Od industrializacji do kultury przemysłowej - COMENIUS

Europejskie Dziedzictwo Przemysłowe: Od industrializacji do kultury przemysłowej
www.eubuildit.net
Przemysłowe dziedzictwo Europy:
Tylko złom czy część naszej historii?
Od industrializacji do kultury przemysłowej
Historia przemysłu w Europie
Industrializacja Europy zmieniła oblicze naszej ziemi, jednak rewolucja przemysłowa nie
pojawiła się jednej nocy, a rozwijała się stopniowo. Wcześniej rytm życia i pracy ludzi
wyznaczały wschody i zachody słońca, teraz życie w ciągle rosnących miastach zaczęły
determinować zegary i syreny fabryczne. Coraz nowsze i coraz większe maszyny
zastępowały pracę kowali, tkaczy itd. Warsztaty rodzinne były zastępowane przez duże
fabryki, produkcja masowa zaczęła zajmować miejsce produkcji jednostkowej. Rozwój
ten stał się przyczyną pojawienia się wielu ofiar socjalnych.
Około 1750 roku w Wielkiej Brytanii ukształtował się styl życia, który trwał przez
następne 100 lat. Opierał się on na silnie rozwiniętym rolnictwie i zadziwiającym
potencjale twórczym wynalazców. Przede wszystkim wynaleziono przędzarkę
(np. „Przędzarkę Jenny”, której twórcą był John Kay w 1733 r., czy przędzarkę
skonstruowaną w 1764 r. przez Jamesa Hargreavesa), zastępującą maszyny tkackie
(wynalezione w 1785 r. przez Edmunda Cartwrighta krosno mechaniczne) i nastąpił
rozwój fabryk włókienniczych. W tym samym czasie dynamicznie rozwinął się przemysł
żelazny. Węgiel kamienny, w momencie gdy wynaleziono sposób na przetwarzanie go
w koks, okazał się być doskonałym paliwem. Wraz z pojawieniem się dmuchawy
rozdmuchującej ruszt ogniowy pieca hutniczego w regionach bogatych w węgiel szybko
przybywały wijące się wieże kopalń i mnóstwo sięgających nieba kominów. Nowe
wynalazki zazębiały się: jeden doskonalił żelazo, inny zajmował się wytwarzaniem torów
kolejowych, po których lokomotywy parowe ciągnęły wagony pełne stali i koksu. Na
południu Walii rozwinął się "pierwszy przemysłowy naród świata".
Rewolucja przemysłowa w Europie miała bardzo różne oblicza. Belgia, jeden
z pierwszych krajów przemysłowych, posiadała bogate złoża rudy żelaza i węgla
kamiennego oraz silnie rozwinięty handel tekstyliami, dlatego też rozwój przemysłu
w Belgii przebiegał podobnie jak w Wielkiej Brytanii. W Szwajcarii brak surowców został
wynagrodzony specjalizacją w produktach niszowych, w produkcji tkanego jedwabiu,
przetwarzanej bawełny i w budowie maszyn, łącznie z przemysłem zegarmistrzowskim.
Hiszpania, Grecja i kraje bałkańskie rozwinęły eksport produktów rolniczych oraz
surowców naturalnych, jednak nie udało im się stworzyć żadnej produkcji przemysłowej,
która przetrwałaby przez dłuższy czas.
W Niemczech, z powodu podziału kraju na wiele regionów, nowe metody produkcyjne
uzyskały akceptację dopiero w późniejszym okresie. Po unii celnej w 1834 r. przemysł
ciężki rozwinął się znacząco, jednakże tylko w regionach bogatych w złoża węgla, na
Górnym Śląsku, w Saarze i Zagłębiu Ruhry. Budowa kolei miała przełomowe znaczenie
Europejskie Dziedzictwo Przemysłowe: Od industrializacji do kultury przemysłowej
www.eubuildit.net
zarówno dla rozwoju produkcji stali, jak i budowy maszyn. Przemysł niemiecki pod
koniec dziewiętnastego stulecia osiągnął wiodącą rolę w zakresie nowych technologii
chemicznych i elektrycznych.
Około 250 lat temu społeczeństwo niemieckie było przede wszystkim społeczeństwem
rolniczym. Wraz z początkiem rewolucji przemysłowej warunki zmieniły się radykalnie.
Dokonało się to za sprawą dostępu do zasobów mineralnych, takich jak węgiel i złoża
rudy, które stanowiły istotne podłoże dla nowego typu gospodarki kraju.
Aby zrozumieć konsekwencje tego rozwoju należy sobie zdać sprawę z tego, że aż do
XIX wieku prawie 80% pracowników było zatrudnionych w sektorze produkcji
podstawowej, głównie w rolnictwie. Wraz z postępującą industrializacją sektorową
podział zarobków zmienił się zasadniczo.
Udział ludności czynnej zawodowo w sektorze produkcji podstawowej zmniejszył się
w Niemczech gwałtownie w drugiej połowie 19. stulecia z 80% w 1850r. do 43%
w 1895r. W 1939r. produkcja podstawowa zatrudniała tylko 25% pracowników i w 1970r.
proporcja ta doszła do 7%. W tym samym okresie udział ludności czynnej zawodowo
w sektorze drugorzędnym (to jest produkcja przemysłowa) wzrósł z 13% w 1850 roku do
41% w 1939 roku, aby w roku 1970 osiągnąć 49%. Trzeciorzędny sektor (usługi)
obejmował 7% pracowników w 1850 roku i powiększył się do 43% 120 lat później. Od
1970 roku proporcje zmieniały się w dalszym ciągu, udział drugorzędnego sektora
w Niemczech aktualnie wynosi około 30%, a trzeciorzędnego ponad 60% ogółu
zatrudnionych osób.
Europa i jej ekonomia przechodziły i wciąż przechodzą głębokie zmiany: "Zmiana
strukturalna", "zmiana pracy" i "globalizacja" to hasła. Małe i wielkie zakłady
przemysłowe, nawet całe gałęzie przemysłu kończą się albo już zostały zamknięte. Setki
tysięcy ludzi straciły pracę, całe regiony szukają nowej tożsamości i przygotowują się na
przyszłość, tak jak rejon Zagłębie Ruhry albo Saarland w Niemczech, które
przekształcają się ze stref typowo przemysłowych w regiony usługowe.
Dla właścicieli nie jest niczym niezwykłym przekształcanie dawnych zabudowań fabryk
czy warsztatów dla potrzeb nowego użytkowania, jeżeli funkcja pierwotna nie może dalej
trwać. Niewiele osób uświadamiałoby sobie te zmiany czy miało jakąkolwiek wiedzę na
ten temat, gdyby ich rozmiar nie był tak dramatyczny w okresie ostatnich 20 lat.
Mnożenie się opuszczonych, pojedynczych budynków fabrycznych albo całych
rozległych obszarów przemysłowych jest oznaką szybkiej zmiany strukturalnej w tym
sektorze, od społeczeństwa przemysłowego do gospodarki opartej na usługach, od
Europejskie Dziedzictwo Przemysłowe: Od industrializacji do kultury przemysłowej
www.eubuildit.net
technologii "starej" do nowej. Można też powiedzieć o rewolucji cyfrowej albo o trzeciej
rewolucji przemysłowej1.
Co z tego pozostało? Bogate, przemysłowe dziedzictwo kulturowe rozprzestrzenione
w całej Europie. Gigantyczna sieć, która często staje się rozpoznawalna dopiero
wówczas, gdy spojrzymy na nią kolejny raz. Projekt ten ma na za zadanie wyostrzyć to
„spojrzenie”. Huta Völklingen – wpisana na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego
UNESCO, europejskie centrum sztuki i historii przemysłu w Völklingen w Niemczech,
stanowi centrum tej sieci. Jednak mniej ważne pomniki przemysłowe, „małe trybiki” bez
których „duża maszyna” nie może pracować, są również jej ważną częścią.
Rozwój budownictwa przemysłowego
Ta część projektu EUBuildIT koncentruje się na budynkach przemysłowych
i fabrycznych, budowanych na przełomie XIX i XX wieku lub wykorzystywanych dla
potrzeb przemysłu w tym czasie. Termin "fabryka" (łac. fabrica: warsztat) oznacza
przedsiębiorstwo przemysłowe prowadzone na dużą skalę, w którym produkty są
wytwarzane za pomocą maszyny i ich operatorów; budowla, w której te urządzenia są
zlokalizowane, nazwana jest fabryką. Rewolucja przemysłowa przyniosła takie pojęcia,
jak: napęd mechaniczny, produkcja masowa czy linia produkcyjna. W związku z tym
okazało się niezbędne zaprojektowanie takiego typu budynku, który różniłby się
zasadniczo od tradycyjnego warsztatu ręcznego. Jednak najwcześniejsze budynki
przemysłowe w Anglii, takie jak stacja pomp w Crodton i składy portowe w Gloucester,
przypominały rozbudowany, wielopiętrowy dom zaprojektowany w stylu gregoriańskim.
Przejście od produkcji ręcznej i rolniczej do produkcji fabrycznej było istotne z punktu
widzenia społecznego. Najbardziej widoczna zmiana dotyczyła rozdziału przestrzennego
miejsca zamieszkania od miejsca pracy, które zaczęło służyć tylko funkcji pracy,
podlegającej stopniowo coraz większej racjonalizacji.
Fabryka różni się od „manufaktury”, w której dominujące były rękodzielnictwo, gdzie
każda maszyna była przeznaczona do produkcji jednego pojedynczego produktu,
i w której osprzęt maszyn był zazwyczaj używany znikomo. Było też możliwe, aby
pracownik wytwarzał produkty w warsztacie domowym. Manufaktury często
funkcjonowały w zamkach, większych rezydencjach albo w majątkach ziemskich.
Przykładowe rozwiązania i dodatkowe materiały odnoszące się do tematu „manufaktury”
można znaleźć:
EUBuildIT dział "manufacturing":
http://www2.warwick.ac.uk/fac/soc/wie/eubuildit/manufacturing/ .
Druga rewolucja przemysłowa, w której węgiel kamienny, odgrywający ważną rolę w pierwszej rewolucji
przemysłowej, został zastąpiony przez ropę naftową: koniec 19./początek 20. wieku.
1
Europejskie Dziedzictwo Przemysłowe: Od industrializacji do kultury przemysłowej
www.eubuildit.net
Wczesne budynki fabryczne przypominają nam bardzo pałace szlacheckie; architektura
budowli wzorowana jest na budownictwie pałacowym XVII i XVIII wieku ze swymi
symetrycznymi planami, mansardowymi dachami i stosowaną we wnętrzach antresolą2
(Geiß, str. 4). Przemysłowcy poprzez taką właśnie architekturę swoich fabryk usiłowali
dorównać szlachcie. Jednak to było możliwe tylko do momentu, gdy kolejny etap
rozwoju technicznego i wymagania ekonomiczne nie zmusiły ich do zastosowania
nowych konstrukcji budowlanych.
We wczesnych projektach budynków przemysłowych często była wykorzystywana
trzynawowa forma bazyliki sakralnej. W porównaniu z halami jednoprzestrzennymi
forma bazyliki nadawała budynkom wymiar bardziej symboliczny i sakralny. Jest to
szczególnie widoczne w projekcie huty Sayn w Neuwied w Niemczech. Hala huty jest
budowlą o wyjątkowym znaczenia. Została ona wykonana z prefabrykowanych
elementów lanego żelaza, wyprodukowanych w tej właśnie hucie. Konstrukcja tych
elementów, opartych na okrągłych kolumnach, ich długości i przekroje poprzeczne, były
dobierane empirycznie, bez obliczania obciążeń statycznych. Tak powstała pierwsza
duża prefabrykowana hala na kontynencie europejskim, a prawdopodobnie i na świecie.
Piec hutniczy został zbudowany w tym miejscu trzynawowej hali, gdzie we
wczesnochrześcijańskiej bazylice zlokalizowane było prezbiterium.
Huta żelaza Nieverner w Nievern na rzece Lahn w Niemczech też ukazuje w swych
dawnych budynkach, że społeczne znaczenie pracy musi być wyrażone poprzez czysty
funkcjonalizm. Okna w kształcie łuku, ślepe arkady i aranżacja "Lizen"3 wykazują powrót
do romantyzmu. Fasada magazynu piasku przypomina nam rzymskie budowle sakralne
z okrągłymi oknami wykuszowymi, rozetą i małą dzwonnicą. Huta żelaza Nieverner to
jeden z najbardziej imponujących pomników przemysłowych w Nadrenii Palatynacie
i jest uznana za zabytek przemysłowy.
Huta Nieverner
z: Denkmal Digital
2
Półpiętro albo antresola w budynku wielopiętrowym jest określona jako „Mezzanin” w Austrii.
W Niemczech to jest wyraz obcego pochodzenia i nie jest zbyt popularna.
3
W architekturze "Lizeny" to pionowe, nieznacznie wystające wzmocnienia ściany albo wąskie filary,
w przedniej części ściany budynku, często połączone z okrągłym łukiem fryzu w architekturze romańskiej.
Można je spotkać w prawie każdym dziś jeszcze istniejącym kościele romańskim.
Europejskie Dziedzictwo Przemysłowe: Od industrializacji do kultury przemysłowej
www.eubuildit.net
Dużo budynków fabrycznych, począwszy od połowy 19. wieku, było zbudowanych
w prostym stylu ceglanym, z małymi arkadami, stopniowanymi szczytami i okrągłymi
oknami wykuszowymi. Walcownie, hale montażowe, kotlarnie albo budynki kopalń
ukazują te elementy historyczne, które były rzadko stosowane z powodów racjonalnych.
Dotyczy to później budowanych budynków przemysłowych w Anglii, będących pod
wpływem architektury gotyckiej.
Jak już wspomniano, od połowy 18. stulecia w Anglii rozpoczął się okres licznych
wynalazków i ich dalszego rozwoju. I tak, na przykład, nowy materiał – żelazo,
doprowadził w przemyśle tekstylnym do skonstruowania nowych przędzarek, dla których
musiały zostać wzniesione nowe budynki. Przez to Anglia osiągnęła specjalne
znaczenie w rozwoju architektury przemysłowej. Przędzalnie Derbyshire, założone
w końcu 18. stulecia, technicznie najlepiej rozwinięte budynki na świecie, należą do
najważniejszych budynków fabrycznych epoki.
Nowe materiały umożliwiały konstruowanie budynków w zupełnie nowym stylu,
o znacznie większych kubaturach niż poprzednie budowle drewniane. Przędzalnie miały
żelazne kolumny, sześć pięter i długość 35 metrów. Z powodów zabezpieczenia
przeciwpożarowego zastosowano żelazną strukturę dachu. Teraz też stało się możliwe
konstruowanie budowli o dużych rozpiętościach, takich jak mosty, stacje, hale targowe,
budynki wystawowe i budynki przemysłowe. W 1799 roku w Coalbrookdale został
zbudowany Most Żelazny (http://www.ironbridge.org.uk/), pierwszy most, który został
wykonany całkowicie z lanego żelaza.. Dziś jest to Światowe Dziedzictwo Kulturowe
UNESCO.
Stale zwiększająca się potęga maszyny parowej doprowadziła do budowy jeszcze
większych budynków fabrycznych i zastosowania nowej formy dachu w drugiej połowie
19. stulecia. Pojedyncze dachy dwuspadowe nie były już odpowiednie dla szerokich hal.
Najpierw dachu dwuspadowe poukładano w szereg, co doprowadziło do powstania
dachu typu „piła”, a później dachu typu „ząb piły”. Położenie krokwi w dachu typu „ząb
piły” jest asymetryczne i bardziej stroma, południowa strona została przeszklona.
W ten sposób stało się możliwe naturalne oświetlenie nawet wielkiej przestrzeni hali.
Dach typu „ząb piły” rozwinął się w typowy dach przemysłowy, który zastosowano po raz
pierwszy w Leeds w 1844 roku dla potrzeb przędzalni lnu, a do Niemiec dotarł 10 lat
później.
Dach typu „ząb piły” na budynku fabrycznym dawnej
przędzalni Karmmgarn w Kaiserslautern w Niemczech.
Obrazek pokazuje fabrykę z około 1970 roku.
Europejskie Dziedzictwo Przemysłowe: Od industrializacji do kultury przemysłowej
www.eubuildit.net
Zmienione warunki przestrzenne były również powodem tego, że maszyny parowe,
które lokowane były dotychczas w halach produkcyjnych, coraz częściej umieszczano
w specjalnie w tym celu budowanych halach maszyn.
Fabryka przemysłowa
Szybki rozwój techniczny i gospodarczy spowodował pojawienie się na terenie
przedsiębiorstw większej liczby budynków niż kiedykolwiek wcześniej. Grupowanie się
pojedynczych budynków często nie korespondowało z ruchem pracy, linią produkcyjną
i wcześniej zdefiniowaną granicą parceli. Kolejne budynki były zwykle umieszczane
dookoła głównego budynku produkcyjnego. Wybór lokalizacji zależał od kilku czynników.
Jeżeli energia wodna nie były potrzebna, wtedy fabrykę zakładano blisko terenów
wiejskich; jeżeli robotnicy byli potrzebni, wówczas poszukane było sąsiedztwo miasta.
By opłaty za transport utrzymać na niskim poziomie bliskość do kopalni węgla był
ważnym czynnikiem lokalizacyjnym w epoce parowej.
Brak planowania prowadził do coraz większych problemów przestrzennych na terenie
fabryk. Najpierw było to, przede wszystkim, centrum produkcyjne, następnie coraz
bardziej rozszerzało się. Musiały się tam bowiem znaleźć hale maszyn, wieże ciśnień,
magazyny, warsztaty itp. Miało to takie konsekwencje, że wkrótce nie pozostały już
żadne wolne tereny i właściciele mieli do wyboru albo powiększyć obszar
przedsiębiorstwa, albo przenieść fabrykę na większy teren.
Typowym tego przykładem jest PFAFF fabryka maszyn do szycia w Kaiserslautern,
w Niemczech, która rozwinęła się z małego warsztatu do międzynarodowego
przedsiębiorstwa. Rozpoczęła ona pracę w 1862 roku jako mały warsztat. Po kilku
renowacjach i rozbudowach w centrum miasta w latach 1866, 1875 i 1879, PFAFF
okupił sąsiednią fabrykę maszyn König & Co., która nie została odbudowana po
pożarze. Pomimo tego niebawem znów zaczęła pękać w szwach. PFAFF nabyła więc
nowy obszar przy zachodnim krańcu Kaiserslautern i w latach 1892-1901 wzniosła
zupełnie nową fabrykę.
Przypisy:
W roku 1987, w swoją 125. rocznicę, fabryka PFAFF miała 10,000 pracowników,
z których 5,000 było z Kaiserslautern. Dzisiaj, w 2006 roku, tylko około 500 osób
znajduje pracę w PFAFF w Kaiserslautern. Złoty wiek przeminął - problem opisane
powyżej jednak pozostały. Na konferencji prasowej w dniu 16. marca 2006. roku zarząd
PFAFF Przemysłu Maszyn PLC ogłosił, że spółka zrealizuje rekonstrukcję strefy
przemysłowej na północ od Kaiserslautern w ciągu najbliższych 18. miesięcy. Ogromne,
nieadekwatne, niedzisiejsze i nade wszystko nadmierne koszty produkcji są dla centrali
przedsiębiorstwa w Königstraße największą wadą PFAFF z punktu widzenia
konkurencyjności. "Tylko przez stworzenie bardzo efektywnej produkcji w optymalnym,
ekonomicznym, nowym budynku możliwe jest zapewnienie długoterminowej,
bezpiecznej pozycji PFAFF w obszarze Kaiserslautern. Przekształcenie zakładu
w nowy budynek jest wymogiem decydującym o przetrwaniu przedsiębiorstwa
Europejskie Dziedzictwo Przemysłowe: Od industrializacji do kultury przemysłowej
www.eubuildit.net
w Niemczech, w Palatynacie, w Kaiserslautern", powiedział przewodniczący zarządu,
Peter Schwenk.
Wszystko stało się jasne: nowe stulecie, stare problemy
Zmiany strukturalne i ich konsekwencje: Gdzie pozostaje tożsamość?
Zmiany w gospodarce rynkowej spowodowane przez rozwój nowej produkcji i nowych
technologii dystrybucji, zmiany lokalizacji, nowe strategie rynkowe, nowe sytuacje
polityczne, przede wszystkim w Europie Wschodniej, doprowadziły na przestrzeni kilku
dekad do zamykania coraz większej liczby fabryk, do tzw. „nieużytków przemysłowych” .
Wysoko produktywny dawniej przemysł, dziś jest likwidowany i stał się symbolem
schyłku i bezwartościowości. Zakończenie epoki przemysłowej zmieniło świat jak nic
dotąd. Przedstawiają to specyficzne dla przemysłu budynki, fabryki, piece hutnicze,
elektrownie itp., wzbudzające raczej brak zainteresowania czy szacunku. Wszędzie
miasta osłabiły swoją przemysłową tożsamość, klejnoty architektury przemysłowej
zostały stracone na zawsze, tak jak na przykład zespół fabryk Henschela w Kassel
w Niemczech.
Epoka przemysłowa ukazuje dwa najważniejsze kierunki rozwoju: szybko rosnącą
produktywność przemysłową oraz utratę dumy i tożsamości spowodowane przez
przemysłowy podział pracy. Tak jak produkcja jednej pojedynczej maszyny do pisania
ADLERA była podzielona między 400-500 krokami pracy i tyloma osobami w 1912 roku,
w produkcji milionów samochodów zadania pracownika na linii montażowej Opla
powtarzały się co 60 sekund (Schirmbeck (I), str. 6). Rozwój ten może być pozytywnym
dla ilości produkcji, ale jako podstawa dla źródła dumy i tożsamości może być marny.
Gdy porównujemy fotografie personelu, fotografie z epoki wczesno przemysłowej
przedstawiają zawsze dumę i tożsamość pracowników, podczas gdy późniejsze ukazują
jednie rezultat podziału pracy, wysoko produkcyjną obfitość i standaryzację. W tych
okolicznościach trudno jest generować nostalgię konieczną do wpływania na ludzi, aby
ochraniali dziedzictwo przemysłowe.
“W każdym końcu jest nowy początek” - Martin Walser w swojej powieści "Angstblüte
("Kwiat strachu").
Początkowo zamknięcie kopalni węgla w Zagłębiu Ruhry i Saara, czy opuszczenie
terenów wojskowych na zachodzie i wschodnie Niemiec przez siły sprzymierzonych
i Federalne Siły Zbrojne po zjednoczeniu Niemiec prowadziły do wielkiej bezradności
w sprawie dalszego wykorzystywania tych przestarzałych i częściowo skażonych
obszarów. Ale od tamtej pory w niektórych regionach zaczęto wykorzystywać nową
wiedzę, co doprowadziło do rozwinięcia instrumentów planistycznych.
Europejskie Dziedzictwo Przemysłowe: Od industrializacji do kultury przemysłowej
www.eubuildit.net
Nieużytki nie są już widziane jako żałosny stan rzeczy, ale jako nowa szansa dla
dalszego rozwoju i przekształceń. Geiß podaje międzynarodową wystawę budowlaną
(IBA) Park Emscher (szczegóły na http://www.iba.nrw.de/iba/main.htm) jako przykład
szczególnie zaakcentowany w tej pracy: "Kombinacja życia, pracy i spędzania wolnego
czasu odbywa się w starym obszarze poprzemysłowym posiadającym referencje
historyczne otrzymane od, na przykład, starych budynków przemysłowych czy starego
gazometra, " (str. 9).
Zakłady przemysłowe 19. i 20. stulecia odgrywały ważną rolę zarówno wczoraj, jak
i dziś
Będące kiedyś symbolem nadejścia wieku industrializacji, następnie jego schyłku
i bezrobocia, dzisiaj budynki przemysłowe stały się znów interesujące dla wielu grup
osób z różnorodnych powodów.
-
-
-
-
Dla archeologów przemysłu ochrona i konserwacja, jak również rozumienie historii
rozwoju przemysłu poprzez zabytki techniki, pozostają na pierwszym planie
zainteresowania. Chcą oni umożliwić rzeczywiste spojrzenie na historię pracy
i zarządzania oraz pozostałości historii przemysłowej i technologicznej, zabytków
architektury, fabryk, maszyn, mieszkań itd.
Ochrona i konserwacja budynków przemysłowych jest ważna dla zachowania
historycznych budynków i pomników z jeszcze jednego powodu. Przede wszystkim
specjaliści do spraw dziedzictwa budowlanego widzą te budynki od strony ich
znaczenia w historii rozwoju przemysłu technicznego.
Budynki przemysłowe mają również duże znaczenie w rozwoju miast i osadnictwa
oraz przedstawiają społeczną wartość historyczną, mającą ogromne znaczenie dla
tworzenia nauki (na przykład w związku z ich konstrukcją, strukturą materiałową,
kolorystyką)
i pokazującą ślady ich historii (na przykład zmianę zastosowania czy przeznaczenie
użytkowników).
Aspekt ekonomiczny jest pierwszoplanowy dla pośredników w handlu
nieruchomościami. Dlatego też firmy z Hamburga zwracają się do klientów
z rekomendacją: „Dawniej symbole czasów industrializacji, dziś są one (to znaczy
zakłady przemysłowe 19. i 20. stulecia) wykorzystywane z przyjemnością przez
twórczych profesjonalistów, których inspirują swoja architekturą i atmosferą.”4
Budynki przemysłowe ogólnie rzecz biorąc są uznane dzisiaj również jako składowa
dziedzictwa kulturowego. Przestrzeń tych budynków często wywołuje imponujące
wrażenie na obserwatorze, zmuszając go do spoglądania na nie jak na "katedry pracy".5
4
Zobacz http://www.industriearchitektur-hamburg.de/ . Przedsiębiorstwo W. Johs. Wentzel to jedno
z najstarszych przedsiębiorstw zajmujących się handlem nieruchomościami w Niemczech, którego
powstanie dokumentuje się na rok 1820.
5
Książka Wolfganga Eberta, pod tą samą nazwą: "Kathedralen der Arbeit. Katedry pracy" o historycznej
architekturze przemysłowej w Niemczech.
Europejskie Dziedzictwo Przemysłowe: Od industrializacji do kultury przemysłowej
www.eubuildit.net
Są one chronione coraz bardziej jako zabytki i wartość historycznej architektury
przemysłowej jako elementem powszechnej historii cywilizacji jest szacowana bardzo
wysoko. To był powód, że nie tylko indywidualne budynki czy hale są sklasyfikowane
jako zabytki, ale również całe kompleksy przemysłowe, jak na przykład od 1986 roku
huta Völklingen w Saarland w Niemczech. Huta ta została wpisana na listę Światowego
Dziedzictwa Kulturowego w 1994 roku. Jest to ostatnia huta na świecie, która założona
ponad 100 lat temu, jest jeszcze całkowicie zachowana. Huta Völklingen była
pierwszym zabytkiem przemysłowym 19. wieku, który stał się Światowym Dziedzictwem
Kulturowym - na równi ze słynnymi zamkami i kościołami. Kompleks przemysłowy Essen
"kopalnia węgla i koksownia Zollverein" był oficjalnie ogłoszony jako Światowe
Dziedzictwo Kulturowe 31. sierpnia 2002. roku. Decyzja UNESCO, by objąć też
poprzednią lokalizację w zbiorowości Światowego Dziedzictwa pokazuje bardzo
wyraźnie, jak bardzo pogląd społeczny na wczesne pomniki pracy zmienia się. Ponad
30 miejsc jest teraz częścią "rodziny" przemysłowego dziedzictwa ludzkości na świecie.
Archeologia przemysłu, kultura przemysłu i turystyka przemysłu
Klasyczny inwentarz krajobrazu przemysłowego, to jest kombinat fabryczny,
wyposażenie, infrastruktura i transport wodny, przedstawiały wysoką wartość
ekonomiczną przez długi czas. Były one zwyczajne i banalne. Jednak stawały się coraz
bardziej niespotykanym wynikiem zmiany strukturalnej i „kapitałem kulturowym”
znacznie zyskującym na wartości.
To jest naprawdę ogromna innowacja: wcześniej ekskluzywne produkty „bardzo
zaawansowanej cywilizacji” zostały uznane jako "kultura wysoka", którą jest, na
przykład, sztuka, muzyka albo literatura. Budynki przemysłowe i technologia nie były jej
częścią, szczególnie te wzniesione w 19. albo 20. stuleciu. Zamek, pałac, kościół czy
katedra były postrzegane jak element wysokiej kultury kraju. Piec hutniczy czy pas
fabryczny były tylko osiągnięciem cywilizacji, nigdy nie reprezentowały "kultury".
Natomiast dziś obiekty "kultury powszechnej" są również traktowane jako cenny dowód
rozwoju kulturalnego regionu (choć jeszcze nie przez wszystkich). Miasta i regiony,
będące pod stale wzrastającym naciskiem konkurencji, zaczynają doceniać znaczenie
ich jako świadectwa rozwoju przemysłu i dbają o nie jak o cenne zabytki historyczne.
Odwiedzający dawne lub jeszcze ciągle funkcjonujące fabryki nazywani są czasem
„turystami przemysłowymi” - wyrażenie to, choć ciągle niezwykłe, coraz częściej pojawia
się w literaturze naukowej, a także w języku potocznym. W ciągu ostatnich dwóch dekad
rynek kultury przemysłowej rozwinął się z ogromną szybkością.
Tradycyjne regiony przemysłowe, takie jak Zagłębie Ruhry albo Saara, zmieniły się na
regiony o dominujących usługach i uplasowały się jako nowe obszary turystyczne,
doceniające swoje historyczne dziedzictwo przemysłowe poprzez działalność
ochraniającą zabytki i poprzez przeprowadzenie stosownych rozwiązań dla turystów. To
co było kiedyś traktowane jako niezbyt ciekawe z powodu schyłku produkcji węgla i stali,
dziś stało się magnesem przyciągającym turystów z całego świata. Czasem próbuje się
uczynić przemysłowe dziedzictwo kulturowe miasta lub regionu atrakcyjnym dla turystyki
i zintegrować je ze strukturą miejską albo regionalną. Dawne tereny przemysłowe nagle
Europejskie Dziedzictwo Przemysłowe: Od industrializacji do kultury przemysłowej
www.eubuildit.net
ukazują jakość, której pozbawione są inne regiony. "Zrewitalizowane budynki i zakłady
przemysłowe stają się „łagodnym” czynnikiem rozwoju miast lub nawet całych
regionów.”6 (Geiß, strona 12).
Od industrializacji do kultury przemysłowej: przykład Światowego
Dziedzictwa Kulturowego – huta Völklingen w Niemczech
Głównym akcentem tematyki "technicznej" projektu EUBuildIT jest huta Völklingen Światowe Dziedzictwo Kulturowe, europejskie centrum sztuki i kultury przemysłu
w Völklingen w Niemczech. Huta wybudowana w 19. i 20. stuleciu w Europie Zachodniej
i Ameryce Północnej jest jedyną hutą Rewolucji Przemysłowej, która została całkowicie
zachowana. Była ona włączona na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO
jako pierwszy zabytek przemysłowy w 1994 roku.
Widok ogólny huty Völklingen – Światowego Dziedzictwa
Kulturowego
Huta Völklingen reprezentuje historię stulecia pracy i stali. Była założona w 1873 roku
przez inżyniera z Kolonii, Juliusza Bucha. Za czasów Karla Röchlinga Völklingena stała
się największym centrum produkującym żelazne dźwigary w Niemczech. Wraz
z rozwojem huty do wielkiego przedsiębiorstwa wieś Völklingen zamieniła się w średniej
wielkości miasto. Osiedlali się tutaj pracownicy z całego Saarlandu. W jej najlepszych
czasach prawie 20,000 hutników przetapiało tam rudę żelaza z Lotaryngii i Szwecji
używając węgla z Saarland. Huta ta były jednym z najbardziej nowoczesnych zakładów
przemysłowych w Europie. Są to historyczne kamienie milowe hutnictwa żelaza.
Zachowane fabryki ilustrują ważne etapy w historii produkcji żelaza. Wszystkie obszary
przemysłu hutniczego są „doświadczone” przez: składy rudy, koksownie, urządzenia
spiekające do przygotowywania surowca i do jego magazynowania, napowietrzne kolejki
przewożące kontenery do frakcji pieców hutniczych, na które zwiedzający mogą się
wspiąć, aby zobaczyć piece do produkcji lanego żelaza czy piece Cowper ogrzewane
gazem z historycznych maszyn.
Wiarygodność i niepowtarzalność udogodnień technologicznych czynią tę hutę
unikalnym pomnikiem historii przemysłowej. Gigantyczne maszyny i fabryki
o powierzchni ponad 600,000 m² wywołują ogromne wrażenie na odwiedzających.
Uznanie UNESCO jest też nagrodą dla ludzi, których pracę huta ta symbolizuje.
Światowe Dziedzictwo Kulturowe jest początkiem "kariery jako zabytku" dla huty
Völklingen, podobnie jak stopniowo rozpoczynające się świadome postrzeganie wieku
6
Oferta kulturalna, możliwości spędzania wolnego czasu i oferta edukacyjna należą do „łagodnych”
czynników rozwoju. Czynniki rozwoju „silne” (np. podatki, subwencje itd.) są kwantyfikowalne
i mogą być włączane bezpośrednio w bilans przedsiębiorstwa.
Europejskie Dziedzictwo Przemysłowe: Od industrializacji do kultury przemysłowej
www.eubuildit.net
przemysłowego jako ostatniego etapu historii ludzkości, na równi z
i zamkami.
katedrami
Dziś te pomniki historii są traktowane na równi z zabytkami z przeszłych znakomitych
epok, romańskimi i gotyckimi katedrami, barokowymi kościołami i zamkami. Huta
Völklingen jest właśnie takim elementem tradycji, zabytkiem historii przemysłu,
symbolem epoki kończącej się, która była wyznaczone przez elementy żelaza i ich
rewolucyjne możliwości techniczne. Jest ona też pomnikiem powodzenia
gospodarczego Niemiec i Europy, które to po drugiej wojnie światowej wyznaczone było
poprzez przemysł węglowy i hutnictwo żelaza. Patrząc z dłuższej perspektywy czasu
jest ona widocznym symbolem gospodarczego związku dzisiejszej Europy i jej
politycznego rozwoju w kontekście Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali utworzonej po
drugiej wojnie światowej.
Uwagi końcowe
Ostatnie 200 lat pozostawiło dużo budynków będących świadkiem rewolucji
przemysłowej w Europie. Bogate przemysłowe dziedzictwo kulturowe, rozprzestrzenione
na całym kontynencie, pozostało. Jest ono warte pokazania w tej ekscytującej wyprawie
po kamieniach milowych europejskiej historii przemysłu. Ale należy wziąć pod uwagę to,
że nie każdy budynek i nie każdy zakład przemysłowy może zostać zachowany. Jest to
niemożliwe z powodu bardzo wysokich kosztów, które należałoby w tym celu ponieść,
a poza tym mogłoby to doprowadzić do "umuzealnienia" miast, przeszkodziłoby w ich
rozwoju i we wprowadzaniu nowych idei. Zaangażowanie i twórcza współpraca
wszystkich zainteresowanych na poziomie politycznym, socjalnym i gospodarczym to
wymóg konieczny, by osiągnąć sukces w postępowaniu z przemysłowym dziedzictwem
Europy.
Rezultat: Przebudzenie zamiast zburzenia
"Musimy uznać, że przemysł wraz z jego ogromnymi budowlami nie jest już dłużej
przeszkodą w strukturze miasta ani w naszym krajobrazie, ale jest symbolem pracy;
zabytkiem miasta, który powinien być przedstawiany przez każdego obywatela
cudzoziemcom z przynajmniej taką samą dumą, jak budynki użyteczności publicznej".
Fritz Schupp 1929
Fritz Schupp (1896-1974)
był architektem niemieckim.
Najbardziej znana jego praca
to kopalnia Zollverein w Essen,
dziś Światowe Dziedzictwo Kulturowe
Źródła:
Denkmal Digital: Die Nieverner Hütte
Europejskie Dziedzictwo Przemysłowe: Od industrializacji do kultury przemysłowej
www.eubuildit.net
Herausgeber: Institut für Mediendidaktik der Universität Koblenz und
Landesmedienzentrum Rheinland-Pfalz, 1999
Geiß, Karin Welche Bedeutung haben revitalisierte Industriebauten für die
Stadtentwicklung?
Magisterarbeit an der Universität Bremen 2000
Diplomica GmbH, www.diplom.de
Schirmbeck, Peter (I) Route der Industriekultur
Nest-Verlag 2003
Schirmbeck, Peter (II) In: Route der Industriekultur Rhein-Main
Societäts-Verlag 2006
Internet:
Blaenavon Industrial Landscape http://www.world-heritage-blaenavon.org.uk/
Crofton Pumping Station http://www.croftonbeamengines.org/intro.html
Derwent Valley Mills http://www.derwentvalleymills.org/
Europäische Route der Industriekultur http://de.erih.net/
Fabrik: http://de.wikipedia.org/wiki/Fabrik
Digitale Revolution: http://de.wikipedia.org/wiki/Digitale_Revolution
Industrielle Revolution: http://de.wikipedia.org/wiki/Zweite_industrielle_Revolution
Gloucester Docks http://www.gloucesterdocks.me.uk/
Ironbridge Gorge http://www.ironbridgeguide.info/
Maritime Greenwich http://www.greenwichwhs.org.uk/
New Lanark mills http://www.newlanark.org/
Sayner Hütte: http://www.freundeskreis-saynerhuette.de/index.html
PFAFF: Pressemitteilung vom 16.03.2006 und Bericht in der Lokalpresse
http://www.pfaff-industrial.de/pfaff/de/news/reports/0603neubau
http://www.pfaff-industrial.de/pfaff/de/news/reports/060317rheinpfalz
Emscher Park: http://www.iba.nrw.de/iba/main.htm
Emscher Landschaftspark:
http://www.projektruhr.de/de/emscher_landschaftspark/elp/index.php
Papplewick Pumping Station http://www.papplewickpumpingstation.co.uk/
Saltaire http://www.saltaire.yorks.com/saltaire-info.html
Wolf, Antje Industrial Mindscapes – Erfolgsfaktoren industrietouristischer Einrichtungen
http://www.industrie-kultur.de/modules/wfsection/article.php?articleid=8
Völklinger Hütte:
http://www.voelklinger-huette.org
http://www.initiative-voelklinger-huette.de
http://www.voelklingen-im-wandel.de/
http://www.industrie-kultur.de/ Online Version der gleichnamigen Zeitschrift