajski. Ok. 1558 r. na zaproszenie Radziwiłła Czarnego przybył do Wilna, gdzie objął urząd ministra i nauczyciela w założonej przez księcia szkole. Tu też zetknął się z T. Falconiusem, W. Krzyszkowskim, Sz. Budnym, Sz. Zaciusem, Piotrem z Goniądza – najpierw zwolennikami kalwinizmu, a 545 546 547 548 J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 61-62. Por. Koss. I, s. 275-276. 282-283. Korzystam z egz. Ossol. XVI.Qu.1773. Korzystam z egz. Czart. Cim.1645/I. — 271 — później antytrynitaryzmu. W 1561 r. podczas sporów o Blandratę pełnił w imieniu Radziwiłła misję w Szwajcarii dostarczając Kalwinowi i Bullingerowi listy. Ok. 1563 r. pod wpływem Piotra z Goniądza opowiedział się przeciwko udzielaniu chrztu dzieciom i szybko oddalił się od ortodoksyjnego kalwinizmu, głosząc radykalne poglądy społeczne, a w chrystologii opowiadając się za dyteizmem. Po śmierci Radziwiłła w 1566 r. przeniósł się na Kujawy, gdzie zaprzyjaźnił się z Janem Niemojewskim. Tam też przeszedł ewolucję od dyteizmu do unitarianizmu i zaczął głosić coraz śmielej radykalizm społeczny. W 1568 wraz ze zborem kujawskim przyjął ponowny chrzest. W swoich poglądach społecznych opowiadał się za zniesieniem poddaństwa, wyzbywania się dóbr ziemskich, uchylania się od udziału w wojnie i od sprawowania urzędów, szczególnie związanych z tzw. prawem miecza. Kierując się radykalizmem społecznym, udał się w 1569 r. do nowo założonego Rakowa, gdzie przebywał do 1570 r. W 1570 r. osiadł w Lublinie i wraz z Niemojewskim nadał temu ośrodkowi czołowe miejsce w polskim ruchu unitariańskim, a sam stanął na czele tego ugrupowania. Tutaj powstały najważniejsze dzieła Czechowica: Summariusz wszytkiego Nowego Testamentu – wierszowane streszczenie NT (Kraków 1570) oraz Rozmowy Christiańskie... (Kraków 1575). W Lublinie powstał również przekład NT (Kraków 1577). W latach 80-tych prowadził z Budnym spory, których przedmiotem były poglądy społeczne. Następne lata przyniosły polemiki z jezuitami oraz (na przełomie wieków) ze zwolennikami Fausta Socyna – Andrzejem Lubienieckim i Walentym Szmalcem. Czechowic zmarł w 1613 r.549 3. Geneza tłumaczenia NT Czechowica wiąże się z „niedoskonałościami‖ (z punktu widzenia innych orientacji różnowierczych) poprzednich edycji: BB 1563 i prac Budnego. Dla ugrupowania arian, do którego należał Czechowic, Biblia brzeska posiadała te same wady, na które zwrócił uwagę Budny. Z kolei przekłady Budnego były dla nich nie do przyjęcia ze względów doktrynalnych i zbyt radykalnej krytyki tekstu. Dlatego pojawiło się zapotrzebowanie na nowy przekład, który by unikając błędów zespołu pińczowskiego i Budnego, odpowiadał aspiracjom lewicy ariańskiej550. Czechowicz miał następujące zastrzeżenia do wcześniejszych przekładów: Pomyłki i błędy w tłumaczeniu. Odstępowanie od wersji greckiej na rzecz Vlg. Czechowic wyraźnie nawiązuje do tłumaczy pińczowskich, którzy twierdzili, że przekładali z języków oryginalnych, a tymczasem korzystali głównie z wersji łacińskich oraz do poglądów Budnego, który od 1574 r. cenił wyżej autorytet Vlg niż tekstu greckiego. 549 550 Zob. monografia o Czechowicu: L. Szczucki, Marcin Czechowic. Studium z dziejów antytrynitaryzmu polskiego XVI w., Warszawa 1964 oraz mniejsze biogramy: S. Kot, Czechowic Marcin, PSB IV, s. 307-309; J. Misiurek, Czechowic Marcin, art. cyt.; Por. L. Szczucki, Marcin Czechowic..., dz. cyt., s. 98. — 272 — Zbytnia dosłowność przekładów, którą tłumacz zapewne wytknął Budnemu (a może również Leopolicie i Bielskiemu). Dosłowność była przyczyną niestarannej i niezrozumiałej polszczyzny.551 Niżej tłumacz poruszył jeszcze czwartą sprawę, a mianowicie zbytni radykalizm krytyki tekstu przez Budnego (którego jednak nie wymienia z nazwiska). Dlatego nigdziej nie ważył się naprawiać tekstu pospolitego greckiego, bo go to do inszych bolało, którzy się tak śmiałymi w tym pokazali552. Wady te skłoniły Czechowica do podjęcia własnej próby przekładowej. Wydał on swój NT, aby zapobiec błędom Budnego i aby zbór integrować, a nie zaszczepiać w nim podziały i niepewności doktrynalne. Dlatego uważał za rzecz szkodliwą poddawanie w wątpliwość autentyzmu poszczególnych tekstów553. Lubelski minister nie czuł się jednak na siłach dokonać nowego samodzielnego tłumaczenia, dlatego oparł się na tekście brzeskim, konfrontując go z wersją grecką554. Zależność od BB 1563 wypominał Czechowicowi jego rywal wyznaniowy, jezuita M. Łaszcz, który pisał: ...boś ty wszytek twój przekład z Biblijej brzeskiej wziął, wszędzie się jej trzymając jako pijany płotu, tylko żeś niekiedy swoje fałszywe przekłady przymieszał.555 O społecznym zapotrzebowaniu na nowy przekład NT świadczą słowa samego tłumacza, który przedstawia czytelnikowi genezę swojej pracy: Aczkolwiek nie sam z swej własnej chęci, jakoby dowcipowi swemu i umiejętności ufając, łaskawy czytelniku, tegom się ważył, żem z greckiego języka na rzecz naszę polską pisma naszego Nowego Testamentu przełożył, abo radszej od inszych przedtym przełożonego poprawił [...], ale iżem od wiela inszych uczonych, bogobojnych, a słowo Boże miłujących, do tego prawie przyciśniony był, którch napominaniu, a drugich też przynaglaniu, po długich wymówkach moich, zezwoliciem musiał (NTCz 1577, k. *2r-v). Można chyba stwierdzić, że tak jak przekłady Budnego były owocem oderwania się, a później uniezależnienia ariańskiego odłamu polskiej reformacji od zboru kalwińskiego, tak praca Czechowica była owocem wewnętrznego zróżnicowania, a nawet podziału w zborze mniejszym. Inne cele przyświecały też obydwu tłumaczom. Budny chciał dać do rąk czytelnika tekst krytyczny, naukowo opracowany i uwolniony od wszelkich ludzkich przysad. Była to więc praca trudna dla przeciętnego wyznawcy. Czechowicowi chodziło o stworzenie tekstu łatwiejszego, przeznaczonego dla słabiej przygotowanego czytelnika. Nie znaczy to, że lubelski minister nie korzystał z prac poprzednika; przeciwnie – nigdzie jednak w sposób wyraźny nie odwoływał się do druków Budnego.556 551 552 553 554 555 556 Zob. NTCz 1577, k. *2v. NTCz 1577, k. †3r. Zob. Koss. I., s. 289. Zob. NTCz 1577, k. *2r-v oraz k. †1v. M. Łaszcz, Recepta na plastr Czechowica, ministra nowokrzczeńczego..., Kraków 1597, s. 10. Cytuję za I. Kwilecka, Z dziejów..., art. cyt., s. 149. Zob. L. Szczucki, Marcin Czechowic..., dz. cyt., s. 100-101. — 273 — Przyczyny ukazania się NTCz 1594 wyjaśnia tłumacz w jednostronicowej przedmowie Do Czytelnika łaskawego: Wiele się ich najdowało i najduje, czytelniku łaskawy, którzy pragnęli mieć Testament Nowy naszego przekładu, ale będąc niedostatecznymi, nie mogli się na tak wiele groszy zdobyć, za któreby ji kupili. Przetoż im folgując, staraliśmy się, aby mniejszą literą i formą wydrukowany wyszedł. A iż się w pierwszym wydaniu nieco omyłek najdowało, terażeśmy się starali, żeby odjęte mogły być... (NTCZ 1594, k. A1v). Zadecydował tu więc czynnik ekonomiczny. Wydanie uboższego tekstu (bez komentarza), ale w mniejszym formacie obniżało cenę książki i czyniło ją dostępną dla szerszych kręgów czytelników. Widać tu troskę o propagowanie lektury Biblii, oczywiście w duchu unitariańskim. W drugim wydaniu poprawiono również niektóre z błędów znajdujących się w edycji z 1577 r., głównie chodziło o błędy w składzie tekstu557. Jeśli chodzi o metodę przekładu, to tłumacz starał się trzymać słów greckich, odstępując od nich tylko wtedy, gdy wymagał tego język polski. Gdy w znaczny sposób odstępował od oryginału, zaznaczał to na marginesach.558 Są to założenia podobne do tych, które przyjął Budny, ale w odmienny sposób zrealizowane. Do tekstu polskiego Czechowic nie wprowadzał grecyzmów, ale dawał poprawny polski przekład oddający sens, przytaczając na marginesie lekcję dosłowną. W ten sposób powstało tłumaczenie o dobrej składniowo-stylistycznej strukturze. Sam tekst jest poprawny i gładkością mowy nacechowany.559 Porównując tekst Czechowica z BB 1563 zauważamy, że wniesiono tu dużą liczbę zmian, w tym sporo ważnych (stylistycznych i merytorycznych).560 Za podstawę przekładu przyjął tłumacz zasadniczo trzy wydania NT po grecku: R. Estiennea z 1549, Crispinusa z 1553, Kolineusza z 1534. Ponadto korzystał jeszcze z innych edycji po grecku (Poliglotty antwerpskiej, Erazma, N. Zegersa i in.), a opracowując komentarze, sięgał do Ojców Kościoła i innych komentatorów dawnych i współczesnych. Pomocniczo używał także Vlg.561 4. Żaden z przebadanych egz. nie posiada dedykacji. Według Kossowskiej jest to wyraz materialnej i duchowej niezależności Czechowica od protektorów. Pracę swoją tłumacz zaadresował ogólnie Christiańskiemu czytelnikowi, co było zapewne manifestacją demokratycznej postawy, odpowiadającej rakowskiemu stylowi życia. Być może Czechowic uważał również, że słowo Boże nie potrzebuje ludzkiej obrony.562 Prawdopodobnie tylko kilkanaście egz. NTCz 1577 zadedykowano J. Kiszce, co byłoby przejawem szukania przez Małopolan poparcia u najmożniejszego protektora arianizmu w Rzeczypo557 558 559 560 561 562 Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny..., dz. cyt., s. 143, p. 5. Zob. NTCz 1577, k. *3r. Taką opinię o pracy Czechowica wyraziła Kossowska, zob. Koss. I, s. 295-296. Zob. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 64. 67. Zob. NTCz 1577, k. †2r-v; J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 63-64. 67-68. Zob. Koss. I, s. 289-290. — 274 — spolitej.563 Ta fragmentaryczna i niezachowana dziś dedykacja nie przeczy temu, co o postawie Czechowica wobec dedykowania NT powiedzieliśmy wyżej. 5. Tłumacz na różne sposoby usiłował pomóc czytelnikom w zrozumieniu i interpretacji tekstu, posługując się kilkoma standardowymi narzędziami. Osobom mniej wprawionym w lekturze Biblii Czechowic udziela w przedmowie wskazówek pomocnych w systematycznym czytaniu. Aby snadniej rozumieć NT, należy go podzielić na 4 części: 1) ewangelie przepowiadające życie i naukę Chrystusa; 2) Dz mówiące o budowaniu zboru Chrystusowego; 3) listy apostolskie, ukazujące dobroć Boga, aż do usprawiedliwienia każdego wierzącego bez udziału dobrych uczynków oraz pouczające, jak należy żyć; 4) Ap przedstawiająca czasy od początku zboru, czyli Kościoła, aż do skończenia świata.564 Pod każdym rozdziałem umieścił lubelski minister zwięzłe wyjaśnienia (niektóre z krótszych not są też na marginesach). Znajdujemy tam szersze uwagi filologiczne, wyjaśnienia realiów biblijnych (np. przypisy do Mt 17, 24. 26; 18, 6 i in.), komentarze egzegetyczne. Wszystko to ma ukierunkować lekturę w duchu przyjętej przez Czechowica orientacji wyznaniowej (np. w sprawie chrystologii, prymatu Piotra, tolerancji religijnej, chrztu dorosłych, zasad etyczno-społecznych – przykłady zob. niżej).565 Innym narzędziem ułatwiającym tematyczną lekturę NT jest bardzo bogaty indeks (konkordancja rzeczowa), który zawiera ok. 380 haseł: Rejestr abo spisek słów i rzeczy przedniejszych Nowego Testamentu. Niektóre z haseł o znaczeniu dogmatycznym i egzystencjalnym zostały tu obszernie i dokładnie opracowane (np. bałwan, Bóg, Chrystus, człowiek, modlitwa, pokajanie, pokój, ponurzenie, zakon, zbór, zmartwychwstanie). Autor bardzo rzetelnie badał znaczenie poszczególnych wyrazów w kontekście i starał się o to, aby czytelnik rozumiał wyraz we właściwym znaczeniu. Z tego powodu obszerniejsze hasła zawierają wiele podpunktów prezentujących różne zastosowanie terminu.566 Pod indeksem umieścił tłumacz notatkę zachęcającą czytelników do tworzenia własnych indeksów, które ułatwiają tematyczną lekturę Biblii.567 Czechowic w swoim przekładzie zastosował w sposób celowy sporo polskich terminów, które mogły budzić zdziwienie ze strony czytelników, np.: ponurzenie zamiast krzest, uczeń zamiast zwolennik, zgromadzenie zamiast bożnica (gr. sunagwgh,), nauczyciel zamiast mistrz, zbór zamiast kościół (gr. evkklhsi,a) itd. Niektóre z tych zmian miały znaczenie polemiczne, np. zamiana ponurzenie – krzest: 563 564 565 566 567 Zob. L. Szczucki, Marcin Czechowic..., dz. cyt., s. 264; A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny..., dz. cyt., s. 143. Zob. NTCz 1577, k. *4v-†1v. Zob. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 67; Koss. I, s. 293-294. Funkcje indeksu na przykładach zob. Koss. I, s. 292. Zob. NTCz 1577, k. AAa3r. — 275 — Bo krzest i Krzciciel, abo od kreślania, abo od krzyża, który starzy Słowacy krestem nazywają, jest nazwany, przeto iż tego dzieciokrzczeńcy przy dziatkach małych, gdy je czarują, używają. Abo więc od krzyzma, którym je smarują, oprócz słowa Bożego i przykładu apostolskiego... (NTCz 1577, k. †4r). Podobne znaczenie ma zastąpienie słowa kościół przez zbór: Toż mówię i o zgromadzeniu, które ja kładę miasto bożnicę, tam gdzie stoi słowo greckie synagogi, które idzie à synago, co znaczy zgromadzam, jako i w krakowskim wydaniu Jak 2 v 2 [czyli Jk 2, 2] przełożono, jako Ekklisia zbór od zebrania na jedno miejsce ludzi zwołanych znamionuje, ale kościoła nigdziej. Bo to słowo kościół, chociażby bałwochwalniam pogańskim i papieskim służyć mogło, a zwłaszcza (mówię) papieskim, dlatego iż tam wiele umarłych ludzi kości chowają i w każdy je ołtarz kładą, i przy każdej Mszej (sic!) ony wspominają, mówiąc: et quorum reliquiae in hoc altari continentur etc., ale zebraniu zwołanych na jedno miejsce ludzi żadną miarą służyć nie może (NTCz 1577, k. †4v-††1r). W następujący sposób Czechowic uzasadnia odstąpienie od tradycyjnej terminologii biblijnej: Odmieniłem zaś ty, którem widział i niewłaśnie i niesłusznie z dawna przełożone, chociaż u inszych pospolite były, i po dziś dzień są. [...] Com uczynił nie z jakiego zuchwalstwa, ale iżem z własności słów greckich, które na nasz język mogły być przystojnie przełożone, coś inszego upatrował (NTCz 1577, k. †3v). Poglądy religijne tłumacza, kwestionujące równość natur Syna Bożego i Boga Ojca ukierunkowały również sposób przekładu słowa lo,goj. W przedmowie znajdujemy długą listę znaczeń tego terminu568. Najważniejsze dla chrystologii miejsca zawierające to słowo (J 1, 1. 14) tłumaczy w sposób następujący: Na początku była mowa, a mowa była u Boga, a Bóg była ona mowa. A mowa ona ciałem się stała i przemieszkawała między nami (J 1, 1. 14 – NTCz 1577, k. g1r.v). Przed rozdziałem znajdujemy streszczenie ukierunkowujące lekturę: 1 O mowie Bożej, która była od początku, o jej skutkach i mocy. 14 Która się po tym ciałem stała (NTCz 1577, k. g1r). A pod tekstem rozdziału znajdujemy szerszy komentarz: A Bóg była ona mowa. Gdyby tu na tym miejscu tak znacznie, jako niektórzy mniemają, nazwany był Syn Boży Bogiem, żeby i starzy Patresowie o tym nie wątpili, abo czego inszego nie upartowali, a cóż potrzeba było zdobywać się na insze wywody, którymi by rzeczy swej przeciw arianom podpierali? Skąd się i to znaczy, iż Jan musiał napisać, a Boża była ona mowa, jako i w Objawieniu 19 v 13, i w onym hymnie Veni Redemptor, gdzie tak stoi: Verbum Dei factum est caro, to jest: mowa Boża ciałem się stała, a nie Bóg mowa, jako się i w niektórych starych łacińskich księgach pisanych najduje, gdzie stoi Dei, nie Deus (NTCz 1577, k. g2v). Podobnie jak poprzednicy, miał Czechowic trudności z przełożeniem niewygodnych dla innowierców tekstów o prymacie Piotra, które oddał w następujący sposób: ...ty będziesz zwan Kephas, co się wykłada opoczysty (J 1, 42 – NTCz 1577, k. g2v). ...iżeś ty jest opoczysty, a na tej opoce zbuduję zbór mój, a brany piekielne nie zmogą go (Mt 16, 18 – NTCz 1577, k. F4r). 568 Zob. NTCz 1577, k. ††2r-v. — 276 — Do ostatniego tekstu dodał tłumacz notę: Co tu pospolicie Petros słowo to greckie piotrem przekładano, mówiąc tyś jest Piotr, jam od własności słowa greckiego na tym miejscu opoczystym przełożył, a ty i opoką przełożyć możesz. A uczyniłem to dlatego, iż tamże zaraz wszyscy tłumacze nie przekładają drugiego słówka przy nim stojącego, a z tegoż zrzódła płynącego, a na tej pietrzynie, abo piotrowinie (bo by tak własnie przyszło przekładać), ale a (sic) na tej opoce. Przetoż żeby i rzecz, i słowa swą własność miały, chociaż przeciw pospolitemu zwyczajowi, ważyłem się tego tak raczej przełożyć, niż błąd stary pochwalać i utwierdzać (nota do Mt 16, 18 – NTCz 1577, k. F4v). W obydwu przypadkach usiłuje przenieść akcent z rzeczy na jej właściwość. A zatem akcentuje przymioty Piotra, szczególnie jego wiarę, na której ma zbudować zbór. Nie ma więc tu mowy o budowaniu na człowieku. Jak widać, Czechowic tłumaczy omówione teksty w duchu znanym od czasu Murzynowskiego.569 Ap jest tu interpretowana w klasyczny dla innowierców spsób, który zmierzał do aktualizacji tekstu. I tak do wrogów prawdziwego ludu Bożego zalicza tłumacz mahometan, papieża i Kościół katolicki, jak zwykle utożsamiany z Antychrystem (nota do Ap 9, 14 i Ap 17 i in.). 6. Elementy związane z formatem książek ukazuje tabela 23. Tabela 23. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych NTCz 1577, 1594 NTCz 1577 NTCz 1594 4° 216x170x52 8° 156 x 108 x 43 dla Ossol. XVI.Qu.1773 dla Czart. Cim.1645/I *, †, ††, A-Z, a-v, w, x-z, aa-zz, Aa-Zz, AAa4 388 97 nlb. A-Z, a-z, Aa-Bb8 384 48 nlb. format wymiary dla wybranych egz. [mm] sygn. skł. liczba kart liczba ark. numerowanie kart Wspominaliśmy już wyżej, że zubożenie zawartości i zmniejszenie formatu w NTCz 1594 wiązało się z czynnikami ekonomicznymi i zamiarem popularyzacji Pisma Świętego. 7. Zawartość obydwu wydań przedstawiamy w tabeli 24. Tabela 24. Zawartość NTCz 1577 i 1594 NTCz 1577 Karta tytułowa Kolofon Motto Przedmowa o charakterze filologicznym wyjaśniająca przyczyny przekładu Przedmowa wyjaśniająca przyczyny wyd. 2 Podpis pod przedmową Tekst NT Rejestr Zamknienie ku czytelnikowi dotyczące rejestru Errata 569 Zob. Koss. I, s. 294. NTCz 1594 *1r A1r *1r: „Drukował Alexius Rodecki. A1r: „Drukował Alexius RodecRoku od narodzenia syna Bożego. 1577‖ ki. 1594‖ *1v: Jr 31, 31-33 *2r-††5r (23 str.); ††5v pusta — A1r: J 5, 39 — „Z Lublina 27 dnia Lipca / Roku od narodzenia Jezusa Christusa syna Bożego. 1577.‖ A1r-Rr2v Rr3r-AAa3r (57 str.) AAa3r AAa3r-4r; AAa4v pusta A1v (1 str.) „M.C.‖ A2r-Bb6v — — Bb8r-v — 277 — Kolejność ksiąg jest tradycyjna. Niektóre z listów (Flp, 1 Tes, 1-2 Tm, Tt, Flm, Hbr, 1 P, 1 J) w NTCz 1577 zostały zaopatrzone we wprowadzenia, które poprzedzają streszczenia pierwszych rozdziałów. We wprowadzeniach tlumacz porusza problem autorstwa listów, podaje ich cel i części, streszcza główne wątki. Najdłuższe wprowadzenie posiada Hbr (k. Bb2r). 8. Układ tekstu jest w obydwu edycjach bardzo przejrzysty (fot. 091. 093). Dobrze wyróżnione tytuły ksiąg od pierwszych linii tłoczonych wersalikami lub nagłówkową frakturą, np.: „EWANIELIVM | Swięte Jezusa Christusa | wedle Matheusza.‖ Rozdziały zaczynają się od napisu, np.: „Kapituła 1.‖, później idzie streszczenie rozdziału (argument) tłoczone mniejszym pismem, a następnie wersetowany tekst natchniony. Pod niektórymi rozdziałami (głównie w ewangeliach) umieszczono komentarz, tzw. Przestrogę. Szerokość kolumny tekstu w NTCz 1577 zależy od ilości not marginalnych. Tam, gdzie nie jest ich wiele, kolumna liczona z numerem wersu ma szerokość ok. 90-95 mm, a kolumna z notami ok. 19-22 mm. Gdy not jest dużo (np. w Ap), kolumny mają szerokość 78 i 39 mm. Czasami streszczenia rozdziałów są złożone przez szerokość 2 kolumn (np. 2 Kor 4; Flp 1). W NTCz 1594 układ został uproszczony: zrezygnowano ze streszczeń i przestóg. Napisy przed rozdziałem podano w skrócie, np.: „KAP. I‖. Tekst jest podzielony na rozdziały i wiersze. Wiersze są numerowane, każdy z nich zaczyna się od nowej linii. Podobnie jak u Budnego, tak i tu na prośbę braci ruskich krajów wprowadzono podział na zaczała570. Tekst biblijny złożony jest w 1 kolumnie, nad którą umieszczono nagłówek. Na zewnętrznym marginesie są noty różnego rodzaju (dla NTCz 1577): Konkordancje, podające miejsca paralelne, łączone z tekstem głównym przy pomocy małych liter a, b, c, d... Oznaczenia podziału na zaczała. Krytyczne, podające warianty tekstu oryginalnego. Tu wprowadził Czechowic system znaczków (†...†, [...], *), których znaczenie wyjaśnił w przedmowie571. W notach nie podaje pochodzenia danej lekcji. Sygnalizujące odstępstwo od dosłownego przekładu (ze względu na właściwości języka polskiego), oznaczone symbolem i słowem „własnie‖. Krótkie noty komentarzowe, pomagające zrozumieć tekst (dłuższe są pod tekstem rozdziałów).572 570 571 572 Zob. NTCz 1577, k. ††4r. Zob. NTCz 1577, k. ††3r. Omówienie i przykłady zob. Koss. I, s. 292-293. — 278 — W NTCz 1594 noty są uboższe. Pozostały tylko konkordancje, przypisy sygnalizujące grecyzmy poprzedzone słowem „właśnie‖ lub literką v, oznaczające podział na zaczała, ważniejsze noty komentarzowe (gdyż komentarza pod rozdziałami brak). Zrezygnowano tu z not krytycznych. 9. Materiału ilustracyjnego brak. 10. Dobór pism dla poszczególnych elementów podaje tabela 25. Tabela 25. Pisma zastosowane w NTCz 1577 i 1594 tekst biblijny streszczenia przestrogi przedmowa noty marginalne zaczała konkordancje inne NTCz 1577 NTCz 1594 szw. 20 ww. = 90 mm szw. 20 ww. = 73 mm szw. 20 ww. = 73 mm szw. 20 ww. = 110 mm szw. 20 ww. = 75 mm — — kurs. 20 ww. = 92 mm szw. 20 ww. = 110 mm czyli 10 ww. = 55 mm kurs. 20 ww. = 84 mm czyli 10 ww. = 42 mm kurs. 20 ww. = 84 mm ant. 10 ww. = 29 mm ant. 10 ww. = 29 mm kurs. 20 ww. = 92 mm Ponadto używano w NTCz 1577 nagłówkowej fraktury dla pierwszych linni tytulików ksiąg (1 w. = 18,5 mm). Pierwsze wiersze rozdziałów odbito szwabachą 20 ww. = 110 mm. W NTCz 1594 nie wyróżniono przy pomocy pisma not wyznaczających zaczała, dlatego trochę zlewają się z konkordancjami. W wielu miejscach wytłoczono je wersalikami, co trochę poprawia ich widoczność. W NTCz 1577 zaczała są widoczne dość dobrze. Podobnie jak w BB 1563 niektóre słowa w tekście biblijnym wyróżniono, tłocząc je wersalikami. Są to następujące miejsca: „NIEZNAIOMEMV BOGV‖ (Dz 17, 23); „Boć IEDEN jest BOG / IEDEN też POSRZEDNIK Boga y ludzi CZLOWIEK Christus IEZVS‖ (1 Tm 2, 5); słowo „DZISIA‖ z Hbr 4, 7. Pojawianie się dłuższych tekstów składanych kursywą (np. przedmowa w NTCz 1594) to zwiastun nowego, barokowego stylu. 11. Zastosowanie inicjałów jest klasyczne. Większe z nich i bardziej ozdobne otwierają księgi, a mniejsze i skromniejsze rozdziały. 12. Do elementów ułatwiających korzystanie z książek na wyrywki należą: podział na rozdziały, wiersze i zaczała oraz nagłówki podające tytuł bieżącej księgi i rozdział, np.: „Kap. 5 Ewanieliey || Kap. 5 Wedle Matheusza. „. Ponadto w NTCz 1577 umieszczono rzeczową konkordancję. Podsumowując podkreślmy znaczenie NTCz dla polskiego edytorstwa biblijnego. Można się zgodzić z Kossowską, że był to przekład poczytny, skoro doczekał się ponownego wydania w uprosz- — 279 — czonej, a więc przeznaczonej dla szerszego grona czytelników, formie, i to w latach, kiedy pojawił się popularny NTW.573 Ponadto lubelski minister swoją pracą sprowokował wymianę ostrych polemik z Łaszczem i Wujkiem. O znaczeniu NTCz może świadczyć jeszcze fakt licznych dyskusji prowadzonych przez Wujka z przywódcą małopolskich arian w komentarzach do NTW 1593 r., który ukazał się m. in. po to, aby wytrącić z rąk czytelników pracę Czechowica.574 7. Pismo Święte w tłum. J. Wujka (od 1593) 1. Ks. Jakub Wujek pracował nad tłumaczeniem Biblii dość długo (zob. niżej), wydając początkowo próbki przekładów perykop używanych w liturgii (najpierw w postyllach), które ukazywały się od 1573 r., a później w wyborach Ewangelii i epistoł przeznaczonych na niedziele i święta oraz dni postne, które zaczęły ukazywać się w kieszonkowych formatach in 12°, 16° równolegle z NT w 1593 r. 575 Pierwsza ed. NT ukazała się in 4° w oficynie A. Piotrkowczyka w 1593 r. pt.: Nowy Testament Pana naszego Jezusa Chrystusa. Znowu z łacińskiego i z greckiego na polskie wiernie a szczyrze przełożony, i argumentami abo summariuszami każdych ksiąg i rozdziałów, i annotacjami po brzegach objaśniony. Przydane są nauki i przestrogi mało nie za każdym rozdziałem, porównanie Ewangelistów św., dzieje i drogi rozmaite Piotra i Pawła św. i regestr rzeczy główniejszych na końcu (fot. 094-095). Wydanie drugie NT bez komentarzy wyszło in 8° z tej samej drukarni w 1594 r., a następne w latach 1605, 1617, 1621/2 (fot. 096). Wszystkie pt.: Nowy Testament Pana naszego Jezusa Chrystusa. Znowu z łacińskiego i z greckiego na polskie wiernie a szczyrze przełożony. Jak już pisaliśmy wyżej, Psałterz ujrzał światło dzienne u Piotrkowczyka w 1594 r. Całą Biblię wydrukował już po śmierci tłumacza J. Januszowski (Drukarnia Łazarzowa) in 2° w 1599 r. pt.: Biblia to jest księgi Starego i Nowego Testamentu, według łacińskiego przekładu starego, w Kościele powszechnym przyjętego, na polski język znowu z pilnością przełożone, z dokładaniem tekstu ży- 573 574 575 Koss. I, s. 297. Por. Koss. I, 198. Wyd.: EwEpN 1593 – in 12°, 12,67 ark.; EwEpN 1611 – in 16°, 9,625 ark.; EwEpN 1616 – in 4°, 51,5 ark.; EwEpN 1617 – in 16°, 9,625 ark.; EwEpN 1626 – in 12°, 13,67 ark.; EwEpP 1626 – in 12°, 8 ark.; EwEpP 1636 – in 12°, 8 ark. Zob. NK III, s. 419-421; E XXXIII, s. 383-386. Przebadaliśmy egz.: Ewangelie i epistoły tak niedzielne jako i świąt wszytkich..., Kraków, [A. Piotrkowczyk], 1593 – BJ Cim.995; 996; wyd. z 1626 r. – BJ 37376 adl; Ewangelie i epistoły na dni postne powszednie..., Kraków, [A. Piotrkowczyk], 1626 – BJ 37377 adl. — 280 — dowskiego i greckiego, i z wykładem katolickim trudniejszych miejsc do obrony wiary świętej powszechnej przeciw kacerztwóm tych czasów należących576 (fot. 098-100). BW 1599 występuje w dwóch wariantach, które różnią się składem niektórych kart577. Ponadto w 1597 r. J. Siebeneicher wytłoczył in 8° harmonię ewangeliczną z modlitwami pt.: Żywot i nauka Pana naszego Jezu Chrysta, albo Ewangelia ze czterech jedna... (fot. 097).578 2-3. Druga połowa XVI w. zaznaczyła się znacznym ożywieniem w polskim edytorstwie biblijnym. Szczególną aktywność na tym polu wykazywali innowiercy, którzy posiadali kilka tłumaczeń biblijnych: prace Murzynowskiego i Seklucjana – łącznie przynajmniej 4 edycje części i całości NT: MtKrl, NTKrl I, NTKrl II, NTKrl zup; BB 1563 oraz jej pochodne: EwB 1566, DzB 1566, NTB 1568, NTB 1580, NTB 1585, NTB 1593; prace edytorskie i translatorskie Sz. Budnego: ApokrNT 1570, BSzB 1572, NTSzB 1574, NTSzB 1589; tłumaczenia M. Czechowica: NTCz 1577, NTCz 1594. Do 1594 r. innowiercy wydali więc 4 różne wersje tłumaczenia całej Biblii lub NT, łącznie w liczbie przynajmniej 17 edycji. W tym samym czasie katolicy posługiwali się tylko archaicznym tłumaczeniem NTS 1556 i pracami Leopolity: BL 1561, BL 1575/7, NTL 1568 i może NTL 1564. Są tu więc tylko 2 wersje przekładowe, wydane łącznie w 4 lub 5 edycjach. Różnica między edytorstwem innowierczym a katolickim nie sprowadzała się tylko do aspektu ilościowego. Prace dysydenckie przewyższały tłumaczenia katolickie również pod względem przekładowym (piękno języka NTKrl i BB 1563), krytycznym (prace Budnego), typograficznym i funkcjonalnym. Ponadto Biblie protestanckie (głównie NTKrl i BB 1563) posiadały obfite komentarze, które ukierunkowywały lekturę tekstu według zasad przyjętych przez reformację. W tej sytuacji nagląca stała się potrzeba wydania – dorównującego pod wymienionymi wyżej względami pracom różnowierczym – katolickiego tłumaczenia całej Biblii, tym bardziej, że sprzyjała temu i domagała się tego sytuacja wyznaniowa, charakteryzującą się coraz większą aktywnością kontrreformacji, której głównymi szermierzami byli jezuici. Celem było więc opracowanie nie tylko przekładu dobrego pod względem językowym i wiernego Vlg oraz tekstom oryginalnym, ale 576 577 Korzystam z NTW 1593 – Ossol.Qu.3065; BK Cim.Qu.2729 , pomocniczo korzystamy również z fototypicznego przedruku: Nowy Testament w przekładzie Ks. Dr Jakuba Wuika T. J. z roku 1593, wstęp: W. Smereka, Kraków 1966; NTW 1594 – Ossol.XVI.O.665; NTW 1605 – BK 1360; Ossol.XVII-727; NTW 1617 – Ossol. XVII-1525; NTW 1621/2 – Ossol.XVII-2006; BW 1599 – Wr BU 437771 (def. br. k. przed tyt.; gg4, hh1-2.4); Wr PWT; Wa BU Sd.612.49; Ossol. XVI.F.4289 (def. br. pierwszej k. tyt.), pomocniczo korzystamy również z Biblia w przekładzie księdza Jakuba Wujka z 1599 r., transkrypcja typu B i wstępy: J. Frankowski, wyd. 2, 1999. Różnice między wariantami podaje KBU Wa II/1, s. 319. — 281 — również zaopatrzonego w liczne komentarze dogmatyczno-apologetyczne579, które jak głosi tytuł BW 1599 służyłyby do obrony Wiary Świętej powszechnej przeciw kacerstwom tych czasów należących580. Potrzebie tej wyszedł naprzeciw ks. Jakub Wujek SJ: Przetóż się im zdało być tego potrzeba, aby też katolicy mieli przekład Biblijej pilniej uczyniony i nie z samego łacińskiego, ale też z dokładaniem się greckiego i żydowskiego tekstu przełożony, który by i własnością i gładkością polskiej mowy z każdym przeszłym zrównał, i prawdą a szczyrością wykładu wszytkie inne celował, a k’temu, aby miał annotacyje, które by wykłady miejsc trudniejszych, a zwłaszcza od heretyków sfałszowanych, pokazowały i prawdziwe ich rozumienie z Pisma i z Doktorów katolickich podawały, a katolicką wiarę naprzeciw wykrętom kacerskim z samych Pisma Świętego źrzódeł utwierdzały (NTW 1593, s. 2). Wujek był dobrze przygotowany do podjęcia pracy przekładowej. Podczas studiów we Wrocławiu (1555-8) uczył się łaciny i greki. Studiując w Krakowie (1558-9) rozpoczął naukę hebrajskiego i zetknął się z Janem Niczem, który właśnie pracował nad przekładem Biblii. Zapewne wtedy też młody Wujek zapoznał się z warsztatem translatorskim Leopolity. Być może pod wpływem krakowskiego klimatu biblijnych zainteresowań podejmował on pierwsze próby tłumaczenia NT. Studia w Wiedniu (1562-5) przyniosły pogłębienie znajomości języków biblijnych. W 1565 Wujek wstępuje w Rzymie do nowicjatu jezuitów, gdzie pogłębia znajomość Pisma Świętego i języka hebrajskiego. W 1567 r. odwołano go ze studiów rzymskich. W 1568 w Pułtusku przyjął święcenia kapłańskie, a w 1570 uzyskał stopień doktora teologii.581 Na początku lat 70-tych, z polecenia przełożonych zakonnych i zachęcony przez Leopolitę, rozpoczął pracę nad postyllą, która miała wytrącić Polakom z rąk protestancką postyllę Reja. W postyllach początkowo używał Wujek przekładów z BL, ale następne wydania zawierały już jego własne tłumaczenia, udoskonalane z każdym wznowieniem dzieła. Jest to znak, że młody biblista nieustannie pracował nad tłumaczeniem NT.582 Wujek rozumiał znaczenie rodzimego słowa drukowanego w walce z reformacją, dlatego tak wiele tłumaczył i pisał. Słowo pisane cenił na równi, jeżeli nie wyżej, z żywym słowem głoszonym z ambon. Uważał, że jedna dobra katolicka książka wydana przeciw protestantom przewyższa swym wpływem i znaczeniem tysiąc wygłoszonych kazań. Dla skuteczniejszego oddziaływania na ——– 578 579 580 581 582 Korzystam z egz. Ossol. XVI.O.490. Por. H. Langkammer, Polski przekład Biblii Wujka na tle zmagań i potrzeb religijno-teologicznych ówczesnego Kościoła w Polsce, „Bobolanum‖, r. IX, 1998, s. 55-56. BW 1599, k. tyt. Zob. J. Poplatek, Obecny stan badań nad życiem Jakuba Wujka T. J. i program dalszej pracy, „Polonia sacra‖, r. III, 1950, z. 1-2, s. 27-46; W. Smereka, Wstęp, art. cyt., s. XVII-XXIV; J. Chmiel, Młodość i wykształcenie ks. Jakuba Wujka, „Studia Gnesnensia‖ I, 1975, s. 355-358. Zob. J. Poplatek, art. cyt., s. 47-48; F. Gryglewicz, Praprzekład ewangelii ks. Jakuba Wujka, RBL 1954, s. 16-41; W. Smereka, Zagadnienie praźródła przekładu ewangelii, dokonanego przez ks. Jakuba Wujka, RBL 1955, s. 289-305; W. Smereka, Wstęp, art. cyt., s. XXIV; Koss. I, s. 327-328. — 282 — czytelnika zwracał uwagę na zewnętrzne wyposażenie książki: treści ubranej w należytą szatę stylistyczną winna towarzyszyć odpowiednia szata graficzna i estetyczna oprawa.583 Tymczasem dojrzewała w obozie katolickim myśl o ponownym ortodoksyjnym tłumaczeniu Biblii na język polski. O tej potrzebie pisał do generała Klaudiusza Aquavivy Marcin Laterna (list z 29 września 1583 r.), wskazując równocześnie na Wujka jako na człowieka, który posiada wszelkie predyspozycje i potrzebną wiedzę do wykonania takiej pracy. Być może to właśnie Laterna był inicjatorem nowego przekładu.584 W maju 1584 r. odbyła się w Kaliszu kongregacja prowincjalna, podczas której wiele mówiło się o konieczności tłumaczenia Pisma Świętego. W wyniku dyskusji postanowiono zwrócić się do generała zakonu z prośbą, by ten postarał się u papieża o zezwolenie na podjęcie prac. Na tej kongregacji Wujek został wysłany do Rzymu, skąd w lutym 1585 r. przywiózł pozytywną odpowiedź papieża, który wyraził zgodę na przekład, pod tym jednakże warunkiem, że zostanie on dokonany przez wprawnych teologów i dokładnie przejrzany. Pracę nad przekładem zlecono Wujkowi.585 W 1589 r. był gotowy rękopis NT. W 1590 oddano tekst do drukarni. Druk jednak wstrzymano, gdy ktoś (może Stanisław Grodzicki) oskarżył Wujka przed wizytatorem z Rzymu, Ludwikiem Masellim, że nie wypełnił dokładnie warunków postawionych przez Stolicę Apostolską i generała. Powołano specjalną konsultę, a następnie dwie działające po sobie komisje, które miały przejrzeć tekst.586 Głównym przeciwnikiem Wujka zabiegającym o wstrzymanie druku był jego współbrat Stanisław Grodzicki. Zarzucał on Wujkowi, że dał pierwszeństwo wytworności języka i sensowi zdań przed dosłownością. Ponadto nie akceptował posługiwania się przez tłumacza tekstami oryginalnymi i heretyckimi Bibliami polskimi. Na ogół uważa się, że Grodzicki formułując zarzuty, kierował się zazdrością i niechęcią do Wujka587. Być może jednak działania Grodzickiego były podyktowane troską o dostarczenie czytelnikom tekstu niewolniczo naśladującego Vlg, co miało być użyteczne w dysputach wyznaniowych, kiedy nie tylko sens zdań, ale również pewne terminy teologiczne mają ogromne znaczenie. Maselli nie uległ naleganiom Grodzickiego, tłumacząc, że przekład został dokładnie przejrzany i łączy w sobie zarówno piękną polszczyznę, jak i wierność dogmatyczną. Wizytator miał tylko wątpliwości, czy należy umieszczać na edycji nazwisko Wujka jako tłumacza, skoro tekst był poprawiany przez liczne grono cenzorów. Generał zakonu rozstrzygnął te wątpliwości na korzyść Wujka, ale nie znając bliżej sprawy dotyczącej dalszego sposobu tłumaczenia, zażądał wstrzymania przekładu dalszych części ST aż do czasu wyjaśnienia sprawy. 583 584 585 586 587 Zob. W. Smereka, Wstęp, art., cyt., s. XXVI; J. Poplatek, art. cyt., s. 48. Zob. tamże, s. 52-53. Zob. tamże; W. Smereka, Wstęp, atr. cyt., s. XXVII-XXVIII. Zob. J. Poplatek, art. cyt., s. 54-57; W. Smereka, Wstęp, art. cyt., s. XXVIII-XXX. Zob. J. Poplatek, art. cyt., s. 58. — 283 — 20 kwietnia 1593 r. Wujek podpisał przedmowę do NT, w której szczerze i obszernie przedstawił swą pracę i ustosunkował się do wielu zarzutów stawianych przez przeciwników.588 Po wydaniu NT nie ustały spory między Wujkiem a Grodzickim. Do wymiany poglądów między nimi doszło 15 lipca 1593 r. na kongregacji w Pułtusku. Ponieważ nie osiągnięto porozumienia, obu wyprawiono razem z prowincjałem do Rzymu, aby tam rozstrzygnąć sprawę dalszego przekładu. Na kongregacji musiał Wujek znaleźć więcej zrozumienia niż jego przeciwnik, skoro jeszcze przed wyjazdem do Rzymu oddał do druku Psałterz i wyd. 2 NT. Z Rzymu wrócił na wiosnę 1594 r., aby znowu czuwać nad drukiem Psałterza i NT.589 W 1594 r. jeszcze przed wydaniem Psałterza ukazała się poprawiona w oparciu o Vlg sykstoklementyńską (1592) nowa edycja NT: Po wydaniu Nowego Testamentu przez mię przeszłego roku [...] Jednom tego pragnął, aby pierwej tekst Biblijej świętej od wszelakich przysad i omyłek pisarskich i różnego czytania oczyściony, od nawyższej zwierzchności w Rzymie był skończony, żebych według niego tenże polski Testament wydał. [...] I zdarzył to Pan Bóg, że prawie w tym czasie wyszedł na świat w Rzymie tekst Biblijej św. od ludzi uczonych [...] z wielką pilnością przejrzany, roztrząśniony i z staremi księgami tak łacińskiemi ręką pisanemi, jako i z greckiemi, żydowskiemi, z chaldejskiemi i syryjskiemi i z starych doktorów pismy zniesiony, i od omyłek pisarskich i popraw obłędnych, im nalepiej być mogło, oczyściony. [...] Która Biblija jako rychło do rąk moich przyszła, wnetem wszytek tekst Nowego Testamentu naszego z nią konferował, i gdziem co inaczej nalazł, tom według niej wszędzie korygował (NTW 1594, k. )(2r-3r). NT 1594 i następne jego wydania (1605, 1617, 1621/2) ukazały się w mniejszym formacie i bez adnotacji dla tych, którzy by abo więtszego Testamentu kupić nie przemogli, abo sam goły tekst bez annotacyj radzi mieli590. Od 1594 r. podczas pobytu w Poznaniu rozpoczął Wujek przygotowywać czystopis ST. Praca jednak natrafiała na wiele trudności, gdyż prowincjał nie chciał utrzymywać kopisty, a Grodzicki, rektor kolegium poznańskiego, pisał do generała skargi na Wujka, z którego, jak twierdził, nie miał żadnego pożytku, gdyż wciąż zajęty był pisaniem. Na skutek tych listów mianowano Wujka wiceprowincjałem w Siedmiogrodzie, co utrudniło kontakt z komisją cenzorów. Pomimo wielu trudności przekład całej Biblii był gotowy latem 1596 r. Szybki postęp prac nad przekładem, pomimo wielu przeciwności i dodatkowych zajęć, sugeruje, że Wujek już od dawna pracował nad przekładem obydwu Testamentów, gromadząc odpowiednie materiały, z których w krótkim czasie mógł sporządzić czystopis.591 Swoją pracę przesyłał Wujek do komisji pięciu cenzorów (J. Rab, J. Brant, M. Łaszcz, A. Radzimiński, S. Grodzicki), ponaglając ich nieustannie, aby przyśpieszyli poprawianie tekstu. We 588 589 590 591 Zob. K. Drzymała, Wpływ ks. Stanisława Grodzickiego T. J. na tłumaczenie Biblii ks. Jakuba Wujka T. J., „Polonia sacra‖, r. IV, 1951, z. 1-4, s. 74-75; J. Poplatek, art. cyt., s. 59-61; W. Smereka, Wstęp, art., cyt., s. XXX-XXXI; J. Frankowski, Psałterz Dawidów..., dz. cyt., s. 15. Zob. K. Drzymała, art. cyt., s. 76; J. Poplatek, art. cyt., s. 62; W. Smereka, Wstęp, art., cyt., s. XXXI. NTW 1594, k. nlb. )(2r. Zob. K. Drzymała, art. cyt, s. 77-78; J. Poplatek, art. cyt., s. 62-63; W. Smereka, Wstęp, art., cyt., s. XXXII. — 284 — wrześniu 1596 r. został zwolniony z funkcji wiceprowincjała w Siedmiogrodzie i powrócił do Krakowa. Tłumacz nie doczekał się jednak zakończenia pracy cenzorów nad swoim przekładem. Zmarł 27 lipca 1597 r.592 W sierpniu 1597 r. w Pułtusku obradowała kongregacja prowincjalna, rozważając wydanie Biblii. Na żądanie Grodzickiego nakazano tej samej komisji ponowne przejrzenie tekstu. Nanosząc poprawki komisja dała pierwszeństwo dosłowności tłumaczenia przed pięknem języka. Łaszcz napisał wstęp do Biblii i czuwał nad jej drukiem. Biblia ujrzała światło dzienne 23 sierpnia 1599 r.593 Według J. Frankowskiego należy wystrzegać się zbyt jednostronnych ocen poprawek wniesionych przez komisję. Prawdą jest, że korekta była wielkim cofnięciem się na problematycznie „bezpieczne” stanowisko bezpłodnej prawomyślności i że zatarła Wujkowe rysy tłumaczenia, ale z drugiej strony niwelowała pewne nadużycia tłumacza.594 Dzień przed swoją śmiercią chory Wujek podpisał dedykację harmonii ewangelicznej zatytułowanej Żywot i nauka Pana naszego Jezu Christa... W liście dedykacyjnym wyjaśnia znaczenie dla chrześcijanina życia i nauki Jezusa, które są dla wierzących najważniejszym źródłem zbawiennych nauk i przykładem do naśladowania. Autor w następujący sposób uzasadnia konieczność prezentowanej edycji: Do czego ludziom chrześcijańskim języka naszego, nie na małej przeszkodzie było, iż do tych czasów nie mieli historyjej zupełnej ŻYWOTA, spraw i nauk P. Chrystusowych, porządnie spisanej i ze wszystkich Ewangelistów w jedno jakoby ciało zebranej, żeby ją tym snadniej i rozmyślać mogli. Były-ć, widziałem u starych Polaków księgi, w których był wypisany ŻYWOT P. JEZUSÓW, ale ten, nie tak z Ewangelistów, jako z niektórych ludzi nabożnych nauki i rozmyślania był zebrany. I już ich też dawno nie stało. Moje to przedsięwzięcie było, abych samę historyją ŻYWOTA I NAUK P. JEZUSOWYCH porządnie z Ewangelistów wypisał (Zyw 1597, k. *3v-4r). Tłumacząc Biblię Wujek korzystał z szerokiej gamy pomocy naukowych. Przy tłumaczeniu NTW 1593 opierał się na Vlg lowańskiej (Antwerpia 1574). Tekst grecki wziął z Poliglotty Antwerpskiej (1569-72). Korzystał również z wersji Erazma z Rotterdamu, Teodora Bezy i może z tekstu R. Estiennea oraz z wersji syryjskiej i rękopisów łacińskich. Pierwszeństwo dawał tekstowi łacińskiemu, który uważał za pewniejszy. Po ukazaniu się Vlg syksto-klementyńskiej sięgnął również i po ten tekst (zob. wyżej). 595 Uwzględnienie w tłumaczeniu kilku wersji miało dla Wujka głębszy cel. Po pierwsze udostępniało czytelnikowi tekst w kilku wariantach, a po drugie dostarczało argumentów do dyskusji z innowiercami, którzy opierali się głównie na tekstach oryginalnych.596 592 593 594 595 596 Zob. J. Poplatek, art. cyt. s. 64-65; W. Smereka, Wstęp, art. cyt., s. XXXIII. Zob. tamże, s. XXXIII-XXXIV. Zob. J. Frankowski, Psalterz Dawidów..., dz. cyt., 16-17. NTW 1593, s. 9-10. 15-16; NTW 1594, k. )(2r-3r. Zob. również D. Bieńkowska, Jak Jakub Wujek Pismo święte na język polski przekładał (O warsztacie tłumacza i technice przez niego stosowanej), „Bobolanum‖, r. IX, 1998, s. 29-31. Zob. NTW 1593, s. 16-17; W. Smereka, Wstęp, art., cyt., s. XXXVI-XXXVII. — 285 — Wykorzystywał także całą gamę wcześniejszych przekładów597 polskich oraz tłumaczenia czeskie: Oprócz tekstu greckiego i łacińskiego miałem też przed oczyma wszytkie przekłady Nowego Testamentu polskie: krakowski, brzeski, nieświeski, Budnego i Czechowiców, a czasem też i czeski, które mi do obierania słów co nawłaśniejszych polskich nie mało pomogły (NTW 1593, s. 21). Przy opracowywaniu komentarzy czerpał tłumacz z wielu innych pomocy, m. in. z Ojców i Doktorów Kościoła oraz z uwag egzegetycznych zamieszczonych w NT, wydanym przez angielskich katolików w Reims w 1582 r.598 Jeśli chodzi o technikę przekładu, to jest ona taka sama jak w PsW 1594. Tłumacz starał się co nawierniej i nawłaśniej, i najaśniej, a ile być mogło, słowo od słowa z łacińskiego na polski przełożyć, ale gdzie słowo od słowa przełożywszy, nie masz jasnego sensu, tam z potrzeby nieco od własności słów odstępował folgując sensowi599. Wujek jako znawca języków biblijnych, dobry teolog i biblista potrafił po mistrzowsku połączyć merytoryczną wierność w oddaniu tekstu ksiąg świętych ze swobodą przekładu, zapewniając jasność i piękno tekstu polskiego. Posługiwał się często tekstem oryginalnym tam, gdzie w Vlg tłumaczenie było niejasne, dodawał jakieś słowo, gdy tego wymagało dobro przekładu, co zresztą zaznaczył w druku kursywą. Zmieniał zgodnie z duchem języka polskiego szyk wyrazów, nie trzymając się wiernie pod tym względem ani tekstu greckiego, ani Vlg. Taki sposób tłumaczenia nie podobał się cenzorom poprawiającym przekład całej Biblii. Komisja pousuwała pododawane przez Wujka słowa i przywróciła zdaniom szyk łaciński, czyniąc w ten sposób tekst mniej zrozumiałym.600 4. Spośród różnych biblijnych wydawnictw ks. Wujka tylko Zyw 1597 i BW 1599 posiadają dedykacje. Zyw 1597 ofiarował autor Wielmożnej a Miłościwej P. Panniej Dorocie z Zojrzanowa Barzynej, Wojewodzinej Krakowskiej601, która, jak głosi list dedykacyjny, wzięła przed się, aby nauki P. JEZUSOWEJ ustawicznie słuchając, rzeczą samą w swym życiu i obyczajach to wyraziła602. Zyw 1597 jest również darem, który Wujek składa wojewodzinie za opiekę nad krakowskim domem jezuitów603. BW 1599 zadedykowali jezuici Najjaśniejszemu i Niezwyciężonemu Monarsze Zygmuntowi Trzeciemu z łaski Bożej Królowi Polskiemu i Szwedzkiemu..., powtarzając tradycyjnie, że święte 597 598 599 600 601 602 603 Zob. D. Bieńkowska, art. cyt., s. 35-37. Zob. NTW 1593, s. 27; D. Bieńkowska, art. cyt., s. 31-35. PsW 1594, s. 12 pierwszej paginacji, zob. też PsW 1594, s. 11 pierwszej paginacji; NTW 1593, s. 20-21. Zob. W. Smereka, Wstęp, art., cyt., s. XLI-XLII. Na temat techniki przekładu zob. także D. Bieńkowska, art. cyt., s. 38-52. Zyw 1597, k. *2r. Zyw 1597, k. *4v. Zyw 1597, k. *6v-7r. — 286 — słowa i Pisma Bożego księgi [...] nikomu inszemu naprzód, tylko W. K. M., Królowi i Monarsze Polskiemu, oddać przystoi604. Ton tej dedykacji jest zupełnie inny niż w Bibliach różnowierczych, w których ofiarodawcy pragnęli władcę zachętami, a nawet groźbami Bożego sądu, pozyskać dla reformacji. Dominuje tu klimat uległości i dziękczynienia wobec króla wyraźnie popierającego kontrreformację, a szczególnie działania jezuitów, którzy na znak wiecznej wdzięczności605 ofiarują mu nowe tłumaczenie Biblii. Dedykacja ta jest świadectwem zmiany układu sił w walce wyznaniowej w renesansowej Polsce. 5. Najważniejszym narzędziem ukierunkowującym lekturę tekstu biblijnego jest w pracach Wujka komentarz, głównie ten umieszczony pod rozdziałami i opatrzony tytułem: Nauki i przestrogi (NTW 1593) lub Wykład miejsc trudniejszych (BW 1599). Jak już wyżej wspominaliśmy, istotą tego komentarza jest wykład katolickich prawd dogmatycznych oraz polemika z różnowiercami. W komentarzu ciągłym Wujek wyjaśniał miejsca trudniejsze, a zwłaszcza te, które innowiercy przekładali w sposób odmienny, wyprowadzając z nich wnioski sprzeczne z katolickimi prawdami wiary. Podanie czytelnikowi dobrego przekładu, oczyszczonego z heretyckich błędów i zaopatrzonego w dogmatyczny komentarz, to jeden z głównych celów tłumacza: Trzeba tedy było dla przestrogi wiernym te fałszerstwa odkryć i tak szkodliwym błędom zabieżeć, a Pismo Święte tak srodze od nich popsowane i pogwałcone do swej szczerości przywieść i zdrowemi je wykłady przeciw heretyckim wykrętom objaśnić i utwierdzić, i pokazać to jaśnie, że Pismo Święte wszytko jest za nami, którzyśmy z łaski Bożej są katolikami, przeciwko tym, którzy niedawno wyszedłszy z nas, stali się nie ewanjelikami, ale heretykami i antychrystami. O com się ja wiernie w tym przekładzie starał (NTW 1593, s. 8). Aby swój cel osiągnąć, Wujek posługiwał się ówczesną wiedzą naukową. Oto przykład takiego komentarza do tekstu o prymacie Piotra (Mt 16, 18-19): Tekst przekładu: A ja też tobie powiedam, iżeś ty jest opoka, a na tejże opoce zbuduję Kościół mój, a brany piekielne nie zwyciężą go. I tobie dam klucze królestwa niebieskiego. A cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związano i w niebiesiech, a cokolwiek rozwiążesz na ziemi, będzie rozwiązano i w niebiesiech (NTW 1593, s. 66). Tyś jest opoka.) Z greckiego tak się właśnie ma przełożyć: Tyś jest opoka albo skała, a na tej opoce, abo skale, zbuduję mój Kościół. Przetoż się tu jawnemi fałszerzami Pisma Świętego pokazali Czechowic i Budny, tłumacze Nowego Testamentu, nowokrzczeńcy, gdy tak przełożył jeden: Tyś jest opoczysty, a drugi: Tyś jest skalny. Bo w greckim nie jest petrai/oj ani petrh,eij, ani pe,trinoj, ani petrw,dej, którym imieniem zowie Mateusz i Marek święty ziemię opoczystą [...], ale pe,troj co zgoła toż jest co i pe,tra, po naszemu kamień, opoka abo skała, po syryjsku, chaldejsku, po żydowsku Cepha. A gdyż to jest pewna, że Pan Chrystus do Piotra nie po łacinie ani po grecku, ale językiem zwyczajnym, po syryjsku mówił: Tyś jest Cepha, a na tej Cephie zbuduję mój Kościół, tedyć i to rzecz nad słońce jaśniejsza, że Pan tymi słowy nie na kim inszym, jedno na Pietrze obiecał Kościół swój zbudować, uczyniwszy go pirwszym po sobie fundamentem, to jest głową Kościoła swojego. [...] 604 605 BW 1599, k. *2r. BW 1599, k. *2v. — 287 — A brany piekielne.) Stałość i trwałość wieczna tu jest obiecana nie jedno Kościołowi, ale i opoce, na której Kościół jest zbudowany. [...] Ten ci jest tą opoką, której nie zwyciężą brany piekielne. Której obietnice, iż nie mieli inni apostołowie, przetoż nie dziw, że ich stolice branam piekielnym ustąpić musiały. I tobie dam klucze.) Przez te klucze rozumie się nawyższą zwierzchność i przełożeństwo dane Piotrowi nad wszytkim Kościołem [...]. (NTW 1593, s. 67-69). Ponadto w wielu miejscach wyjaśnia Wujek katolicką naukę o Eucharystii i sakramentach (np. Mt 26, 26-28; Łk 22, 19-20; J 6). Tu również możemy znaleźć wątki polemiczne: Który za was wylan będzie.) Z greckiego się jaśnie pokazuje, iż tak ma być właśnie przełożono: KTÓRY, rozumiej kielich krwie za was się wylewa, nie KTÓRA krew. Stąd to pewnie idzie, że w onym kielichu była własna i prawdziwa krew Pana Chrystusowa, ta, która jest za nas wylana, a nie proste wino. K’temu, iż tamże na wieczerzy on kielich krwie Pańskiej już był wylewan, to jest ofiarowan za nas na odpuszczenie grzechów. A tak tym jednym słówkiem właśnie przełożonym twierdzi się wiara katolicka i o prawdziwej bytności ciała i krwie Pańskiej w Świętym Sakramencie i o ofierze tejże krwie w kielichu, co iż nowangeliki barzo kole oczy, przetoż wolą odstąpić Ewangeliej, a niźli błędy swe opuścić. Beza śmie to mówić, że abo się Łukasz św. omylił na tym miejscu, abo ktoś inszy przypisał te słowa, i waży się odmieniać słowa Boże. Tegoż zuchwalstwa naśladują tłumacze naszy polscy: brzescy, Budny i Czechowic, choć wrzkomo greckiego tekstu nie chcą odstępować. Co nic inszego nie jest, jedno swój przeklęty wymysł przekładać nad jasne słowa Boże. Lecz, chwała Panu Bogu, Pismo Święte jest wszędy za nami przeciwko ich błędom (NTW 1593, kom. do Łk 22, 20 – s. 288). Tego typu komentarz spotykamy nieustannie. Istnieje jednak w BW 1599 jeszcze innego typu wykład, który przypomina wywody alegoryczne spotykane w BB 1563, choć tu tego typu wyjaśnień jest o wiele mniej. Oto przykład komentarza do Lb 19, 9: Tekst przekładu: A mąż czysty zbierze popiół krowy i wysypie ji za obozem na miejscu przeczystym, aby był zgromadzeniu synów Izraelowych na straż i na wodę pokrapiania, bo krowa za grzech jest spalona. Na wodę pokropienia) ... Była to niejaka figura wody święconej od Apostołów, w Kościele Bożym postanowionej i zawsze zachowanej, która bywa poświęcona modlitwą kapłańską i słowem Bożym [...] na to, aby kropiąc się, byliśmy wolni od wszelakich pokus i stali się sposobniejsi do służby Bożej (BW 1599, s. 159-160). W tym miejscu trzeba zaznaczyć, że Wujek, przeciwnie do tłumaczy pińczowskich, najpierw wyłożył sens historyczny pisma, wyjaśniając przebieg i znaczenie obrzędu, a dopiero na końcu dodał kilka słów o niejakiej figurze wody święconej. Kierunek interpretacji tekstu wyznaczają również noty komentarzowe umieszczane na marginesach. W ST, szczególnie w księgach prorockich, wiele z nich odsłania sens chrystologiczny, ukazując związek między Testamentami. Tu również zdarza się Wujkowi sięgnąć po interpretację alegoryczną. Oto kilka przykładów: Zawiąż świadectwo, zapieczętuj zakon ‖między uczniami moimi (Iz 8,16 – s. 759). nota: ‖aż do przyścia Christusowego, który to uczniom otworzył. ‖Oto ja i dzieci moje, które mi dał PAN na znamię... (Iz 8, 18 – s. 759). nota: ”Słowa są Christusowe, które wykłada Paweł S. do żydów 2. bo i Christus i Apostołowie wiele znaków czynili, i dani są na przykład wszytkim. nota do Ag 2, 4 (s. 991): Prorokuje, że Kościół pośledni miał być chwalebiejszy dla przyścia Christusowego nizli pierwszy. nota do Za 4, 2 (s. 995): Widzenie lichtarza złotego i lampy i siedmi lamp, które znaczyły Christusa i Kościół Jego. — 288 — Ponadto każdy z rozdziałów zaopatrzono w argumenta, czyli streszczenia, które podając kolejne wiersze, wypunktowują najważniejsze treści. Streszczenia układane są w taki sposób, aby wyakcentować dogmatyczno-apologetyczną zawartość rozdziałów, a tym samym ukierunkować czytelnika, np.: [...] 10 Dobre uczynki potrzebne. [...] 16 Okazanie Trójce Świętej (do Mt 3 – NTW 1593, s. 9). [...] 6 I szatan pisma używa przeciw Chrystusowi (do Mt 4 – NTW 1593, s. 13). [...] 16 Piotrowi po jego wyznaniu obiecuje, że na nim miał Kościół swój zbudować i dać mu klucze królestwa niebieskiego (do Mt 16 – NTW 1593, s. 64). [...] 26 Pan uczynił chleb ciałem, a wino krwią swoją (do Mt 26 – NTW 1593, s. 109). [...] 14 zaleca im uczynki dobre, pokazując, iż człowiek z uczynków bywa usprawiedliwiony i zbawiony, a nie z samej wiary. 16 Gdyż wiara bez uczynków umarła jest (do Jk 2 – NTW 1593, s. 787). Powyższe przykłady, bez wyraźnego podkreślenia naukowości Wujkowych komentarzy i not, mogłyby ukazać omawiane prace w niewłaściwy sposób wyłącznie jako narzędzie polemiki wyznaniowej. Trzeba więc jeszcze raz podkreślić, że wykłady tłumacza są oparte na solidnym gruncie naukowym: biegłości filologicznej, znajomości i wyczuciu w krytyce tekstu, znajomości realiów biblijnych oraz świetnej orientacji w pismach Ojców i komentatorów współczesnych. Biblia Wujka wraz z komentarzem w pełni zasługuje na miano opracowania naukowego, oczywiście widzianego na tle XVI-wiecznej wiedzy. W zrozumieniu tekstu pomagają również inne elementy naukowe wprowadzające w lekturę Biblii. Są to tablice ewangelii synoptycznych, chronologii życia i działalności św. Piotra i Pawła, a w BW 1599 dodano jeszcze chronologię działalności proroków. Do tego typu materiału należą tzw. summy, czyli wprowadzenia do lektury poszczególnych ksiąg lub ich grup (całego NT, czterech ewangelii). Całość BW 1599 poprzedza Przygotowanie do pożytecznego czytania Pisma Świętego autorstwa M. Łaszcza, który na 20 stronach (formatu folio) podał czytelnikom najważniejsze wiadomości, dziś powiedzielibyśmy ze wstępu ogólnego do Biblii. Są tam elementy traktatu o tekście, przekładach, sposobie czytania Biblii oraz skrót katolickiej hermeneutyki biblijnej. Na końcu umieścił tłumacz rejestr przypominający rzeczową konkordancję. Nie brak tu tematów polemicznych, np. hasło „HAERETYK‖ zajmuje prawie 3 kolumny tekstu (w NTB 1593). Podanie czytelnikowi takiego wyboru tekstów na dany temat służyło niewątpliwie dyskusjom międzywyznaniowym. Zyw 1597 miał zupełnie inny cel. Był to zbiór tekstów wybranych z czterech ewangelii i ułożonych w sposób chronologiczny oraz modlitw, które ułatwiały medytację tekstu oraz odpowiedź na Boże słowo. Jej celem było więc dostarczenie wiernym duchowego pokarmu: ...uważanie lepak i rozmyślanie tych rzeczy dla pożytku duchownego zostawiłem to nabożeństwu i ćwiczeniu każdego, dawszy tylko nauki na przodku, jakoby kto mógł z pożytkiem i z pomnożeniem cnót i nabożeństwa ten ŻYWOT P. JEZUSÓW czytać (Zyw 1597, k. *4r). — 289 — Książeczka została poprzedzona Przedmową do chrześcijańskiego czytelnika, w której autor uczy ignacjańskiej metody medytacji. Istotą i najważniejszą częścią takiej modlitwy ma być czytanie i rozważanie ewangelii. Wskazówki, których Wujek udziela czytelnikom, zostały zaczerpnięte z Ćwiczeń duchowych św. Ignacego Loyoli.606 Wujek w przedmowie proponuje nie tylko indywidualną lekturę swojego dzieła, ale również zachęca, aby czytać tekst na głos, po jednym rozdziale podczas posiłku, aby czeladka miała przy pokarmie cielesnym pokarm duchowy, którym by się onego dnia posilać mogła607. 6. Biblijne tłumaczenia Wujka ukazywały się w różnych formatach od folio dla całej Biblii do octavo dla NT. Elementy poszczególnych druków, związane z formatem podaje tabela 26. Tabela 26. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych druków przekładów J. Wujka format wymiary [mm] sygn. skł. liczba kart liczba ark liczbow. str. Nowe Testamenty BW 1599 1593 1594 1605 1617 1621/2 4° 8° 8° 8° 8° 2° 221x175x67 162x115x54 162x113x48 170x113x58 168x120x55 328x255x11 dla Ossol. dla Ossol. dla Ossol. dla Ossol. dla Ossol. 0 XVI.O.665 XVII-727 XVII-1525 XVII-2006 dla XVI.Qu.306 Wr BU 437771 5 4 10 8 8 ant.: A-E , )( , )( , )( , *-***, F2, got.: A-Z, A-Z, A-Z, A-Z, A-Z, Aa-Zz, Aa-Zz, Aa-Zz, Aa-Zz, Aa-Zz, Aaa-Zzz, Aaa-Kkk8, Aaa-Kkk8, Aaa-Kkk8, Aaa-Zzz, 4 3 Aaaa-Zzzz, Lll Lll Lll4 Aaaa-Yyyy6, (k. osat. mogła AaaaaZzzz4, być pusta) Zzzzz, Aaaaa6, AaaaaaBbbbbCccccc4, Zzzzz, Dddddd2 a-z, aa-hh4 496 462 459 460 787 124 57,75 57,375 57,5 393,5 36 s. nlb., 12 s. nlb., 120 s. nlb., 1-893, 11 s. nlb. 16 s. nlb., 1- 16 s. nlb., 1890, 57 s.nlb. 893, 9 s. nlb. 893, 11 s. nlb. 1479, 57 s. nlb Zywot 1597 8° 166x105x29 dla Ossol. XVI.O.490 *-**8, ***4, A-Z, Aa8, Bb4 216 27 40 s. nlb., 1391, 1 s. nlb. Widzimy tu tendencję do zmniejszania formatu, tak aby osiągnąć wymiary podręczne, nawet kosztem bogactwa wyposażenia książki. 7. Podając zawartość prac Wujkowych, rozpoczniemy od BW 1599: K. przedtytułowa z drzeworytem i napisem: „BIBLIA SWIETA‖. Odwrocie jest puste. K. tytułowa z napisem: „BIBLIA TO IEST KSIĘGI STAREGO Y NOWEGO TESTAMNETV WEDŁVG ŁACINSKIEGO przekładu starego, w kośćiele powszechnym przyiętego, na Polski ięzyk z nowu z pilnośćią przełożone, Z DOKŁADANIEM TEXTV ZYDOWSKIEGO y Greckiego, y z wykładem Katholickim, trudnieyszych mieysc do obrony Wiary swiętey powszechney przeciw kacerztwóm tych czasów nalezących: PRZEZ D. IAKVBA WVYKA 606 607 Por. Zyw 1597, k. *7v-**8v. Zyw 1597, k. **8r. Z WĄGROWCA, — 290 — THEOLOGA SOCIETATIS IESV. Z STOLICE APOSTOLSKIEY, a nakładem Iego DOZWOLENIEM M. Kśiędza Arcybiskupa Gnieźnieńskiego, etć. wydane. W KRAKOWIE W Drukarni Łazarzowey, Roku Panskiego, M. D. XC IX.‖ Drzeworyt z Orłem polskim otoczony chorągwiami prowincji i województw; przy herbie łacińskie błogosławieństwo (odwrocie k. tyt.). List dedykacyjny: „NAIASNIEYSZEMV Y NIEZWYCIĘZONEMV MONARSZE ZYGMVNTOWI TRZECIEMV ...‖, podpisany: „W Krakowie z Domu SOCIETATIS IESV v S. Barbary, w dźień S. Ludwika Króla. 25. Augusti. Roku 1599. W. K. M. naszego Miłość. Pana Naniższy słudzy y bogomódlcy, Kapłani zakonu SOCIETATIS IESV.‖(k. *2r-3r). Przedmowa: „STANISLAW KARNKOWSKI Z LASKI BOZEY ARCYBISKVP GNEZNENSKI, L. N. PRIMAS KORONNY, Y PIERWSZE KSIĄZĘ: Czytelnikowi łaski Bozey.‖ (k. *3v-**1r). W tej przedmowie prymas zalicza Biblię Wujka do dziesięciu znaków szczodrobliwości Bożej, których Polska i Kościół zaznały w XVI w. Na końcu upomina wiernych, aby pod karą anatemy nie sięgano po heretyckie wydania Biblii. Wstęp autorstwa M. Łaszcza: „APPARATVS SACER, TO IEST, PRZYGOTOWANIE Do pozytecznego czytania Pisma S.‖ (k. **1r-***5r). „Znaków rozmaitych które są w tych kśięgach, wyłozenie‖ (k. ***5v-6r). „PORZĄDEK KSIĄG Starego Testamentu‖ (k. ***6r). „PORZĄDEK KSIĄG Nowego Testamentu‖ (k. ***6r-v). Tekst ST: Rdz-Ml (s. 1-1006), po Ml idzie krótki traktacik: „O PROROKACH, których czasów zyli, y co bylo za przedsięwzięcie ich.‖ oraz tablica: „KRONIKA PROROKOW Y KROLOW Iudzkich, począwszy od Dawida.‖ (s. 1007); 1-2 Mch (s. 1007-1059). Następnie idzie wprowadzenie do Manas i 3-4 Ezd: MODLITWA MANASSE I DWOJE KSIĘGI, KTÓRE POD IMIENIEM trzecich i czwartych ksiąg Ezdraszowych udawają, tu na końcu na stronie, to jest, nie między inszemi księgami świętemi Starego Zakonu, które święty Synód Trydencki przyjął i za święte a Boskie przyjmować rozkazał, położone są, aby do końca nie zaginęły, ponieważ je niektórzy święci ojcowie czasem wspominają i w niektórych Bibliach łacińskich, tak ręką pisanych, jako i w drukowanych, się najdują (s. 1059). Dalej jest tekst Manas i 3-4 Ezd (s. 1059-1100), a pod 4 Ezd napis: „SVMMA WSZYTKIEY HISTORIIEY Swiętey w Bibliiey opisaney, na siedm częsci sie rozdziela.‖ Jest to krótkie streszczenie w 7 punktach całej biblijnej historii zbawienia. Ze względu na podobieństwo zawartości NT przedstawimy je w tabeli 27. — 291 — Tabela 27. Zawartość NTW 1593-1621/2 NTW 1593 Str. tyt. Cytaty ze św. Augustyna Przedmowa do czytelnika J. Wujka Wyjaśnienie znaków Porządek ksiąg NT Summa NT Summa czterech Ew. Summa i porządek historjej Ewang. ... tablica synoptyczna Summa Mt Tekst Mt-Dz Summa dziejów Piotra Summa dziejów Pawła O sprawach i dziejach inszych Apostołów Skład Apostolski Sprawa o liściech Apostolakich 2 arg. do Rz Tekst Rz-Ap Wykaz czytań liturgicznych Rejestr rzeczowy Errata Spis składek Kolofon Przywilej BW (NT) 1599 NTW 1594, 1605 NTW 1617 1621/2 k. A1r k. A1v s. 1-28 s. 28-30 s. 30 s. 31 s. 31-32 s. 33-40 s. [1101] — — na pocz. Biblii na pocz. Biblii s. 1102 s. 1102 — k. )(1r — s. 41 s. 1-509 (drug. pag.) s. 510-512 s. 512-515 s. 515 s. 515 s. 516-519 s. 519-521 s. 522-890 k. Vvvvv2v-4v k. Xxxxx1rDddddd1v k. Dddddd2r — k. Dddddd2r — s. 1102 s. 1103-1317 s. 1317-1318 s. 1318-1320 s. 1320 s. 1320 s. 1320-1322 s. 1322-1323 s. 1323-1479 — k. aa4v-hh2v — s. 1-509 s. 510-514 s. 514-518 — — — — s. 519-893 k. Kkk7v-Lll4r k. Kkk7v-Lll3v — k. hh3r k. hh3v k. hh4r — — — k. )(2r-5r k. )(1v-3v — k. )(5v k. )(4r — — k. )(6r-10v k. Lll4v — k. )(4v-8v — k. Lll3v k. Lll4r Ponadto w NTW 1594-1621/2 opuszczono summy do poszczególnych ksiąg oraz noty marginalne, pozostawiając tylko konkordancje. Zyw 1597 zawiera: Str. tytułowa z napisem: „ZYWOT Y NAVKA PANA NASZEGO IESV CHRISTA. Albo EWANGELIA ZE CZTERECH IEDNA. Na sto y pięćdźieśiąt Rozdźiałow z Modlitwami porządnie rozłożona. Każdemu Krześćianinowi ku ustawicznemu rozczytaniu y rozmyślaniu nie tylko barzo pożyteczna / ale y potrzebna. Nowo zebrana y wydana przez D. Jakuba Wuyka Theologa Societ: IESV. Z dozwoleniem starszych. Cum Gratia et Priuilegio. S. R. M. W KRAKOWIE / W Drukarni Jakuba Sibeneychera / Roku Pańskiego 1597.― Na odwrociu k. tyt. są fragmenty Ps 1, 2 i J 14, 21 mówiące o rozważaniu słowa Bożego i zachowywaniu go. Między wersami umieszczono drzeworyt z popiersiem Jezusa. List dedykacyjny: „Wielmożney a Miłość: P. Paniej Doroćie z Zajrzanowa Barzyney...― podpisany: „W Krakowie z Domu S. Barbary w dzień świętey Anny. W. M. P. y dobrodzieyki sługa y bogomodlca X. Jakub Wuiek― (k. *2r-7r). „O pożytkach cżęstego cżytania y rozmyślania Zywota y nauki Pana Jezusowey: y iako to cżytanie y rozmyślanie mamy odprawować. PRZEDMOWA DO CHRZEśćiańskiego Cżytelnika― (k. *7v-**8v). — 292 — „SVMMY WSZYSTKICH Rozdźiałow / w ktorych sie krotko a porządnie zamyka wszystka o P. Christusie cżterech Ewangelistow Historia― (k. ***1r-4r). „Modlitwa przed cżytaniem y rozważaniem Zywota P. Christusowego― (k. ***4v). „ZYWOT Y NAVKA PANA NASZEGO IESV CHRISTA...― – tekst ewangelii i modlitw (s. 1-378). „Regestr abo Tablica Ewangelij / ktore w Niedźiele y w Swięta [...] cżytaią― (s. 379-391). Str. ostatnia jest pusta. 8. Układ tekstu i kompozycja stron jest w NTW 1593 taka sama jak w PsW 1594, z tą różnicą, że każda nowa księga posiada swoją summę (por. fot. 042 i 095). W BW 1599 ze względu na wielkość karty zmieniono kompozycję strony (fot. 100). Tekst rozłożono w ramce w 2 kolumnach (każda o szerokości ok. 66 mm). W wąskich oknach (ok. 270 x 7 mm) położonych po lewej stronie każdej z kolumn umieszczono numery wierszy i oznaczenia sekcji A, B, C, D. Noty wszystkich rodzajów umieszczono w oknach zewnętrzym i wewnętrznym (ok. 270 x 20 mm), osobno dla każdej z kolumn. Następstwo tekstu jest tu takie jak w NTW 1593 i PsW 1594, z tym jednak wyjątkiem, że nie ma streszczeń do rozdziałów. Zarówno w NTW 1593, jak i BW 1599, inaczej niż w PsW 1594, zaplanowano sposób wiązania komentarzy ciągłych z tekstem biblijnym. W PsW 1594 w wewnętrznym oknie ramki, na wysokości komentowanego wiersza, umieszczono litery a, b, c, d itd., powtarzając je później obok komentarza. W NTW 1593 i BW 1599 sprawę uproszczono, stawiając przy komentarzu numer wiersza, do którego wykład się odnosił. W NTW 1594-1621/2 tekst jest zubożony (brak summ i streszczeń rozdziałów). Tekst umieszczono tu w jednej kolumnie. W Zyw 1597 wybrane z ewangelii teksty podzielono na 150 rozdziałów. Pod każdym z nich umieszczono modlitwę. Jeśli chodzi o noty marginalne608, to największy ich wybór znajduje się w NTW 1593. Rodzaje not są takie same jak w PsW 1594, z tą różnicą, że w NTW 1593 umieszczono jeszcze podział na zaczała i wskazówki liturgiczne. W NTW 1594-16021/2 są tylko konkordancje i zaczała. BW 1599 w większości przypadków powtarza noty z NTW 1593. Rodzaje not są tu nieco zubożone: brak wskazówek liturgicznych i podziału na zaczała. Wszystkie NTW oraz cała Biblia posiadają tradycyjny podział na rozdziały. Wujek przejął od Budnego słowo „rozdział‖, który wejdzie na stałe do polskich edycji Pisma Świętego. 609 Tekst rozdziałów jest wszędzie dzielony na numerowane wiersze, które tworzą większe zwarte ustępy. Numerki wierszy umieszczono w wąskim oknie po wewnętrznej stronie kolumny. W tekście głównym początek wierszy oznaczono kluczykiem. Obecny jest tu także dawny podział roz- 608 Omówienie not marginalnych zob. NTW 1593, s. 24-26. — 293 — działów na sekcje A, B, C, D. Nowe Testamenty posiadają również podział na zaczała oraz perykopy i lekcje przeznaczone do użytku liturgicznego. Warto w tym miejscu zatrzymać się przez chwilę na wprowadzonym za Budnym podziale na zaczała. Sam Wujek w następujący sposób skomentował zastosowanie tego podziału: ...zaczała, to jest rozdziały słowieńskie i ruskie wszędy przypisane, a to prze to, aby się ten Testament nie tylko nam Polakom, ale i Rusnakom i Słowianom (którzy daleko insze i krótsze aniżli my rozdziały mają) przygodzić mógł (NTW 1593, s. 24). Wyraźnie więc chodziło Wujkowi o zwiększenie grona odbiorców NT, aby wytrącić z rąk mieszkańców wschodnich rubieży Rzeczypospolitej przekłady różnowiercze610. 9. Materiał ilustracyjny w omawianych drukach Wujka jest bardzo skromny. W Zyw 1597 na odwrociu k. tyt. znajdujemy drzeworyt przedstawiający medalion z popiersiem Chrystusa (ok. 77 x 54 mm), a wokoło jest napis: „EGO SVM VIA VERITAS ET VITA‖. Ilustracja ta związana jest z celem książki i jej treścią. Wujek zachęcając do rozważania słowa Bożego i realizowania go, tak pisał: Bo P. Chrystus jest nasza droga, prawda i żywot. Droga, którą chodzić, prawda, której wierzyć i żywot, którego dostąpić mamy. I żaden nie przyjdzie do Ojca, jedno przezeń, to jest przez zasługi Jego a przez zachowanie nauki Jego (Zyw 1597, k. **2r). BW 1599 posiada dwie ilustracje. Na karcie przedtytułowej znajduje się wspaniała, wypełniająca całą stronę, drzeworytnicza rama tytułowa autorstwa Josta Ammana611, która przez dobór scen wprowadza czytelnika w lekturę Biblii (fot. 098). Znajdujemy tu następujące motywy: ——– 609 Zob. W. Smereka, Wstęp, art. cyt., s. XL. 610 O użyteczności takiego podziału świadczy fakt, że zaczała były nanoszone ręcznie na niektórych przebadanych egz. NT, np. NTB 1568: Ossol. XVI.O.800; Czart. Cim.1071/I. Drukowany podział na zaczała miały NTSzB 1574, 1589 oraz NTCz 1577, 1594. — 294 — B: Stworzenie Ewy D: Grzech w raju F: Wygnanie z raju H: Potop I: Patriarchowie i królowie ST Aniołowie trzymający wieniec Trójca Święta K: Jezus i 12 Apostołów BIBLIA SWIĘTA Mojżesz Personifikacja Stolicy św. Piotr Apostolskiej (AA) M: Arka Przymierza L: Monstrancja wystatrzyma w lewej ręce ST i N: Ofiara z Baranka wiona na ołtarzu R: Woda wypływająca ze NT (BB), a w prawej O: Adorujący Eucharyskały i różdżka Aaronowa tablice przymierza (CC), stię papież stojąc na podeście w S: Wąż wywyższony na P: Adorujący Eucharystię kształcie trójkąta (DD), palu król na głowie ma tiarę T: Otwarta trumna ze Q: Ogień piekielny z szkieletem starego człoobliczami reformatorów wieka A: Boże Narodzenie C: Ostatnia Wieczerza E: Ukrzyżowanie G: Zmartwychwstanie Ilustracja ta wprowadza w lekturę Biblii. Kolejne sceny są oznaczone literkami, które wyznaczają kolejność oglądania. Sceny B, D, F, H tworzą serię ukazującą historię pierwszych ludzi od stworzenia Ewy do potopu. Serii tej odpowiadają sceny A, C, D, E przedstawiające historię drugiego Adama – Chrystusa, od jego narodzenia do zmartwychwstania. W centrum ułożono motywy według klucza typologicznego (ST – NT). Gromadzie patriarchów i królów ST (stary lud Boży – I) odpowiada grono Dwunastu z Jezusem (nowy lud Boży – K). Mojżesza – przywódcę starego ludu Bożego, wskazującego ręką na Prawo ST, umieszczono naprzeciw św. Piotra – pasterza nowego ludu Bożego, który wskazuje ręką na Biblię. Pod Mojżeszem jest Arka Przymierza symbolizująca obecność Bożą (M) i ołtarz ofiarny, na którym składana jest ofiara z baranka (N). Po stronie przeciwnej umieszczono wystawioną monstrancję z Eucharystią (obecność Boża – L), która jest uobecnieniem ofiary Chrystusa – Baranka Bożego. Pod ołtarzem z Eucharystią klęczą w postawie adoracji papież i król (może Zygmunt III) oraz w tle inni królowie. Pod ołtarzem płonie ogień piekielny, w którym można zauważyć trzy twarze, być może reformatorów. Po stronie przeciwległej są: woda wypływająca ze skały i kwitnąca różdżka Aaronowa (R), wąż wywyższony na palu (S) oraz szkielet starego człowieka spoczywający w otwartej trumnie. W centrum ilustracji stoi brzemienna niewiasta w tiarze na głowie – personifikacja Kościoła katolickiego (Stolicy Apostolskiej). Stoi ona na podeście w kształcie trójkąta (może symbol wiary w Trójcę) i trzyma w jednej ręce 2 księgi (ST i NT?), a w drugiej tablice Prawa. Nie jest łatwo dzisiaj odczytać zamysł autora drzeworytu. Na pewno jedną z głównych idei artysty było ukazanie typologii (ST – NT; Adam – Chrystus; stary lud Boży – Nowy lud Boży; Prawo – Ewangelia; ofiara z Baranka i Boża obecność – Eucharystia). Ilustracja ma również swój wymiar apologetyczny, gdyż eksponuje naukę o ofiarniczym charakterze Eucharystii. Znamiennym elementem jest tu również umieszczenie postaci papieża i króla, którzy adorują Jezusa eucharystycznego. ——– 611 Zob. DDP I/1, s. 88. — 295 — Drugim drzeworytem jest w BW 1599 Orzeł polski otoczony chorągwiami województw i prowincji (odwrocie głównej str. tyt.). Jak zwykle element heraldyczny nadaje wydawnictwu autorytet i broni je przed atakami przeciwników. 10. Przejrzystość i czytelność druku tak skomplikowanego jak cała Biblia czy NT zależała w dużej mierze od właściwego doboru pism, które dla poszczególnych edycji ukazuje tabela 28. Tabela 28. Pisma zastosowane w edycjach tłumaczeń J. Wujka tekst biblijny Summy Argumenty komentarz ciągły tekst modlitw konkordancje inne noty marginalne NTW 1593 BW 1599 NTW 1594, 1605 NTW 1617, 1621/2 Zyw 1597 szw. 89 mm szw. 75 mm szw. 75 mm szw. 75 mm szw. 95 mm kurs. 86 mm — szw. 71 mm szw. 89 mm — — — szw. 90 mm — — — szw. 89 mm — — — — ant. kurs., ant., szw. — ant. kurs. — kurs. ant. — kurs. ant. szw. 63 mm — — zależnie od rodz. not Stopień podajemy dla 20 ww. Należy jeszcze zaznaczyć, że w drukach Januszowskiego i Piotrkowczyka spore partie tekstu z dedykacjami, wprowadzeniami w lekturę i przedmowami tłoczono kursywą (BW 1599, NTW 1617 i 1621/2), co zwiastuje styl barokowy. 11. Użycie inicjałów w drukach z przekładami Wujka nie odbiega od ogólnie stosowanego schematu. Np. w BW 1599 inicjały większe (ok. 45x42 mm) otwierają księgi, a mniejsze (ok. 33x33 mm) rozdziały. Przy poszczególnych psalmach spotykamy inicjały jeszcze skromniejsze (ok. 18 mm). 12. Biblia opracowana pod kątem dogmatyczno-polemicznym ze swej natury musi posiadać aparat umożliwiający posługiwanie się nią na wyrywki. Do tego aparatu należy stosowany w całej Biblii i we wszystkich NT przejrzysty podział na rozdziały, wiersze, sekcje i zaczała. Podział na wiersze, wykorzystany również w konkordancjach, umożliwiał bardzo precyzyjne odnalezienie danego miejsca. Ponadto zastosowano w BW 1599 bogate nagłówki kolumnowe, podobne jak w BB 1563, np.: „2 Adam. GENESIS Roz. I. || Roz. II. Księgi I. Moyzeszowe. Adam. 3‖ Taki nagłówek podający zawartość treściową stron i bieżący rozdział występuje tylko do 2 Krn włącznie. Później nagłówki zawierają tylko tytuł księgi, numer strony i bieżący rozdział. Tak też jest we wszystkich NT. Aby ułatwić szybkie posługiwanie się komentarzem ciągłym, przy poszczególnych jego akapitach umieszczono numery wierszy, których wykład dotyczył. Ponadto z brzegu w notach streszczających wypunktowano najważniejsze treści komentarzy. — 296 — NTW 1593 oraz BW 1599 zostały wyposażone w umieszczone na końcu bogate indeksy rzeczowe zawierające wiele haseł dogmatyczno-polemicznych. Wszystkie edycje NT zaopatrzono we wskazówki liturgiczne. W NTW 1593 wskazówki liturgiczne drukowane szwabachą umieszczono wśród not marginalnych w zewnętrznym oknie ramki. Wskazówka stoi zawsze na początku perykopy, podając przeznaczenie tekstu, którego koniec pokazuje rączka. W mniejszych wyd. NT początek perykop oznaczono gwiazką, a koniec rączką. W ed. NT zamieszczono również rejestry podające spisy czytań liturgicznych z podaniem przeznaczenia i strony. Czytania liturgiczne wyodrębnione zostały również z Zyw 1597. Podsumowując należy stwierdzić, że prace przekładowe i edytorskie ks. J. Wujka należą niewątpliwie do największych osiągnięć polskiego drukarstwa biblijnego. Omówione wyżej pozycje dorównały pracom różnowierczym pod wieloma względami, a nawet przewyższyły je. Zawierały piękny, naukowo opracowany przekład. Były bardzo dobrze wyposażone w elementy wprowadzające do lektury (przedmowy, tablice chronologiczne i synoptyczne) i towarzyszące jej (noty, komentarze). Dzięki pomysłowości tłumacza i drukarzy ukazywały się w różnych formatach (folio, quarto, octavo) i były adresowane do różnych grup społecznych. Były to książki wielofunkcyjne, przystosowane do używania jako źródło pokarmu duchowego, podręcznik dogmatyki, krytyczne wprowadzenie do studium Biblii, lekcjonarz oraz pomoc w dyskusjach wyznaniowych. Prace Wujka dorównywały drukom innowierczym również pod względem ilościowym (razem 10 wyd.: 5 NT, 1 Biblia, 3 Psałterze i 1 Żywot i nauka; ukazało się również kilka edycji Ewangelii i epistoł). 8. Nowy Testament rakowski (od 1606) 1. Nowy Testament rakowski (zwany też Nowym Testamentem Szmalca) ukazywał się w oficynie S. Sternackiego w Rakowie dwukrotnie612: in 4° w 1606 r. (fot. 101) oraz in 12° w 1620 (fot. 102) pod takim samym tytułem: Nowy Testament, to jest wszytkie pisma Nowego Przymierza z greckiego języka na polski znowu wiernie przełożone. Przez niektóre sługi Słowa Bożego, tajemnic niebieskich i języków do takiej prace potrzebnych wiadome, i starsze tych Zborów, które wyznawają, że nikt inszy, jedno Ociec Pana naszego Jezusa Chrystusa, jest onym jedynym Bogiem izraelskim, a że on człowiek Jezus Nazarański, który się z Panny narodził, a żaden inszy oprócz Niego, abo przed Nim, jest jednorodzonym Synem Bożym613. 612 613 Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie..., dz. cyt., s. 196-197, p. 85-86. Korzystam z egz. NTR 1606 – Ossol. XVII-1472 (def. br. Zzz4); NTR 1620 – Czart. 25177/I. — 297 — Ponadto skład trzeciej edycji NTR został przerwany przez likwidację oficyny w 1638 r.614 Ostatnie wydanie tej pracy ujrzało światło dzienne poza granicami Polski w 1686 r. w Amsterdamie615. 2-3. Przybycie do Polski Fausta Socyna w 1578 r. zwiastowało nadejście nowej epoki dla braci polskich. W ciągu kilku lat polemik z Czechowicem i Niemojewskim Socyn zdobył przewodnictwo w zborze mniejszym. Włoch zdołał uciszyć spory doktrynalne i wprowadzić tolerancję różnorodnych poglądów dogmatycznych. Stworzony przez niego system kładł nacisk na etyczny wymiar religii i był przeniknięty racjonalizmem (zob. roz. II, C, 5). Ważnym elementem socyniańskiej doktryny był tekst NT, który uważano za podstawowe źródło prawdy i punkt wyjścia do rozumowych rozważań. Takim potrzebom nie mógł sprostać najbliższy teologom rakowskim NT Czechowica, którego poglądy wypierała myśl Socyna. Potrzebny był nowy przekład, oczyszczony ze wszystkiego, co niejasne i dwuznaczne, z wszelkiej alegoryczności i wschodniej obrazowości.616 Nowy kierunek przyjęty przez zbory ariańskie zaowocował więc kolejnym wydaniem NT opracowanym przez spadkobierców myśli Socyna. Autorzy Przedmowy do Czytelnika, zanim uzasadnią potrzebę ponownego opracowania tekstu biblijnego, wyrażają swoją radość z tego, że nadszedł czas wolności w badaniach nad Pismem Świętym, które można czytać we własnym języku. Oddają oni również hołd poprzednikom, którzy wszytkich sił swoich [...] do tego przyłożyli, żeby ludzi wszelakiego stanu tak wielu i tak wielkich pożytków przekładaniem Pism Świętych nabawić mogli (NTR 1606, k. *2r). Powyższa wypowiedź utrzymana jest w zupełnie innym tonie niż przedmowy wcześniejszych tłumaczy, którzy bardzo krytycznie oceniali prace poprzedników. Wyraźnie widać tu wpływ Socyna, który w sposób rzeczowy i przeniknięty wyrafinowaną tolerancją, z dystansem, powoli, podobnie jak kiedyś Blandrata, wsączył do zboru ariańskiego własną naukę617. W przedmowie, z podobnym spokojem i rzeczowo autorzy uzasadniają swoją pracę, tłumacząc, że poprzednicy nie zawsze wiernie oddali tekst oryginału, co stało się przyczyną powstania i podtrzymywania błędów. Tym, co spowodowało niewłaściwe tłumaczenia, była wyznawana przez tłumaczy wiara, która prowadziła do tendencyjnego przekładu. Brak w tej wypowiedzi tonu polemicznego, brak emocji. Słowa te czyta się jak uwagę przyjaciela, który nagle odkrył utajony błąd, a teraz pragnie z życzliwości przestrzec przed niebezpieczeństwem. Brak tu potępiania, wymówek i posądzeń. Jest za to, oczywiście wyrafinowane, zrozumienie dla dawnych potknięć. Oto przykłady utrzymanych w tym tonie wypowiedzi: 614 615 616 617 Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie..., dz. cyt., s. 66. Zob. E XIII, s. 33-34. Zob. T. Grabowski, Literatura aryańska w Polsce 1560-1660, Kraków 1908, s. 306-307. Por. L. Szczucki, Marcin Czechowic..., dz. cyt., s. 114. — 298 — Lecz jednak, aby te tak wielkie pożytki skuteczne były, potrzeba tego jest, żeby Pisma Święte nie tylko pilnie i uczenie, ale też i wiernie przekładane były. I żeby w tych, którzy je przekładają między inszymi nawięcej nie była ta wada, żeby chcieli Pisma Święte według tego, jako oni z dawna o rozmaitych cząstkach wiary chrystiańskiej rozumieją, przekładać i one według swego rozumienia odmieniać, ale żeby wszytki swoje rozumienia według Pism Świętych uważać i odmieniać gotowi byli. Co iż się dotąd od przekładaczów pospolicie nie do końca przestrzegało; zatym stało się, że ludzie jeszcze w wielu błędach trwają, rozumiejąc, że to są słowa Pana Chrystusowe, abo Apostolskie, które tylko są przekładem tych ludzi, którzy one słowa przekładali (NTR 1606, k. *2r). Nie chcemy bowiem, aby kto o nas rozumiał, jakobyśmy sobie więtszą umiejętność w języku tym, którym pisma Nowego Przymierza pisane są, przypisać mieli, niżeli abo przed nami mieli, abo dzisia mają inszy przekładacze; i owszem radzi inszym w tej mierze więcej niż sobie przyznawamy, ale tylko rozumiemy, że ludzie oni, którzy przed nami Pisma Święte przekładali, nie temu, co widzieli w tekście greckim, dogadzali, ale raczej temu, czemu z dawna oni wierzyli. Co jako niepewna jest rzecz, dufać ludzkim mniemaniom, by i nadawniejszym, kiedy się im Pismo Święte przeciwia, już nas samo doświadczenie rzeczy dawno nauczyło i każdego pobożnego nauczyć może (NTR 1606, k. *3r). Z powodu błędów tłumaczy, wynikających ze stosowania analogii wiary i argumentów z Tradycji, korektorzy rakowscy podjęli się ponownego opracowania NT: Ażeby już takowe defekty, które się najdują w inszych przekładziech, ludziom chrystiańskim więcej nie zawadzały, ale żeby oni do poznania prawdy Bożej, jako przez insze środki, tak też przez prawdziwy i wierny przekład pism Nowego Przymierza pomoc mieli, chcąc im, tyle ile nam Pan Bóg dał umiejętności, w tym usługować, przekład ten Testamentu Nowego z pilnością i wiernością, jako mogło być, nawiętszą poprawion, teraz oto w imię Pańskie na świat wydajemy i wam, ludu chrystiański, ofiarujemy (NTR 1606, k. *2v-3r). Niżej znajdujemy prośbę, aby zbyt pochopnie nie potępiać tego przekładu, zanim się go nie rozważy: Prosimy tedy wszytkich, do których ręku ten nasz przekład przyjdzie, żeby z bojaźnią Bożą wszytko to, co się podaje, uważać chcieli, pierwej nie sądząc, niż rozsądzając. Do czego niech każdemu, który tego pragnie, Pan Bóg dopomoże (NTR 1606, k. *3r). Niewątpliwie zaprezentowany styl przemawiania do czytelnika był próbą pozyskania go dla własnego wyznania w sposób, który wypracował Socyn, a który kontynuowali rakowscy spadkobiercy jego myśli. Omawiane edycje NT nie są nowym przekładem, ale skorygowaną wersją NTCz. Daje się także zauważyć wpływ BB 1563 oraz tłumaczeń Budnego i Wujka.618 Z tekstu umieszczonego na k. tyt. obydwu edycji dowiadujemy się, że poprawki do NTCz opracował zespół. Z innych źródeł wiemy, że były to trzy osoby: Walenty Szmalc, Hieronim Moskorzowski oraz Jan Licinius Namysłowski619. Wymienione wyżej osoby należały do najwierniejszych uczniów Socyna. Pierwszy z nich W. Szmalc urodził się w 1572 r. w Niemczech, skąd przybył do Rzeczypospolitej zainteresowany nauką braci polskich. W 1592 r. został rektorem szkoły zborowej w Śmiglu. 618 619 Zob. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 86-87. Chodzi tu o zapis w diariuszu Szmalca o planowanym na 19 lutego 1606 r. spotkaniu zespołu, w skład którego wchodziły wymienione wyżej osoby. Drugim źródłem jest rękopiśmienna notatka umieszczona na NTR 1606 – egz. BN XVII. 3.2713, która jasno podaje, że pracy nad poprawianiem NTCz podjął się zespół. Zob. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 86-87. — 299 — W 1598 r. po odsunięciu od władzy Czechowica objął wraz z K. Lubienieckim urząd ministra wspólnoty lubelskiej, stawiając czoła zwolennikom poprzednika. W 1604 r., po śmierci Socyna, przeniósł się do Rakowa, gdzie kontynuował prowadzone przez swojego mistrza kolokwia teologiczne; tam też pełnił urząd ministra, przygotowywał alumnów teologii do służby kościelnej, był scholarem Akademii Rakowskiej i opiekował się drukarnią. Ze względu na wyjątkowe zdolności i wiedzę teologiczną reprezentował wielokrotnie socynian w dysputach teologicznych. Prowadził polemiki z kalwinami, luteranami, katolikami i arianami innych orientacji. Do najważniejszych jego dzieł należał Katechizm rakowski (ukazywał się od 1605 r.). Był także autorem Krótkiego wykładu na początek Ewanieliej Jana Świętego (1607, 1613 – zachowany tylko w tłum. niemieckim i holenderskim620). Wydawał również zbiory psalmów i pieśni (zob. p. B, 12). Zmarł w 1622 r.621 Hieronim Moskorzowski (ok. 1560-1625) wychował się wśród małopolskich kalwinów, odbył studia w Wittenberdze i Lipsku. Angażował się w działalność polityczną. Od roku 1592 (lub 1593) po spotkaniu w Krakowie z Socynem zaczął skłaniać się ku antytrynitaryzmowi, który niebawem stał się jego wyznaniem. Należał do najaktywniejszych protektorów małopolskiego arianizmu. Był współautorem Katechizmu rakowskiego. W pierwszym dwudziestoleciu XVII w. odegrał pierwszoplanową rolę w życiu braci polskich, zarówno jako działacz i ofiarny patron, jak i utalentowany pisarz. Wielokrotnie brał udział w dysputach teologicznych i pisemnych polemikach.622 Jan Licinius Namysłowski (ok. 1560 – ok. 1633-36) pochodził z Namysłowa na Śląsku Opolskim. Nie wiemy, gdzie studiował, ale poziom jego twórczości świadczy o odbyciu gruntownych studiów, zapewne za granicą. W 1585 r. objął kierownictwo założonej przez Kiszkę szkoły ariańskiej w Iwiu na Litwie. W tym też czasie korespondował z A. Wolanem, próbując pozyskać go dla arianizmu. W 1593 r. został ministrem w Nowogródku. W 1597 r. ukazało się najważniejsze jego dzieło pt.: Do braciej ministrów ewanielików ku przyjęciu zgody krótkie i proste upomnienie, w którym w duchu socyniańskim przedstawił swoje poglądy ireniczne, wzywając kalwinistów do unii z arianami. Należał do najlepszych propagatorów doktryny Socyna i odegrał w procesie ekspansji socynizmu w zborze mniejszym na Litwie jedną z decydujących ról. Pod koniec życia z powodu pijaństwa był dwukrotnie odsuwany od funkcji ministra.623 Zespół rozpoczął pracę nad NT 19 lutego 1606, a zakończył ją po kilku miesiącach. Edycja ujrzała więc światło dzienne pod koniec roku 1606.624 Korektorzy konfrontowali pracę Czechowica z tekstem greckim, starając się o większą literalność tłumaczenia. Za podstawę nie przyjęli jednej wybranej wersji greckiej, ale z kilku edycji 620 621 622 623 Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie..., dz. cyt., s. 276, p. 230-231. Zob. J. Tazbir, Smalc Walenty, PSB XXXIX, s. 185-187. Zob. W. Urban, Moskorzowski Hieronm, PSB XXII, s. 46-48. Zob. L. Szczucki, Jan Licinius Namysłowski. Studium z dziejów antytrynitaryzmu litewskiego na przełomie XVI i XVII wieku, w: Studia nad arianizmem, red. L. Chmaj, Warszawa 1959, s. 131-167. — 300 — wybierali lekcje przeważające, unikając wariantów rzadkich. Zachowali charakterystyczną dla arian terminologię wprowadzoną przez lubelskiego ministra: ponurzenie, pokajanie, ofiarownicy, zbór.625 Według Kossowskiej praca zespołu rakowskiego, dająca przekład literalny, była krokiem w tył626 w stosunku do wypracowanej w renesansie metody tłumaczenia. Badając ukształtowanie językowo-stylistyczne NTR, badaczka zauważa: przekład Smalciusa w ukształtowaniu językowostylistycznym jest bardzo nierówny. Są w nim wyraźne przerosty słowa, jakaś nowa, dotąd niespotykana ociężałość stylu, obok miejsc przełożonych bez zarzutu, w sposób niemal klasyczny627. Konkludując Kossowska uważa, że ociężałość i nierówność stylu była zwiastunem nowej epoki – baroku, która swoje odbicie znalazła również w przekładach NT628. 4. Żadna z edycji nie posiada dedykacji. 5. Ani jedno z wydań NTR nie posiada klasycznego komentarza. Są tam za to argumenty, czyli wprowadzenia do ksiąg, które w pewien sposób ukierunkowują czytelnika. Nie podają one wyłącznie treści ksiąg, ale ich teologiczny sens. Dobrze widać to na przykładzie wprowadzenia do Dz, Rz i Ap: Opisuje skutki urzędu Królewskiego i Ofiarowniczego Pana naszego Jezusa Chrystusa, to jest: moc Jego Boską i staranie, które ma o chwale Bożej, i swojej, i o wierne swe, i ich zbawienie (argument do Dz – k. Oo2v). Opisuje Apostoł święty zacnie w tym liście wszytko to, co należy do nabożeństwa od Chrystusa podanego i do Ewanieliej Jego. Naprzód własność, po tym koniec jego. Własność jego jest Objawienie i w Przymierzu zawarcie takiego sposobu usprawiedliwienia, który jest nie z uczynków, to jest, nie przez takie rozkazań Bożych zachowywanie, żeby im człowiek i ustawicznie, i nadoskonalszym sposobem we wszytkim posłusznym był, jakiego Bóg po nim chciał w Zakonie, ale z wiary, to jest przez takie rozkazań Bożych zachowywanie, żeby człowiek, chociaż im nie zawsze, i ustawicznie posłusznym był ani nadoskonalszym sposobem we wszytkim posłuszny jest, jednak pod nadzieją obietnice Bożej o żywocie wiecznym takim sposobem onym posłuszny był, jakiego Bóg po nim chce w Ewanieliej, a ten jest, żeby nie według ciała żył, ale Duchem Bożym uczynki ciała umartwiał, co nic inszego nie jest, jedno żeby w żadnym grzechu od Chrystusa zakazanym, żadnego nałogu i zwyczaju nie miał, a z drugiej strony, aby wszystkich cnót od Boga przez Chrystusa rozkazanych nałóg i zwyczaj miał. Koniec jego jest, naprzód, żywota swego i wszytkich spraw swoich wedle tej wolej Bożej sprawowanie, a potym z łaski Bożej żywota onego wiecznego przez Chrystusa dostąpienie (argument do Rz – k. Bbb3v). W tym Proroctwie zamykają się osobliwe skutki mocy Pana Chrystusowej i starania Jego, które miał na początku o wiernych swoich. Opisuje się też skaza, która na zbór Jego miała przyść, i jako zasię ta skaza naprawiona, i Zbór jego znowu wystawiony być miał (argument do Ap – k. Jiii4r). Każdy z rozdziałów biblijnych został ponadto wyposażony w krótkie streszczenie, w którym jednak trudno znaleźć wskazówki interpretacyjne, są one bowiem nieliczne, np. w streszczeniu do J 1: Ukazuje Jan święty, iż Pan Jezus, a nie kto inny, był doskonałym opowiedaczem Ewanieliej i Zbawicielem świata, rozmaitymi dowodami (k. Ff1v). ——– 624 Zob. J. Czerniatowicz, dz. cyt., s. 86-87. 625 Zob. tamże, s. 87-88. 626 Koss. II, s. 45. 627 Koss. II, s. 49. 628 Zob. Koss. 48. 50-52. — 301 — W ten sposób nawiązuje do przekładu słowa logo,j przez mowa, sugerując jakoby Jezus nie był odwiecznym Słowem Ojca i przedwiecznym Bogiem, ale tylko sposobem objawienia się Ojca – mową Bożą, doskonałym opowiadaczem Ewanieliej. Kolejnym sposobem sugerującym rozumienie tekstu jest sam przekład. Badając miejsca o znaczeniu teologicznym, można zauważyć niezależność korektorów tekstu w stosunku do wcześniejszych przekładów. Widać tu także ireniczne dążenia socynian. Np. teksty o prymacie Piotra zostały przełożone zgodnie z tekstem greckim: A Ja też tobie mówię, iż ty jesteś opoka, i na tej opoce zbuduję mój Zbór, a brany piekła nie będą mu silne (Mt 16, 18 – k. F2v). Tyś jest Symon syn Jony. Ty nazwan będziesz Kephas, co się wykłada Opoka (J 1, 42 – k. Ff3r). Teksty o ogromnym znaczeniu dla chrystologii i nauki o przedwieczności Chrystusa zostały przetłumaczone zgodnie z duchem ariańskim: Na początku była ona mowa i ona mowa była u onego Boga i Bogiem była ona mowa. (J 1, 1 – k. Ff1v) A ona mowa ciałem była: i mieszkała między nami... (J 1, 14 – k. Ff2r). Amen, amen mówię wam, przedtem, niż się Abraham stanie, jam jest (J 8, 58 – k. Ji4r)629 6. Dane związane z formatem obydwu edycji podaje tabela 29. Tabela 29. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych NTR 1606 i 1620 format wymiary dla wybranych egz. [mm] sygn. składek liczba kart liczba arkuszy liczbowanie kart/stron NTR 1606 NTR 1620 4° 202 x 165 x 85630 12° 140 x 90 x 37 dla Ossol. XVII-1472 dla Czart. 25177/I *, A-Z, Aa-Zz, Aaa-Zzz, Aaaa-Oooo4 336 84 k. nlb. nsygn.2, A-Z, Aa-Dd12, Ee13 339 28,25 4 s. nlb., s. 1-674 Widać tu znaną już tendencję zmierzającą do wyprodukowania kieszonkowej edycji NT, z której można by było korzystać w każdej sytuacji. 7. Aby ukazać podobieństwa i różnice w zawartości obydwu edycji, posłużymy się tabelą 30. Tabela 30. Zawartość NTR 1606 i 1620 k. tyt. Przedmowa do Czytelnika Przestroga do Czytelnika o sposobie przekładu spis ksiąg 629 630 NTR 1606 NTR 1620 *1r; odwrocie puste *2r-3v *4r nsygn.1r; odwrocie puste — — — nsygn.2r-v W oryginale jest: VAmh.n avmh.n le,gw u`mi/n, pri.n VAbraa.m gene,sqai evgw. eivmi,. W opisywanym egz. arkusze zostały przełożone pustymi kartami (być może dla robienia własnych notatek), dlatego książka jest nienaturalnie gruba. Normalnie powinna być o połowę cieńsza. — 302 — Argument na 4 ewang. tekst NT podział NT na dwie części *4v A1r- Oooo4r + — A-Ee13 + Oooo4r — (cz. 1: Mt-Dz; cz. 2: Rz-Ap) Errata Ponadto należy zaznaczyć, że w NTR 1606 księgi poprzedzone zostały argumentami, czyli wprowadzeniami, a rozdziały streszczeniami. W NTR 1620, ze względu na oszczędność miejsca i mały format książki, zrezygnowano z tych elementów. 8. Tekst NT w edycji z 1606 r. ułożony jest w sposób następujący: 1) argument, czyli wprowadzenie do księgi (wspólne dla 4 ewangelii, a później osobne dla poszczególnych ksiąg); 2) tytuł księgi, np.: „SWIĘTA EWANIELIA | Według MARKA.‖; 3) napis, np.: „ROZDZIAŁ. I‖; 4) streszczenie rozdziału; 5) wersetowany tekst biblijny. Księgi nie zaczynają się od nowych stron, ale idą jedna po drugiej. W NTR 1606 kompozycję strony wyznacza ramka składająca się z 5-ciu okien: 1) górne (8x95 mm) zawiera nagłówek kolumnowy; 2) główne (160 x 95 mm) mieści tekst biblijny, argumenty i streszczenia rozdziałów; 3) w wewnętrznym (160 x 5 mm) umieszczono numery wierszy; 4) w zewnętrznym (160 x 18 mm) noty marginalne; 5) dolne (6 x 95 mm) zawiera kustosze i sygnatury kart. W NTR 1620 nie ma ramki. Nad kolumną główną umieszczono nagłówek kolumnowy, na marginesie wewnętrznym numery wierszy, a na zewnętrznym noty marginalne. Na marginesach (lub w oknie zewnętrznym ramki) są 4 rodzaje not: 1) konkordancje; 2) podział na zaczała; 3) filologiczne, sygnalizujące grecyzmy oraz podające warianty przekładowe, poprzedzone skrótem wł. lub vv (tzn. „własnie‖); 4) krytyczne, poprzedzone skrótem al. (albo). W obydwu edycjach tekst podzielono na rozdziały, numerowane wersy i zaczała. 9. Materiału ilustracyjnego brak. 10. Dobór pism dla poszczególnych elementów prezentuje tabela 31. Tabela 31. Pisma zastosowane w NTR 1606 i 1620 NTR 1606 tekst biblijny szw. 20 ww. = 90 mm Przedmowa do Czytelnika kurs. 20 ww. = 89 mm argumenty do ksiąg kurs. 20 ww. = 108 mm streszczenie roz. kurs. 20 ww. = 89 mm nagłówki kolumnowe kurs. noty marginalne konkordancje ant. zaczała wersaliki ant. krytyczne kurs. grecyzmy szw. NTR 1620 szw. 20 ww. = 67 mm — — — kurs. ant. kurs. kurs. szw. — 303 — Należy podkreślić sporą przejrzystość not marginalnych w NTR 1606, którą osiągnięto dzięki właściwemu doborowi pism. W małej edycji z 1620 r. margines jest mniej czytelny. Zwróćmy również uwagę na pojawianie się większych partii tekstu tłoczonego kursywą. W różnego rodzaju tytulikach pojawiają się często kapitaliki. 11. Sposób użycia inicjałów jest klasyczny. Większe i bardziej ozdobne otwierają księgi, a skromniejsze (wersaliki gotyckie) rozdziały. 12. Do elementów ułatwiających korzystanie z druków na wyrywki należy podział na rozdziały, wiersze i zaczała. Ważną rolę odgrywają nagłówki kolumnowe z żywą paginą, np. dla NTR 1606: „Roz. 10. Ewanieliey || wedle Łukasza Roz. 10.‖ A dla NTR 1620, np.: „Rozdz:15 List piervvszy 462 || 463 do Koryntczykovv Rozdz:15.‖ NTR 1620 ma paginowane strony, czego nie posiada wyd. z 1606 r. 9. Nowy Testament gdański (1606) 1. Nowy Testament gdański ukazał się in 8° w 1606 r. u wdowy po G. Guilmothanie pt.: Nowy Testament Pana naszego Jezusa Chrystusa z greckiego na polski język z pilnością przełożony. A teraz znowu przejźrzany i z dozwoleniem starszych wydany (fot. 103-102)631. Przedmowa do tej edycji została podpisana 6 marca 1606 r., a więc jest to druk wcześniejszy od NTR 1606, który ukazał się pod koniec roku. Ponieważ jednak NTG 1606 łączy się bezpośrednio z powstaniem BG 1632, odstępujemy od chronologicznego porządku prezentacji materiału i omawiamy tę edycję po NTR 1606, a przed BG 1632. 2-3. Z końcem XVI w. polska reformacja przeszła do defensywy. W obliczu zagrożenia ze strony kontrreformacji dochodziły w niej coraz silniej do głosu dążenia zjednoczeniowe. Pierwszym zwiastunem współpracy była ugoda sandomierska z 1570 r. W procesie jednoczenia ważną rolę miały odegrać wspólne książki, które służyłyby zarówno luteranom i kalwinom, jak i braciom czeskim. Chodziło o jednakowe kancjonały, modlitewniki, agendy, psałterze i oczywiście o wspólną Biblię.632 631 632 Korzystam z egz. BJ 35281; 390320; Czart. 24157 I; Ossol. XVII-1787 (def. br. pocz. i k. Rr1). Por. S. Tworek, Starania o ujednolicenie obrządku kalwińskiego w Polsce XVII wieku, „Odrodzenie i reformacja w Polsce‖, t. XVI, 1971, s. 117-139. — 304 — Polscy protestanci posiadali swój przekład Biblii (BB 1563), zgłaszali do niego jednak sporo przytaczanych już zastrzeżeń633; niechęć i podejrzenia do tej edycji budziło także odstępstwo wielu tłumaczy pińczowskich. Ponadto BB 1563 była niewygodna w użyciu, droga i trudna do zdobycia.634 Mocne przywiązanie do niej wykazywali głównie kalwini litewscy635. Wiele przemawia za tym, że już w kilka lat po ukazaniu się BB 1563 nad ponownym przekładem całego Pisma Świętego pracował Krzysztof Trecy, który z 1570 r. w tłumaczeniu Drugiej konfesji helweckiej umieścił cytaty biblijne według własnego przekładu. Tłumaczenie Trecego, wiernego ucznia Kalwina i Bullingera, miało się ukazać w Genewie, gdzie przywilej na druk polskiej Biblii otrzymał w 1578 r. Michał Varro. Plany te nie zostały jednak zrealizowane, gdyż prawdopodobnie Trecy nie zdołał ukończyć swojej pracy.636 Ok. 1600 r. nowego przekładu całej Biblii na język polski dokonał minister z Secemina i senior dystynktu chęcińskiego – Marcin Janicki. Zainteresowano się tym tłumaczeniem i już w 1600 r. Ostroróg zachęcał, aby jak najprędzej wydać przekład i obiecał wsparcie finansowe. Na synodzie w Ożarowie (29 września 1600) zapadło postanowienie o druku dzieła, które jednak musiało być przejrzane przez teologów. W 1603 r. konwokacja generalna seniorów w Bełżycach postanowiła, aby przy tak doniosłym dziele, jak wydanie Biblii, skupić przedstawicieli wszystkich trzech wyznań ewangelickich Korony i Litwy. Wyznaczono więc komisję teologów: ze zboru kalwińskiego Daniela Mikołajewskiego († 1633), Franciszka Stankara, Baltazara Krośniewicza i Andrzeja Strażnickiego; ze zboru braci czeskich zaproponowano Jana Turnowskiego i Marcina Graciana. Mikołajewski i Turnowski mieli zajmować się NT, a pozostali ST. Postanowiono także zwrócić się do luteran i kalwinów litewskich z prośbą o wyznaczenie swoich przedstawicieli. Za najbardziej potrzebny uznano NT i nawet zaproponowano odpowiednie osoby do sporządzenia objaśnień, gdyż Janicki napisał je tylko do trzech pierwszych ewangelii. Komisja miała spotkać się w maju 1604 r. w Baranowie. Z nieznanych przyczyn jednak delegaci luteran i Litwy nie przybyli. W Baranowie uszczuplono zespół korektorów do dwóch osób: Mikołajewskiego i Turnowskiego, i polecono porównanie tłumaczenia z BB 1563 i innymi przekładami. Mieli oni również przed oddaniem swojej pracy do druku zająć się ostateczną redakcją not i objaśnień opracowanych przez szersze grono ministrów. Fundusze na druk miały pochodzić z kolekt dystynktowych i składek patronów oraz seniorów świeckich. Przystąpiono najpierw do prac nad NT, który ukazał się w 1606 r. 633 634 635 636 Sygnalizowane już wyżej wady BB 1563 przytaczają autorzy przedmowy do NTG 1606, k. ):( 2r. Zob. Koss. II, s. 53; R. Leszczyński, Ewangelickie przekłady Nowego Testamentu w szesnastowiecznej Polsce, „Zielonogórskie Studia Łużyckie‖, t. III, 2001, s. 140. Zob. również przedmowę do BG 1632, k. ):( 3r. Zob. S. Tworek, art. cyt. Zob. R. Leszczyński, Przekład fragmentów Biblii przez Krzysztofa Trecego, „Rocznik Teologiczny, ChAT‖, r. XXXVIII, 1996, z. 1-2, s. 199-215; Tenże, Ewangelickie przekłady..., art. cyt., s. 140. — 305 — Z przytoczonych faktów wynika, że tłumaczem NT wydanego w Gdańsku w 1606 r. był Janicki, a korektorami Mikołajewski i Turnowski. Nie wiemy jednak, jakie poprawki wnieśli do przekładu teologowie. Porównując tekst NTG 1606 z tekstem NT z BG 1532, zauważamy wielkie podobieństwo, co z kolei rodzi pytanie, czy rzeczywiście wdowa po Guilmonthanie wydała poprawiony tekst Janickiego, czy też różną od wersji Janickiego, pracę Mikołajewskiego i Turnowskiego? Z lektury przedmowy do NTG 1606 wynika raczej, że jest to poprawiona wersja Nowego Testamentu polskiego637, a więc pochodzącego z BB 1563. Autorzy przedmowy wspominają również toruńską edycję NT638, czyli NTB 1585. A może BG 1632 była owocem dalszych prac nad tłumaczeniem socymińskiego ministra? Na te pytania nie można dziś w sposób pewny odpowiedzieć, gdyż nie zachował się rękopis Janickiego. Następnym etapem miało być wydanie całej Biblii. Praca jednak zaczęła się mocno przeciągać, czym zaniepokoiły się dystynkty, które złożyły pieniądze na druk Biblii. Sprawą zajęła się więc konwokacja generalna w Bełżycach we wrześniu 1613 r., która z powodu odwlekania się terminu wydania całej Biblii w przekładzie Janickiego nakazała Mikołajewskiemu poprawienie Biblii brzeskiej w oparciu o tekst hebrajski i grecki, czego ukoronowaniem była edycja BG 1632.639 Twórcy omawianego tu NT starali się wiernie trzymać tekstu greckiego, który uważali za poprawniejszy od łacińskiego640. Kossowska dochodzi do wniosku, że korektorzy systematycznie zwalczają przekład Nowego Testamentu Biblii brzeskiej, w który włożono tyle starania, by znane i wydobyte z mowy piękno słowa przeszczepić do tekstu przekładu. Wartości pięknej, gładkiej mowy, o które zabiegał zespół brzeski, sprowadzono tu niemal do zera641. Odstąpiono również w przekładzie od nowo wprowadzonej przez arian terminologii, wracając do tradycyjnej, bardziej zrozumiałej i zakorzenionej w biblijnej polszczyźnie.642 4. NTG 1606 nie posiada dedykacji. 5. Kossowska uważa, że NTG 1606 był narzędziem walki z przekładami katolickimi, a właściwie jezuickimi643. Najwięcej elementów polemicznych przeciw jezuitom jest w przedmowie644. Tu też są przejawy wyraźnej polemiki filologiczno-krytycznej z przekładem Wujka. Dotyczy ona wyboru tych wariantów i takiego sposobu przekładu, który dotyka drażliwych kwestii teologicznych: prymatu Piotra, Mszy św., usprawiedliwienia. Oto kilka przykładów. Odnośnie do Mt 16, 18: 637 638 639 640 641 642 643 644 NTG 1606, k. ):( ):(4v. NTG 1606, k. ):( ):(5v. Na temat genezy NTG 1606 zob. J. Szeruda, Geneza i charakter Biblii gdańskiej, „Z problemów reformacji‖, t. V, Warszawa 1985, s. 12-14; M. Sipayłło, W sprawie genezy Biblii gdańskiej, „Reformacja w Polsce‖, r. VI, 1934, s. 144-146; S. Tworek, art. cyt., s. 119-121; T. Wojak, Studium o Biblii gdańskiej, „Z problemów reformacji‖, t. V, Warszawa 1985, s. 18-22. Zob. NTG 1606, k. ):( 2r-3r. Koss. II, s. 61. NTG 1606, k. ):( ):(5v. Zob. też Koss. II, s. 60. 62. Koss. II, s. 61. Jezuici są bezpośrednio przywołani 30 razy w przedmowie liczącej 26 str. — 306 — Chociaż te dwie słowa Petros i Petra przez Ducha Bożego personą, terminatią i rodzajem, jako zowiemy, od siebie są rozdzielone, aby wiadoma rzecz była, że Petros o osobie Piotra, a Petra abo opoka o wyznaniu wiary w Chrystusa, które jest mocne a nienaruszone jako opoka, rozumieć się ma (k. ):( ):(1r). Tekst Mt 16, 18 został przełożony podobnie jak w BL 1561: A Ja też tobie powiadam: Iżeś ty jest Piotr, a na tej opoce zbuduję Kościół mój i bramy piekielne nie przemogą go (k. F5v).645 W sprawie sakramentów, ofiarniczego charakteru Mszy św. i sakramentalności małżeństwa: Trzeci przykład jest Dzie: 13. 2 leitourgou,ntwn de. auvtw/n tw|/ kuri,w|, to jest: „Gdy oni służyli, abo posługę odprawowali Panu‖, którą posługę Chryzostom o przepowiadaniu słowa Bożego, a syryjski i arabski tłumacz, o modlitwach pospolitych, do których i post był przydany, wykładają, ponieważ tam historia święta nie o kapłanach abo ofiarownikach mówi, ale o nauczycielach i prorokach, to jest wykładaczach Pisma Świętego, skąd i Vulgata łacińska tak to słowo przekłada: Ministrantibus autem illis Domino, to jest „A gdy oni służyli Panu‖. Ale jezuitowie i na tym miejscu Vulgatej odstąpiwszy, tak tłumaczą: „A gdy oni ofiarę czynili Panu‖, a to dlatego, aby stąd Mszą swoję jeszcze od apostolskich czasów z Pisma pokazać mogli (k. ):( ):(1v-2r). Siódmy przykład Ephes. 5. 32 słowa greckie to. musth,rion tou/to me,ga evsti,n przełożyli: „Sakrament to wielki jest‖, co się właśnie wykłada: „Tajemnica to wielka jest‖. I z tego miejsca niedobrze przełożonego jezuitowie chcą dowieść, że małżeństwo jest sakramentem, abo świątością właśnie rzeczoną, tak jako jest krzest św. i Wieczerza Pańska. Lecz nie baczą na to, że do więcej rzeczy ściąga się słowo „misteriej‖ abo „tajemnice‖ a niż słowo „sakramentu‖, bo choć każdy sakrament jest tajemnicą, ale jednak nie każda tajemnica jest też sakramentem właśnie rzeczonym, jako się dawa znać z listu do Colos: 1. 27, gdzie wezwanie pogan do wiary zowie się musth,rion chwalebną tejemnicą między pogany, gdzie jezuitowie „misterium‖ nie przełożyli „sakramentem‖, jako ma łacińska Vulgata, ale „tajemnicą‖, jako się właśnie wykładać ma to słowo. A k’temu nie o małżeństwie ludzkim Apostoł właśnie tę tajemnicę rozumie, ale o dziwnym a duchownym Chrystusa Pana z Kościołem swoim złączeniu (k. ):( ):(3r-v). Większość pomocy, z których czerpali autorzy przedmowy, jest typowo katolicka (np. Vlg, Poliglotta complutensis, pisma Ojców Kościoła, Bellarmin i in.646). Wygląda na to, iż rzeczywiście protestantom zależało, aby wykazać się znajomością pism patrystycznych i wersji Pisma Świętego w językach oryginalnych, którymi posługiwali się jezuici wydający i poprawiający tłumaczenie Wujka. Do podobnych wniosków dochodzi Kossowska, która uważa, że omawiany przekład, choć oficjalnie przeznaczony był dla wyznawców konfesji kalwińskiej i augsburskiej, to jednak w ukryty sposób starał się dogodzić również upodobaniom katolików z nadzieją, że oni również sięgną po to tłumaczenie.647 Pomimo oficjalnego zwalczania tłumaczenia Wujka korektorzy przejmują wiele elementów z metody przekładowej jezuitów, chcąc zapewne wydać tłumaczenie na podobnym poziomie, dokonane podobną metodą i w pewnym sensie zastępujące prace członków Towarzystwa Jezusowego (Wujka i komisji korygującej jego przekłady).648 645 646 647 648 Por. też NTG 1606, k. ):( ):(1r. Na temat takiego przekładu zob. Koss. II, s. 58-60. Wielokrotnie pomoce te są wymieniane w przedmowie. Zob. Koss. II, s. 61-64. Por. Koss. II, s. 64. — 307 — W przebadanych dotychczas przekładach ważnym narzędziem interpretacyjnym były argumenty, czyli streszczenia umieszczane przed każdym z rozdziałów. W NTG 1606 autorzy raczej skupiają się na prezentacji treści i jej wypunktowaniu. Wyraźnych aluzji wyznaniowych w streszczeniach nie znaleźliśmy. Czasami tylko akcentują one pewne kontrowersyjne treści. Np. argument do J 1 podkreśla przedwieczność Słowa, w Rz 3 i Ga 2 eksponuje usprawiedliwienie przez wiarę, ale przy Jk 2 podkreśla również wartość dobrych uczynków. Czasami lakoniczność streszczeń umożliwia ucieczkę przed wyznaniową interpretacją tekstu, tak jest np. w streszczeniu do J 6. Oto przykłady: 1. Słowo będąc na początku. 2. Ciałem się z stało 6.7. Jan na co od Boga posłany. 17. Zakon przez Mojżesza, Łaska przez Chrystusa dana. 19. Legacja Księży Jerozolimskich do Jana. 29. Chrystus Baranek Boży, 40. Powołanie Andrzeja. 42. Piotra. 43. Filipa. 45. Natanaela. (do J 1 – k. Bb6v) 26. o prawdziwym a nie ginącym. 35. chlebie żywota mówi (do J 6 – k. Dd3v). 28. Usprawiedliwienie z wiary stanowi (do Rz 3 – k. Tt1v). 17. Na ostatek summę Ewangeliej o daremnym usprawiedliwieniu przez Chrystusa przekłada (do Ga 2 – k. Eee4v) 1. Brakowanie osób z wiarą się Chrystusową nie zgadza. 14. Która nie dosyć jest wyznać słowy 15. jeślibyśmy jej uczynkami miłosiętnemi nie wyświadczali, 21. Przekładem Abrama (do Jk 2 – k. Qqq1r) W streszczeniach do Ap nie zauważyliśmy żadnych elementów interpretacyjnych. Podają one tylko treść księgi. Kossowska uważa, że również przy formułowaniu argumentów wydawcy NTG 1606 wiele czerpali z Wujka649. Można też zauważyć pewne podobieństwa do argumentów z BB 1563. 6. Książka ukazała się in 8° (162 x 95 x 76 mm dla Ossol. XVII-1787). Liczy 567 nlb. k. (70,875 ark.). Sygn. składek: ):(8, ):( ):(8, A4, B-Z, Aa-Zz, Aaa-Zzz8, Zzz11. Była zatem książką podręcznego formatu, ale trochę pękatą. 7. Zawartość: Str. tytułowa. Odwrocie puste. Przedmowa: „DO LASKAWEGO CZYTELNIKA‖ (k. ):(1r- ):( ):(6v). Tablica chronologiczno-synoptyczna: „SVMMA HJSTORIEI Nowego Testamentu o zywoćie nauce y sprawach Pana naszego JEZUSA CHRYSTUSA y Apostołow iego, z samego Pisma Swiętego zebrana z poznacżeniem ile być mogło cżasow i Lat ktorych sie co działo‖ (k. ):( ):(7r-A3v). „PORZADEK KSIAG NOWEGO TESTAMENTV‖ (k. A4r). Jest to bardzo specyficzny wykaz ksiąg NT z podziałem ich na grupy: 1) Historyczne: a) O Chrystusie (Mt, Mk, Łk, J); b) O uczniach Chrystusowych (Dz); 649 Zob. Koss. II, s. 65-66. — 308 — 2) Nauczające: a) O rzeczach niniejszych; - św. Pawła: do kościołów (Rz, 1-2 Kor, Ga, Ef, Flp, Kol, 1-2 Tes, Hbr) i do osób (1-2 Tm, Tt, Flm); - innych apostołów (Jk, 1-2 P, 1-3 J, Jud); b) O rzeczach przyszłych (Ap). Po pustej k. A4v idzie tekst NT, kolejność ksiąg tradycyjna (k. B1r-Zzz11r). Errata (k. Zzz11v). 8. Układ tekstu jest następujący: 1) tytuł księgi, np.: „EWANGELIA WEDLE MARKA Swiętego.‖; 2) linia; 3) oznaczenie rozdziału, np.: „ROZDZIAŁ I.‖; 4) streszczenie rozdziału; 5) wersetowany tekst rozdziału; 6) napis obwieszczający koniec księgi, np.: „KONIEC EWANGELIEY WEDLVG MARKA SWIETEGO.‖ Każda z ksiąg zaczyna się od nowej strony. Wolne miejsca pod księgami są wypełnione ozdobnikami. Nad tytulikami nowej księgi znajdują się listwy ozdobne. Układ strony wyznacza ramka złożona z 2 prostokątów stykających się jednym z boków, taki układ tworzy 4 pola: 1) górne (8x79 mm) zawiera nagłówek kolumnowy; 2) główne (126x63 mm) mieści tekst zasadniczy; 3) zewnętrzne (142x18 mm) zawiera noty; 4) dolne (8x79 mm) mieści syngatury i kustosze. Jest tu 5 rodzajów not: 1) wyznaczające zaczała; 2) konkordancje; 3) wskazówki liturgiczne umieszczone obok rączek, które sygnalizują początek czytania (są przy tekście lub na marginesie); 4) krytyczne, podające obok wariantów również ich proweniencje; 5) bardzo krótkie noty komentarzowe ograniczające się do kilku słów. Tekst biblijny podzielono na rozdziały, wiersze i zaczała. Każdy wiersz jest w osobnym akapicie poprzedzonym numerem. 9. Materiał ilustracyjny nie jest bogaty, ale za to bardzo interesujący. Po raz pierwszy w tym NT umieszczono naukowo opracowane miedziorytnicze mapy, które zachowały się np. w egz. Czart. 24157/I (fot. 105-106). Są one dwie: 1) Descriptio terrae sanctae, z zaznaczeniem wszystkich miejscowości wymienionych w ewangeliach; 2) Tablica opisania krain i miast, w których Paweł święty i Apostołowie uczeli dla użytku tych, którzy skutki ij pisma Apostolskie czytają: Roku Pańskiego 1592. Mapy w formie składanych arkuszy wklejono w odpowiednie miejsca NT. Rok 1592 na drugiej z map podpowiada, że mogły one być przygotowane dla jakiejś wcześniejszej pozycji i w innej oficynie650. 650 Pierwsze wzmianki o oficynie Guilmonthana pochodzą z 1605 r., zob. DDP IV, s. 129. — 309 — Poza mapami na k. tyt. użyto drzeworytniczej ramki ze scenami biblijnymi (fot. 103): 1) na górze – Adam i Ewa zrywają owoc zakazany; 2) po prawej – przejście przez Morze Czerwone; 3) po lewej – wąż wywyższony na palu; 4) na dole – Samson walczący z lwem. Chyba nie ma tu żadnego zamysłu interpretacyjnego. Zresztą ramka ta nie jest zbyt szczęśliwie dobrana, gdyż składa się ze scen starotestamentalnych, które nie bardzo pasują do NT. Prawdopodobnie oficyna nie dysponowała ramką tytułową odpowiednią dla NT.651 10. W omawianej pozycji, po raz pierwszy w historii polskiego edytorstwa biblijnego, tekst natchniony wydrukowano pismem innym niż gotyckie. Użyto tu kursywy (20 ww. = 96 mm). Przedmowę wytłoczono kursywą mniejszą (20 ww. = 84 mm), a streszczenia rozdziałów, konkordancje i wskazówki liturgiczne drobną antykwą (5 ww. = 15 mm). Pisma gotyckie pojawiają się sporadycznie, największym tekstem wytłoczonym drobnym gotykiem jest Summa (20 ww. = 43 mm). Ponadto szwabachy użyto dla słów, które dodano w tekście biblijnym dla lepszego zrozumienia sensu (do tej pory było odwrotnie). Gotykiem zaś wytłoczono również nagłówki kolumnowe oraz noty krytyczne. Niektóre słowa, jak np.: „PAN BOG‖, „CHRYSTUS‖, wyróżniono wersalikami. W tytulikach często pojawiają się kapitaliki. Kapitalikami odbito oznaczenia rozdziałów (napis „ROZDZIAŁ‖). 11. Wszystkie rozdziały biblijne (łącznie z pierwszymi) otwierają antykwowe wersaliki (ok. 7-8 mm). 12. Do elementów ułatwiających korzystanie z druku należą: 1) podział na rozdziały, wiersze i zaczała; 2) noty marginalne wyznaczające czytania liturgiczne (przy nocie stoi rączka, a na końcu tekstu rubryka ¶); niestety brak tu spisu czytań liturgicznych; 3) nagłówki kolumnowe zawierające żywą paginę, np.: „Kap.20 Obiawienia || Jana Theologa Kap.20‖ 10. Biblia gdańska i przedruki (od 1632) 1. Biblia gdańska ukazała się in 8° w 1632 r. w oficynie A. Hünefeldta pt.: Biblia Święta, to jest księgi Starego i Nowego Przymierza z żydowskiego i greckiego języka na polski pilnie i wiernie prze- 651 Na temat map i ramki zob. Z. Nowak, Andrzej Hünefeldt jako nakładca i drukarz Biblii gdańskiej z 1632 r., „Libri Gedanenses. Rocznik Biblioteki Gdańskiej‖, t. I, Gdańsk 1968 (oraz nadbitka), s. 40. — 310 — tłumaczone (fot. 107-110)652. W 1633 r. wyszedł w tej samej oficynie przedruk Nowego Testamentu (fot. 111-112b)653 oraz Psałterza (zob. p. B, 11), obydwie edycje in 24°. Ponadto niektóre stare bibliografie podają za S. W. Ringeltaubem654, że Hünefeldt w 1632 r. wydrukował in 12° Nowy Testament Pana naszego Jezusa Chrystusa i Psalmy króla i proroka Dawida, dodając, iż wydanie to różni się od edycji Gdańskiej dr. u Guilmotana 1606. luźnymi tylko wyrażeniami. Podług francuskiego przekładu Teod. Bezy wydane655. Tej jednak edycji nie udało się odnaleźć. Chyba nie notuje jej centralny katalog starych druków BN 656. Lokalizacji książki nie podaje również Estreicher. Należy więc być ostrożnym z przyjmowaniem tej pozycji jako istniejącej, tym bardziej że w 1632 r. Hünefeldt miał prasy zajęte przez Biblię i PsRyb 1632. Ponadto BG 1632 ukazała się w ostatnich dniach tego roku, co zmuszałoby nas do przyjęcia tezy, że drukarz równolegle tłoczył NT i Biblię. Porównując między sobą różne egz. BG 1632 zauważyliśmy kilka ciekawych różnic. W egz. Ossol. XVII- 3246 str. 503-506 (k. Ji4-5) są złożone innym pismem niż w pozostałych egz. przechowywanych w Ossolineum we Wrocławiu. Różne składy stwierdziliśmy także w Pasji dodanej na końcu Biblii. Np. taki sam skład mają egz. Wa BU Sd. 713.819 oraz Ossol. XVII-3248, a inny Ossol. XVII-3246. Są jeszcze inne różnice między ossolińskimi egz., np. XVII-3246 i 3248 na str. 1 otwierającej NT mają sygnaturę A1 wytłoczoną antykwą, a XVII-3245 czcionką gotycką. Jak widać, również BG 1632 kryje w sobie zagadki, które oczekują na dokładniejsze przebadanie. 2-3. Kończąc omawianie genezy NTG 1606 zaznaczyliśmy, że konwokacja bełżycka w 1613 r. zleciła Mikołajewskiemu rewizję BB 1563. O nową Biblię zabiegali głównie kalwini małopolscy. Litwini przywiązani do tłumaczenia pińczowskiego odnosili się do tego projektu z rezerwą, obawiając się, że wprowadzenie nowego przekładu Pisma Świętego spowoduje zamieszanie i osłabi wiarę. Ciągle więc opowiadali się za nieznacznymi korektami dawnego tłumaczenia. Prace nad Biblią przeciągały się, a synody kierowały do Mikołajewskiego apele o pośpiech. Synod w Okszy z 1615 r. upomniał się o zleconą pracę, prosząc o dostarczenie jeśli nie całej Biblii, to przynajmniej NT z objaśnieniami, które by jezuickim i ariańskim glosam wstręt czynili657. 652 653 654 655 656 657 Korzystam z egz. Wa BU Sd. 713.819 (mf 15103); Ossol. XVII-3245 (def. br. pierwszej k. tyt., apokryfów, 8 k. końcowych – uzup. rps); 3246 (def. br. drugiej k. tyt.); 3248 (def. k. tyt. uszk., część k. uszk.); Wr BU 328624 (na jednej sygn. z PsRys 1632); BJ 311273 (adl. z PsRyb 1632). Korzystam z egz. Wa BU Sd. 711.130 (def. br. k. tyt. oraz s. 21-22); BN XVII.1.104 (k. pocz. uszk.); Ossol. XVII-2144 (pocz. uszk. obecnie po konserwacji; br. k. przedtyt. oraz Bb 6-7, Kk12). W literaturze podaje się różne formaty dla NTBG 1633, my przyjmujemy format 24° za opisem z katalogu BN. Zob. S. W. Ringeltaube, Gründliche Nachricht von polnischen Bibeln, Danzig 1744, s. 225. E XIII, s. 33; Jocher II, s. 14, p. 2305. Na karcie katalogowej w CKSD BN zawierającej opis tego druku panuje bałagan i trudno odczytać z niej wyczerpujące informacje. Katalog podaje następujące opisy Ossol. XVII-2144 (in 12°, brak k. przedtyt.); BK 1462 (in 12°); BJ 35282 I (Mf. 5716); Kr MN XVII.2701 (in 16°, s. 801, 9); Kr Jez. XVII.341 (def. brak k.tyt., jest data 1632; in 8°, a więc może fragm. BG 1632); przy niektórych wymienionych tu drukach jest rok 1532. Cytat pochodzi z dokumentów synodów kalwińskich, cytuję za S. Tworek, art. cyt., s. 121. — 311 — Mikołajewski ukończył pracę w 1623 r., za co dziękował mu synod prowincjonalny w Okszy (1625), jednak sprawa druku Biblii ciągnęła się jeszcze przez kilka lat, a to za sprawą Litwinów, którzy ciągle obstawali za przedrukiem Biblii Radziwiłłowskiej z nielicznymi tylko i naprawdę koniecznymi poprawkami. Z tego powodu decyzję o druku Biblii zatwierdzono dopiero w 1629 r. Litwa zgodziła się na nią pod warunkiem, że nowa wersja nie będzie zbytnio odstępować od tłumaczenia brzeskiego, będzie zawierać dawną przedmowę i noty marginalne. Na synodzie w Wilnie w czerwcu 1630 r. wysłuchano opinii o przekładzie wydanej przez teologów toruńskich. Jeszcze raz w oficjalnym liście ponowiono żądanie, aby ostrożnie wprowadzać poprawki do BB 1563. Druk rozpoczęto w 1630 r. Nad jego przebiegiem czuwał gorliwie sam tłumacz. Hünefeldt włożył w dzieło wiele starań i środków finansowych. Dbał o korektę, którą wykonywano siedmiokrotnie dla każdego arkusza. Prace nad tłoczeniem Biblii trwały 2,5 roku. Ukazała się ona w ostatnich dniach 1632 r., a do rąk czytelników dotarła na początku 1633. Gdy Biblia ujrzała światło dzienne, okazało się, że jest to tłumaczenie zasadniczo różniące się od BB 1563. Z tego powodu kalwini litewscy nie zaakceptowali nowego przekładu i nadal posługiwali się starą edycją, a nawet zabiegali o opracowanie kolejnej, zgodnej z ich oczekiwaniami, wersji Pisma Świętego. Z oporami nową Biblię przyjęli również Małopolanie. W ten sposób jeden z etapów zmierzających do ujednolicenia obrządków kalwinów litewskich, małopolskich i wielkopolskich zakończył się niepowodzeniem.658 BG 1632 z trudem torowała sobie drogę w zborach protestanckich. Do najczęściej stawianych jej zarzutów należały: 1) błędy drukarskie, wśród których największą burzę wywoła pomyłka w Mt 4, 1 (Jezus kuszony do diabła zamiast od diabła); 2) zbyt duże odstępstwo od BB 1563; 3) podpis pod listem do Radziwiłła złożyli tylko superintendenci wielkopolscy.659 Zrozumiałą rzeczą jest fakt nieżyczliwego przyjęcia BG 1632 przez środowiska katolickie. W 1634 r. prymas Jan Wężyk wydał list potępiający to tłumaczenie. Nakazał on wiernym, pod klątwą, składać tę Biblię u plebanów, zabronił rozpowszechniania jej i dokonywania przedruków. Reakcję Wężyka na ukazanie się BG 1632 pochwalił papież Urban.660 O trudnych początkach dzieła Mikołajewskiego świadczą kłopoty ze zbytem książki, na które uskarżał się A. Hünefeldt (z powodu braku środków finansowych na druk typograf wytłoczył dzieło na kredyt, licząc na zysk ze sprzedaży), zabiegając o propagowanie nowej wersji wśród ludu i ministrów. 658 659 660 Na temat genezy BG 1632 zob. S. Tworek, art. cyt., s. 121-125. 128; M. Sipayłło, W sprawie..., art. cyt., s. 146-148; T. Wojak, art. cyt., s. 22-25. Typograficzne i ekonomiczne aspekty genezy i druku BG 1632 zob. Z. Nowak, art. cyt., s. 38-50. Zob. M. Sipayłło, W sprawie..., art. cyt., s. 149; T. Wojak, art. cyt., s. 51. Zob. T. Wojak, art. cyt., s. 52; Jocher II, s. 96-100. — 312 — Ponadto bardzo szybko, bo już w 1633 r., Małopolanie wystąpili z pomysłem druku nowej edycji Biblii. Miała się ona ukazać w większym formacie in folio (co w świetle wcześniejszych zastrzeżeń trochę dziwi), większym drukiem, z nową przedmową podpisaną przez superintendentów wszystkich prowincji oraz w układzie typograficznym wzorowanym na BB 1563. O torowaniu sobie drogi przez BG 1632 świadczy fakt, iż w planowanej edycji postanowiono zachować przekład Mikołajewskiego, poprawiając go tylko w niektórych miejscach. Podejmowano również sprawę opracowania do nowego wydania not, a nawet wstępnie rozdzielono pracę. O następczyni BG 1632 dyskutowano na synodach jeszcze do 1644, ale osłabiony i wypierany przez kontrreformację obóz innowierczy na jej wydanie już się nie zdobył. Druga edycja Biblii gdańskiej ukazała się dopiero w 1660 r. w Amsterdamie. Zachowano w niej zarówno format jak i tekst wydania pierwszego, co świadczy o zaakceptowaniu pracy Mikołajewskiego i Hünefeldta przez polskich protestantów.661 Zwróćmy jeszcze uwagę na twórców BG 1632. Główną rolę w powstaniu tego przekładu odegrał superintendent wielkopolski, Daniel Mikołajewski662. Spośród innych nazwisk wymienia się również seniora braci czeskich – Pawła Paliura, seniora kalwinów małopolskich – Tomasza Węgierskiego oraz Jana Turnowskeigo. Maria Sipayłło przyjmuje udział Paliura, ale wątpi w zaangażowanie w pracę nad tekstem Węgierskiego, który prawdopodobnie zajmował się tylko gromadzeniem środków pieniężnych. Inni wątpią również w zaangażowanie Paliura w prace nad przekładem, twierdząc, że też zajmował się tylko gromadzeniem środków finansowych. Niepewny jest także udział Turnowskiego.663 Jeśli chodzi o przyjętą w Biblii gdańskiej koncepcję przekładu, to jest ona całkowicie różna od założeń zespołu pińczowskiego. Mikołajewski tłumaczył literalnie, zwracając baczną uwagę na dokładne oddanie słów oryginału. Niewiele się też przejmował zaleceniami synodów, które nakazywały trzymanie się przekładu brzeskiego; używał go tylko pomocniczo.664 Do dziś nie dano jednoznacznej odpowiedzi na pytanie: czy BG 1632 jest rewizją BB 1563, czy też nowym przekładem. Wydaje się, że w zamierzeniach praca Mikołajewskiego miała być korektą BB 1563, jednak w trakcie pracy zmiany poszły zbyt daleko, dając w rezultacie nowe tłumaczenie.665 Mikołajewski korzystał z bogatego warsztatu translatorskiego: LXX, Poliglotty antwerpskiej i compluteńskiej, Biblii lowańskiej, targumów aramejskich, Vlg, tłumaczenia Pagniniego, wcześniej- 661 662 663 664 665 Zob. M. Sipayłło, W sprawie..., art. cyt., s. 149-150. Szerzej na temat D. Mikołajewskiego zob. M. Sipayłło, Mikołajewski Daniel, PSB XXI, s. 154-156. Zob. M. Sipayłło, W sprawie..., art. cyt., s. 150-151; por. Jocher II, s. 97. Przegląd opinii na temat udziału Paliura w tłumaczeniu BG 1632 zob. T. Wojak, art. cyt., s. 19-20. Zob. M. Sipayłło, W sprawie..., art. cyt., s. 151; J. Szeruda, Geneza..., art. cyt., s. 15-16. Zob. T. Wojak, art. cyt., s. 44-45. — 313 — szych przekładów polskich, na czele oczywiście z BB 1563, tłumaczenia Lutra, Olivetana oraz czeskiej Biblii karlickiej i in.666 NTBG 1633 nie zawiera żadnej przedmowy, która odsłaniałaby jego genezę. T. Wojak uważa, że Hünefeldt wytłoczył to kieszonkowe wydanie po skandalu związanym z błędem w Mt 4, 1, aby udostępniając edycję bez pomyłki, uwolnić całe dzieło od złośliwych podejrzeń. Zapewne odegrały tu również ważną rolę czynniki ekonomiczne zmuszające drukarza do szukania rekompensaty w związku ze stratami spowodowanymi przez niezbyt szczęśliwy druk BG 1632 (książki w małych formatach były modne i łatwo się sprzedawały).667 4. Przywiązanie kalwinów do BB 1563 dało o sobie znać w dedykacji książki. Podobnie jak w 1563 r., tak i teraz postanowiono oddać dzieło pod opiekę Radziwiłłów, zwracając się w tej sprawie do wnuka Radziwłła Rudego, Krzysztofa, który dzieło przyjął i obiecał polecić je zborom litewskim. Na wzór poprzedniczki sprzed 69 lat postanowiono za pośrednictwem Radziwiłła ofiarować księgę królowi. Nadarzyła się ku temu wyjątkowa okazja, gdyż właśnie został wybrany na króla popierany przez różnowierców Władysław IV, znany z tolerancyjnej postawy w sprawach religii.668 Mikołajewski, który był autorem drugiej przedmowy, zdawał sobie sprawę, że wokół jego pracy mogą rozgorzeć spory z powodu zbyt dużej rozbieżności w stosunku do przekładu pińczowskiego i dlatego kilkakrotnie akcentował związek obydwu Biblii. Tłumacz przekonuje: Odwoływamy się i na przykłady wszystkich państw, wszystkich języków, tak w religiej z nami zgodnych, jako i rozróżnionych, że takie prace, takie odnowione edycje, od nagany i od kawillacjej wolne były; nie rzekę, żeby zgorszenie jakie za sobą prowadzić do Kościoła Bożego miały (k. ):(3v) Obydwa listy są świadectwem sytuacji wyznaniowej, w której znaleźli się różnowiercy na początku XVII w. Ofiarując królowi Władysławowi Biblię, podobnie jak przed laty Zygmuntowi Augustowi, szukają poparcia i protekcji u tolerancyjnego władcy, przypominając mu zobowiązania wynikające z artykułów henrykowskich: Bo jeśliż król August nie zawiódł się na tym, iż ewangelikom, choć im żadną przysięgą obowiązany nie był, takie dary niosącym przystępny bywał, tedy pogotowiu W. K. M., który już z nami przez świętobliwą przysięgę, jak przez jaki ślubny pierścień, związany i spojony jesteś, nie zawiedziesz się, da Pan Bóg, gdy temu szczyremu pokłonowi dasz u siebie miejsce (k. ):(1v). Znajdujemy tu także próbę apologii ewangelików, którym nieprzyjaciele wyznaniowi wyrabiali negatywną opinię: A lubo tego o żadnym polskim i litewskim sercu nie rozumiem, aby zapomniawszy krajów, praw i czasów, w których żyjemy, miał to szczyre podarze wespół i z religią naszą ewangelicką przed W. K. M. hydzić, gdyż tu 666 667 668 Zob. J. Szeruda, Geneza..., art. cyt., s. 14. Zob. T. Wojak, art. cyt., s. 25; Z. Nowak, art. cyt., s. 53. Zob. M. Sipayłło, W sprawie..., art. cyt., s. 148-149. — 314 — nie masz żadnych kontrowersyj albo przymówek, które by kogo urażać miały [...] Racz na koniec pomnieć W. K. M., żeć Bóg z niewyczerpanych sądów swoich tot rerum eventibus sprzeciwia się wszędzie, takowym niechęci królewskich na religią ewangelicką podżegaczom i pospolitej zgody adwersarzom; i dowodzi tego, iż choćby nad osobami, księgami, zborami różnowierców górę kto miał, nad myślami jednak i nad sumnieniami ludzkimi, okrom samej Bożej zwierzchności, nikt panować nie może (k. ):(2r). Nietrudno dopatrzeć się tu aluzji do likwidowania protestanckich zborów i palenia dysydenckich ksiąg, wśród których znajdowała się również Biblia brzeska. Na koniec Radziwiłł daje wyraz nadziejom wszystkich polskich protestantów, którzy po panowaniu Władysława spodziewali się pokoju religijnego i tolerancji wyznaniowej: Zażyłbym, mówię, tego przykładu, kiedybym nie ufał, że W. K. M. nie cudzymi przygodami, ale własnymi swymi cnotami i chwalebnymi przodków swych przykładami rządząc się justo et tranquillo Imperio, Religionis diszidia (dissidia?) moderować będziesz raczył [...], aby praetextu zeli, Rzeczpospolita nasza na skaliste jakie i opoczyste miejsca napędzona nie była (k. ):(2r). 5. Każda z ksiąg została wyposażona w argument wprowadzający, który nie tylko podaje kwestie związane z autorstwem ksiąg, ich genezą i zawartością, ale również ukierunkowuje lekturę tekstów. Bardzo wyraźnie widać to na przykładzie wprowadzenia do Ps: Te księgi, w które Dawidowe i innych ludzi świętych psalmy zebrane są, zamykają w sobie częścią nauki, częścią ćwiczenia duchowne. Nauki są o własnościach i o sprawach Bożych, a mianowicie o dobrodziejstwach, które ludowi izraelskiemu pokazował, także o Osobie i urzędzie Pana Chrystusowym i o wykonaniu tegoż urzędu, to jest o męce, śmierci, pogrzebie, zmartwychwstaniu, wniebowstąpieniu i siedzeniu na prawicy Bożej, o wezwaniu poganów przez opowiadanie Ewangelij Świętej od Chrystusa i o przyściu Jego na sąd. Ćwiczenia zaś duchowe są: I. Dziękczynienia za dobrodziejstwa Boże; II. Modlitwy i wzywanie imienia Bożego we wszelkich potrzebach i utrapieniach; III. Pociechy i utwirdzenia wiary; IV. Śluby wdzięczności przeciwko Bogu. (s. 551-552). Niżej autor wymienia całą listę sytuacji, w których można używać psalmów. Kolejnym narzędziem ukierunkowującym lekturę tekstu są argumenty. Oto kilka przykładów argumentów do psalmów wprowadzających czytelnika w interpretację alegoryczną (chrystologiczną): I. Dawid dziwuje się zamysłom bezbożników przeciwko Chrystusowi Panu i nauce Jego. II. Dekret Boży nieodmienny o królestwie Jego opowiada, a przy tym prorocki i kapłański Jego urząd opisując. III. Króle i sędzie upomina, aby się Chrystusowi Panu poddawali, upornym upadek, a posłusznym łaskę obiecuje (do Ps 2 – s.552). I. Wystawia nam prorok w osobie swej Syna Bożego w mękach krzyżowych Ojcu się modlącego, opisując Jego dufność, uszczypki nieprzyjacielskie, utrapienia i krzywdy. [...] (do Ps 22 – s. 561). I. Dawid opisuje urząd królewski i kapłański Syna Bożego. II. Pokazuje skutki tego urzędu i nad nieprzyjaciółmi sławne zwycięstwo (do Ps 110 – s. 608). Wpływ orientacji wyznaniowej widać choćby w argumencie do Rz 3: Żydom niejakiej z przymierza zacności pozwoliwszy. 4. (która jednak na samym miłosierdziu Bożym zawisła) 9. Żydy i pogany grzesznikami być. 11. z Pisma Świętego dowodzi. 19. Pożytek zakonu pokazawszy. 28. Usprawiedliwienie z wiary stanowi (s. 162 trzeciej paginacji). — 315 — Prawie identyczny argument jest w NTG 1606. Jego wyznaniowy charakter widać wyraźnie, gdy zestawi się go np. z argumentem z BW 1599: Pierwsze usprawiedliwienie, o którym Paweł nawięcej z wiary, a wtóre, o którym Jakub z uczynków pochodzi (BW 1599 – s. 1326). 6. Dane związane z formatem opisywanych edycji podaje tabela 32. Tabela 32. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych BG 1633 i NTBG 1633 BG 1632 NTBG 1633 format 8° wymiary 188 x 130 x 73 dla Ossol. XVII-3246 dla wybranych egz. [mm] sygn. składek ST: nsygn.2, ):(5, A-Z, Aa-Zz, Aaa-Kkk8, Ll1; Apokr.: A7, BN8, O7; NT: A9, B-S8, T3 liczna kart 714 liczba ark. 89,25 numeracja str. 12 nlb., 1-898, 1-219, 1 nlb., 1-286, 1-10 24° 115 x 52 x 36 dla BN XVII.1.104 nsygn.2, A-Z, Aa-Kk12, Ll11 409 17,04 1-801, 11 nlb. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na zmniejszanie formatu druków biblijnych. Wytłoczenie przez Hünefeldta całej Biblii in 8° oraz NT in 24° (a także Psałterza w tym samym formacie) stanowi szczytowe osiągnięcie w miniaturyzacji wymiarów książki w polskim edytorstwie biblijnym interesującego nas okresu. Niewątpliwie chodziło Hünefeldtowi, wzorującemu się na oficynach holenderskich, o wyprodukowanie tanich Biblii w małym, poręcznym formacie.669 7. Oszczędności umożliwiające miniaturyzację formatu i obniżenie ceny widoczne są również w zubożonej zawartości Biblii. Nie zamieszczono tu, choć nalegały na to synody, przedmowy i not marginalnych z BB 1563, zrezygnowano również z obszernego indeksu rzeczowego, który ułatwiałby tematyczną lekturę słowa Bożego.670 Zawartość BG 1632: Pierwsza str. tytułowa (tytuł w ramce miedziorytowej); odwrocie puste. Druga str. tytułowa z napisem: „BIBLIA SWIETA TO IEST KSIEGI STAREGO Y NOWEGO PRZYMIERZA.‖; odwrocie puste. List dedykacyjny: „NAIASNIEISZEMU PANU A PANU WLADYSLAWOWI ZYGMUNTOWI, Z LASKI BOZEY OBRANEMU KROLOWI POLSKIEMU...‖, podpisana: „Z Orla 4. Decembris Roku Pańskiego M DC XXXII. W. K. M. wierny Poddany Chrysztoff Radźiwił, Kśiążę na Bierzach y Dubnikach, Hetman Polny W. X. L.‖ (k. ):(1r-2v). 669 670 Zob. Z. Nowak, art. cyt., s. 49-50. Zob. tamże, s. 50. — 316 — List do Krzysztofa Radziwiłła: „Oświeconemu Kśiążęćiu a Panu JEGO KSIAZECEY MOSCI. PANU CHRYSZTOFOWI RADZIWILOWI...‖, podpisany: „Z Torunia 18. dnia Novembr. Roku Pańskiego 1632. W. X. Mośći naszego Mćiwego Pana y Patrona uniżeni słudzy / y Bogomodlcy / Supercittendentowie y Pasterze Zborow Ewangelickich w Wielkey Polszcze‖ (k. ):(3r-4r). Spisy ksiąg: „PORZADEK KSIAG STAREGO TESTAMENTU‖ (k. ):(4v); „APOKRYFA‖ (k. ):(5r); „PORZADEK KSIAG NOWEGO TESTAMENTU‖ (k. ):(5r). „Objasnienie Liter y Znakow niektorych, na brzegach w tey Kśiędze używanych‖ (k. ):(5v). „PIERWSZA CZESC BIBLIEY SWIETEY W KTOREY SIE ZAMYKAją Pięć Ksiąg Mojzeszowych‖, tekst: Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt (1-4 Mojż) (s. 1-223). „DRUGA CZESC BIBLIEY Swiętey, w ktorey śię zamykają te Kśięgi...‖ tekst: Joz, Sdz, Rt, 1-2 Sm, 1-2 Krl, 1-2 Krn, Ezd, Ne, Est (bez dodatków deuterokanonicznych) (s. 223-523). „TRZECIA CZESC BIBLIEY Swiętey, w ktorey śię zamykają te Kśięgi...‖, tekst Hi, Ps, Prz, Koh, Pnp (s. 524-660). „CZWARTA CZESC BIBLIEY Swiętey, w ktorey śię zamykają Prorocy Swięći.‖, tekst: Iz, Jr, Lm, Ez, Dn, Oz, Jl, Am, Ab, Jon, Mi, Na, Ha, So, Ag, Za, Ml (s. 660-898). „PRZYDATEK DO STAREGO TESTAMENTU, W KTORYM się zamykają Kśięgi, ktore pospolicie zowią APOKRYFA; tym porządkiem...‖, tekst: Tb, Manas, Jdt, Ba, List Jr, dodatki deuterokanoniczne do Dn, 3-4 Ezd, dodatki deuterokanoniczne do Est, 1-3 Mch, Mdr, Syr (s.1-219 drugiej paginacji). Zauważmy, że w stosunku do BB 1563 zmieniono tu kolejność ksiąg w tej części Biblii. „NOWY TESTAMENT PANA NASZEGO JEZUSA CHRYSTUSA W ktorym śię zamykają te Kśięgi...‖, „Summa czterech Ewangelistow‖, tekst ksiąg NT w tradycyjnej kolejności (s. 1-283 trzeciej paginacji). „REJESTR EWANGELIEY y Lekcey, ktore sie czytaja w Niedziele y Uroczyste Swieta‖. Wykaz czytań liturgicznych podający dzień, księgę, rozdział i wersy (s. 284-286 trzeciej paginacji). „PASSYA Abo HISTORIA o MECE, SMIERCI, y Pogrzebie PANA naszego JEZUSA CHRYSTVSA ze wszytkich cżterech Ewangelistow porządnie zebrana‖ (s. 1-10 czwartej paginacji). Zawartość NTBG 1633: Str. tyt. z pustym odwrociem. Wg Estreichera stronę tytułową poprzedzała jedna karta z odbitym miedziorytem671, ale w badanych przez nas egz. karty tej brak. „PORZĄDEK KSIAG NOWEGO TESTAMENTU‖ (s. [1]). 671 E XIII, s. 33. — 317 — Wyjaśnienie zastosowania znaczków listka i gwiazdki (dla wyznaczania czytań liturgicznych) (s. [2]). Tekst NT, układ ksiąg tradycyjny (s. [3]-801). „REJESTR EWANGELEY Y LEKCEY, KTORE śię cżytają w Niedźiele y Urocżyste Swięta‖ (k. nlb. Ll6v-11r). Kolofon: „We Gdansku Drukował Jendrzey Hünefeldt Roku M DC XXXIII.‖ (k. nlb. Ll11v). Należy jeszcze dodać, że bardzo często oprawiano BG 1632 z PsRyb 1632672. Tak więc BG 1632 podając pełny tekst obu Testamentów, wykaz czytań liturgicznych oraz Psałterz Rybińskiego, stała się podstawową księgą nabożeństwa ewangelickiego673. 8. ST jest podzielony na 4 części (zob. wyżej). Układ tekstu jest następujący (fot. 108-110): 1) linia rozdzielająca księgi; 2) przez całą szerokość tytuł księgi, np.: „EWANGELIA WEDLUG SWIETEGO MARKA.‖; 3) tekst argumentu do księgi (również przez całą szerokość strony); 4) napis, np.: „ROZDZIAŁ I.‖; 5) streszczenie rozdziału; 6) tekst biblijny w 2 kolumnach. Kompozycję strony wyznacza ramka złożona z 7 okien: 1) górne (5x100 mm) – nagłówek kolumnowy; 2) wewnętrzne (160x7 mm) – noty marginalne dla kolumny wewnętrznej z tekstem biblijnym; 3) kolumna wewnętrzna z tekstem biblijnym (160x38 mm); 4) przy kolumnie wewnętrznej z tekstem biblijnym w środku strony (160x4 mm) – numery wierszy dla tekstu biblijnego z kolumny wewnętrznej; 6) przy kolumnie zewnętrznej z tekstem biblijnym (4x160 mm) – numery wierszy dla tekstu biblijnego z kolumny zewnętrznej; 7) zewnętrzne (160x7 mm) – noty marginalne dla tekstu biblijnego z kolumny zewnętrznej. W odpowiednich oknach umieszczono noty następujących rodzajów: 1) konkordancje łączone z tekstem przy pomocy liter a, b, c, d...; 2) wskazówki liturgiczne wyznaczające początek perykopy, którą kończy gwiazdka; 3) krytyczne, podające warianty oraz ich proweniencje; 4) przy Ps podano arabskim liczebnikiem numery psalmów wg Vlg. W NTBG 1633 tekst jest złożony w 1 kolumnie. Po tytule księgi następuje tekst podzielony na rozdziały i wiersze. Brak argumentów do ksiąg i streszczeń rozdziałów (fot. 112a-b). W edycji tej nie ma ramki. Obok kolumny głównej jest tylko nagłówek kolumnowy z żywą paginą. Not marginalnych brak. Czytania liturgiczne wyznaczane są przy pomocy listków (początek) i gwiazdek (koniec). Wykaz czytań z podaniem stron umieszczono w rejestrze na końcu. Obydwie edycje posiadają podział na rozdziały i numerowane wiersze. W NTBG 1633 każdy wers jest w osobnej linii poprzedzonej numerem. W BG 1632 wersy są w zwartych kolumnach podzielonych na tematyczne ustępy (również w Ps). 672 673 Wraz z PsRyb 1632 oprawione są np. egz. Wr BU 328624 (na jednej sygn.) oraz BJ 311273 adl. T. Wojak, art. cyt., s. 30. — 318 — 9. W obydwu edycjach materiał ilustracyjny i zdobniczy jest prawie nieobecny, co spowodowane było wspomnianymi wyżej oszczędnościami, związanymi z małym formatem druków. Ozdobiono tu tylko karty tytułowe. BG 1632 posiada miedziorytniczy frontispis (108 x 167 mm) rylca C. Duysenda z Lejdy (fot. 107), który zaopatrywał również oficynę Elzewirów.674 Miedzioryt zawiera następujące sceny (niektóre z nich są podpisane siglami odsyłającymi do ilustrowanych tekstów): 1. hw"hoy> 1a. Błogosławieństwo (Kpł 26, 8) 4. Personifikacja sprawiedliwości Przekleństwo (Kpł 28, 15) 2. Boże Narodzenie i pokłon trzech królów 3. Mojżesz z tablicami O K N O N A T Y T U Ł 5. Personifikacje Wiary, Nadzieji i Miłości wraz z Adamem i Ewą 6. Scena rajskiego pokoju (Iz 11, 6) 2a. Ukrzyżowanie i zmartwychwstanie 3a. Aaron z kadzielnicą Zwróćmy uwagę na wymowną symetrię scen. Sceny 1-1a ukazują skutki posłuszeństwa i nieposłuszeństwa Bożemu słowu, czyli błogosławieństwo i przekleństwo. W centrum jest personifikacja Bożej sprawiedliwości (4). Sceny 2-2a pochodzą z NT i przedstawiają początek i kres ziemskiej pielgrzymki Jezusa (Boże Narodzenie oraz ukrzyżowanie i zmartwychwstanie). Pod oknem tytułowym jest bardzo wymowna scena ukazująca Adama i Ewę, w której Z. Nowak rozpoznał wygnanie z raju (5)675. Nam się jednak wydaje, że równie dobrze może to być zmartwychwstanie pierwszych rodziców lub ich podniesienia z upadku, jak chce M. Komza676. Postacie towarzyszące prarodzicom to personifikacje wiary, nadziei i miłości. Mają one wyciągnięte ręce wskazując na scenę Bożego Narodzenia oraz ukrzyżowania i zmartwychwstania Chrystusa. Na dole umieszczono prorocką wizję Izajasza przedstawiającą sceny rajskiego pokoju (6). Obok sceny z Iz stoją po prawej i lewej stronie Mojżesz (3) – symbol Prawa i Aaron (3a) wyobrażający kult. Mamy tu do czynienia z pewną odmianą frontispisów luterańskich, które spotkaliśmy we wcześniejszych Bibliach. Podobnie jak tam, tak i tu ilustracje te pełnią funkcję ewangelizacyjną. 674 675 676 Zob. Z. Nowak, art. cyt., s. 45. 47. Zob. tamże, s. 47. Zob. M. Komza, Zdobione karty tytułowe (Wprowadzenie do typologii na przykładzie siedemnastowiecznej książki gdańskiej), „Studia o Książce‖, t. VIII, Wrocław 1978, s. 60-61. — 319 — NTBG 1633 ma mniejszy frontispis (96 x 47 mm) również autorstwa Duysenda (fot. 111). W motyw architektonicznego łuku wpisano w rogach postacie 4 ewangelistów. Na szczycie jest personifikacja Bożej sprawiedliwości. Obok okna tytułowego personifikacje prawdy i religii, a pod oknem scena odwołująca się do nocy paschalnej opisanej w Wj 12. Przed k. tyt. umieszczono kolejny miedzioryt tego samego sztycharza przedstawiający Chrystusa idącego z uczniami do Emaus. Wg A. Treiderowej jest to jeden z najlepszych miedziorytów Duysenda677. 10. Zamiar wydania całej Biblii w jednym tomie i w formacie dużej ósemki pociągnął za sobą konieczność użycia drobnych pism. Tekst natchniony w obu edycjach wytłoczono szwabachą Jungfer (20 ww. = 57/8 mm). W BG 1632 dla not marginalnych i streszczeń rozdziałów zastosowano kursywę tego samego stopnia. Litery pełniące funkcję odsyłaczy do tekstu głównego odbito drobną antykwą. Często w tytulikach pojawiają się kapitaliki. Na szczególną uwagę zasługuje tu szwabacha Jungfer, która została przystosowana do polskiej ortografii: z pochyleniami, zmiękczeniami, samogłoskami nosowymi itp.678 W użyciu pism zdarzają się niespodzianki. Wspominaliśmy wyżej, że na str. 503-506 (Ne 4, 14 – 7, 73) szwabacha zastąpiona została bardziej ozdobnym pismem gotyckim (frakturą?) tego samego stopnia. Podobną zmianę pisma obserwujemy przy druku dodanej na końcu Pasji. Zastosowanie drobnych czcionek spowodowało ograniczenie czytelności druku. Co prawda różni autorzy podkreślają czytelność zastosowanych tu pism 679, my jednak podczas lektury wybranych fragmentów Biblii mieliśmy czasami spore trudności w odczytaniu tekstu. 11. Zastosowanie inicjałów w obu edycjach jest klasyczne: większe dla ksiąg, mniejsze dla rozdziałów. Ponadto w BG 1632 od takich samych inicjałów jak rozdziały zaczynają się poszczególne ustępy w ramach rozdziałów. 12. Do elementów ułatwiających korzystanie z książek na wyrywki należą: 1) spisy ksiąg; w BG 1632 podane są na początku oraz przy każdej części ST wewnątrz książki; 2) rejestry czytań liturgicznych zharmonizowane z notami liturgicznymi w BG 1632 i symbolami listka i gwiazdki w NTBG 1633; 3) podział na rozdziały i wiersze; 4) nagłówki kolumnowe zawierające żywą paginę, np. dla BG 1632: „154 Roz.XIV. NUMERI. Roz.XIV || Roz.XIV. IV. Mojzeszowe. Roz.XV. 155‖ oraz dla NTBG 1633, np.: „118 S. Marek. Roz.4 || Roz.4. S. Marek. 119‖. 677 678 679 Zob. A. Treiderowa, art. cyt., s. 11. Reprodukcję ilustracji publikuje A. Treiderowa w tym samym artykule, ale bez podania proweniencji egz. Badane przez nas egz. nie posiadały k. przedtyt. Proweniencji egz., na który powołuje się Treiderowa nie udało się ustalić. Zob. tamże, s. 48. Np. Z. Nowak, art. cyt., s. 48. — 320 — Zauważmy, że nagłówek w BG 1632 podaje nie tylko zawartość stron, ale również kolumn. Jak już wspomnieliśmy wyżej, oszczędny tryb druku spowodował rezygnację z niektórych pomocy, np. rzeczowej konkordancji, która była w BB 1563. Podsumowując należy stwierdzić, że pomimo początkowej krytyki BG 1632 została powszechnie zaakceptowana przez polskich protestantów, stając się ich wielokrotnie przedrukowywanym Pismem Świętym do 1975 r., kiedy to ukazała się tzw. Biblia warszawska. Również pod względem typograficznym trzeba podkreślić pewne osiągnięcia Hünefeldta, który wyprodukował najmniejsze Biblie po polsku w interesującym nas okresie i uczynił to w sposób bardzo konsekwentny i jednolity. Zwróćmy też uwagę na takie nowości, jak zastosowanie miedziorytów i szwabach Jungfer. Druki Hünefeldta pod względem tekstowym tkwią swoimi korzeniami jeszcze w poprzedniej epoce (przez związek z BB 1563), ale pod względem typograficznym posiadają wyraźne cechy nowego stylu – baroku. D. KOMENTARZE BIBLIJNE Kolejną wyodrębnioną przez nas grupą druków biblijnych są komentarze. Zaliczamy do nich druki zawierające: 1) polski przekład tekstu księgi biblijnej, jej fragmentów lub kilku ksiąg; 2) obszerny komentarz objetością przekraczający tekst natchniony; 3) odpowiedni układ graficzny tekstu polegający na umieszczeniu wyodrębnionego tematycznie fragmentu księgi biblijnej (mniejszego niż rozdział) nad komentarzem. Wymienione kryteria spełnia 5 odnalezionych pozycji: Psalm Dawidów pięćdziesty... (Ungler 1531), Hozeasz (M. Wirzbięta 1559/67), Apokalipsis (M. Wirzbięta 1565), Sprawy i słowa Jezusa... (Brześć 1566), Wtóre księgi Łukasza świętego... (Brześć 1566). Niewielka ilość komentarzy w naszej literaturze biblijnej związana jest z pastoralnym nastawieniem polskiej biblistyki, która interesowała się głównie przekładami całości lub części Pisma Świętego, postyllami, psałterzami (śpiewnikami lub modlitewnikami). Jeżeli zamieszczano w edycjach komentarze ciągłe lub marginalne, to zazwyczaj miały one cel polemiczny (doktrynalny) albo wychowawczy (etyczny).680 680 Zob. J. Szeruda, Zarys dziejów teologii ewangelickiej w Polsce, Kraków 1953, s. 7. 9. — 321 — Spośród niezachowanych do dziś komentarzy wiemy o Krótkim wykładzie na początek Ewanieliej Jana Świętego (Raków, S. Sternacki 1607, 1613 in 4°) autorstwa W. Szmalca. Dzieło dotarło do naszych czasów tylko w niemieckim i holenderskim przekładzie681. Niektóre z komentarzy biblijnych powstawały w języku łacińskim. A. Wolan w 1592 r. opublikował u J. Markowicza w Wilnie Meditatio in epistolam divi Pauli apostoli ad Ephesios682. Kilka łacińskich komentarzy wydał u Sternackiego w latach 1628-1636 Jan Crell683. 1. Psalm Dawidów pięćdziesty... (1531) 1. Omawiana pozycja ukazała się in 8° w 1531 r. w oficynie Unglera, pt.: Psalm Dawidów pięćdziesty, który się poczyna: „Zmiłuj się nade mną Boże”, według prawej historiej jego. Od chwalebnego biskupa Carpentorackiego wyłożony, a z wykładu jego i wyrozumienia innych doktorów świętych na polski język z pilnością przełożony. Będzieszli czedł a często się modlił najdziesz wielkie pocieszenie duszy twoiej (fot. 113-115b)684. 2. Z informacji zamieszczonej w tytule książki dowiadujemy się, że komentarz jest przekładem wykładu bpa Jakuba Sadoletiego. Przy opracowaniu polskiego tekstu anonimowy redaktor i tłumacz korzystał również z wyrozumienia innych doktorów świętych, których jednak nie wymienia. Jakub Sadoleti (1478-1547) urodził się w Modenie. Był wybitnym humanistą biegle i wytwornie władającym łaciną w cycerońskim stylu. Pełnił funkcję sekretarza papieża Leona X. W 1517 został mianowany biskupem Carpentras, a w 1536 kardynałem. Pozostawił po sobie liczne dzieła filozoficzne, traktaty egzegetyczne, teologiczne, polemiczne i pedagogiczne. Najważniejsze z jego dzieł to Komentarz na List św. Pawła; ma ono formę dialogu między autorem a jego bratem.685 Według Brücknera tłumaczenie psalmu jest samoistne, wykonane w ramach całego przekładu dziełka Sadoletiego686. 3. Książka miała zaspokajać dewocyjne potrzeby wiernych. Miała dostarczać pobożnych myśli, szczególnie podczas pełnienia pokuty za popełnione grzechy i przygotowania do spowiedzi. 4. Dzieło nie posiada dedykacji. 5. W komentarzu można zauważyć pewien schemat myślowy, według którego autor prowadzi czytelnika. Najczęściej zaczyna od analizy psychologicznej postawy Dawida-grzesznika, opowiada- 681 682 683 684 685 686 Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie..., dz. cyt., s. 276, p. 230-231. Zob. NK III, s. 415. Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie..., dz. cyt., s. 209-211, p. 106-108. Korzystam z egz. Ossol. XVI.O.494. Zob. A. Gambaro, Sadoleto, Iacopo, w: Enciclopedia italiana di scienze, lettere ed arti, t. XXX, s. 425-426; F. M. Sobieszczański, Sadolet (Jakób), Encyklopedyja powszechna, t. XXII, Warszawa (Orgelbrand), s. 784-785. Zob. A. Brückner, Psałterze polskie..., art. cyt., s. 311-312. — 322 — jąc treść psalmu „spersony Dawidowey‖687 i analizując jego uczucia, myśli i spsób przeżywania upadku i nawrócenia. Ta analiza prowadzi do jakiegoś wniosku, np. uznania obrzydliwości grzechu czy wielkości Bożego miłosierdzia. Kolejnym krokiem jest wezwanie do naśladowania króla, czyli do zastosowania odkrytej prawdy o grzechu i Bożym miłosierdziu. Często autor nawołuje do wyznania grzechu, pokuty i spowiedzi. W komentarzu możemy znaleźć interpretacje nawiązujące do NT; np. w prośbie o obmycie z grzechu i stworzenie czystego serca widzi autor zapowiedź chrztu. Oto dwa przykłady komentarza: A podług wielkości milosierdzieństw Twoich zgładź złościwość moję. Rozmaitość grzechu nie przestawa na jednem zmiłowaniu, abowiem nie jednym obyczajem wystąpił Dawid, bo i cielesny żądzy był poddany, iż nie swoję, i niesprawiedliwy, iż innego łożu czystem poślubieniem obwiązaną niewiastę zgwałcił, i okrutny, iż niewinną krew kazał przelać, i niewdzięczny, iż człowiekowi sobie dobrze zasłużonemu krwawą śmierć zadał, która wielkość grzechów z jednego żądliwości cielesnej grzechu narodzona wielkość też miłosierdzieństw Bożych miała zgasić. Mówi na innem miejscu: wiele jest miłosierdzieństw twoich, Panie, których by nie było tak barzo wiele ani by takiej wielkości było odpuszczano, ani tak często, ani tak wiele, ale telkich i tak wiele jest miłosierdzieństw twoich, iż by na jedno miesce zebrany były złości a grzechy wszytkich ludzi, ile ich jest, było i będzie, których wielkość żadną liczbą nie może być osięgniona, tedy więcej jest miłosierdzieństw twoich. A przeto żadny w rozpacz nie upadaj, tylko ku wielkości grzechów twych zgładzeniu wzywaj wielkości miłosierdzieństw Bożych, a nieco sobą leż na znak pokory a prawdziwej pokuty przynieś, bądź jakożkolwiek przykryty złościami, utopiony w grzechoch, natychmiast ci niezmierzone jezioro Boskiego miłosierdzia ku omyciu i zgładzeniu grzechów dano i otworzono będzie (k. B4r-v) Serce czyste stwórz we mnie, Boże, a ducha prawego odnów w wnątrznościach moich. Ty wszytki rzeczy jedno sam krzest czyni i prosi tu Dawid i za duszę, i za ciało, aby oboje zdrowe a niewinne od zmazy grzechu było zachowano, abowiem wiedział, iż na przyszłem sądzie spólna obojgu ma być zapłata, albo chwały, albo męki; serce napirwszy jest początek ciała, a duch ten jest początkiem duszę z żywota, przeto prosi, aby oboje było w nim odnowiono, jakoby pirwsze już było w nim przez grzech zarażono i zmazano, a dlatego silniejszej mocy niebieskiego sakramentu ku odnowieniu potrzeba, który jest krzest, przez który ty wszytki rzeczy bywają w nas naprawiony: czyste serce, duch prawy, wiecznego bogosławieństwa mocna nadzieja, spólne używanie Bóstwa. Abowiem przez krzest syny bożemi stawamy się, acz się rodziemi sługami. Tu tedy prośmy, aby Pan Bóg odnowił serca nasze, a sam je w siebie przemienił, aby nam nic nie było miło, jedno wola Jego, aby nam wszytko brzydnęło, coby się nie zgadzało z wolą Jego, który króluje z Synem i z Duchem Świ
