Muzyka jako element klasztornych uroczystości w świetle XVIII

Transkrypt

Magdalena Walter-Mazur
Katedra Muzykologii
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Hereditas Monasteriorum
vol. 2, 2013, s. 57–80
Muzyka jako element klasztornych uroczystości w świetle
XVIII-wiecznych archiwaliów benedyktynek
kongregacji chełmińskiej
Muzyka w opactwie benedyktynek
Muzyka była bardzo ważnym elementem życia codziennego benedyktynek kongregacji chełmińskiej, wydaje się nawet, że wyróżniały się one pod tym względem na tle
innych zakonów żeńskich działających w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII w. Muzyka
stanowiła przede wszystkim ozdobę liturgii będącej osią życia wspólnoty, formę modlitwy, ale miała także znaczenie reprezentacyjne i rekreacyjne.
Pośród bardzo wielu dni świątecznych, jakie w tym okresie obchodzono w Kościele,
znajdowały się dni szczególne, wymagające specjalnie przewidzianej oprawy liturgicznej i muzycznej. Ze względu na głęboką treść szczególnej celebracji wymagały
te święta, w które wspominano największe tajemnice zbawienia, a więc Triduum Paschalne, Wielkanoc i Boże Narodzenie, a także Pogrzebek NMP, obchodzony wówczas
uroczyście 13 sierpnia, czyli na trzy dni przed Wniebowzięciem. Dużą wagę przykładano również do celebracji oktawy Bożego Ciała oraz świąt patronów zakonu i danego miejsca. Pierwsze z wymienionych miały charakter przede wszystkim manifestacji
wiary katolickiej, drugie – w dużej mierze reprezentacyjny. Niezależnymi od cyklu
roku liturgicznego, ale bardzo ważnymi dla wspólnoty zakonnej ceremoniami były
także obłóczyny i składanie profesji zakonnej, czyli ślubów wieczystych1. Charakterystyczny dla niektórych żeńskich zakonów, w tym dla benedyktynek, był zwyczaj konsekracji dziewic2, ceremonia symbolizująca mistyczne zaślubiny duszy z Chrystusem,
odprawiana nie wcześniej niż rok po profesji oraz dopiero po ukończeniu 25. roku
życia. Muzykowano także dla uczczenia konkretnych osób, przy okazji podejmowania ważnych gości, obchodzenia imienin, sprawowania egzekwii.
1 Zwyczaje benedyktynek w tym względzie omawia M. Borkowska, Życie codzienne polskich klasztorów
żeńskich w XVII–XVIII wieku, Warszawa 1996, s. 46–49.
2 Ibidem, s. 50–54.
58
Praktyka muzyczna benedyktynek przyjmowała różne formy. Najprostszą z nich był
śpiew jednogłosowy bez towarzyszenia instrumentu, mający postać ściśle przypisanego w liturgii na dany dzień chorału oraz dobieranych do okoliczności i święta pieś
ni łacińskich i polskich. Jak dowodzą zapisy w zachowanych księgach organowych,
śpiewowi chorałowemu mniszek towarzyszył często akompaniament organowy,
dlatego przełożonym klasztorów zależało, aby wśród zakonnic znajdowała się siostra
organistka, najczęściej wyuczona muzycznego rzemiosła w domu rodzinnym, przyjmowana chętnie nawet bez posagu3. Organy mogły także współtowarzyszyć liturgii
w tzw. technice alternatim – taki sposób wykorzystania instrumentu był określany
w źródłach jako „przegrawanie”4.
Kolejną formą muzykowania był śpiew wielogłosowy, mający inny charakter w XVII
i inny w XVIII w. Zachowane księgi głosowe, pochodzące z opactw w Toruniu (z lat 30.
XVII w.)5 i Jarosławiu (z lat 1620–1640)6, zawierają repertuar profesjonalny, polifoniczny, przeznaczony na od czterech do ośmiu głosów; są to głównie motety stylistycznie
sytuujące się w końcowych dekadach XVI w. Kancjonały XVIII-wieczne7 natomiast zawierają już repertuar typowo pieśniowy, opracowany czterogłosowo, w prosty, choć
oczywiście niepozbawiony uroku sposób. Zakonnice w swoich pismach nazywały
śpiew wielogłosowy bez towarzyszenia instrumentów „figurą”8.
Najbardziej zaś podniosłe i uroczyste były celebracje liturgiczne, podczas których wykonywano utwory wokalno-instrumentalne. Często tego typu oprawę muzyczną liturgii powierzano wynajmowanym okolicznym kapelom, jednakże wiemy, że w XVIII w.
w niektórych klasztorach udało się stworzyć własne zespoły wokalno-instrumentalne
złożone z zakonnic – na pewno było tak w opactwach benedyktynek w Jarosławiu9,
3 M. Walter-Mazur, Status zakonnic śpiewaczek i instrumentalistek w XVII i XVIII wieku. Profesjonalizacja zakonnic-muzyków na przykładzie polskich benedyktynek, „Polski Rocznik Muzykologiczny”, 8, 2010, s. 72–75.
4 Było to naprzemienne wykonywanie wersetów lub strof przez głosy i przez organy.
5 O nich M. Walter-Mazur, A New Perspective on Musical Culture of the Polish Benedictine Nunneries in the
Light of Toruń Sources, [w:] Early music – context and ideas II: International Conference in Musicology, 11–14
September, Kraków 2008, s. 137–159; Eadem, Rękopis 127 Biblioteki Gdańskiej PAN księgą głosową toruńskich
benedyktynek, „Muzyka”, 2, 2010, s. 113–121.
6 Jest to zbiór motetów, magnificatów i pieśni przeznaczonych na dwa chóry czterogłosowe, M. Walter-Mazur, Utwory polichóralne na głosy żeńskie z pierwszej połowy XVII wieku ze zbiorów Biblioteki Diecezjalnej
w Sandomierzu, „Muzyka”, 4, 2011, s. 29–73.
7 Mowa tu o pochodzącym z 1721 r. kancjonale benedyktynek sandomierskich, Biblioteka Diecezjalna
w Sandomierzu (dalej: BD Sandomierz), sygn. L 1642. Mniej jednorodny repertuar zawierają kancjonały
benedyktynek staniąteckich, choć i on wykazuje cechy retrospektywne i popularne raczej niż profesjonalne – o nich S. Dąbek, Wielogłosowy repertuar kancjonałów staniąteckich (XVI–XVIII) (Towarzystwo Naukowe
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Źródła i Monografie, 158), Lublin 1997.
8 Od łac. cantus figuralis, oznaczającego w pismach teoretycznomuzycznych polifonię.
9 BD Sandomierz, sygn. A VIII 139, nr 499, przeznaczony na sopran solo, dwoje skrzypiec i organy utwór
Concerto pro defunctis Parendum est, podarowany s. Helenie Żaboklickiej, mniszce jarosławskiej (1693–
–1734).
Muzyka jako element klasztornych uroczystości benedyktynek w XVIII w.
59
we Lwowie, w Nieświeżu10 i Sandomierzu. Muzykę wokalno-instrumentalną zakonnice nazywały „fraktem”11.
Źródła
Wiadomości na temat celebracji wspomnianych uroczystości i udziału w nich muzyki
czerpiemy z kroniki opactwa sandomierskiego (ryc. 1)12, najpóźniejszej i najbogatszej
w szczegóły13, obejmującej lata 1762–178014, oraz z pochodzących z XVIII w. zwyczajników (zwanych też agenda lub rytuale) lwowskiego15 i sandomierskiego16. Pewnych
informacji dostarczają także spisy wydatków klasztornych, z których zachowały się
te pochodzące za Lwowa17, z Nieświeża18 i Sandomierza19, akta wizytacyjne opactw
jarosławskiego20 i przemyskiego21 oraz ceremoniarz opactwa w Nieświeżu22.
10 W księgach wydatków opactwa w Nieświeżu z lat 1740–1760 znajdują się zapisy o sumach przeznaczonych na zakup strun do skrzypiec i dla nauczyciela „P. Cięciełowicza, co grać uczy”. Był opłacany także
drugi nauczyciel, „p. Płoszyński od śpiewu” – wykonania XVIII-wiecznych utworów wokalno-instrumentalnych wymagały sporych umiejętności wokalnych.
11 Użycie tego terminu w XVIII w. w stosunku do muzyki wokalno-instrumentalnej jest dość zaskakujące.
Występuje on w źródłach proweniencji nie tylko benedyktyńskiej, ale także np. dominikańskiej (R. Świętochowski, Tradycje muzyczne zakonu kaznodziejskiego, „Muzyka”, 4, 1963, s. 20). W wiekach XVI i XVII stosowano go raczej w odniesieniu do wspomnianej wyżej praktyki alternatim, czyli wykonania naprzemiennego.
Prawdopodobnie stosowanie terminu „frakt” w odniesieniu do muzyki wokalno-instrumentalnej w XVIII w.
wynikało z naprzemiennego występowania głosów i instrumentów w utworach w stylu koncertującym.
Na temat terminu „frakt” por. M. Walter-Mazur, On how the nuns sang Vespers in fractus – alternatim practice
of Polish female Benedictines, [w:] P. Gancarczyk, A. Leszczyńska (ed.), The musical heritage of the Jagiellonian
era, Warszawa 2012, s. 269–276.
12 Kronika Benedyktynek Sandomierskich czyli Dzieje klasztoru sandomirskiego od roku 1615. 30 października spisane w roku 1763 za przełożeństwa P. Maryanny Siemianowski ksieni 13, t. 1, przypisami opatrzyła i do
druku przygotowała A. Szylar, Sandomierz 2005 (dalej: KBS).
13 Zachowały się także inne kroniki benedyktynek: z XVII w. chełmińska, toruńska, poznańska i radomska, a z XVIII w. grudziądzka (brak informacji o muzyce), wszystkie mające XX-wieczne edycje. Z opactwa
lwowskiego pochodzą przechowywane w Archiwum Benedyktynek Lwowskich w Krzeszowie (dalej: ABL
Krzeszów) rękopisy Opisanie wypadków i różnych interesów tyczących się zgromadzenia i dóbr konwentu
lwowskiego (sygn. B3) i Pamiątka 300-letniej rocznicy założenia klasztoru (sygn. B6), spisane ex post w XIX w.
– jest tu bardzo mało wiadomości o muzyce.
14 Kronikę zaczęto spisywać wraz z nastaniem ksieni Marianny Siemianowskiej w roku 1762. Wcześniejsze wydarzenia są relacjonowane skrótowo na podstawie wspomnień starszych mniszek i zachowanych
dokumentów.
15 ABL Krzeszów, sygn. D4, [A. Szklińska], Porządek godzin y zabaw zakonnych przez cały dzień
w regule opisanych... (dalej: PL, czyli Porządki lwowskie).
16 BD Sandomierz, sygn. L 1651, s. 177–190, [S. Moszyńska], Porządki chorowe (dalej: PS, czyli Porządki
sandomierskie).
17 ABL Krzeszów, sygn. G 16-19, Regestry przychodów i rozchodów klasztoru lwowskiego.
18 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów, dział VIII, sygn. 324, Rejestr rozchodu i przychodu klasztoru nieświeskiego 1733–1811.
19 BD Sandomierz, sygn. G 889, Regestra podskarbskie zaczynające się w R.P. 1769.
20 Ibidem.
60
Ryc. 1. Widok na kościół św. Michała w Sandomierzu i część zabudowań po benedyktynkach.
Obecnie mieści się w nich Wyższe Seminarium Duchowne oraz bogata w archiwalia
Biblioteka Diecezjalna w Sandomierzu. Fot. M. Walter-Mazur
Kroniki i zwyczajniki to z natury rzeczy źródła zupełnie innego rodzaju. W kronikach
zapisywano nie to, co powtarzalne, ale to, co wydarzało się szczególnego, dlatego
w kronice opactwa sandomierskiego nie zasięgniemy informacji o muzyce towarzyszącej liturgii bożonarodzeniowej lub Wielkiego Tygodnia, znajdziemy natomiast
zapis o muzykowaniu na cześć goszczącej w 1773 r. w opactwie pułkownikowej austriackiej czy o mszy fraktem z okazji imienin kapelana klasztornego, jezuity Józefa
Karśnickiego. Ze zwyczajników dowiadujemy się natomiast, jaką oprawę muzyczną
przewidywano dla cyklicznie powtarzającej się liturgii świątecznej; zawarte w nich
zalecenia opierają się na utrwalonej w danym ośrodku tradycji i mają na celu jej dalsze przekazywanie.
Zwyczajnik sandomierski, Porządki chorowe, został spisany przez s. Scholastykę Moszyńską dla jej rodzonej siostry Marianny, także mniszki sandomierskiej. Moszyńska
opisała w nim sposób przygotowania liturgii na każde święto obchodzone w opactwie sandomierskim – czy i jakiego rodzaju oprawa muzyczna ma mu towarzyszyć.
Śpiew chorałowy jest tu przewidziany na 92 święta w roku liturgicznym oraz we
wszystkie soboty i niedziele. Udział organów przewidziano w okresie 15 świąt; oprócz
tego wydaje się, że grano we wszystkie niedziele z wyjątkiem wielkopostnych. 14 razy
21 Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, sygn. 101/II: Opisanie praw, funduszów y przywilejów wielebnym Pannom Oyca św. Benedykta klasztoru jarosławskiego w roku 1740 zaczęte, por.
J. Ataman, W. H. Sierakowski i jego rządy w diecezji przemyskiej (Studia Historico-Ecclesiastica, 3), Warszawa
1936, passim.
22 Archiwum ss. benedyktynek wileńskich w Żarnowcu, sygn. F 12, Ceremoniarz obrządków kościelnych
według reguły i zwyczaju zakonu ojca s. Benedykta [...] dla pp. zakonnych klasztoru nieświeskiego (kopia
z 1807 r.), por. M. Borkowska, Życie codzienne, s. 263–269.
61
wspomina Moszyńska o śpiewaniu figurą, czyli wielogłosowo bez akompaniamentu
instrumentów, a celebracjom sześciu świąt w ciągu roku miała towarzyszyć muzyka
wokalno-instrumentalna.
Obszerniejszy i bogatszy w informacje dotyczące nie tylko liturgii jest zwyczajnik
lwowski, przechowywany obecnie w opactwie benedyktynek w Krzeszowie. Został
on spisany przez s. Aldegundę Szklińską i składa się z trzech oprawionych razem i poprzedzonych polską litanią Na czasy niebespieczne, od powietrza części: 1. Porządek
godzin y zabaw zakonnych przez cały dzień w regule opisanych, s. 1–24; 2. Porządki chorowe na niektóre dni przez rok z starych przepisane R.P. 1780 słowo w słowo, s. 25–47;
3. Porządki chorowe na wszystkie dni w roku spisane w roku Pańskim 1748 [...] na nowe
przepisanie [...] w Roku Pańskim 1780, s. 49–124. Oba lwowskie Porządki chorowe, zapisane w tym samym, 1780 r. i wkrótce zapewne razem oprawione, choć w wielu
miejscach jednobrzmiące, różnią się jednak w istotny sposób. Pierwszy, jak głosi tytuł,
przepisany jest „z starych słowo w słowo”, w drugim z nich zaś autorka, oprócz podawania zwyczajów liturgicznych ze zwyczajnika z 1748 r., dodaje, jakie zmiany wprowadziły kolejne ksienie, co zresztą sprawia, że jest on obszerniejszy. Różnica między
„starymi” a „nowymi” porządkami polega przede wszystkim na obchodzeniu większej liczby świąt, poza tym młodszy zawiera więcej szczegółów ceremonii, zapewne
w celu utrwalenia zastanych zwyczajów w poczuciu zbliżającego się końca epoki.
Boże Narodzenie i kolędy
Z celebracją Bożego Narodzenia w klasztorach żeńskich kojarzą się przede wszystkim
kolędy23. Część z nich stanowi specyficzny podgatunek kolędy, mający najczęściej
formę życzeń, powinszowań skierowanych do ksieni, dobrodziejów lub zacnych gości, niekiedy przez nich odwzajemnianych24. Kolędy tego rodzaju stanowiły dar noworoczny i odnosiły się do realiów klasztornych.
Kolędy z opactwa benedyktynek lwowskich utrwalono bez melodii, jednak dzięki
zapisce z 1794 r., według której kolęda „nie była śpiewana w rezydencji przełożeńskiej, tylko oddana w ręce” ksieni lwowskiej Elżbiety Benigny Kruszelnickiej, wiemy,
że przeważnie były śpiewane, a nie recytowane25. Można przypuszczać, że mniszki
posługiwały się obiegowymi, prostymi melodiami – sugeruje to przeważnie prosta
i rytmiczna forma tekstów. Z kolei w zbiorze z opactwa sandomierskiego większość
kolęd miała opracowanie muzyczne, niekiedy wokalno-instrumentalne26 (ryc. 2). Poza
kolędami mającymi charakter daru noworocznego znajdują się tu kolędy z tekstami
o charakterze refleksyjno-mistycznym oraz ludowym.
23 Literaturę na temat kolęd zakonnych zbiera J. Gwioździk, Old polish christmas carols by contemplative
nuns (seventeenth and eighteenth centuries), „Interdisciplinary Studies in Musicology”, 11, 2012, s. 169186.
24 Ibidem.
25 ABL Krzeszów, sygn. E16, b.p.
26 Zachowany w BD Sandomierz – zbiór ten będzie przedmiotem osobnego opracowania.
62
Ryc. 2. BD Sandomierz, sygn. A VII 119, s. 3 i 6 – Gloria in excelsis Deo – Kuba i Michał, czyli śpicie;
głosy sopranu pierwszego i basu pastorelli na dwa soprany, alt, tenor, bas, dwoje skrzypiec,
dwie trąbki, wiolę basową i organy. Zapisana przez benedyktynkę Zofię Bratysiewiczównę
w 1726 r. Publikacja za uprzejmą zgodą Dyrektora Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu
Do liturgii klasztornej przenikały znane powszechnie kolędy:
W dzień Bożego Narodzenia [...], jak ksiądz zacznie Gloria in Excelsis przegrać na organach potym zaraz Panny śpiewac będą Quem pastores, a prześpiewawszy dwa razy po łacinie i po polsku dopiero Gratias śpiewać znowu potym
dali aż do końca, pod czas offertorium po elewacyey y po Agnus Dei śpiewać figurą z kancjonalików pieśni27.
Pochodzący z opactwa sandomierskiego czterogłosowy kancjonał z 1721 r. zawiera
18 kolęd: łacińskich, polskich i łacińsko-polskich:
Salve parvule Dzieciątko dostojne
Angelus pastoribus, dixit vigilantibus
Anuntio nobis quod natus est nobis Dominus Rex (pod łacińskim tekstem dopisany
tekst polski – W Betlejem tej nocy Dziecię boskiej mocy z Panny się nam dziś narodziło)
Śpijże Dziecię malusieńkie
Resonet in laudibus
Cur flos Jesu dulcis
Psallite senes psallite iuvenes
Puer nobis nascitur de pura Virgine
27 PS, s. 177.
63
Puer natus in Bethleem
Nie chwalcie dziś swojego Pałacu Niebieskiego (poniżej alternatywny tekst „Na Gromnicę” serce i myśl wesoła)
Angelus ad pastores
Quem vidistis pastores
Hodie Christus natus est
Witaj Jezu ukochany, na zbawienie nasze dany
Natus est parvulus hodie
Dicite nobis Pastores qui fertis novos honores
Decantemus hodie Regi Regum glorie (pierwsza zwrotka łacińska, dalej tekst polski
Śpiewajmy dziś krzykliwie)
Zginąć nie mogę lubo mnie strofuje28.
Być może właśnie je należało śpiewać w dzień Bożego Narodzenia.
Wigilia Bożego Narodzenia w opactwie lwowskim aż do nieszporów miała charakter
pokutny. Po pierwszej mszy procesja mniszek przechodziła do refektarza „w wielkim
milczeniu”, gdzie odbywał się obrzęd pokutny z leżeniem krzyżem i mówieniem (trzykrotnie) psalmu Miserere oraz psalmów pokutnych, biczowaniem się i wyznaniem
win przed ksienią. Potem ksieni kropiła wodą święconą, siostry zaś przepraszały się
nawzajem za popełnione podczas całego roku przewiny. Na nieszpory dzwoniono
w wielki dzwon na cmentarzu „i przedzwaniano”, ogłaszając przybliżanie się wielkiego święta. Nieszpory były fraktowane, czyli wykonywane wokalno-instrumentalnie29.
Po wieczerzy odbywała się procesja do szopki przygotowanej przy ołtarzu w kościele,
siostry opuszczały więc na chwilę klauzurę:
Po wieczerzy P. Kustoszka dzwonić będzie na Processyą y litanią, na którą gdy się znida wszyscy y D.P. Xieni przyidzie
do refektarza wychodzą wszystkie parami z zapalonymi swiecami; y ido do kościoła spiewając Pieśń Za czasu Augusta pokoju złotego etc; D.P. Xieni Najswiętszą Pannę, przeorysza św. Józefa inne Aniołków a młodsze wołka z osiołkiem do szopki betlejemskiej wprowadzać będą. Gdy dokończą śpiewania pieśni onej, PP Siostr kilka powraca na
chor dla śpiewania przy pozytywie litaniji o Imieniu Pana Jezusowym30.
Reszta sióstr pozostawała w części nieklauzurowej kościoła, klęcząc na stopniach ołtarza. Po wysłuchaniu litanii, skróconej według podanej przez s. Szklińską instrukcji,
kantorka albo inna wyznaczona siostra odmawiała modlitwy pisane na ten dzień, po
czym następował obrzęd pokropienia wodą święconą wszystkich zgromadzonych
w kościele. Następnie, na znak dzwonka dany przez przeoryszę, panny „wszystkie parami wyiść powinne z kościoła wskromności wielkiej”31. Potem, również procesjonal28 BD Sandomierz, sygn. L1642, s. 28–50.
29 PL, s. 6.
30 Ibidem, s. 114.
31 Ibidem, s. 115. Nie jest jasne, czy w tym czasie laicy mogli przebywać w kościele.
64
nie, wnosiły do chóru zakonnego inną, mniejszą szopkę, „niosąc Pustynię w której jest
Narodzenie Pana Jezusowe y Najświętsza Panna etc.etc.” i śpiewając Ave maris stella32.
Porządki sandomierskie wspominają także o jasełkach, tyle że nie wiadomo, czy szopka ustawiona była w części nieklazurowej kościoła, czy w chórze zakonnym: „zwyczaj
też jest dawny, że P. Kantorka z śpiewaczkami chodzi do jasełek wieczor po kolędzie
śpiewać panu Jezusowi, upatrzywszy wolny od prace chorowy dzień”33, czyli wtedy,
kiedy zespół muzyczny zakonnic nie wykonywał utworów w czasie liturgii. Uwaga ta
dotyczyła już okresu Bożego Narodzenia, jego wigilia była odprawiana w opactwie
sandomierskim skromnie, ze śpiewem chorałowym; gdyby natomiast wypadła w niedzielę, należało śpiewać na mszy figurą, bez grania na organach34.
Dzwony
W lwowskim Porządku godzin zwraca uwagę wielkie znaczenie przywiązywane do
brzmienia dzwonów. Było ich kilka, różniących się wysokością i głośnością dźwięku:
dzwon (dzwonek) refektarski, mały dzwonek, średni dzwon, wielki dzwon. Był także
dzwon na cmentarzu, być może tożsamy z „wielkim dzwonem”:
Wigilia Nowego Lata: na nieszpor pierwsze [najpierw – M. W.-M.] dzwonio społudnia w Wielki Dzwon, drugi raz
na Nieszpor we wszystkie dzwony, o 3 społudnia Nieszpor grany, kompleta śpiewana, laudes śpiewany; po Rozmyślaniu w mały dzwonek zadzwonią; potym pryma spiewana [.] W kalende dzwonią w średni dzwon na pirwszą
mszę świętą po prymie tercja śpiewana; po tercji litania z kolektami, po tym msza święta czytana, na której Panny
komunikują; po mszy dzwonią w wielki dzwon, a PP sextę spiewają y zakończą antyfoną; za tym msza grana, potym
w kolekty we mszy dzwonią w wielki dzwon na kazanie, po skończeniu summy zaraz na obiad dzwonią, po obiedzie
litania, godzinki kursowe [.] We trzy kwatery po południu zadzwonio w średni dzwon na nonę, kiedy wiersze śpiewają w nonie pierwsze na nieszpor zadzwonią w wielki dzwon; kiedy uderzy dwie społudnia drugi raz na nieszpor
dzwonią we wszystkie dzwony; Nieszpor, kompleta tak jako wczoraj – Tenże sposób chwały Pańskiej i dzwonienia
jako i w insze święta uroczyste, to jest: Pana Jezusa, Najśw. Panny, Zakonu i Kościoła swego35.
Dzwony tworzyły ważną część oprawy dźwiękowej uroczystości Wszystkich Świętych
i Dnia Zadusznego. W czasie procesji po kościele i na cmentarzu, w której brały udział
siostry i księża, gdy kapłan śpiewał responsorium – miały dzwonić wszystkie dzwony,
kiedy śpiewał Kyrie eleyson – miały wszystkie ustawać, i tak za każdym razem. Po Salve
Regina zaś należało krótko uderzyć w dzwon chórowy i pilnować, by nie rozdzwoniły się wszystkie dzwony36. W tym dniu w czasie Te Deum również dzwoniono we
wszystkie dzwony, i powtórnie, kiedy kapłani udawali się do zakrystii przebierać się
w czarne szaty37. 14 listopada, w dzień modlitw za fundatorów, dobrodziejów, przyjaciół klasztoru, rodziny i zmarłe siostry, na nieszpory „dzwonić we wszystkie dzwony
32 Ibidem.
33 PS, s. 178.
34 Ibidem.
35 PL, s. 26.
36 Ibidem, s. 42.
37 Ibidem, s. 91.
65
Ryc. 3. BD Sandomierz, rps L 1642, s. 14–15. Głos Canto czterogłosowej pieśni o Męce Pańskiej
Jezu, moy Jezu jedyny. Publikacja za uprzejmą zgodą Dyrektora Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu
i w chórowy dzwon trzy razy przestawając”38. W dzień Najświętszej Panny Śnieżnej
natomiast dzwoniono na cmentarzu tylko w mały dzwon39.
Wielki post
Liturgia wielkopostna wyraźnie wyodrębniała się w roku liturgicznym, co wpływało także na towarzyszącą jej muzykę. W Porządkach sandomierskich zaznaczono, że
w wielkim poście organy powinny milczeć, z jedynym wyjątkiem, jeśli w niedzielę
trafiłoby się święto w rycie podwójnym. Można natomiast było śpiewać figurą, czyli
na głosy, bez instrumentów. W święta i w piątki wielkiego postu należało śpiewać
plankty40 (ryc. 3). Według Porządków lwowskich z 1782 r. w każdy piątek quadragesimy śpiewano i grano pasję:
w wielkim poście w żaden piątek nie śpiewają „qui passus est pro nobis” dlatego, że przy passyey graney śpiewaczki
śpiewają Qui passus, ale gdy nie będzie śpiewaczek, frakt ustanie, passyi nie będzie, powinni śpiewać wszyscy po
komplecie, tak, jak zawsze przez cały rok śpiewają [w piątki – M. W-M.]41.
Ponadto do szczególnych śpiewów tego czasu należała Salve Regina, śpiewana codziennie po komplecie, po niej zaś, podczas modlitwy sióstr, „drugie PP śpiewać będą
litanie albo Passye i postne pieśni”42.
38 Ibidem, s. 44.
39 Ibidem, s. 73.
40 PS, s. 175.
41 PL, s. 120.
42 Ibidem, s. 11.
66
Wielki Tydzień
Najwięcej uwagi w zwyczajnikach lwowskim i sandomierskim oraz w ceremoniarzu
nieświeskim poświęca się obrzędom Wielkiego Tygodnia. Godziny kanoniczne Wielkiego Czwartku i Wielkiego Piątku należy czytać w szczególny i przejmujący sposób:
„niskim głosem, z przewłoką”43, „bardzo poważnie, jakoby żałośnie, przetłocznie, niskim głosem”44. Małgorzata Borkowska, przytaczając opis obrzędów wielkoczwartkowych i wielkopiątkowych z ceremoniarza nieświeskiego45, zwraca uwagę na ich
teatralizację, zgodną z duchem epoki46. W obrzędzie Mandatum odtwarzano wydarzenia Wielkiego Czwartku, czyli umycie nóg apostołom i łamanie chleba, przy czym
w roli Chrystusa występowała ksieni, w roli Piotra pytającego: „Tu mihi lavas pedes?”
– przeorysza. Wyznaczona mniszka śpiewała odpowiedni fragment Ewangelii św.
Jana. Chór był przybrany na kształt wieczernika, ksieni po obmyciu nóg rozdawała
siostrom opłatek (niekonsekrowany) i poiła je winem z kielicha. Po ciemnej jutrzni,
z lamentacjami Jeremiasza i gaszeniem stopniowo wszystkich świec, w kościele pojawiały się grupy biczowników, którym nierzadko towarzyszył ktoś przebrany za Jezusa, w cierniowej koronie, z krzyżem na ramieniu, prowadzonego przez oprawców
na łańcuchu żelaznym. W czasie obrzędów biczowników mniszki z chóru zakonnego
śpiewały pieśni pasyjne47. Same biczowały się po wyjściu świeckich z kościoła48.
Śpiew towarzyszył teatralizacji liturgicznej także w Wielki Piątek, co zapisała dokładnie s. Aldegunda Szklińska:
W Wielki Piątek rano przede dniem o godzinie któro przełożona naznaczy kazanie, na które skoro zakołacą schodzo
się do refektarza y dyscyplinę biorą [...] po kazaniu wszyscy padszy krzyżem naziemie pięć paciezy mowią, potym,
gdy znak da Przełozona powstaną, wziąwszy krucyfiks na ziemi położony, zaczną śpiewać pieśń Rozmyslajmy dziś
wierni chrześcijanie etc., klęcząc, a w tym wierszu „wnet się rzucili” powstają, i tak śpiewając za onym krzyżem
z processyą ido do refektarza [...] odśpiewawszy pieśń psalmy pokutne czytają, przyszedszy do psalmu Miserere
zastanowią się [zatrzymają się – M. W.-M.] trochę aż siostry rozbiorą się y dyscyplinę biorą [...] skończywszy psalmy ido po iedney każda do pocałowania krucyfixa, to skończywszy, tamże rozmyślania odprawują, nie idąc do kościoła dla rozerwania [tj. rozproszenia – M. W.-M.], bo tam kołacą koło grobu. [...] Po nieszporze Pogrzeb Pański.
Po schowaniu do grobu Pana Jezusa, skoro skonczą Kapłani repsonsorya, zaraz śpiwają cichemi głosami fraktem
y pieśni o męce Pańskiej y cały dzień tym się bawią. [...] Zakołaczą na to nabożeństwo, którego taki iest porządek: na
przód przed kratą nadole, postawi Panna Zakrystianka Pana Jezusa, w trumience, na mareczkach. Tamże się znijdą
Panny zakonne wszystkie y zaczna Litanią o Imieniu Pana Jezusowym; dwie PP intonują, a wszystkie odpowiadają;
idą wszystkie parami z zapalonymi świecami; jedna w przod idąc niesie krzyż, a cztery starsze mateczki z Ciałem
umarłego Pana Jezusa; niosą na chor i tam na miejscu zgotowanym na to postawią i litanie skończą. Całę powinni
śpiewać nic nie opuszczając [...]. Potym jedna czyta co czasowi i nabożeństwu temu służące, y kiedy skończy, dwie
43 PS, s. 180.
44 PL, s. 14–15.
45 Archiwum benedyktynek wileńskich w Żarnowcu, sygn. F 12.
46 M. Borkowska, Życie codzienne, s. 266–267.
47 Ibidem.
48 Ibidem.
67
albo trzy Panny śpiewają które pieśni o Męce Pańskiej po strofie iednej, a insze wszystkie dyscyplinę czynią; tak po
siedm razy; gdy się to odprawi krzyżem leżą mówiąc siedm pacierzy y wierze w Boga, a gdy da znak Przełożona, powstaią z krzyża y zaczną śpiewać Jezu Chryste Panie miły, skończywszy rozeydą się na uspokojenie do cel, a drugie,
których naznaczy Panna Kantorka Parami śpiewają po dwie godziny Żołtarz [psałterz] we dnie y w nocy, kiedy cicho
y milczenie w kościele; albo cicho fraktują wedle sposobności y nabożeństwa swego49.
Zarówno zwyczajnik lwowski, jak i sandomierski nakazują śpiewanie, „przegrawanie”
i fraktowanie przy Grobie Pańskim przez cały czas, „bo nie należy, aby było przy grobie Pańskim milczenie”50. „Jednak przed podniesieniem z grobu Pana Jezusa uciszają
się. Przy podniesieniu Pana Jezusa z grobu sami kapłani tylko śpiewają”51. Jak widać,
muzyka nie przeszkadzała modlitewnemu skupieniu, pełniła funkcję tła, a śpiewane
słowa zapewne stanowiły materiał do rozmyślań. Prawdopodobnie chodziło też o to,
aby przyciągać wiernych muzyką i pokazać im, że mniszki towarzyszą Zbawicielowi
przez cały czas. Nieprzerwane muzykowanie przy Grobie Chrystusa stanowi zupełną
odwrotność praktyki dzisiejszego przeżywania Triduum Paschalnego, kiedy to nawet
organy milkną z chwilą pojmania Jezusa i ponownie rozbrzmiewają dopiero gdy zajdzie słońce w Wielką Sobotę i rozpocznie się obrzęd Wigilii Paschalnej.
Pogrzebek i Wniebowzięcie NMP
W typowo barokowy sposób obchodziły benedyktynki święto Wniebowzięcia NMP.
Na podobieństwo śmierci i zmartwychwstania Jezusa obchodzono w dniu 13 sierpnia Pogrzebek NMP, potem czuwano i modlono się przy Jej „grobie”, który rankiem
w dzień Wniebowzięcia, 15 sierpnia, znajdowano pusty52:
Dniem trzecim przed Wniebowzięciem Najświętszey Panny pogrzeb Jey takim porządkiem odprawuje się: Z rana
o trzecim kwadransie zaśpiewają Zawitaj ranna jutrzenko przed rozmyślaniem na dobry dzień Najświętszej Panience. [...] Naprzod gdy Najswiętszą Pannę w kaplicy w Trumience na katafalku postawią, zwieczora po litaniey wieczornej w chorze odprawioney, zeydo się siostry do kaplicy y zaśpiewają Najświętszey Matce O gloriosa Virginum.
Nazajutrz w dzień pogrzebu Jey: Z rana o trzecim kwadransie zaśpiewają Zawitaj ranna jutrzenko przed rozmyslaniem na dobry dzień Najświętszej Panience. [...] w refektarski dzwonek nie dzwonio y nie powinni, dla tego, ze
przy Najświętszey Pannie modlic się Siostry powinny. [...] Po skończonej komplecie Salve Regina śpiewają; Panna
Kustoszka dzwonić powinna w refektarski dzwonek y długo na processyą, żeby y zabawne [wykonujące jakąś pracę
– M. W.-M.] siostry słyszały y zeszły się. [...] Panna Kantorka lub insza siostra, ktorey każą, zaczyna czytać stacyą
pierwszą, blisko stojąc trumienki Najświętszey Panny; a gdy skończy z zapalonymi świecami wychodzą Parami całe
zgromadzenie swoim porządkiem, młodsze pierwsze, starsze za niemi, śpiewając pieśń, Ty któraś pięknie dni swoje
skończyła etc., którą P. Kantorka zacząć powinna, y prowadzą Najświętszą Pannę w jey procesji marki strumienko
niosąc przed kratę, gdzie komunikują. Tam się zastanowią [poczekają – M. W.-M.]; drogą stację czytają: po ktorey
skonaniu P. Kantorka zacznie Monstrate esse matrem y trzy razy to powtarzają. Na ten czas D.P. Ksieni, jeżeli jest
49 PL, s. 14–17.
50 Ibidem, s. 18. W PS, s. 180: „Śpiewanie po obiedzie [w Wielki Piątek] według rozporządzenia p. kantorki
bądź psałterz, bądź co przy instrumencie, także i po jutrzni, żeby milczenia długiego w kościele nie było”.
51 PL, s.18.
52 Pogrzebków zakazał w 1781 r. konsystorz krakowski, zob. M. Borkowska, Życie codzienne, s. 268.
68
przytomna na tym pogrzebie, albo, jeżeli nie masz Jey, Panna Przeorysza, wziowszy z mar trumienkę z Najświętszą
Panną wstawi do grobku lubo na miejsce w ołtarzu na to przygotowanym; po tym skończywszy Montrate esse matrem śpiewają na głosy Sub tuum praesidium bernardyńskie. Gdy się to skończy da znak przełożona, y wyjdo siostry
z chóru [...]. Wigilia Najświętszej Panny Wniebowzięcia: kolacyi nie bywa, tak jak w piątki quadragesimy. Lektorka
powinna czytać przy obiedzie Martyrologium i Ewangelią [...] z rana Zawitay ranna jutrzenko śpiewac powinni przy
grobku Najświętszej Panny. Alleluja nie masz w mszy, tylko zaraz po epistole gradał śpiewają [...] ani przed gradałem ani po gradale nie przegrywać na pozytywie. [...] Jak dwie społudnia uderzy na nieszpory pierwsze dzwonić w wielki dzwon; jak 3 uderzy drugie [nieszpory] dzwonią we wszystkie dzwony. Nieszpory solenne i komplety
z kapłanami przy expozycyi Najświętszego Sakramentu, jutrznia śpiewana w chorze przy pozytywie [...] dyscyplina w chorze przy Grobku Najświętszej Panny. [...] Dnia Wniebowzięcia Najświętszej Panny Uroczystość, nieszpory
y komplety grane z kapłanami, Te Deum Laudamus i laudes śpiewany. [...] Sekstę powinni zakończyć antyfono Salve
regina, kapłani ziele święcic powinni u ołtarza wielkiego przed processyą i summą53.
W opactwie sandomierskim kapłani uczestniczyli już w pogrzebie i to oni przejmowali inicjatywę w obrzędowej teatralizacji, która odbywała się w kościele, mniszki zaś
towarzyszyły jej z chóru zakonnego modlitwą i śpiewem:
Naprzod na trzeci dzień przed świętem Wniebowzięcia Najświętszej Panny o czwartey z południa po komplecie, jak
się znidą kapłani, Panny zprocesyją śpiewając In exitu psalm prowadzą na dół z graniem Najświętszą Pannę, gdzie
przyszedłszy do kraty kapłani odebrać mają z markami NaySS Pannę y postawić w kaplicy na miejscu nagotowanym. Po tym zaraz kapłan exortę zaczyna. Po exorcie wziąwszy trumienkę y pokropiwszy święconą wodą biorą
kapłani z wielkim aplauzem Nayss Pannę śpiewając dalej ten psalm In exitu prowadzą do kościoła na katafalk. Jak
skończą psalm kaznodzieja zaczyna kazanie, po kazaniu oracye wdowki prawią y Annioł. Potym wychodzi celebrans
w kapie z ministrantem. Śpiewają trzy antyfony y trzy kolekty, po ostatnie kolekcie Benedykamus kapłani śpiewają,
chór odpowie Deo dicamus, po tym wezmą NaySS Pannę y kładą do grobu a wten czas we dzwony dzwonią, śpiewa
kapella Salve Regina, a po tym litania: finis. Na dobry dzień i na dobrą noc grywają pieśni Nayss Pannie.
W sam dzień Wniebowzięcia Nayswietszej Panny około piątey zrana, jak się kapłani poczną schodzić kapella ma
śpiewać Ave Marya y Ave Regina Coelorum za tym kapłani wyidą, celebrans w kapie do grobu, y okadziwszy bierze
w ręce NaySS Pannę y śpiewa po trzykroć postępując Assumpta esr Maria, a chor przetrębując za każdą razą odpowiada Gaudeant Angeli. [...] Dopiero po tym wystawienie Najświętszego Sakramentu i msza lekta na ktorey grają54.
Wydaje się, że obrzęd Pogrzebku w sandomierskim opactwie benedyktynek był
w większym stopniu niż w klasztorze lwowskim adresowany do świeckich przybyłych do kościoła. Teatralizacja odbywała się w kościele, nie w chórze zakonnym, przy
udziale kapłanów i przy użyciu bardziej wyrazistych środków. Przewidziane było specjalne kazanie, a po nim ciąg dalszy teatralizacji, czyli oracje wdów i anioła – czyżby
dialog między opłakującymi śmierć Maryi a pocieszającym je aniołem? Na obraz wejścia do kościoła z paschałem symbolizującym Zmartwychwstałego Jezusa celebrans
wyjmuje z grobu figurkę Maryi, podnosi ją i krocząc, trzykrotnie śpiewa Assumpta
est Maria. Chór odpowiada przy towarzyszeniu trąbek. Przewidziany był w obu celebracjach – Pogrzebku i Wniebowzięcia – udział kapeli. W Regestrach podskarbskich
z opactwa sandomierskiego rzeczywiście często pojawiają się w sierpniu wydatki na
53 PL, s. 75–78.
54 PS, s. 183–184.
69
kapelę lub przynajmniej na trębacza, jednak nie każdego roku – widocznie czasem
mniszki musiały same zapewnić oprawę wokalno-instrumentalną, a „przetrębywanie” bywało z użyciem tromba marina55.
Z kroniki opactwa sandomierskiego dowiadujemy się, że w dzień Pogrzebku goszczono zaprzyjaźnione ważne osobistości, które brały czynny udział w procesji za trumienką, niosąc „insygnia”:
[rok 1764] Pamiątka zaśnienia matki Najswietszej odprawiła się ze zwykłemi ceremuniami, zakonnice trumienke
niesły a JMci pp. Damy świeckie klasztorne z insygniami szły a to z tej przyczyny, iż tego dnia dystyngowani goście
nie mogli przybyć dla grzmotów i gwałtownego deszczu, prócz niektórych osób po blisku zostających. Egzortę miał
JMci ks. Śliwiński [SJ], kazanie J.Mci ks. Filipecki SJ56.
W opactwie lwowskim obrzędy Pogrzebku i Wniebowzięcia Maryi miały charakter
bardziej wewnętrzny, a w roli celebransa częściowo występowała ksieni lub przeorysza. Dzień wigilii Wniebowzięcia miał charakter pokutny. Zauważamy także, że przewidziane były częściowo te same, a częściowo inne śpiewy.
Doraźne okazje
Na podstawie kroniki opactwa sandomierskiego łatwo się zorientować, że muzyka
towarzyszyła liturgii nie tylko przy okazji celebracji świąt kościelnych, ale także przy
różnych doraźnych okazjach, takich jak imieniny ksieni, rocznice jej elekcji, imieniny
jednej z mniszek (np. kasztelanki Morskiej) lub kapelana57, wizytacja biskupia, wizyta
prowincjała zakonu jezuitów. Często zapewne siostry, przyjmując „z pompą” dostojnych gości, liczyły na jakieś korzyści dla zgromadzenia, tak jak w przypadku wizyty
jezuity Łukasza Lasockiego:
7 czerwca był w naszym kościele ze Mszą J. Mci ks. Lasocki prowincjał oo. Jezuitów, któremu na tej Mszy grały zakonnice litanią fraktem, po mszey zaś z rozkazu przełożony poszły wszystkie zakonnice do furty na przywitanie tegoż
J. Mci księdza prowincjała, któremu przełożona po uczynionym przywitaniu rekomendowała siebie i cały konwent
nasz prosząc, aby nie bronił dyrekcyi58 oo. jezuitów, w której na ten czas wszystkie były, w czem wszelką otrzymała
łatwość59.
Zakonnice sandomierskie śpiewały i grały także msze i litanie w intencji bieżących
spraw kraju, jak 5 XI i 5 II 1764 i 1765 r., kiedy to „litanię śpiewało zgromadzenie o Najśw. Matce w refektarzu, oddając jej w protekcję Koronę Polską, za którą DPX dała jał55 Tromba marina, łac. Tuba marina, niem. Nonnengeige, Trompetengeige, Trumscheit. Instrument smyczkowy z jedną struną, wydający dźwięk podobny do trąbki. Popularny w Europie w XV i XVI w., później
zapomniany. Jego późniejsze użytkowanie jest udokumentowane w niemieckich klasztorach żeńskich,
szczególnie w XVII w. Ze źródeł po benedyktynkach polskich wynika, że na pewno grano na tromba marina w opactwach we Lwowie i Sandomierzu. Na temat instrumentu zob. The Tromba Marina – A Study in
Organology, http://www.oriscus.com/mi/tm/index.htm.
56 KBS, s. 65.
57 4 listopada, ks. Karolowi Szajewskiemu, ibidem, s. 51.
58 Chodzi zapewne o kierownictwo duchowne, czyli spowiedź i prowadzenie rekolekcji.
59 Ibidem, s. 62.
70
mużnę wina”60. 22 X 1764 r. zaś w klasztorze odprawiona była „Msza św. śpiewana
o śś Trójcy, [śpiewano] Te Deum Laudamus za szczęśliwe obranie króla Mci Stanisława
Augusta i dalsze rządy jego”61.
Pogrzeby
Oprawy muzycznej wymagały także pogrzeby. Kronikarka opactwa sandomierskiego
zanotowała, że po śmierci Katarzyny Wybranowskiej (15 IV 1765 r.) śpiewano przy
zwłokach figurą De profundis oraz trzy psalmy gradualne. Msza pogrzebowa śpiewana była chorałem – „jako sobie życzyła, jednakże przy graniu na quart cymbale
[klawicymbale, czyli klawesynie] i z wiolą”62. Uwagę kronikarki można zinterpretować w taki sposób, że w normalnej sytuacji msza żałobna odbyłaby się z bardziej
wystawną oprawą muzyczną, jednak ponieważ zmarła wyraziła przed śmiercią życzenie skromnej i ascetycznej chorałowej oprawy ceremonii, mniszki instrumentalistki
mogły jedynie akompaniować i – zapewne – realizować wstępy i fragmenty części
mszalnych w praktyce alternatim, stąd wzmianka o klawesynie (quart cymbale) i wioli. W następnym roku, kiedy w klasztornym kościele chowano trzyletnie dziecko sługi
klasztornego, niejakiego Królikowskiego, „litania śpiewana i grana była fraktem”63.
Kilkakrotnie pojawiają się wzmianki o śpiewaniu figurą przy zwłokach lub podczas
mszy żałobnej, np. przy trumnie ks. Marcina Głuszkowskiego śpiewały mniszki Miserere mei Deus figurą64, a podczas egzekwii ks. Stefana Staniowskiego „mszę na głosy
zakonnice [śpiewały]”65. Najwidoczniej przy tego rodzaju uroczystościach za stosowną uważano polifonię wokalną, bardziej surową i powściągliwą w wyrazie od wirtuozowskiej wokalno-instrumentalnej muzyki XVIII-wiecznej. Mniszki śpiewały także
msze za zmarłych, które były zamawiane przez ich krewnych, wtedy najczęściej kronikarka odnotowywała jałmużnę dla zgromadzenia.
Gradacja oprawy muzycznej
Ze źródeł wyłania się pewna gradacja rodzajów oprawy muzycznej pod względem
„odświętności”. Poza zupełnie podstawową formą odprawiania liturgii, czyli czytaniem, najprostszą, najpowszedniejszą muzyczną jej ozdobą był chorał, niekiedy dołączano także jednogłosowe pieśni łacińskie i polskie, dobierane lub przypisywane dla
danej ceremonii liturgicznej. W następnej kolejności sytuowała się polifonia wokalna,
uprawiana częściej w sandomierskim niż we lwowskim opactwie, stanowiąca w baroku już relikt przeszłości, oprawę bardziej surową i nie tak efektowną jak wielobarwna
60 Ibidem, s. 70, 74.
61 Ibidem, s. 69.
62 Ibidem, s. 77.
63 Ibidem, s. 92.
64 Ibidem, s. 113.
65 Ibidem, s. 116.
71
muzyka wokalno-instrumentalna. Na trzecie miejsce wysunął się śpiew jednogłosowy z towarzyszeniem organów. Instrument ten nie tylko zapewniał akompaniament
– zarówno śpiewu chorałowego, jak i pieśni – ale występował także solo we wstępach
i fragmentach utworów wykonywanych w praktyce naprzemiennej (alternatim). Zdecydowanie najbardziej odświętną formą muzycznego ozdabiania uroczystości klasztornych była muzyka wokalno-instrumentalna, czyli frakt. Wymagała ona dużych
kompetencji muzycznych od wykonawczyń, śpiewaczek i instrumentalistek, z racji
swego wirtuozowskiego stylu66.
Praktyka
Praktyka muzyczna i jej wykorzystanie w czasie świąt i uroczystości w opactwach
benedyktynek chełmińskich bywały zmienne, w zależności od koniunktury gospodarczej i politycznej. Z pewnością trudniej było muzykować, gdy nieurodzaj rujnował
finanse lub gdy nieprzyjaciel okupował miasto. Proporcje, w jakich wykorzystywano
nieprofesjonalne formy muzykowania, czyli chorał i pieśń, a w jakim profesjonalne,
czyli polifonię (figurę) i muzykę wokalno-instrumentalną (frakt), zależały też od umiejętności muzycznych mniszek aktualnie przebywających w opactwie67. Zachowane
źródła pozwalają jedynie uchylić rąbka zasłony wieków i na pewno daleko nam do
stworzenia pełnego obrazu zjawiska. Wydaje się ono jednak bardzo interesujące,
ważne i stanowczo zbyt mało poznane.
66 Nie wszystkim się on podobał. Praktyka muzyczno-liturgiczna benedyktynek jarosławskich spotkała
się z krytyką biskupa przemyskiego, Wacława Hieronima Sierakowskiego, podczas jego wizytacji w 1743
r. Zakaz grania na instrumentach przez mniszki oraz nakaz ograniczania śpiewania figurą per negationem
stanowią dowód na istnienie takiej praktyki w opactwie jarosławskim. Wprawdzie mniszki mogą niekiedy
popisywać się „śpiewem figurowym”, ale nie powinny śpiewać „pieśni nowych, często dziwacznych”, gdyż
„mamy śpiewać mężnie przeciwko tym, którzy tak bardzo skoro i choro śpiewają, że się wielokroć zdają
być kotkami a nie śpiewaczkami”, Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, sygn.
101/II, k. 175v–188v.
67 PL, s. 120 – „przy passyey graney śpiewaczki śpiewają Qui passus, ale gdy nie będzie śpiewaczek, frakt
ustanie, passyi nie będzie, powinni śpiewać wszyscy po komplecie”.
72
Tabela 1. Formy oprawy muzycznej liturgii według zwyczajników lwowskiego i sandomierskiego.
1 – śpiew chorałowy; 2 – polifonia wokalna – „figura”; 3 – śpiew chorałowy z akompaniamentem organów
oraz z zastosowaniem techniki alternatim, ewentualnie także pieśni z akompaniamentem instrumentalnym; 4 – muzyka wokalno-instrumentalna – „frakt”. Jeśli pojawiają się co najmniej dwie cyfry, oznacza
to, że wszystkie formy muzykowania występowały w danym dniu lub że były możliwe do wykorzystania.
Brak cyfry oznacza nieuwzględnienie święta w źródle bądź jego odprawianie poprzez liturgię czytaną
Lp.
Święto68
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
św. Mikołaja
Wigilia Niepokalanego Poczęcia NMP
Niepokalanego Poczęcia NMP
św. Tomasza
Wigilia Bożego Narodzenia
Boże Narodzenie
św. Szczepana
św. Jana
Młodzianków
Wigilia Nowego Roku
Nowy Rok
Trzech Króli
św. Maura
św. Agnieszki
św. św. Fabiana i Sebastiana
Nawrócenia św. Pawła
Imienia Jezus
MB Gromnicznej
Środa Popielcowa
Porządki chórowe
(Sandomierz)
1, 3
1
Porządki chórowe „stare”
(Lwów)
1
1, 2
1, 2, 3, 4
1
1, 2
1
1
1
1
1
1
1, 4
1, 4
1
1
1, 3
1
1, 3
1, 3
1
1, 3
1, 3
1, 3
1, 3
Porządki chórowe „nowe”69
(Lwów)
1, 3
1, 3
1, 3, 4
1, 3
1, 3
1, 4
1, 3
1, 3
1
(1, 3)70
1, 3
1, 3
1, 3
1, 3
1, 3
1, 3
1, 3
68 Kolejność świąt według Porządków chorowych z Sandomierza.
69 W nowej redakcji Porządków lwowskich przybyło bardzo dużo świąt, w które należało śpiewać na
jutrzni Te Deum laudamus, pozostałe natomiast godziny i msza były czytane. Nie zostały one umieszczone
w tabeli jako święta „śpiewane”. W redakcji tej nie uwzględniono z kolei świąt ruchomych, dlatego nie ma
informacji na temat np. Środy Popielcowej czy Wniebowstąpienia.
70 W „nowych” Porządkach lwowskich zaznaczono, że po wprowadzeniu za przełożeństwa Anny Eleonory Kossakowskiej nabożeństwa 40-godzinnego w dniach 1–3 stycznia obchodzono je bardzo uroczyście:
„nieszpory obydwa y komplety grane z kapłanami, laudes śpiewany, pryma, tertia, sexta śpiewana, nona
mówiona; NB aże czterdziestogodzinne nabożeństwo nastąpiło na te trzy dni nowego roku [...] w Roku
Pańskim 1749; [ksieni Kossakowska] postanowiła ażeby przez te trzy dni Msza święta y Nieszpory były
grane, tak jak w dni solenne Oktawy Bożego Ciała, y tak było lat kilka. Potym następująca sukcesorka Anna
Gertruda Kurdwanowska Xieni za przełożeństwa swego postanowiła, ażeby wszystka chwała boska tak
się odprawiała jak zawsze w dni powszednie: msza św. lekta, Żołtarza nie śpiewać ani na żadnych instrumentach nie grać. Tylko w wielkim milczeniu rozmyślać dobrodziejstwa boskie y modlić się w cichości, bo
tym sposobem w Rzymie odprawuje się czterdziestogodzinne nabożeństwo, a granie i śpiewanie byłoby
przeszkodą y dystrakcją odprawującym godziny y roizmyślaniem się bawiącym” (PL, s. 53). Nie wiemy, czy
za kolejnej ksieni, Marianny Potockiej, która sprawowała urząd w latach 1774–1785, wrócono do zwyczaju
obchodzenia tego nabożeństwa z muzyką, ale jest to prawdopodobne, gdyż na następnej stronie Szklińska pisze (w 1780 r.), iż w ostatnim dniu wystawienia najświętszego Sakramentu „nieszpory grane być
mają” (PL, s. 54).
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
św. Scholastyki
św. Macieja
św. Kazimierza
św. Grzegorza
św. Józefa
św. Joachima
św. Benedykta
Niedziela Palmowa
Zwiastowania NMP
Wielka Środa
Wielki Czwartek
Wielki Piątek
Wielka Sobota
Niedziela Wielkanocna
Poniedziałek Wielkanocny
św. Wojciecha
św. Marka
św. św. Apostołów Filipa i Jakuba
św. Stanisława
Krzyżowe Dni
Zjawienia św. Michała
Wniebowstąpienia Pańskiego
Znalezienia Krzyża Świętego
Zesłanie Ducha Świętego
Trójcy Świętej
Boże Ciało71
Dedicatio kościoła krakowskiego
św. Jana Chrzciciela
św. św. Piotra i Pawła
Nawiedzenia NMP
św. Benedykta
św. Małgorzaty
św. Rozesłańców
św. Marii Magdaleny
św. Jakuba
św. Anny
św. Piotra w okowach
NMP Śnieżnej
Przemienienia Pańskiego
św. Wawrzyńca
Pogrzebek NMP
1
1
1
1
2
1
1
1, 2
2, 3, 4
2, 3, 4
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1, 2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1, 3, 4
1, 3
1, 3
1, 3
1, 3
1
1, 3, 4
1
1, 3
1
1
1, 4
1, 3, 4
1
1
1
1
1, 3
1
1, 3
1, 3
1, 3
1, 3
73
1, 3
1, 3
1, 3
1
1, 3
1, 3, 4
1, 3
1
1
1, 3
1, 3
1, 3
1, 3, 4
1
1, 3
1
1, 3
1
1
1
1
1, 3
1, 3
1, 3
1, 3
1, 3
1, 3
1, 3
1, 3
1, 3
1
1, 3
1, 3
1, 3
1
1, 3
1, 3
1, 3
1, 2
71 Według PS całą oktawę Bożego Ciała śpiewano, w ostatni dzień także grano (1, 3). We Lwowie istniał
wcześniej zwyczaj śpiewania psalmów przez siostry parami w czasie wystawienia, ale za czasów Szklińskiej
dopuszczano także grę na instrumentach, „aby folga była siostrom w śpiewaniu”, PL, s. 36.
74
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
Wigilia Wniebowzięcia NMP
Wniebowzięcia NMP
św. Rocha
św. Bartłomieja
św. Bernarda Opata
Ścięcia św. Jana
rocznica poświęcenia
kościoła benedyktynek lwowskich
Wigilia Narodzenia NMP
Narodzenia NMP
Imienia NMP
Wigilia Podwyższenia Krzyża
Podwyższenia Krzyża
św. Mateusza
św. Jozafata Męczennika
Przeniesienia św. Stanisława
św. Michała
św. Placyda
rocznica Zwycięstwa nad Turkami,
10 października
Aniołów Stróżów, 2 października
św. Fortunata
rocznica poświęcenia
kościoła benedyktynek sandomierskich
św. Urszuli i 11 Tysięcy Towarzyszek
św. Rafała
św. św. Szymona i Judy
Wszystkich Świętych
Dzień Zaduszny
św. Marcina
Opieki Matki Bożej
Wszystkich Świętych zakonu św. Benedykta
św. Stanisława Kostki
Ofiarowania NMP
św. Gertrudy
św. Katarzyny
św. Andrzeja
1, 3, 4
1, 4
1
1, 3
1
1
1
1, 3
1
1, 3, 472
1
1, 3
1, 3
1
1
1
1
1
1
1
1
1, 3
1, 3
1
1, 3
1, 3
1
1
1
1, 3
1
1
1, 3
1, 3
1, 3
1, 3
1, 3
1
1
1, 3
1, 3
1, 3
1
1
1
1
1
1
1, 3
1, 3
1
1
1
1
1, 4
1, 3
1, 3
1
1
1
1
1, 3
1, 4
1, 3
1, 3
1, 3
1, 4
1, 373
1, 3
1, 3, 4
1, 3, 4
1, 3
72 „Litania fraktowana bywa na pierwszej mszy świętej za królewicza MCi Polskiego imieniem Jakoba.
Te wiadomosc mam od Matek i Ciotek naszych ss. Pamięci zmarłych”, PL, s. 78. Zapewne chodzi o Jakuba
Ludwika Sobieskiego, syna Jana III Sobieskiego.
73 „Na nieszporach tak pierwszych jako y drugich po piatym psalmie śpiewac będą na chorze PP. Pieśń
o św. Stanisławie Kostce Nowa Jutrzenko kraju sarmackiego”, ibidem, s. 101.
75
Tabela 2. Uroczystości i okazje z lat 1762–1780, przy których w kronice
klasztoru sandomierskiego wspomina się o jakimś rodzaju praktyki muzycznej
Rok
1762
Uroczystość lub okazja
Wigilia Bożego Narodzenia
1763
wprowadzenie figury Matki Boskiej do refektarza
1764
Oprawa muzyczna
„kolędę nowo skomponowaną głosami dobranymi śpiewało
zgromadzenie” (4474)
„śpiewało zgromadzenie modlitwę siedmioraką z oddaniem się
w opiekę N. Pannie” (50)
wizyta biskupa Ignacego Krzyżanowskiego
„w kościele naszym miał mszą, na której zakonnice grały i spiewały
litanią N. Panny fraktem” (50–51)
imieniny kasztelanki przemyskiej Morskiej,
„grała kapela75 na pierwszej mszy [...] na drugi mszy
wówczas rezydentki klasztornej
zgromadzenie [...] litanią [śpiewało]” (51)
imieniny kapelana, ks. Karola Szajewskiego
„grało zgromadzenie litanią i śpiewało” (52)
pierwsza niedziela adwentu
„księża nie chcieli śpiwować roratów dlatego, że długo zakonnice
śpiewają frazę i inne pieśni figuralne” (53)
rocznica elekcji ksieni Marianny Siemianowskiej
„śpiewało na Mszy litanię zanięż zgromadzenie” (54)
wizyta prowincjała jezuitów, ks. Łukasza Lasockiego
„któremu na Mszy grały zakonnice litanią fraktem” (62)
imieniny biskupa krakowskiego
„zgromadzenie litanią śpiewało fraktem” (65)
Ignacego Kajetana Sołtyka
modlitwy o szczęśliwą elekcję króla polskiego
„wotywa śpiewana o Duchu Św., Litania o Wszystkich Świętych,
[antyfony]” (66)
nabożeństwo 40-godzinne z wystawieniem
„[na sumie] siostry śpiewały i grały” (68)
Najświętszego Sakramentu
nabożeństwo za duszę Stanisława
msza śpiewana (69)
Wybranowskiego, skarbnika lubelskiego,
za które zgromadzenie otrzymało jałmużnę
nabożeństwo za Koronę Polską
„litania śpiewana do Najświętszej Panny” (70)
święto opieki Matki Boskiej
„Kapela grała litanią na pierwszej Mszej” (71)
modlitwa w refektarzu za wszystkie potrzeby
śpiewana (72)
Korony Polskiej
rocznica elekcji ksieni
„Kapela w 1 mszą grała litanią frakt, na drugiej zaś zgromadzenie
na głosy śpiewało litanią i Sub Tuum praesidium” (72)
74 Liczby w nawiasach oznaczają numery stron w KBS.
75 Prawdopodobnie chodzi o kapelę jezuicką.
76
Rok
1765
1766
złożenie daru noworocznego dla ksieni
śpiewanie kolęd (składanie życzeń na Nowy Rok76)
przez zgromadzenie
litania w intencji Korony Polskiej
modlitwa za pomyślny rejs statku klasztornego
do Gdańska
modlitwa przy zmarłej zakonnicy Katarzynie
Wybranowskiej
pogrzeb Katarzyny Wybranowskiej
egzekwie za wszystkie ksienie
klasztoru sandomierskiego
imieniny biskupa krakowskiego Sołtyka i modlitwa
dziękczynna za jego wyzdrowienie
modlitwa za szczęśliwy rejs statku do Gdańska
pogrzeb żony sługi klasztornego
modlitwa za chorego kanonika sandomierskiego
Jana Radwańskiego
pogrzeb dziecka sługi klasztornego
modlitwa w intencji zmarłych ksień klasztoru
1767
1768
1769
życzenia dla ksieni na Nowy Rok
msza za duszę Heleny Borowskiej,
kasztelanowej zawichojskiej
imieniny kapelana klasztornego,
jezuity Józefa Karśnickiego
modlitwa za duszę Barbary Puzynowej,
siostry ksieni
egzekwie przy ciele zmarłego księdza kanonika
sandomierskiego Marcina Głuszkowskiego
egzekwie księdza Stefana Staniowskiego,
prowincjała reformatów
modlitwa doroczna za zmarłe przełożone
Oprawa muzyczna
„Śpiewanie kolędy dla ksieni” (73)
„Zgromadzenie spiewało kolędę JWMci pp. kasztelance,
starościankom, strażnikównie, stolnikównie w refektarzu” (73)
śpiewana (74)
śpiewana (75)
„figurą śpiew De profundis. [...]
trzy psalmy gradualne figurą” (77)
„odprawił się pogrzeb według zwyczaju zakonnego prócz tego,
ze msza spiewana była horałem (jako sobie życzyła) jednakże
przy graniu na quart cymbale77 i z wiolą” (77)
„Wigilie, msza i litania spiewane” (78)
„Śpiewana wotywa i Te Deum laudamus” (81)
„modlitwę siedmioraką do Najświętszej matki
śpiewano w drugą Mszą” (89)
msza śpiewana (91)
śpiewana (91)
„Litania śpiewana i grana była fraktem” (92)
„zakonnice z księżą świeckiem Mszą choralną
przy pozytywie także śpiewały” (92)
„zgromadzenie kolędę spiewało przełożonej
z reprezentacyi śś. Trzech Królów”78 (107)
śpiewana (108)
„Litanie fraktem śpiewało i grało zgromadzenie” (108)
msza śpiewana (111)
„Śpiewane figurą Miserere mei Deus i nieszpory rekwialne,
następnego dnia msza śpiewana” (113)
msza śpiewana na głosy (116)
76 Kilka dni później przekazano „Od JWMci p. kasztelanki wino zgromadzeniu za kolędę”, KBS, s. 74.
77 Czyli na klawesynie. W kościele benedyktynek sandomierskich klawesyn stał na chórze i był wykorzystywany do wykonań utworów wokalno-instrumentalnych (fraktowych).
78 Może było to wykonanie fragmentu sztuki na temat Trzech Królów. Kronikarka kilkakrotnie wspomina, że sztuki w refektarzu wystawiały uczennice szkoły przyklasztornej.
Rok
1770
życzenia noworoczne
1771
odpust z nabożeństwem 40-godzinnym
wysyłanie statków do Gdańska
egzekwie za kanonika opatowskiego
Franciszka Mankiewicza
egzekwie za zmarłą służącą klasztorną
msza za duszę Heleny hrabiny
wizyta bpa Jana Kantego Lenczewskiego
i imieniny ksieni
modlitwa za fundatorów
Elżbietę i Prokopa Sieniawskich
życzenia noworoczne
1772
1773
święcenia kleryków z kolegium jezuickiego
w kościele benedyktynek
przez bpa Lenczewskiego
choroba ksieni Marianny Siemianowskiej
wizyta pułkownikowej austriackiej
wysłanie statku z plonami wiosek klasztornych
do Gdańska
ekshumacja i przeniesienie zwłok fundatorki
z kościoła jezuitów do kościoła benedyktynek
(zgodnie z życzeniem zmarłej)
egzekwie s. Elżbiety Maliszewskiej
1774
rocznica śmierci ks. Radwańskiego
1775
wizyta księcia Krzysztofa Hilarego Szembeka
z jego siostrą80 panią [Symforozą] Moszyńską,
podstoliną radomską
wizyta matki zakonnicy Franciszki Czarneckiej
1776
pogrzeb zakonnicy Bibianny Borowskiej
pogrzeb zakonnicy zmarłej na urzędzie sekretarki,
p. Agnieszki Jarosiewiczówny
77
Oprawa muzyczna
„Śpiewano kolędę Hadziewiczowi, Moszyńskiemu i innym
konfederatom przybyłym do klasztoru”79 (129)
„Kolędę śpiewano także księżom sandomierskim Radwańskiemu,
Michalczewskiemu i Surmińskiemu” (129)
śpiewano O salutaris hostia (129)
modlitwa śpiewana (130)
wigilie i msza śpiewana (131)
wigilie śpiewane i msza (135)
dwie śpiewane litanie (143)
wigilie śpiewane (143)
„Kolędę śpiewało zgromadzenie pannom Sobańskiej i Wierzbickiej,
pod nieobecność ksieni” (147)
„Siostry spiewały i grały litanie fraktem” (148)
śpiewanie Sub Tuum praesidium (160)
„której zgromadzenie oświadczyło wielka przychylność grając
na instrumentach i inną wyrażając applikacyą” (161)
„śpiewało zgromadzenie siedmioraką modlitwę za szczęśliwe
odłożenie statku konwenckiego” (163)
„śpiewanie psalmu i Ave maris stella” (167)
„zgromadzenie na górze psalmy pokutne odprawowało, a wieczór
przed litanią i nazajutrz przed medytacją figurą śpiewało” (168)
„Zgromadzenie tedy odśpiewało na chory z Ich Mc księżami
kolegiackiemi wigilie, sumę [...] chorałem śpiewało” (184)
„[ksieni] dla oświadczenia mu wdzięczności swojej zgromadzenie
całe mu prezentowała i zakonnice w furcie koncerta grały
na okazanie z jego grzeczności ukontentowania” (195)
„która przyjmowana z wielkimi aplauzami. Gdy na schody
wchodziła z N.P.J. ksienią, zakonnice na nowej galeryi
z muzyką ją witały” ( 205)
„Msza śpiewana” (204)
„pogrzeb jak zwyczaj, suma fraktem i z trębaczami” (207)81
79 Obaj mieli krewne w klasztorze. Dali zgromadzeniu jałmużnę, prosząc o modlitwę, KBS, s. 129.
80 Żadna Moszyńska nie była rodzoną siostrą Krzysztofa Hilarego Szembeka, być może osoby te łączyło
dalsze pokrewieństwo. Symforoza Moszyńska, z domu Niszczycka, żona Łukasza, była podstoliną radomską.
81 Sposób odprawiania egzekwii świadczy o różnicy statusu obu zmarłych mniszek w zgromadzeniu – Borowska przez kilkanaście lat chorowała i nie obejmowała żadnego urzędu. Przy jej ciele w nocy nie czuwały
siostry, tylko „przez noc śpiewały przy ciele dwie babki szpitalne z miasta z rozkazu przełożonej”, KBS, s. 204.
78
Rok
1777
konsekracja Franciszki Czarneckiej
1778
1779
–
wizyta księcia Szembeka
1780
wizyta archidiakona krakowskiego Józefa
Olechowskiego
Oprawa muzyczna
„wychodziło z nią do kościoła zakonnic cztery do śpiewania”
(213)82
–
„któremu dano obiad wspaniały i podczas którego grały zakonnice
sympchonie [sic!] różne, za co mocno J.P. ksieni dziękował
i zakonnicom wielką uprzejmość okazywał” (221)
„[ksieni] kazała zgromadzeniu grać na instrumentach, czym mocno
był ukontentowany” (230)
82 Konsekracja ta odbyła się dość skromnie, msza była czytana. Być może z powodu problemów finansowych klasztoru w tym roku.
Katedra Muzykologii
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
79
vol. 2, 2013, s. 57–80
Muzyka jako element klasztornych uroczystości w świetle
XVIII-wiecznych archiwaliów benedyktynek kongregacji chełmińskiej
Streszczenie
W artykule przedstawiono różne formy muzykowania XVIII-wiecznych benedyktynek, nie tylko w ramach odprawianej przez nie
liturgii. Autorka wykorzystuje wytworzone przez benedyktynki kongregacji chełmińskiej źródła, m.in. zwyczajniki, kroniki, rejestry wydatków, rękopisy muzyczne. Ukazują one pewną gradację stosowanej praktyki muzycznej, uzależnioną od stopnia jej „odświętności”. Najprostszą formą był śpiew jednogłosowy bez akompaniamentu (chorał i pieśni), następnie śpiew wielogłosowy,
wreszcie śpiew z towarzyszeniem organów. Na najważniejsze uroczystości przygotowywano wykonania muzyki wokalno-instrumentalnej, która wymagała od wykonawców profesjonalnego przygotowania muzycznego. Tego typu oprawę muzyczną liturgii
często powierzano wynajmowanym okolicznym kapelom, ale w niektórych klasztorach w XVIII w. udało się stworzyć własne
zespoły wokalno-instrumentalne złożone z zakonnic. Działały one m.in. w Jarosławiu, Nieświeżu, Sandomierzu i we Lwowie.
Najwięcej informacji na temat praktyki muzycznej dostarczają zwyczajniki, mianowicie: Porządki chorowe (fragment sandomierskiego rękopisu liturgiczno-muzycznego L 1651) oraz lwowski rękopis D4, zawierający Porządek godzin y zabaw zakonnych przez
cały dzień w regule opisanych i dwie redakcje Porządków chorowych. Pozwalają one porównać sposób wykorzystania muzyki
w obu klasztorach podczas różnych świąt i okazji liturgicznych, takich jak: Boże Narodzenie, wielki post, Triduum Paschalne,
Pogrzebek NMP i Jej Wniebowzięcie. Z kolei z kroniki klasztoru sandomierskiego można się dowiedzieć, przy jakich jeszcze okazjach zakonnice starały się o uświetnienie liturgii i jak wykorzystywały muzykę dla zapewnienia sobie przychylności ważnych
dla klasztoru osób.
Słowa kluczowe
benedyktynki, muzyka w klasztorach żeńskich, muzyka w liturgii, uroczystości w klasztorach żeńskich, Sandomierz, Lwów
80
vol. 2, 2013, p. 57–80
Department of Musicology
Adam Mickiewicz University in Poznań
Music as the element of monastic celebrations in the light of 18th century
archives of Benedictine nuns congregation in Chełmno
Summary
th
The article presents various forms of making music by 18 century Benedictines, not only within the frames of celebrated liturgy.
The author uses sources created by Benedictines of Chełmno, including the directories, chronicles, registries of expenditures,
musical manuscrpits. They show certain gradation of their music practice, dependent on the degree of its ”festivity”. The simplest
form was singing in unison without accompaniment (chorale and songs), then polyphonic singing, and finally singing with
an organ accompaniment. For the most important celebrations were prepared performances of vocal and instrumental, which
required from the performers professional preparation. This type of musical setting for the liturgy was often entrusted to local
bands, but some convents in 18th century were able to create their own vocal and instrumental groups consisting of nuns. They
have acted for instance in Jarosław, Nieśwież, Sandomierz, and Lviv.
Most of the information on the musical practice is provided by the directories, namely Porządki chorowe (Choir schedules) (part
of liturgical and musical manuscript of Sandomierz – L 1651) and D4 manuscript of Lviv, containing Porządek godzin y zabaw
zakonnych przez cały dzień w regule opisanych (The time schedule of monastic games described in the regulation for the whole day)
and two editions of Porządki chorowe. They allow to compare the way of using music in two monasteries during the various
feasts and liturgical occasions such as Christmas, Lent, Paschal Triduum, or The Assumption of the Virgin Mary. In turn, from the
chronicle of the monastery of Sandomierz one can find out at what other religious occasions the nuns were trying to add splendor to the liturgy, and how they used music to ensure the goodwill of the people important for the monastery.
Keywords
Benedictine Nuns, music in nunneries, music in liturgy, solemnities in nunneries, Sandomierz, Lviv

Muzyka jako element klasztornych uroczystości w świetle XVIII

Transkrypt

Podobne dokumenty

na rzecz Opactwa Św. Wojciecha Mniszek Benedyktynek w

Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis Historia powstania

Program rekolekcji tematycznych DK MAŁŻEŃSKIE DROGI czyli

Ewa Klajman-Gomolińska, Milczenia z Bogiem

Page 1 ******************************************* Program