W czasach Archimedesa

28-02-OW-1-A-001-KO-1 #2352
9-03-08
23:11
Page 4
Wielkie odkycia ludzkości
4
Archimedes
A
rchimedes z Syrakuz
(ok. 287 – 212 p.n.e.) był
jedną z najbardziej wyjątkowych postaci w dziejach. Zdecydowanie przerastał
potęgą umysłu większość tych,
których zgodnie i powszechnie
uważamy za genialnych. Na pewno był największym matematykiem starożytności i jednym
z największych w historii. Zdaniem Karla Friedricha Gaussa talentem matematycznym dorów-
nywał mu jedynie Isaac Newton.
Był też Archimedes twórcą naukowych podstaw mechaniki
i hydrostatyki, wynalazcą pomysłowych, do dziś stosowanych urządzeń – ślimacznicy
i wielokrążka. Był ponadto
pierwszym ważnym przedstawicielem nauki często i chętnie czyniącym użytek ze swej wiedzy
i inteligencji dla rozwiązywania
problemów praktycznych,
a więc prekursorem nauki
stosowanej o wręcz nowoczesnym (chciałoby się rzec) nastawieniu. Było to podówczas podejście zupełnie
wyjątkowe, sprzeczne
z obowiązującą elitarną,
platońską zasadą protekcjonalnego stosunku do
rzeczywistości. Wywarł
ogromny wpływ na dalszy rozwój intelektualny
ludzkości, wpływ tak
przemożny, że jeszcze
dziś – po dwóch tysiącleciach z okładem – mało kto nie
słyszał o Archimedesie. Jak zwykle w takich przypadkach to, co
dziś o nim wiemy, jest mieszaniną
rzetelnych przekazów i narosłej
z upływem wieków legendy...
Większość z tego, co wiemy o Archimedesie, zawdzięczamy jego
wrogom i zabójcom – Rzymianom. Darzyli go szacunkiem i podziwem, głównie dlatego, że solidnie zalazł im za skórę, gdy
oblegali Syrakuzy. Nie zachowała
się do naszych czasów biografia
Archimedesa, którą napisał zaprzyjaźniony z nim Herakleides.
Dysponujemy więc informacjami
fragmentarycznymi, przypadkowymi i – jak już wyżej powiedziano – często wymagającymi weryfikacji.
Wiemy na pewno, że zginął zabity przez rzymskiego żołnierza –
wbrew wyraźnym rozkazom
Marcellusa – podczas zdobycia
Syrakuz w 212 roku p.n.e. Liczne
malownicze opisy jego śmierci
różnią się jedynie w szczegółach,
można więc z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że naprawdę doszło do niej, kiedy zatopiony w rozważaniach kreślił
jakieś figury na piasku i przestrzegał napastnika, by nie ruszał
jego kół. Choć mogło to łatwo zostać zmyślone w celach moralizatorsko-dydaktycznych.
Wiemy, że był synem astronoma
imieniem Fidias i prawdopodobnie krewnym lub powinowatym
władcy Syrakuz Hierona II, a na
pewno kimś z jego najbliższego
otoczenia. Tyran korzystał z jego
wiedzy i inteligencji, a Archimedes zadedykował jego synowi
W czasach Archimedesa...
280 – 275 r. p.n.e. –
zwycięska wojna
Rzymu
z królem Epiru
Pyrrusem.
298 – 290 r. p.n.e.–
koniec III wojny
samnickiej.
298 – 290 r. p.n.e.
293
280 – 275
Ok. 293 r. p.n.e. – ukończenie budowy posągu Heliosa na Rodos. Ponad
32- metrowy kolos, na którego budowę zużyto prawie 13 ton brązu,
został wzniesiony przez Charesa z Lindos, który upamiętnił w ten
sposób zwycięstwo Seleukosa I Nikatora nad Demetriuszem
Poliorketesem. Monument został ustawiony przy wejściu do portu.
W 224 r. p.n.e. zniszczyło posąg trzęsienie ziemi.
≥Zamyślony Archimedes, mal. Domenico Fetti, 1620
>Rzymski miecz-gladius
ARCHIWUM „MÓWIĄ WIEKI”
264
264 r. p.n.e. – odbyły
się pierwsze igrzyska
gladiatorów w Rzymie.
5
ofiara Rzymian, mentor Rzymu
Gelonowi zachowaną do dziś
rozprawę arytmetyczną „O liczbie piasku”. Najbardziej znana
jest opowieść o tym, jak na prośbę Hierona Archimedes dowiódł,
że rzemieślnik, któremu powierzono wykonanie złotej korony,
sprzeniewierzył część otrzymanego na to kruszcu. Problem ten
miał rozwiązać w wannie, a następnie z radości wybiec z niej
nago na ulicę, krzycząc „heureka!” (znalazłem). Jednak nie
wszyscy badacze są przekonani
o autentyczności tej opowieści.
Wydaje się natomiast
pewne, że przy
użyciu kołowrotu i skomplikowanego układu krążków linowych
oraz dźwigni zwodował sam, bez
pomocy innych, największy ponoć okręt owych czasów, „Syrakuzję”, o trzech masztach i dwudziestu rzędach wioseł, zbudowany przez Archiasza z Koryntu.
W ten sposób w praktyce dowiódł prawdziwości maksymy:
Dajcie mi punkt podparcia, a poruszę cały świat!
p.n.e. W młodości na pewno
przebywał przez jakiś czas w Aleksandrii, gdzie studiował matematykę u uczniów Euklidesa, m.in.
Konona z Samos. Przyjaźnił się
tam z Eratostenesem z Cyreny,
który miał później pomysłowo
wyliczać wielkość Ziemia i któremu dedykował po latach prace
matematyczne. Podczas pobytu
w Egipcie miał wynaleźć „śrubę
Archimedesa”, czyli przenośnik
ślimakowy służący do podnoszenia wody, pomocny w nawadnianiu pól uprawnych. Resztę życia
spędził w Syrakuzach. Wiemy też
na pewno, że podczas oblężenia
Syrakuz przez Rzymian (214
– 212 p.n.e.) Archimedes wspomagał obronę miasta, konstruując wymyślne i nowatorskie
machiny wojenne, które zadziwiały i przerażały swą skutecznością mało przecież lękliwych
legionistów rzymskich.
Dobrze znana mozaika przedstawiająca okoliczności śmierci
Archimedesa, do niedawna
uznawana za pochodzącą z Herkulanum, okazała się zabytkiem
z czasów renesansu. Jego wizerunek znajduje się natomiast na
Umysł praktyczny
a podstawie wzmianki biN
zantyńskiego poety i historyka z XII wieku Joannesa Tzetzesa, że Archimedes do późnego
wieku zajmował się geometrią,
dożywając 75 lat, przypuszczamy, że urodził się w 287 roku
starożytnej monecie sycylijskiej,
której jednak nie potrafiono dokładniej datować. Również jego
osobowości możemy się jedynie
domyślać. Plutarch, żyjący na
przełomie I i II wieku n.e., tak
o nim pisze:
264 – 241 r. p.n.e. – pierwsza
wojna punicka, którą
spowodowała rywalizacja
Kartaginy z Rzymem
o dominację w zachodniej
części Morza Śródziemnego.
Zmagania toczyły się ze
zmiennym szczęściem. Kartagińczycy wykorzystywali swą przewagę
ma morzu i umiejętnie bronili się na Sycylii. Kiedy jednak Rzymianie
nauczyli się trudnej sztuki walki na morzach, wyczerpana Kartagina
poprosiła o pokój.
279 r. p.n.e. – ukończenie budowy latarni morskiej na Faros w Aleksandrii.
Budowlę tę wzniesiono wedle planów Sostratesa z Knidos. Latarnia miała
100 – 120 m wysokości, co czyniło z niej najwyższą wówczas budowlę
na świecie. Błysk światła rozpalanego na jej szczycie widoczny był
w odległości ok. 30 mil morskich i wskazywał statkom drogę do portu
w Aleksandrii.
279
Archimedes
264 – 241
264 r. p.n.e. – Rzym
zajmuje etruskie
miasta Volscini –
koniec podboju Italii
przez Rzymian.
264 – 241
250
ok. 250 r. p.n.e. –
Ktesibios
z Aleksandrii
wynalazł organy
wodne i zegar wodny.
220
Ok. 220 r. p.n.e. –
rozpoczęto budowę
pierwszych łaźni
publicznych w Rzymie.
„[...] posiadał tak głęboki umysł,
tak wzniosłego ducha i takie zasoby wiedzy naukowej, że chociaż wynalazki, których dokonał,
musiały już zapewnić mu sławę,
świadcząc o nadludzkiej wprost
bystrości, nie raczył nawet pozostawić żadnego komentarza ani
dzieła na ich temat; ale wyrzekając się zupełnie zawodu inżyniera jako zajęcia nikczemnego i plebejskiego oraz wszelkiego rodzaju umiejętności mających jedynie na celu zastosowanie praktyczne i korzyść, skierował
wszystkie swe zamiłowania i ambicje ku bardziej czystym rozmyślaniom niemającym związku
z pospolitymi potrzebami życia:
ku badaniom, których wyższość
nad wszystkimi innymi jest bezsporna i co do których tylko taka
może powstać wątpliwość, czy
bardziej zasługuje na nasz podziw piękno i wspaniałość rozpatrywanych tematów, czy precyzja
i trafność metod i sposobów dowodzenia” (Plutarch, „Żywoty
sławnych mężów”, Marcellus,
XVII, 3 – 4).
prof. Bolesław
Orłowski
pracuje w
Instytucie Historii
Nauki PAN.
Zajmuje się
historią techniki
Wywód powyższy wydaje się
wyraźnie sprzeczny z tym, co
wiemy na pewno o dokonaniach
praktycznych Archimedesa. Pewnie historyk antyczny próbował
mu przypisać typowe dla większości uczonych hellenistycznych antypragmatyczne nastawienie. Nam, na podstawie faktów, jawi się on bardziej jako prekursor podejścia nowoczesnego,
uznającego naukę za służebnicę
techniki...
218 – 201 r. p.n.e. – II wojna punicka. Klęska Kartaginy w I wojnie
punickiej nie zakończyła rywalizacji o dominację w zachodniej części
Morza Śródziemnego. Hannibal na czele armii ruszył z Hiszpanii
i przekraczając Alpy, zaskoczył przeciwnika. Początkowo jego marsz
był pasmem sukcesów, Rzym zdobyła się jednak na wystawienie
kolejnych armii. Pierwszoplanową rolę w zwycięstwie nad Kartaginą
odegrał Publiusz Korneliusz Scypion, który po zwycięstwie
w Hiszpanii wylądował w Afryce i zadał Hannibalowi klęskę pod Zamą
(202). W jej wyniku potęga Kartaginy została ostatecznie złamana.
218 – 201
Po 220 r. p.n.e. –
w Egipcie zaczęto
używać ślimacznic –
wynalazku
Archimedesa – do
nawadniania pól.
212
212 r. p.n.e. – śmierć
Archimedesa.
202
202 r. p.n.e. – klęska
Hannibala pod Zamą.